Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 426.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Декабрь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Физическая культура

Продавец

Maxliyo Xidirboyeva

Дата регистрации 19 Ноябрь 2025

0 Продаж

Harakatli oyinlar orqali jismoniy sifatlarni rivojlantirish

Купить
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB.HARAKATLI   O‘YINLAR   ORQALI   SPORT   O‘YINLARI
ELEMENTLARINI O‘RGATISH……………………………………..….5
1.1. Jismoniy   tarbiya   jarayonida   quyi   sinf   o‘quvchilari   bilan   yakkakurash
elemenlari   bo‘lgan   harakatli   o‘yinlarni   qo‘llashga   asoslangan   pedagogik
tajriba natijalari ……………………………………………………………....5
1.2. Umumiy jismoniy rivojlantirish uchun ayrim harakatli o‘yinlar …….…13
II.BOB.CHIDAMLILIKNN RIVOJLANTIRISH.TEZKORLIK SIFATI… .18
2.1.Egiluvchanlik va bo‘g‘inlar harakatchanligi.....................................................18
2.2. Kuch va uni rivojlantirish… ………………………………………………..…32
XULOSA……………………………………………………………………....…35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………..…37
2 KIRISH
Tarixan mavjud bo‘lgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy
(harakat)   sifatlarini   madaniyatlay   olishiga   qarab   baxo   berildi.   Insonning
organizmida   turli   darajada   shakllangan   kuch,   tezkorlik,   chidamlilik,   chaqqonlik,
tana buginlari  harakatchanligi  va muskullar  egiluvchanligini  jismoniy sifatlar  deb
atash   kabul   qilingan.   Inson   organizmining   shu   sifatlarini   qanday   pamosp   qila
olishiga   qaray   kuchli,   chaqqon,   tezkor   va   .k.   deb   qaray   boshlaganlar,   bu   sifatlar
ulchoviga   ega,   uning   ko‘rsatkichlari   jismoniy   tayyorgarlik   ko‘rsatkichlari   deb
ataladi va ko‘rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga
tayyorligi   aniqlandn.   Masalan,   individ   100   kg   ogirlikdagi   shtangani   yelkaga   olib
faqat   3   marotaba   utirib   tura   olsa,   boshqasi   shu   vazn   bilan   5   marotabadan   ortik
utirib   tura   olishi   mumkin.   Shu   mashqni   ikki   marta   ortik   bajarganligi   uchun
ikkinchi   urtokning   kuch   sifati   rivojlangan   deb   qaraladi.   Bu   sifat   organizmning
suyak,   muskul   va   boshqa   organlarining   tukimalari,   xujayralari   va   xokazolarning
rivojlanganliligigagina bog‘liq bo‘lmay, ma`naviy-ruxiy fazilatlariga ham bog‘liq.
Shuning   uchun   harakat   sifatlarini   madaniyatlash   ma`naviy-ruxiy   fazilatlarni
madaniyatlash  ishi   bilan chambarchas   bog‘liq  va madaniyatning  shu  yunali   shiga
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Harakat   sifatlarini   madaniyatlashga   intilish   insoniyatning   azaliy   orzusi.
Mehnat qurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi
tabiat   insonga   in`om   etgan   va   uni   madaniyat   jarayonida   rivojlantirish   mumkin
bo‘lgan   jismoniy   fazilatlarga   bog‘liq.   Ibti   doiy   odamning   jismoniy   sifatlarining
rivojlanganligi past bo‘lsa, yashash uchun ko‘rasha olmagan. Keyinchalik abstrakt
tafakko‘rning   shakl   lanib   rivojlanishi   shaxsni   jismoniy   va   har   tomonlama
garmonik   (ak   liy,   axloqiy,   ruxiy,   estetik,   mehnat   va   madaniyatlarining   boshqa
element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini kundalang kuydi.
Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e`tikodli, sadokat li, texnika
ilmining   zamonaviy   asoslarini   puxta   egallagan,   har   taraf   lama   ma`naviy   yetuk,
jismonan   garmonik   rivojlangan   kishini   madaniyatlash   hozirgi   kungacha
davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur
3 o‘z   ahamiyatini   yo‘qotgani   yo‘q.   U   mamlakatimizda   amalga   oshiralayotgan
"sog‘lom avlod uchun" dasturining o‘zagini tashqil etadi.
Lekin   sportning   ma`lum   bir   turida   muayyan   fazilat   kuchlirok   shakllanadi,
rivojlanadi   va   u   yetakchi   harakat   sifati   tarzida   nomoyon   bo‘ladi.   Boshqa   sifatlar
ham   nisbatan   ri   vojlanadi,   lekin   ular   yordamchi,   kumakchi   harakat   sifati   tarzida
namoyon   bo‘lishi   mumkin.   Masalan,   sport   uyinlaridan   basketbolda   ayeosan
chaqqonlik   sifati   rivojlanadi   deb   xisoblansa,   tezlik   yordamchi   sifati   tarikasida
rivojlanadi.   Lekin   basketbol   chidamlilikni   ham   madaniyatlashda   asosiy   vositadir.
Ogir atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. "Siltab kutarish
(rkvok)ni ko‘p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar
orqali   chidamlilik   va   egiluvchanlik   ham   kumakchi   jismoniy   sifat   tarzida
rivojlanishini   guvoximiz.   Umuman,   chaqqon   lnkni   rivojlantirish   uchun   ko‘prok
uyinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi
va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Kurs ishining maqsadi:  Xulosa qilganda, jismoniy madaniyatni, xususan, 
jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko‘zga 
yakkol tashlaiib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlar ni 
rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va 
xokazolarning) barchasini o‘zaro o‘zviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni 
takazo qiladi.
Kurs ishining ob’ekti :
  Jismoniy tarbiya jarayonida quyi sinf o‘quvchilari bilan yakkakurash 
elemenlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni qo‘llashga asoslangan pedagogik 
tajriba natijalari  
Kurs ishining vazifalari :
Harakatli o‘yinlar orqali sport o‘yinlari elementlarini o‘rgatish.  
4 1-rasm. JT darslari jarayonini yakkakurash elementlari bo‘lgan harakatli 
o‘yinlar yordamida tashkillashtirish usuliyatiga xos xususiyatlar.
Rekreasiya   vositasi   hisoblangan   harakatli   o‘yin   qator   sifatlarga   ega
bo‘lib,   unda   o‘yin   ishtirokchilarining   his-tuyg‘uga   boyligi   muhim   o‘rin
egallaydi.   His-tuyg‘ular   o‘yinda   murakkab   tavsifga   ega.   Bu   o‘yinda
mushaklar   faoliyatidan,   tetiklik   tuyg‘usidan,   jamoali   o‘yinda   do‘stona
muloqotda   bo‘lish   imkoniyatidan,   o‘yinda   qo‘yilgan   maqsadga   erishishdan
zavqlanish hamdir.
Harakatli  o‘yin  o‘yin  faoliyatining  shunday  jihatlariga  tegishliki,  ularda
harakatlarning   ahamiyati   aniq   ifodalanadi.   Harakatli   o‘yin   uchun   uning
mavzusi, g‘oyasi bilan asoslangan, ijodiy, faol harakatlar xos. Bu harakatlar
qisman   qoidalar   bilan   chegaralanadi   (umum   qabul   qilingan,   boshqaruvchi
yoki   o‘yinchilar   tomonidan   o‘rnatilgan)   va   qo‘yilgan   maqsadga   erishish
yo‘lida har xil qiyinchiliklarni yengishga yo‘naltiriladi.
Qat’iy   me’yorlashtirilgan   mashqlarga   nisbatan   harakatli   o‘yinlarning
afzalligi   shundaki,   o‘yin   hamma   vaqt   fikr   bildirish,   tasavvur,   ijod   bilan
bog‘liq, hissiy  ko‘tarinki ruhda kechadi, harakat faolligini oshiradi. O‘yinda
tabiiy harakatlar ko‘pincha qiziqarli, erkin qo‘llaniladi.
Harakatli o‘yinlar, odatda, qatnashchilardan maxsus tayyorgarlikni talab
qilmaydi.   Bitta   harakatli   o‘yin   har   xil   sharoitlarda,   ko‘p   va   kam   sonli
ishtirokchilar bilan, har xil qoidalar bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin.
5 O‘yinni   o‘tkazish   bir   necha   bosqichlarda   amalga   oshiriladi:   o‘yinga
tayyorlanish, o‘yinning o‘zi, o‘yin muhokamasi va g‘oliblarni taqdirlash.
O‘yinga   tayyorlanish   -   bu   bosqich   maktab   o‘quvchilarining   o‘yinda
to‘laqonli ishtiroki uchun yetarli bo‘lgan zaruriy harakatlarni shakllantirishga
yo‘naltirilgan,   bu   zaruriy   o‘yin   harakatlarining   shakllanishini   ta’minlovchi
tayyorlov mashqlaridir. 
O‘yinning   borishi   va   o‘yinchilar   harakatini   kuzatish.   O‘yinni   tushunib
olish   va   o‘yin   vaqtida   ishtirokchilarning   o‘zini   tutishi   ko‘p   darajada   uni
to‘g‘ri boshqarishga bog‘liq. Har bir o‘yin obyektiv, his- tuyg‘uga berilmay
hakamlik qilishni talab etadi. Hakam hamma o‘yinchilarni ajrata oladigan va
ularga halaqit bermaydigan, kuzatish uchun qulay joy topishi kerak. O‘yinni
uyushqoqlik   bilan   va   o‘z   vaqtida   boshlash   zarur.   O‘yin   signal   bo‘yicha
boshlandi.   Bolalar   o‘yin   qoidalariga   ongli   ravishda   amal   qilishga   o‘rgatildi.
O‘yin   jarayonida   ishtirokchilarning   ijodiy   g‘oyalari   rivojlanishiga   yordam
berish   lozim.   Rahbar   bolalarni   o‘yinga   qiziqtirishi   kerak.   O‘yinchilar
zimmasiga yuklangan vazifalar va qoidalarning haqqoniy bajarilishiga, ongli
intizomga erishish talab etiladi. Biz qo‘llagan o‘yinlarimizni quyidagi sxema
bo‘yicha tushuntirdik (2-rasm).
Harakatli   o‘yinlarda   har   bir   o‘yinchining   imkoniyatlarini,   uning   o‘sha
paytdagi   jismoniy   holatini   hisobga   olish   qiyin.   Optimal   yuklama   bilan
6 ta’minlash kerak bo‘ladi. Shiddatli yuklamalarni dam olish bilan almashtirib
turish kerak.
O‘yin nomi
O‘yinning tushuntirilishi (borishi)
O‘yin maqsadi
O‘yin qoidalari
O‘yinda o‘yinchilarning joylashuvi
O‘yinning taxminiy variantlari
2 -rasm. Harakatli o‘yinlarni tushuntirish ketma-ketligi.
O‘yinning   davomiyligi   uning   tavsifiga,   shug‘ullanish   sharoitlariga   va
shug‘ullanuvchilar   tarkibiga   bog‘liq.Boshqaruvchi   o‘yinni   bolalar
charchamasidanoq,   ularning   harakati   faol   va   his-tuyg‘ularga   boy   bo‘lib
turganida tugatishi, o‘yinga qiziqish uyg‘otishi kerak.
7 Biz   yana   shuni   aniqladikki,   mashg‘ulot   jarayonida   hal   etiladigan
vazifalar va o‘yinning murakkabligiga bog‘ liq holda, boshqaruvchi quyidagi jihatlarni
e’tiborga olishi kerak (6-rasm).
O‘yinni har xil usullar bilan boshqarish mumkin
(3-rasm).
3-rasm. Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlarni to‘g‘ri
tashkillashtirishga va o‘tkazishga yordam beruvchi usuliy yo‘llar.
Jamoali harakatli o‘yinlarni tashkillashtirishda shuni esda tutish kerakki,
jamoalar   kuchi   taxminan   teng   bo‘lsa,   bolalarga   o‘ynash   qiziq   bo‘ladi.
Shuning   uchun,   jamoalarni   tuzar   ekan,   pedagog   o‘yinchilarning   kuchlarini
yetarlicha yaxshi bilishi va iloji boricha uni qat’iy qarorlar bilan boshqarishi
kerak. Bola - larni erkin o‘yin faoliyatida maksimal darajada to‘qnashuv - larsiz
usullar bilan jamoalar tuzishga o‘rgatish zarur, masalan:
8O‘yin 
davomiyligini 
qisqartirish O‘tkazish 
qoidalarini 
murakkablashtirish 
O‘yin 
davomiyligini  
oshirish O‘tkazish 
qoidalarini 
soddalashtirish
METODIK 
USULLAR
Rollarni   
almashtirish  ( olib 
boruvchilarni )
Qoidalarni 
o‘zgartirish Maydon 
o‘lchamini 
o‘zgartirish
O‘yinchilar 
sonini 
o‘zgartirish
Tanaffuslar 
kiritish - qatorda   hisob   o‘tkazish   (o‘yinchilar   tuzilgan   jamoalar   soniga
bog‘liq holda 1-2- yoki 1-3- odamga hisob o‘tkazadilar;
- sardorlar   tanlovi   bo‘yicha   jamoalar   tuzish   (sardorlar   navbat   bilan
o‘z jamoasiga o‘yinchilarni chaqiradilar);
- har   qanday   o‘yinda   bir   xil   tarkibdagi   o‘yinchilarning   doimiy
jamoalarini tuzish va boshqalar.
O‘yin   natijalarini   aniqlash   katta   tarbiyaviy   ahamiyatga   ega.   O‘yin
oxirida rahbar uning natijalarini e’lon qilishi zarur. O‘yin natijalarini qisqa va
lo‘nda   qilib,   haqqoniy,   xech   kimga   yon   bermasdan   e’lon   qilish   kerak,   bu
bolalarni   o‘z   harakatlarini   to‘g‘ri   baholashga   o‘rgatadi.   Natijalar   e’lon
qilinayotganda,   harakatli   o‘yinlarni   o‘tkazish   davomida   ishtirokchilar   yo‘l
qo‘ygan xatolarni ko‘rsatgan holda tahlil o‘tkazish ker ak.
 
 
9Yet akchi
Rahbar 
ko‘rsatmasi 
bilan Qur’a 
bo‘yicha Sanoqni 
qo‘llash      
bilan Qatnashchilar 
tanlovi 
bo‘yicha
G ur uhlarga bo‘lish
Rahbar 
ko‘rsatmasi 
bilan Hisob b o‘ yicha  
( birinchi , 
ikkinchi ) Sardorlar 
ko‘rsatmasi 
bilan Bolalar hoxishi 
bo‘yicha
G ur uh sar dor lar ini   tanlash
O‘yin qatnashchilari tanlaydi Rahbar tanlaydi 4-rasm. Yakkakurash elementlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni o‘tkazish
bo‘yicha tashkiliy-uslubiy ko‘rsatmalar.
10Yordamchilar ni   tanlash
O‘yinchilar hoxishi 
bo‘yicha Rahbar   ko‘rsatmasi   bilan
O‘yin hakamligi
Haqqoniy Qat’iy Aniq His-hayajonsiz
O‘yin yuklamalarining 
miqdorlanishi  
Bolalar sonini, 
imkoniyatlarini 
hisobga olib O‘yin 
harakatchanligiga 
bog‘liq holda O‘yin 
o‘tkazilayotgan 
darsning   qismiga 
bog‘liq
O‘yin tur lar i
O‘yin 
davomiyligini   
o‘zgartirish O‘yin 
mazmunini 
takrorlash 
sonini 
o‘zgartirish Maydon 
o‘lchamlarini 
kichraytirish 
yoki katta-
lashtirish Har xil 
o‘lchamdagi 
inventarlarni 
qo‘llash O‘yin qoida-
larini sodda-
lashtirish yoki 
murakkablasht
irish Jismoniy tarbiya jarayonida quyi sinf o‘quvchilari bilan
yakkakurash elemenlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni qo‘llashga
asoslangan pedagogik tajriba natijalari
Pedagogik   tajriba   Toshkent   shahridagi   18-maktabda   o‘tkazildi.   Unda
quyi sinf o‘quvchilari ishtirok etdilar. Tadqiqotni olib borishda asosiy e’tibor
F.A. Kerimov va N. Yusupovning “Kurash uchun harakatli o‘yinlar” (2003)
o‘quv qo‘llanmasidagi harakatli o‘yinlardan foydalanishga yo‘naltirilgan edi.
Tajribada   boshlang‘ich   maktabning   ikkita   uchinchi   sinf   o‘quvchilari
ishtirok etdi. Har bir sinfdan 20 nafardan o‘quvchi tanlab olingan edi. 3”A”-
sinf  bolalari   tajriba  guruhiga,   3  “B”-   sinf  bolalari   nazorat   guruhiga  kiritildi.
Tajriba   yarim   yil   davomida   o‘tkazildi.   Pedagogik   tajriba   davomida   nazorat
guruhida   mashg‘ulotlar   an’anaviy   tizim   bo‘yicha   olib   borildi.   Tajriba
guruhida mashg‘ulotlar biz ishlab chiqqan usuliyat bo‘yicha o‘tkazildi, unda
yakkakurash   elementlari   bo‘lgan   harakatli   o‘yinlar   tasniflashtirilgan   edi   (1-
jadval). 
Jismoniy   sifatlarning   rivojlanish   darajasini   aniqlash   uchun   bizning
tajribamizda quyidagi nazorat me’yorlari qo‘llanildi: 30 m ga yugurish, 60 m
ga   yugurish,   balandlikka   sakrash   (Abalakov   bo‘yicha),   joydan   uzunlikka
sakrash, yugurishdan uzunlikka sakrash va tennis to‘pini masofaga uloqtirish.
Yuqorida   aytib   o‘tilgan   6   ta   nazorat   me’yorlari   bo‘yicha   dastlabki
natijalarda ham  o‘g‘il  bolalar, ham  qiz  bolalar guruhlari  o‘rtasida  yetarlicha
11 statistik farqlar topilmadi. Bu shundan dalolatki, o‘rganilayotgan guruhlarga
bir   xil   darajadagi   jismoniy   tayyorgarlikka   ega   bo‘lgan   shug‘ullanuvchilar
tanlab olingan.
1.2.Umumiy jismoniy rivojlantirish uchun ayrim harakatli o‘yinlar
Qarsaklar
O‘yinning   mohiyati.   Yerda   diametri   3   m   li   aylana
chiziladi.   Ikkita   o‘yinchi   tanlanib,   ular   aylana   ichida
asosiy   turish   holatini   egallaydilar.   Har   bir   o‘yinchining
vazifasi   raqibidan   chaqqonroq   harakat   qilib,   uning   tizzasi
orqasiga   urib   qo‘yish,   lekin   raqibga   xuddi   shu   usulni
qo‘llash  imkonini  bermaslikdan  iborat.  O‘yin  vaqtida  eng
ko‘p qarsak tovushi chiqargan g‘olib hisoblanadi.
Qoidalar:   o‘yinchilar   bir-birlarini   ushlab   olishlari   va
aylana tashqarisiga chiqishlari man etiladi. 
Variantlar:   avvaldan   kelishib   olingan   oyoq   orqasiga
urishga   ruxsat   beriladi;   qarsakni   istalgan   oyoq   tizzasi
ortiga urib chiqarish mumkin.  Qarsaklar
Aylanadan itarib chiqarish
O‘yinning   bayoni.   Diametri   3-4   m   bo‘lgan   aylana
ichiga ikki o‘yinchi turadi. Signal bo‘yicha ular bir-birini
yelkasiga   qo‘lini   qo‘yib   itara   boshlaydilar.   Har   bir Aylanadan
12 o‘yinchining   vazifasi   –   raqibini   aylanadan   itarib
chiqarish. 
Qoidalar:   o‘yinchining   hyech   bo‘lmaganda   bitta
oyog‘i   aylana   ichidan   chiqsa   ham,   u   yutqizgan
hisoblanadi. 
Variantlar:   itarishni   ko‘krak   bilan   ham   amalga
oshirish   mumkin,   bunda   qo‘llar   orqada   bo‘ladi;   orqa
bilan   itarish   ham   mumkin,   lekin   jangda   qo‘llar   ishtirok
etmaydi;   bir   o‘yinchi   orqasi   bilan   turib,   ikkinchisi   uni
qo‘llari bilan itarib chiqarishi ham mumkin.  itarib chiqarish
Koptokni olib qo‘y
O‘yinning   bayoni.   Ishtirokchilar   asosiy   turish
holatida   yoki   tizzalab   turadilar.   Ular   ikki   qo‘llab   bir
koptokni ushlab oladilar. Signal bo‘yicha har bir o‘yinchi
koptokni   olib   qo‘yib,   boshi   uzra   ko‘tarishga   harakat
qiladi. 
Qoidalar:   Koptokni   ushlab   olganda,   ikkala   qo‘lning
holati   bir   xil   bo‘lishi   kerak.   Agar   o‘yin   turib   o‘tkazilsa,
gilamga (yerga) yiqilish man etiladi. 
Variantlar:   O‘yinni   o‘tirgan   holda,   qorinda   yotib, Koptokni
olib qo‘y
13 turib ham o‘tkazish mumkin.
Ro‘molchani
tortib ol Ro‘molchani tortib ol
O‘yinning   bayoni   O‘yinchilar   juftliklarga
bo‘linadilar.   Har   bir   o‘yinchining   vazifasi   raqibining
ro‘molchasini   tortib   olish,   lekin   uning   xuddi   shu   ishni
bajarishiga   yo‘l   qo‘ymaslikdan   iborat.   Birinchi   bo‘lib
ro‘molchani   tortib   olgan   o‘yinchi   g‘olib   chiqqan
hisoblanadi.
Qoidalar: raqibini qo‘lidan ushlab olish, uni itarish
man etiladi. 
Variantlar:   ro‘molcha   o‘yinchilarning   belbog‘iga
old   tomonidan   qistirib   qo‘yiladi;   ro‘molcha
o‘yinchilarning   belbog‘iga   chap   yoki   o‘ng   tomonidan
qistiriladi; ro‘molcha o‘yinchilarning orqasida belboqqa
mahkamlanadi;   tizzalab   o‘ynash   mumkin;   ro‘molchani
o‘yinchilarning   to‘pig‘iga   bog‘lab   qo‘yish   mumkin;
juft-juft   bo‘lib   o‘ynash   mumkin;   jamoa   bo‘lib   o‘ynash
mumkin. 
Oyoq Oyoq quvlashish
O‘yinning   bayoni.   Ishtirokchilar   juftliklarga
bo‘linadilar.   O‘yinchilar   bir-birlarining   yelkasiga
14 quvlashish qo‘llarini   qo‘yadilar.   Ularning   vazifasi   oyoq   uchini
raqibining   oyog‘i   uchiga   imkon   qadar   ko‘proq
tekkizishdan iborat. 
Qoidalar:   o‘yinchi   maydonchada   harakatlanib,
oyog‘ini raqibining oyog‘idan olib qochadi va qo‘llarini
ham tushirmaslikka urinadi. 
Variantlar:   chap   oyoq   raqibning   faqat   chap
oyog‘iga   ,   o‘ng   oyoq   esa   faqat   o‘ng   oyog‘iga
tekkiziladi; istalgan oyoq tekkiziladi.
To‘p
tekkizish To‘p tekkizish
O‘yinning   bayoni.   O‘yinchilar   diametri   3-4   m   li
aylana   ichiga   juft-juft   bo‘lib   turadilar.Ulardan   birining
qo‘lida   to‘p.   O‘yinchining   vazifasi   to‘pni   raqibining
yelkasiga   tekkizish.   Ikkinchi   o‘yinchi   raqibiga   tutqich
bermaslikka urinadi. 
Qoidalar:   To‘pni   faqat   kelishib   olingan   joylarga
tekkizish   mumkin.   Aylanadan   chiqib   ketgan   o‘yinchi
yutqazgan hisoblanadi. 
Variantlar:   to‘pni   raqibning   tizzasiga   tekkizish
mumkin;   to‘p   faqat   bir   o‘yinchida;   ikkala   o‘yinchida
bittadan to‘p bo‘lishi mumkin. 
15 Quvnoq chumchuqchalar
O‘yinning   bayoni.   Diametri   3m   bo‘lgan
aylana ichiga yetakchi kiradi. Qolgan o‘yinchilar
aylana   tashqarisida   joylashadilar.   Yetakchining
signali   bilan   chumchuqchalar   aylana   ichiga
sakrab kirib-chiqib turadilar. Yetakchi aylanadan
chiqib ketishga ulgurmagan chumchuqchani tutib
olishga harakat qiladi. 
Qoidalar:   aylana   ichidan   yugurib   o‘tgan
o‘yinchi   tutilgan   hisoblanadi.   2-3   ta
chumchuqchani   tutganidan   keyin,   yetakchi
almashtiriladi. 
Variantlar:   aylana   ichiga   bir   oyoqda   sakrab
kirish   mumkin;   ikki   oyoqda   sakrab   kirish
mumkin. Quvnoq
chumchuqchalar
II.BOB.CHIDAMLILIKNN RIVOJLANTIRISH.TEZKORLIK
SIFATI.
2.1.Egiluvchanlik va bo‘g‘inlar harakatchanligi
          Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va
sport gimnastikasi  mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan
va   boshqa   mashqlardan   foydalanimiz.   Chidamlilikni   rivojlantirish   uchun   o‘rta   va
16 uzoq   masofalarga   yurish,   sport   yurishi,   changida   yurish,   eshkak   eshish,
velosipedda   yurish   va   shu   bilan   birga,   ayrim   mashqlarni   qaytarishlar   sonini
oshirish   bilan   erishish   mumkin.   300   m.   ga   3   marta   emas,   balki   4   yoki   5   marta
so‘zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so‘zish,
velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab kutarish"
mashqlarni bajarish tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi.
Tezlik,   chaqqonlik,   egiluvchanlik,   chidamlilik,   kuch,   shu   kabi   jismoniy
sifatlar   xech   qachon   alohida   ajratib   rivojlantirilmaydi.   Madaniyatning   boshqa
turlari   -   aqliy,   axloqiy,   ruxiy,   mehnat,   va   boshqalarni   tar   biyalash   jismoniy
mashqlar   bilan   shug‘ullanish   mashg‘ulotlarida   osonrok   kuchadi   va   madaniyat
jarayonining   samaradorligini   oshiradi.   Har   qanday   harakat   biror-bir   konkrekt
harakat   vazifasi   deb   atala   digan   vazifani   xal   qilishga   qaratiladi.   Masalan,   iloji
boricha balandrok sakrash, tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish
va   xokazo.   Harakat   vazifasining   murakkabligi,   bir   vaqtda   va   ketma-ket
bajariladngan   harakatlarning   uygunligiga   bo‘lgan   talablar,   harakatlar
koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi.
Harakatlarning   koordinatsiyaviy   murakkabligi   chaqqonlikning   birinchi
ulchovidir.   Agar   harakatning   fazo,   vaqt,   kuch   xarakter»   stikala   ri   harakat
vazifasiga   mos   bo‘lsa,   harakat   yetarli   darajada   aniq   bo‘ladi,   hara   kat   vazifalari
harakatning   aniqligi   tushunchasini   keltirib   chiqaradi.   Harakatning   aniqligi
chaqqonlikning   ikkinchi   ulchovidir.Chakkonlikni   nisbatan   xususiy   bo‘lgan
sifatlaridan   biri   muskullar   ni   ratsional   bushashtira   bilishni   o‘rganish   va   uni
takomillashtirishdir.   Har qanday harakat ma`lum ma`noda muskullarni ko‘zgalishi
va   bushash   tirilishining   natijasidir.   Ko‘zgalishdek,   bushashtirish(lozim   bo‘lgan
mus   kulni,   lozim   bo‘lgan   payitda)ni   bilish   har   qanday   harakatni   samarali
bajarishda   muhim   rol   uynaydi.   Harakatni   koilmakom   qilib   bajarish   uchun
vaqtincha   bushashib   turishi   kerak   bo‘lgan   muskullar   guruxining   tarangligi
harakatni   bajarish   uchun   lozim   bo‘lgan   bemalollik   (bugiklik)   ni,   harakatni   erkin
bajarishni yo‘qka chiqaradi.
17 Harakatni bugik, erkin emin bajaraolmasak ruxiy va muskul tarangligi orqali
sodir   bo‘ladi   deb   uni   nkki   guruxga   ajratiladi.   Ruxiy   tarang   lik   vsosan   xis
xayajonga sabab bo‘ladigan faktorlar (kuchli rakibni ko‘rish, musobaqalashadigan
muhit,   tomoshabinlar   va   x.   k.)   orqali   so   dir   bo‘ladi   va   chaqqonlikgagina   emas,
organizmning   boshqa   funksional   hamda   jismoniy   sifatlariga   ham   salbiy   ta`sir
ko‘rsatadi.   Bu   dikkatni   tuplay   olmaslik,   faoliyat   tarkibidagi   o‘zgurtirish   knlishda
kechiqish,   harakatlar   ketma-ketligini   bo‘zilishi   va   boshqalar   tarzida   namoyon
bo‘ladi.   Bu   noqulayliklar   bilan   ko‘rashish   yulari   haqida   "Sport   psixologiyasi"
fanida lozim bo‘lgan ma`lumotlarni olish mumkin. Ruxiy taranglik albatta muskul
tarangligini sodir bo‘lishi bilan ko‘zatiladi.
2. Chidamliliknn rivojlantirish
Jismoniy   mehnat   (sport   faoliyati)ni   bajarayotgan   kishi   sskin   asta   o‘z
faoliyatni   dyavom   ettirilishini   kiiynlashayotganligini   sezadi.   Ter   qo‘yilib   oka
boshlaydi,   yuzida   knzillik   kuchayadi,   rangi   o‘zgaradi,   muskul   larida   xorginilik
sezadi,   harakat   koordinatsiyasi,   harakat   texnikasi   tar   kibidagi   elementlarning
ketma-ketligi   bo‘ziladi,   nafas   olishning   ravonligi   o‘zgaradi.   Asosiy   harakat
tarkibida   bajarilishi   lozim   bo‘lmagan   qo‘shimcha   keraqsiz   harakatlar   paydo
bo‘ladi.   Bunga   asosan,   organizmdagi   fi   ziologik,   bioximiyaviy   va   biomexanik
o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa
sifatlar   evaziga   bajariladi.   Bunday   holatni   konpensatsiyali   charchok   fazasi
deyiladi.
Agarda   iroda   nammoyon   qilish   darajasini   ortganligiga   qaramay,   ish   intensivligi
pasaya borsa, konpensatsshsiz charchok fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim.
Charchok   o‘zi   nima?   Mehnat   (mashq   qilish)   davomida   ish   qobiliyatiching
vaqtinchalik  susayishi  charchok   deyiladi.  Bir   xil  ish   faoliyati  davomida   charchok
turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Chunki, har
bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir.
Muskul   ishi   faoliyatida   jismoniy   mashqlar   bilan   shug‘ullanish   davomida
charchokka qarshilik ko‘rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
18 Charchash   mavzusi   bobkalonimiz   Abu   Ali   ibn   Sinoning   ilmiy   mero   sidan
munosib   urin   olgan   Bir   minginchi   yili   yozishni   boshlab   1024   yili   mukammal
tarixiy ilmiy asarga aylangan "Kitob ul Qonun fit Tib"da surunkali jismoniy mashq
bajarish charchokni vujudga keltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoki tagida yara kabi bir parsa seziladi.
2.   Kotib   charchash;   unda   kishi   guyo   gavdasini   bosilgan   va   majaglangan   gumon
qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3.   Shishli   charchash;   bunda   tana   odatdagidan   kiziganrok   bo‘lib,   govlaganga
uxshash xissiyot sezadi.
4.   Ozib   charchash;   unga   uchragan   kishi   gavdasini   kurigan   va   kovjira   ganrok
sezadi.
X   asrgacha   o‘rta   Osiyo   xalklari   jismoniy   madaniyatsi   tarixida   tan
madaniyatsining   ilmiy-amaliy   fikrlari   birinchi   bo‘lib   yuqorida   qayd   qilin   gan
asarda  ifodalanganligi  e`tiborga  loikdir.  Bu  asar   charchokning  ichki   mexanizmini
mukammal   bayon   etib   uni   tiklash   haqida   tibbiy   maslaxatlar   bergan.   Jismoniy
madaniyat   amaliyotida   aqliy,   jismoniy,   emotsional,   sensor   charchoklarni
farqlashimiz   to‘g‘ri   kelmoqda.   Chidamlilik   vositalar   va   vositalarsiz   ulchanadi.
Chidamlilikni   vo   sitali   ulchash   uchun,   masalan,   ma`lum   tezlik   bilan   yugurish
tavsiya   kili   nadi,   hamda   usha   intensivlikni   bushashtirmay   ushlay   olish   vaqti
(tezlikni   susayishi   boshlanganga   kadar)   xisoblanadi.   Shuning   uchun   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   chidamlilikni   ulchash   juda   noqulay.   Ko‘prok   vositasiz   ulchashdan   foy
dalaniladi. 
Sport   amaliyotida,   uzun   masofaga(10.000m;   20.000   m)   yugurish   uchun
sarflangan   vaqtiga   qarab   chidamlilik   baxo   beriladi.   Kishining   harakat   faoliyati
turlichadir.   Charchokning   xarakteri   va   mexanizmiga   qarab   maxsus   va   umumiy
chidamlilik   farqlanadi,   Tanlab   olingan(ixtisoslik)   sport   turi   yoki   mehnat   faoliyati
uchun   talab   qilina   digan   chidamlilikni   maxsus   chidamlilik,   boshqa   hayotiy
sharoitdagi   fao   liyat   uchun   lozim   bo‘lgan   chidamlilikni   umumiy   chidamlilik
deyiladi.   Bokschining   maxsus   chidamliligi,   futbolchiniig   umumiy   chidamliligi
degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda.
19 Yugurish,   so‘zish,   changida   yurish,   kayik   xaydash   kabi   sport   turlari   da
deyarli   barcha   muskullar   harakat   faoliyatida   ishtirok   etadi.   Shuning   uchun
charchok   ayrim   muskullar   guruxida   hamda   organizmning   barcha   muskul   larida
bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini keltirib chiqara di va shakl jixatdan
bir   xil   bo‘lgan   mashqlarni   turli   intensivlikda   bajarish   imkonini   nrata   di.   Bunda
chidamlilik   ham   turlicha   namoyon   bo‘la   di.   Shuning   uchun   jismoniy   mashqlarni
bajarishda   organizmning   charchokka   nisbatan   talabi   turlicha   bo‘ladi.   Chidamlilik
talab   qilinadigan   mashqlarni   bajarishda   insonning   funksional   imkoniyatlari,   bir
tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga
bog‘liq   bo‘lsa,   boshqa   tomon   dan,   organizmning   aerob   va   anaerob(kislorodli,
kislorodsiz)   imkoniyatla   riga   bog‘liq.   Nafas   imkoniyatlari   xususiyligi   nisbatan
yuqori   emas,   ular   harakatni   tashqi   formasiga   hami   aytarli   bog‘liq   bo‘lmaydi.
Shuning   uchun   yugurish   mashqi   yordamida   o‘zini   aerob   imkoniyatlariiing
darajasini   oshirgan   shug‘ullanuvchi   boshqa   harakatlarni,   masalan,   eshkak   eshish,
yurish,   velosipedda   yurish   mashqlarni   bajarishda   ham   o‘zining   chidam   liligidan
ijobny   naf   oladi.   Misol,   yurish   va   yugurishdagi   harakatlar   ning   koordinatsiyaviy
tuzilish   va   tezlik,   kuch   xarakteristikasi   ko‘p   xollarda   turlicha.   Trenirovka   orqali
yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy
yoki salbiy ta`sir ko‘rsata olmaydi. Ya`ni  "kuchish"  yo‘q. Yugurish tezligi  yurish
tezligini o‘zgarishiga ta`sir ko‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug‘ullanganlik
bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-
amaliy   isbotlangan(V.M.   Zatsiorskiy   va   boshqalar).         Demak,   koordinatsiyaviy
biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ
sistemasini funksional imkoniyatini e`tiborga olsak umumlashtirilgan holat, shartli
aytilganda,   "vegetativ"   shugulanganlik   chidamliligining   "kuchishi"(utish)ga   qulay
imkoniyat   ochiladi.   Lekin   har   bir   holatda   kuchish   ruy   bermasligi   organizm   ni
energiya imkoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab kuymay
harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harkteriga ham bog‘liq bo‘ladi.
Umumiy   va   maxsus   chidamliliknnig   aniq   vazifalarini   xal   qilish   ogir,
kungilga   tegadigan   darajadagi   bir   xil   va   eng   katta   xajmdagi   ogir   ishni   bajarishni
20 takazo   qiladi.   Charchash   tolikishga   aylana   boshlanganda   ham   mashqni
tuxtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarlik ning namoyon bo‘lishi uchun
yuqori darajada katta talabni kuyadi.
Chidamlilikni   rivojlantirish   mehnatsevarlikni,   katta   nagruzka   larga,
shuningdek,   nixoyatda   xorginlik   xissiga   bardosh   berishga   tayyor   turishni
madaniyatlash   bilan   olib   boriladi.   Sportchilar   mashg‘ulotda   ozmi-ko‘pmi
charchokni xis kisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan
chidamlilikning   ortib   borishida   namoyon   bo‘ladi.   Moslashuv   o‘zgarishlarning
mikdori   va   kay   maqsadga   qaratilganligi   trenirovka   nagruzkalari   natijasida
organizmdagi javob reaksiyasi harak teri, darajasi bilan belgilanadi.
Chidamlilikni   madaniyatlashda   yo‘qlamini   kriteriyasi   va   komponentlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg‘ulotlar davomida sportchini bir oz
bo‘lsada   charchashni   xis   qilishi   orqali   rivojlanishiga   e`tibor   ber   sak   yo‘qlamadan
so‘ng   tiklanish   juda   oz   vaqt   ichida   sodir   bo‘lsa   chidamlilikni   rivojlanmasligi
ma`lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchok xis qilish bilan bajarilsa organizm
yo‘qlamaga   moslasha   boshlaydi   va   qator   mashg‘ulotlardan   so‘ng   chidamlilikni
ortib   borayotganligi   ko‘zga   tashlanadi.   Moslashuv   organizmdagi   o‘zgarishlar
darajasi,   yo‘qlamaga   javob   reaksiyasi   xarakteri,  uni   kulami   yunalishi   orqali   sodir
bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zkada charchok bir xil bo‘lmaydi.
Siklik   mashqlarni   bajarishda   yo‘qlamaning   tula   tavsifini   kuyida   gi   byosh
komponentda ko‘rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish
tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xarakteri   (aktiv yoki passiv);
5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi
ni   kislorodga   talabining   kulami   uni   aerob   imkoniyatlaridan   oz.   Bunda   kislorodga
bo‘lgan   joriy   talab,   agarda,   ishni   boshlanishida   nafas   jarayo   ni   yetarli   darajada
yulga   qo‘yilib   ulgurmagan   payitdagi   kislorodga   muxtojlikni   ko‘p   emasligini
21 xisobga   olmasak,   sarflanayotganini   va   ish   haqikiy   turgun   holatdagi   sharoitda
bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik   tezlik   zonasida   kis   lorodga   muxtojlik   taxminan   harakatlanish
tezligiga   to‘g‘ri   proporsiyada   bo‘ladi.   Agarda   sportchi   tezrok   harakatlanayotgan
bo‘lsa   u   kritik   tezlikka   erishadi,   bu   yerda   kislorodga   muxtojlik   uni   aerob
imkoniyatlariga   teng.   Bu   xolda   miting   bajarilishi   kislorod   sarflanishining   kulami
maksi   mal   darajada   deb   xisoblanadi.   Kritik   tezligi   qanchalar   yo‘qori   bo‘lsa
sportchini   nafas   imkoniyati   shuncha   yuqori   bo‘ladi.   Tezligi   kritik   tezlik   dan
yuqoriligi   uchun   yuqori   kritik   tezlik   deb   nomlanadi.   Bu   yerda   sport   chini
kislorodga   muxtojligi   aerob   imkoniyatlaridan   baland   bo‘ladi   va   ish   kislorodga
muxtojlik   kulankasida   (soyasida-fonida)   energiya   bilan   ta`   minlab   chilarni   aerob
reaksiyalari xisobidan bajariladi.
Yuqori   kritik   tezlik   zonasida   energetika   mexanizmi   samaradorli   gini
ozligidan   kislorodga   muxtojlik   tezlashadi,   harakat   tezligiga   nisba   tan   ortadi.
Taxminan kislorodga muxtojlik tezlikni kubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill
A.B.).
Masalan,   yugurish   tezligini   6   dan   9   m.sek.ga   oshirilsa   (ya`ni   1.5   marta)
kislorodga   muxtojlik   esa   taxminan   3.3-3.4   martaga   ortadi.   Bu   degani,   tezlik   bir
ozgina   oshirilsa   kislorodga   muxtojlik   ahamiyati   darajada   ko‘payadi.   Bu   o‘z
navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina kutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laklarining uzunligi va masofa bo‘ylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish ikki xil ahamiyat
kasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-
5   min.   ga   yetmasa   nafas   jarayoni   kerak   bo‘lgan   darajada   kuchayib   ulgurmaydi,
energiya   bilan   ta`minlashni   anaerob   reaksiya   o‘z   bo‘yniga   oladi.   Bu   shunda   yuz
beradiki   ish   nisbatan   organizmni   holati   tinch,   ko‘zgalish   jarayoni   ham   kuchay
magan xolda bo‘lsa yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni
yetarli   darajada   yuqori   holatga   kutarilgan   bo‘lsa   kislorodga   muxtojlik   sodir
bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me`yori qancha
22 qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik undan
keyin esa kreotichfosfo kinez reaksiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun
glikolitik   mexanizmlaripi   takomillashtirish   maqsadida   asosan   20   sek.dan   2   min.
gacha,   fosfokreotin   mexanizmlarigacha   3   dan   8   sek   bo‘lgan   yo‘qlamalardan
foydalaniladi.   Ikkinchidan,   ishning   davomiyligi   yuqori   kritik   tezlikda   kislorodga
muxtojlikning kulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetkazib beruvchi,
uni   sarflovchi   faoliyat   tizimlarini   uzoqrok   zuriqishdan   ishlashini   talab   qiladi.
Organizm   uchun   bu   tizimlar   ni   uzoq   vaqt   davomida   mukammal   ishlashini
ta`minlash ancha ogir kechadi.
3.   Dam   olish   intervalining   katta-kichikligi   organizmni   nagruzkaga   javob
reaksiyalari kulami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi.
Takrorlashlarda organizmga bo‘ladigan ta`sir reaksiyasi har bir nagruzkadan so‘ng
bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam
olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog‘liq..
Katta   dam   olish   intervali   subkritik   va   kritik   tezliklarda   mashq   larni
bajarishda   fiziologik   funksiyani   nisbatan   normal   lashishi   uchun   yetarli   bo‘lib   har
bir   urnnish   yoki   navbatdagisi   birinchi   urinishdagi   holatga   yaqin   bo‘lgan   fonda
boshlanadi.   Bu   boshlanishida   energiya   almashinuvining   fosfokreotin   mexanizmi
qatorida   tursa,   so‘ng   bir-ikki   minut   utib   glikoliz   maksimalga   kutariladi   va   uch   -
tutr   minutdan   keyin   nafas   jarayonlari   keng   faoliyatini   boshlaydi.   Uzoq   davom
etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga kelishga ulgurmay
ish   asosan   ana   erob   sharoitda   bajariladi.   Agarda   dam   olish   intervali   ozaytirilsa
nafas   jarayoni   qisqa   vaqt   ichida   bir   ozga   pasayadi   xolos,   ishni   davomi   birdaniga
kislorod yetkazish   aktiv tizimi(   kon aylanish,   tashqi   nafas  va  boshqalar)   xisobiga
bajariladi.   Bundan   xulosa   shuki:   subkritik,   kritik   tezlikda   intervalli   mashq
bajarishda dam olishning intervalini ozay tirish nagruzkani nisbatan aerob qiladi.
Teskarisi,   yuqori   kritik   tezlik   larda   harakatlanish   va   dam   olish   intervali
kislorodga   muxtoj   likni   yo‘qotishga   yetarli   bo‘lmasa   kislorod   yetishmovchiligi
takrorlash dan - takrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam
23 olish   intervalini   qisqartirish   anaerob   jarayonlar   xissasini   ortiradi-nagruzkani
nisbatan anaerobrok qiladi.
4.   Dam   olish   xarakter   i(aktiv   va   passiv)   xususan   pao‘zalarni   boshqa,
qo‘shimcha   faoliyat   turlari   (engil-trussoy   yugurish-asosiy   masofa   oraligidir   va
x.k.)   bilan   tuldirish   organizmga   asosiy   ish   turi   va   qo‘shimcha   qilinganini
intensivligiga qarab organizmga turlicha  ta`sir  kursa  tadi. Kritikka yaqin tezliklar
bilan   ishlashda   past   intensivlikdagi   qo‘shimcha   ish   nafas   jarayonlarini   nisbatan
yuqori   darajada   ushlashga   imkoniyat   beradi   va   shunga   ko‘ra   tinch   holatdan   ish
holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadn.
O‘zgaruvchan metod in ing asosiy xarakterli   tomonlaridan biri ham asosan shundan
iboratdir.
5.Mashqni   takrorlashla   r(qaytarishlar)   soni   organizm   ga   nagruzkani   ta`siri
kulamining   yngindisini   belgilaydi.   Aerob   ish   sha   roitida   takrorlashlar   sonini
oshirish   yurak-tomir   va   nafas   tizimi   organlarini   uzoq   vaqt   davomida   yuqori
darajada   faoliyat   ko‘rsatishga   majbur   qiladi.   Anaerob   sharoitda   esa   qaytarishlar
sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib keladi.
Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi.
Yuklamaning   sxema   tarzidagi   ta`sirining   komponentlari   shulardan   iborat.
Xakikatda   esa   axvol   butunlay   boshqacharok,   odatda   bir   kompo   nent   emas
byoshalasi ham o‘zgaradi. Buning o‘zi organizm uchun turlicha o‘zgarishlar qilish
imkoniyatini yaratadi.
Odatda   organizmning   nafas   imkoniyatlarining   oshirish   vositasi   sifatida
shunday   mashqlar   tanlanadiki   ular   orqali   yurak-tomir,   nafas   jarayonining   ishlab
chiqarishi uchun yuqori darajada kislorod talab qiladigan va shu jarayon uzoqrok
davom etadigan ish tanlanadi. Ulardan samaralirogi tana muskullarining massasinn
ko‘progini   ishtirok   etishi   (changida,   velosipedda   yurish,   eshkak   eshish   va   x.k.)
bilan   bajariladign   mashqlar   bo‘lishi   lozim.   Imkoniyat   bo‘lsa   mashg‘ulotlarni
boglar,   urmon,   tog   sharoitiga   kuchirish   tavsiya   qilinadi.   Kislorodga   boy   joyda
kritik holatga yaqin intensivlikda ish bajarish tavsiya qilinadi.
24 Chidamlilik   namoyon   qilishda   nafas   muhim   ahamiyatga   egaligi   ma`lum
bo‘ldi. Shunga ko‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or kali chukur
nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g‘riligi amaliyotda isbotlangan. Ma`lumki
nafas,   kukrak,   korin,   (bryushnoy   press)   va   aralash   muskullar   -   diofragma
aralashuvi   orqali   olinadi.  Kuchli   zuriqish   bilan   bajariladigan  faoliyatda   maksimal
darajada upka ventilyatsiyasini yulga quyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov)
ogiz   orqali   chukur   nafas   tavsiya   qilinadi.   Asosiy   e`tibor   nafas   chiqarishga
qaratilishi, chunki upkadagi kislorodi kam bo‘lgan xavo yangi xavo bilan aralashib
ketmasligi keskin va chukur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni madaniyat lashda hozirgi zamon
metodikasi   biror   mashg‘ulotni   o‘zidagina   emas,   trenirovka   mashg‘ulotlarining
yillik   siklida   ham   juda   katta   xajmda   ish   bajarish   ni   tavsiya   kilmoqda.   Masalan,
mashxur   franso‘z   stayyori   Allen   Mimun   o‘zini   sport   karerasi   yilarida   ja`mi   85
ming   km.   yurgan.   Uni   baxolash   maqsadida   yer   shari   aylanasi-   ekvatori   40   ming
km.   e`tiborga   olsak.   Magellan   birinchi   marta   uni   aylanib   utgani   3   yil   sarflagan.
"Sport   yurushi"   bilan   shug‘ullanuvchilar   bitta   trenirovka   mashg‘ulotida
100km.gacha masofani utadilar.
3 Tezkorlik sifati.
Tezkorlik   deganda,   individ   harakatlarining   tezlik   xarakteristikasini,   asosan
harakat   rsaksiyasining   vaqtini   bevosita   belgilovchi   funksioal   xususiyatlar
kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo‘lishi ning uchta asosiy shakli bor:
1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan)
2. Harakatlar chastotasi.
3. Harakatlar reaksiyasini tezligi (yashirin patent davri)
Tezkorlikning   eng   sodda   shakllarining   namoyon   bo‘lishi   bir   -   biriga   aloqador
emas.   Ayniqsa   bu   reaksiya   vaqtiga   bog‘liq   bo‘lib,   ko‘p   xollarda   harakat   tezligi
ko‘rsatkichlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon qilinishini qayd
etilgan uchta shaklining umumlashmasidan - qo‘shilmas dan achiklash mumkin.
Masalan,   100   m   ga   yugurish   natijasi   startdan   chiqish   reaksiyasi   vak   tiga,
alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish kalamlar
25 sur`ati)  va boshqalarga bog‘liq. Amalda yaxlit hara katlar  (yugurish, so‘zish)ning
tezligi   tula   harakat   aktining   tezli   giga   bog‘liq.   Birok   murakkab   koordinatsiyey
harakatlardagi   tezlik   faqat   tezkor   lik   darajasiga   emas,   balki   boshqa   sabablarga,
masalai, yugurishda kadam o‘zuililigiga, u o‘z navbatida, oyoqning uzunliligiga va
depsinish kuchiga ham bog‘liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg
tezkorligini   qismian   ifodalaydi   xolos.   Aslida   tezkorlik   ning   eng   sodda
shakllarining namoyon bo‘layotganligini taxlil qila olamiz xolos.
Ko‘pincha   maksimal   tezlik   bilan   bajarilayotgan   harakatlarda   ikki   xil   faza
farqlanmoqda:
a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi;
b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish)
Tezlikni   oshirib   borish   qobiliyati   bilan   masofani   katta   tezlikda   utish   qobiliyati   -
tezkorlik namoyon qilishda biri   ikkinchisiga bog‘liq emas. 
Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlan tirish juda qiyin
bo‘lib,   kuch   talab   qiladigan   mashqlar   orqaligina   mus   kul   ko‘zgalishi   tezligining
oshishi   amaliyotda   isbotlangan.   Kuch   imkoniyatlarini   oshirish   vazifasi   esa   juda
sodda   xal   qilinadi.   Kuchni   rivojlantirish   tez   harakatlar   sharoitida   utishi   lozim.
Buning   uchun   dinamik   zuriqish   uslubidan   foydalanadilar:   maksimal   kuch   bnlan
zuriqish   harakatni   tula   amplitudada,   eng   yuqori   tezlikda,shug‘ullanuvchi   uchun
me`yoridan oz vazminlikda yo‘q bilan yuzaga keltiriladi. siklik harakatlar harakat
chastotasini ifodalaydi.
Kullarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori; yoki oyoq kul
buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo‘laklaridan
yuqori darajada bo‘lishi mumkin.
Harakat   chastotasini   ulchash   qoida   sifatida   vaqtning   qisqa   inter   vali   orqali
olib   boriladi.   Sprint   yuguruvchining   100   metrga   yugurish   dagi   harakat   chastotasi
bir sekundda bajaradigan kadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, siklli harakatlar tezligini rivojlantirish
maksimal   tezlikda   bajariladigan   mashqlarni   bajarish   orqali   amalga   oshiriladi.
V.P.Filinning(1970)   isbot   lashicha,   sport   trenirovkasining   boshlarida   tor
26 yunalishdagi   mashqlar   bilan   tezlikni   rivojlantirish   salbiy   okibatlarga   olib   kelar
ekan.   Bu   metod   bilan   natija   sprintda   1-1,5   sekundgina   yaxshilanadi   xolos.
Boshlanishdan   umum   jismoniy   tayyorgarlikni   oshirib   tor   yunalishdagi   tezlik
sifatlarini  rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi  qoidaga rioya qilish bilan
cheklanib kolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining
paydo   bo‘lishiga   olib   keladi   (skorostnoy   barer).   Ana   shu   tezlikka   organizmda
refleks vujudga keladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir.
Harakat   chastotasi   va   harakat   tezligini   rivojlantirish   uchun   tak   rorlash.
takroriy - oshirib borish va o‘zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi.
Bunday metodlarni qullashda yugurish masofasi tun day tanlanadiki, uning oxirida
va yuguruvchiiing takroriy urinishla rida ham tezkorlik pasaymasligi kerak..
Maksimal   intensivlikda   bajariladigan   ish   anaerob   sharoitda   utadi,   shuning
uchun   dam   olish   intervali   urinishlar   orasida   kislorodga   muxtojlikni   kondira
oladigan   darajada   belgilanishi   (urnatilishi)   lozim.   Ularning   oraligini   yengil
yugurish,   osoyishta   yurish   va   boshqalar   bilan   tuldirish   lozim.   Emotsionallik   va
ko‘zgalishning   yuqori   darajasi   tezkorlik   imkoniyatlarini   namoyon   bo‘lishi   uchun
sharoit   yaratadi.   Bunda   uyin   va   musobaqa   metodlari(bu   metodlardan   jismoniy
madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda   tezkorlik   ishi   charchash   ko‘zga   tashlana   boshlaganda   bajaril   sa,
maksimal   tezkorlik   emas,   tezkorlik  chidamliligi   rivoj   lanadi.  Shug‘ullanuvchiniig
yoshi   va   ularning   indivndual   xususiyatlari   tezlikni   rivojlantirish   imkoniyatlarini
chegaralaydi. Kizlarda qulay yosh 11-12, ugil bolalarda esa12-13 yosh xisoblanadi.
Mashqlarni   standart   ravishda   takrorlayverish   yoshlikdanok   "tezlikning   tusigini"
vujudga   kel   tiradi.   Kichik   maktab   yoshidagilarda   harakatli   uyinlar,   o‘rta   va   katta
maktab yoshida sport uyinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan
foydalirokdir.
Harakat   reaksiyasining   tezligi   deganda,   individning   qandaydir   tan   langan
signalga,   bo‘yrukka,   ovozga   javoban   tezkorligini   tushuniladi.   Harakat   reaksiyasi
ikki   turga   ajratiladi:   Sodda(oddiy)   reaksiya   -   bu   kutilgan   signalga   oldindan
belgilangan   harakatlar   orqali   bsrilgai   javob   sanaladi.   Murakkab   reaksiya   -   tanlay
27 olish reaksiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal
ichidan shartlangani tanlab olinadi yoki bir signalga oldindan belgilangan bir necha
hara katdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi.
Harakatlanayotgan  ob`ektga  nisbatan  reaksiya  ko‘pincha  uyinlarda,  aso  san
sport  uyinlarnda,  sport  yakka ko‘rashida  (masalan,  uyinchining rakibn tomonidan
yoki   sherigi   tomonidan   o‘zatilgan   tupni   kabul   qilib   olish   uchun   chiqishn)   sport
yakka   ko‘rashida   uchraydi.   Murakkab   harakat   reaksiyasi   davom   etish   vaqti
soddasidan-oddiy reaksiyadan  birmuncha uzunrok  bo‘ladi.  Sodda reaksiya  "kuchi
sh"(utish)   xususiyatiga   ega:   agarda   individ   (shaxs)   biron-bir   holatda   signalga   tez
reaksiya   qilsa,   boshqalariga   ham   xuddi   shunga   uxshagan   sharoitda   tez   reaksiya
qilishi   mumkin.   Qiyin   reak   siyalar   xususiyligi   bilan   ajralib   turadi.   Agarda   odam
navbati bilan ikki signalga yaxshi  reaksiya qilsa, uchta va undan ortik signallarga
ham shunday tez reaksiya qiladi, deyishimiz noto‘g‘ri bo‘ladi.
Harakat   tezligi   reaksiyasini   sekundlar   va   millisekundlar   bilan   ulchanadi.
Tezlikni   rivojlantirish   uchun   vosita   qilib,   odatda,   maxsus   mashqlar   tanlanmaydi.
Oddiy harakat reaksiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida
rivojlanaveradi.   Bunda   harakat   reaksiyasini   "kuchish"i   (tezlikning   kuchishi)
ko‘zatil   maydi,   ya`ni   tezlik   rekatsiyasini   rivojlantirish   bilan   harakat   tezligini
rivojlantirish   qiyin.   Harakat   reaksiyasini   rivojlan   tirishda   turli-tuman   harakatli,
sport   uyinlarini   vosita   sifatida   kimmati   yuqori,   ammo   basketbol   ularning   ichida
yetakchi vositadir.
Asosiy   metod-paydo   bo‘lgan,   bo‘ladigan   signallarga   imkoni   bori   cha   tez
reaksiya  qila  olish.   Analitik  yendoshish   metodi,  ya`ni  yengillashtirilgan  sharoitda
va   tezlikda   harakatlarni   alohida   ajratib   olib   tezlikni   rivojlantirish   ham   yaxshi
natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi   (S.P. G ellershte y n 1958).
Unda interval vaqtini   farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaksiya
qilish tezligini oshirish mashq qilinadi.  Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida
reaksiya   qilish   vaqti   ni   oldindan   shartlashilgan   turli-tuman   signallarga   reaksiya
qilishni   talab   qiluvchi   (masalan,   tuxtalishlar   bilan   bajariladigan   erkin   yugurishlar
yoki   o‘qituvchi   signali,   bo‘yrugi   bilan   yugurish   yunalishini   o‘zgartirish)
28 mashqlarni   yordamida   rivojlantiriladi.   Sport   uyinlari   reaksiya   qila   olish   va   uni
madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir.
4. Egiluvchanlik va bo‘g‘inlar harakatchanligi
Egiluvchanlik   -   jismoniy   fazilat   bo‘lib,   harakat   tayanch   aparatlari   ning
morfofunksional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining
harakatchanligi,   uning   maksimal   amplitudasi(ogishi,   egilishi,   buklana   olishi,
cho‘zilishi,   kayishkokligi   va   xokazolar)   bilan   ulchanadi.   Egiluvchanlik   aktiv,
passiv   bo‘lishi   mumkin.   O‘z   muskulы   kuchi   evaziga   bo‘ladigan   Egiluvchanlik
aktiv   va   tashqi   qarshilikni   yengish,   ogirlik   kuchi   va   xokazolar   xisobigaruy
beradigan   Egiluvchanlik   passiv   egiluv   chanlik   deyiladi.   Emotsionallik   kutarinki
kayfiyat   va   boshqalar   egiluvchanlikning   na   moyon   bo‘lishiga   ijobiy   yoki   salbiy
ta`sir   ko‘rsatadi.   Harakatchanlikni   chegaralanishida   cho‘ziladigan   muskullarning
ko‘zgaluvchanligi muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho‘zilayotgan
muskullarni   saqlash   mav   juddir.   Cho‘zilayotgan   muskullarning   egiluvchanligi
ortishi   bilan   ularning   ko‘zgaluvchanlik   holati   yuqori   darajaga   kutariladi.   Bunda
cho‘ziluv chan muskullarning faoliyati ma`lum darajada pasayadi.
Egiluvchanlikni   namoyon   bo‘lishi   tashqi   muhitning   temperaturasiga   ham
bog‘liqdir-temperaturaning   ortishi   bilan   Egiluvchanlik   ortib   boradi.   Erta   tongdan
tungacha   bo‘lgan   vaqt,   boshqa   jismoniy   sifatlarga   qaraganda,   egiluvchan   likka
ko‘p   ta`sir   qiladi.   Masalan,   ertalab   Egiluvchanlik   ancha   kamaygan   bo‘ladi.
mashg‘ulot vaqtida Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kun ning vak ti) ta`sirida
o‘zgarishini e`tiborga olish lozim.
Egiluvchanlikni   yomonlashuviga   olib   boradigan   noqulay   holatlarni,   chigal
yozish(razminka)   mashqlari   yordamida   muskullarni   kizitish   bi   lan   bartaraf   etish
mumkin. Egiluvchanlik charchash ta`sirida sezilarli o‘zgaradi, aktiv Egiluvchanlik
ko‘rsatkichlari   esa   ortib   boradi.   Bolalar   kattalarga   Karaganda   ancha   egiluvchan
bo‘ladi,   degan   fikr   unchalar   to‘g‘ri   emas.   Bu   fikrni   boshqacharok   -   bolalarda
Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonrok kuchadi, deb tushunsak
to‘g‘rirok bo‘ladi.
29 Aktiv   Egiluvchanlik   bevosita   muskul   kuchi   bilan   aloqador.   Lekin   kuchni
rivoj   lantiradigan   mashqlar   bilan   shug‘ullanish   buginlarda   Harakatchanlikni
susaytirishi,   chegaralash   mumkin.   Bu   salbiy   ta`sirii   yengish   mumkin:
Egiluvchanlik   va   kuchni   rivojlantiradigan   mashqlarni   maqsadga   muvofiq   qo‘shib
olib   borish   yuli   bilan   jismoniy   sifatlarning   normal   madaniyatlanishiga   erishish
mumkin.   Jismoniy   madaniyat   jarayonida   Egiluvchanlikni   mumkin   kadar
me`yoridan ortik, ko‘prok rivojlantirmaslik maqsadga muvofiqdir.
Egiluvchanlini   rivojlantirish   uchun   uchun   maksimal   harakat   ampli
tudasidagi   (cho‘zish,   eshish,   buklana   olishni   oshiradigan)   jismoniy   mashq   lardan
foydalaniladi. Ular ikki  guruxga (aktiv va passivga)  bo‘linadi. Aktiv harakatlarda
buginlardagi   harakatchanlik   shu   bugindan   uta   digan   muskullarning   qisqarishi
xisobiga ruy beradi, passiv harakatlar da tashqi kuchlardan foydalaniladi.
Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali
va prujinasimon (ketmya-ket ikki-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing
ma`lum   a`zolarini   yoki   uing   bir   qismiini   tebratish,   siltash   (maxlar)lar,   oxirgi
holatini ushlash (fiksiya), qarshi liklarni yengish, ogirlikdan foydalanish mashqlari.
Bulardan   tashqari   maksimal   amplitudada   bajarilayetgan   harakat   davomida
tanani   kimirlatmay   ushlash   bilan   (statik   holatda)   bajariladigan   mashqlar   ham   shu
guruxga kiradi.
Passiv   statik   mashqlaraya   gavdaning   holati   tashqi   kuch   lar   xisobiga   saqlanadi-bu
aktiv   Egiluvchanlikni   rivojlantirish   uchun   dinamik   mashq   larga   Karaganda
samarasizrok,   lekin   passiv   Egiluvchanlikni   madaniyatla   shda   yuqori
ko‘rsatkichlarga   olib   kelishi   mumkin.   Musqo‘llar   nisbatan   kam   cho‘ziluvchan
bo‘ladi.   Agar   bir   harakatda   ularning   uzunligini   oshri   shga   harakat   qilinsa,   unig
natijasi   juda   past   bo‘ladi.   Birok   mashqlarni   takrorlayverish   mashq   qilish   orqaln
ular   koldirgan   natijalar   yigilib,   amplitudaning   ortishi   juda   sezirarli   bo‘ladi.
Shuning   uchun   egiluv   chanlikni   oshirish   mashqlari   seriyalar   bilan,   har   birini   bir
nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish zarur. Seriyadan seriyaga
utgan   sari   harakat   amplitudasi   orttirib   boriladi.   Har   bir   mashg‘ulotda   cho‘zi
luvchanlik   mashqlarini   ogrik   sezguncha   bajarish   tavsiya   etiladi.   Ogrik   paydo
30 bo‘lishi   bilan   mashq   amplitudasi   chegaralanadi.   Agar   mashqlarni   har   kuni
sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko‘prok bo‘ladi. Agar
egiluvchanlikning   erishilgan   darajasini   sak   lab   turish   maqsad   qilinsa,   kamrok
mashq qilish, ya`ni mashg‘ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni
mustakil   topshirik   sifatida   uyga   vazifa   qilib   berish   samara   beradi.   Darslarda   bu
mashqlar   asosan   darsning   asosiy   qismii   oxiriga,   chigal   yozish   vaqtida   va   asosiy
bo‘lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik
mashqlarini   bajarishdan   oldin   muskullarda   yengil   ter   paydo   bulguncha   chigal
yozish   mashqlarini   bajarish   zarur.   Bu   mashqlar   xisobiga   erishil   gan   harakat
chanlikning   ortishi   nisbatan   uzoq   davom   etmaydi   -   xona   temperaturasida   10
minutcha saqlanadi. Issiklik tarqalishini kamayti rish (issik kiyim kiyish) bilan, bu
vaqtni ma`lum darajada oshirish mumkin.
Bolalik va o‘smirlik yoshida Egiluvchanlikni rivojlan tirish oson bo‘lgani 
sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirish ni rejalashtirish 
samara beradi. 
2.2. Kuch va uni rivojlantirish.
Har qaysi individ tashqi ta`sir yoki qarshilikni yengish uchun o‘z jis midagi
ma`lum   sifatni   namoyon   kidal».   Tashki   tasirga   qarshi   muskul   zuriqishi   orqali
harakat   faoliyati-   shaxsning   kuchi,   unchng   kuch   qobiliyati   deb   atash   kabul
qilingan.
Shug‘ullanuvchi   mashg‘ulot   nashila   o‘z   tanasi   tinch   turgan   xoldan   sport
snaryadiga   (uloktirishda),   o‘z   tanasini   harakatlantirish   maqsadi(gimnastika
mashqlari   va   boshqalar)da,   aylantirish,   siljitish,   kutarishga   intilsa,   ayrim   xollarda
uning   teskarisi,   tananing   o‘zi,   yoki   uni   bo‘lagiga   tashqi   kuch   ta`sir   etishi   bilan
uning   statitik   xola   tini   bo‘zib   o‘z   gavdasini   oldingi(dastlabki)   holatini   ushlab
turishga   uri   nadi.   Bokschini   raknGsh   mushtining   zarbi,   ko‘rashchini   rakibi
tomonidan kuch ishlatib uni  tanasini  ayrim  bo‘laklarini  egishga  dosh  berishi  tana
holatini   o‘zgartirmaslik   orqali   ruy  beradi.  Bunda   shug‘ullanuvchi   va  uning  rakibi
ma`lum darajada qarshiliklarni, ogirliklarni yengish va kutarishda ma`lum darajada
kuch sifatini namoyon qiladi.
31 Ilmiy   tushuncha   tarzida   kuch   nmkonnyatch   boricha   o‘zining   aniq   ta`   rifiga
ega bo‘lishi va farqlanishi lozim:
1)   harakatning   mexanik   xarakteristikasi   sifatidagi   kuch   ("tanaga   «t»   massasidagi
«R» kuchining ta`siri...");
2)   inson   jismidagi   jismoniy   sifat   tarzidagi   kuch   (masalan,   "yoshn   inng   ulgayishi
bilan kuchning rivojlanishi;
3)   sportchi   kuchini   sport   bilan   shug‘ullanmaydiganlarga   nisbatai   ko‘p   bo‘lishi..."
va x.k.).
Bu   sifatning   psixofizik   mexanizmi   muskul   zuriqishining   boshqarilishi
(regulyatsiyasi)   va   ularning   ish   tartibi   (rejimi)   bilan   aloqador.   Muskulning
taranglashishi   insonning   kuchini   namoyon   bo‘lishiga   olib   kela   di.   Ruxiy   zuriqa
olishi   va   harakatni   ma`lum   tizimda   bajarish   markaziy   hamda   pereferik   nerv
sistemasi,   xususan,   nerv   markazlaridan   muskullarga   kelayotgan   signallarga   va
muskullarning   o‘z   xizmati   xola   tiga   bog‘liq.   Umuman,   muskul   tarangligi   -
zuriqishi(kuch namoyon qila olishi) kuyidagilar ga qarab aniqlanadi;
1)   markazdan   muskullarga   kelayotgan   impulslarning   chastotasiga   (impuls
chastotasi   qancha   katta   bo‘lsa,   muskul   shunchalik   zur   darajada   o‘zi   ning
tarangligini oshiradi) ko‘ra;
2) zuriqishga qo‘shilgan harakat birligining soni b i lan;
3) muskulning ko‘zgaluvchanligi va undagi kuvvatning manbai mikdoriga qarab.
Muskul zuriqishi-kuch namoyon knlishi uch xil rejimda ruy berishi mumkin: 
a)o‘zining   uzunligini   o‘zgartirmay   (statik,   izometrik   rejimda);   tananing   turlicha
holatlarda   (pozalar)da   ushlanishi   va   x.k.lar   uchun   qo‘llanadi;   b)uzunligini
kamayishiga   xisobiga   ruy   beradigan,   bar   dosh   berish   bilan   (miometrik),   lekin
zuriqish birday - o‘zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastik harakatlardagi
muskul   qisqarishi   fazalariga   muvofiq   keladi;   v)   muskulni   cho‘zish   vaqtida   uning
o‘zayishi xisobiga (yon berish, bush kelish- iliometrik)  kuch sodir bo‘ladi. Uti rib
turish, uloktirish, densinishda muskul qisqarishi uchun shu kuch na moyon bo‘ladi.
Bardosh berish bilan, yon berish, bushashtirish bilan kuch namoyon qilishni
dinamik   rejimdagi   kuch   deb   atash   kabul   qilingan.   Shunday   qilib   bunday
32 sharoitlarda maksimal kuchni kulami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish
ning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida kabul qilingan.
Kuch   qobiliyatlarining   turlari   muskul   zuriqishi   tartibining
kombinatsiyalashtira   olish   xarakteriga   qarab   farq   qiladi.   Statik   rejimda   va
sekinlashtirilgan   harakatlarda   namoyon   bo‘ladigan   shaxsiy-kuch   qobiliyatlari   va
tezlik-kuchi xisobiga sodir bo‘ladigan kuch(din amik kuch), ya`ni tez bajariladigan
harakatlarda   ishlatiladi.   Boshqachasiga   buni   shiddat   (portlash)   kuchi   deb   ham
ataladi,   bunga   qisqa   vaqt   ichi   da   eng   ko‘p   darajada   kuch   namoyon   qila   olish
qobiliyati deb qaraladi. Sakrashlarda bu sakrovchanlikda namoyon bo‘ladi.
Insonning   kuch   namoyon   qila   olishdagi   asosiy   faktor   -   muskul   zuri   kishi,
lekin   uning   tanasining   massasi(vazni)   ham   ma`lum   darajada   rol   uynaydi.   Shunga
ko‘ra,   absolyut   va   nisbiy   kuch   deb   ham   farqlanadi.   Birinchisida   insonning   tanasi
vaznini   xisobiga   oshmay,   qandaydir   bir   harakatda   kuch   namoyon   qila   opishi
tushunilsa,   ikkinchisida   uning   tana   vaz   ni   har   bir   kilogrammiga   to‘g‘ri   keladigan
qilib namoyon qilinadigan me`yori tushuniladi.
Kuchni   ulchash.   Absolyut   kuch   inson   dinamometriyasi   ko‘rsatkichlari   va
boshqalarga   asoslanib   kutara   oladigan   (namoyon   qila   oladigan)   u   uchun   chegara
xisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana ogirligiga)
nisbati   bilan   ulchanadi.   Vazni   turli   xil,   lekin   bir   xil   darajada   shug‘ullanganlikka
ega   bo‘lganlarda   absolyut   kuch   tana   vaznining   oshishi   orqali   ko‘payadi(ortadi),
nisbiy   kuch   esa   kamayadi.   Buni   shunday   tushunish   lozimki,   tana   ulchovining
qo‘shilishi   bilan   uning   ogirligi   katta   proporsiyada   muskul   kuchiga   nisbatan   ortib
ketadi.
XULOSA
    Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruzka bolalar uchun talab
qilinadigan   nagruzkaga   nisbatan   o‘z   tanasinig   maksimal   vazni   atrofida   bo‘lishi,
ko‘prok   lokal   xolda   muskul   guruxlariga   kuch   mashqlari,   tashqi   ogirlashtiruvchi
33 sifatida   gimnastika   predmetlari   yoki   ogir   bo‘lma   gan   jixozlardan   foydalanish
tavsiya etiladi.
Kuchni   rivojlantirishda   muskul   zuriqishi   kulami   (ti   rik   organizm   sodir
qiladigan)   ikki   faktorga   bog‘liq:   a)orqa   miyaning   oldingi   shoxcha   lari
motoneyronlaridan   muskulga   boradigan   impulslar;   b)shartli   ra   vishda   -   muskulni
o‘zining   reaktivligi,   ya`ni   ma`lum   ko‘zgolishlarda   ja   vob   berish   kuchi.   Muskulni
reaktivligi   uni   fiziologik   kundalangi,   tolasi   yugonligi,   uni   ko‘zgalaolishi   darajasi
va   boshqa   to‘zilishidagi   bir   qancha   xususiyatlariga,   markaziy   nerv   sistemasiga
trofik(adrenalin-simpatik   to‘zumi   orqali   amalga   oshiriladigan   ta`siriga;   shu
daqiqadagi   muskul   uzunligi   va   boshqa   holatlar,   faktorlarga   ham   bog‘liq.   Muskul
zu   rikishi   darajasini   zudlik   bilan   o‘zgartirishda   unga   keladigan   effektli   impulslar
xarakteri yetakchi mexanizmlardan biri xisoblanadi.
Yuk (ogirlik) kutarish, mashqlanish o‘zining universalligi bilan qulay bo‘lib
ular   yordamida   faqat   eng   kichik   muskullar   guruxigagina   emas,   xatto   eng   yirik
muskullar guruxiga ham ta`sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator
salbiy xususiyatlari ham mavjud. Ogirlik bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat
muhim rol uynaydi. U albat ta
yo‘qni   statik   xolda   ushlashni   talab   qiladi,   Agarda   yo‘qni   massasi   ogir   bo‘lsa
dastlabki   holatda   turish   qiyinlashadi.   Bu   o‘z   navbatida   harakatni   xal   qiluvchi
fazasida   dikkatni   konsentratsiyalashda,   qiyinchi   likni   yuzaga   keltiradi.   Bundan
tashqari   ahamiyatli   massaga   ega   bo‘lgan   snaryadga   birdaniga   katta   tezik   berish
qiyin xoxlaysizmi yo‘qmi harakatning birinchi qismii(boshlanishi) sekin bajariladi.
Mashqlar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda
tananing mus kul apparati kuch namoyon qilishda yutkazadi, ya`ni bir oz tayanish
(proksi   mal)dan   yuqori   bo‘lmagan   kuch   sarflaydi   xolos.   Okibatda   qandaydir
harakatda   tananing   shaxsiy   vazni   yoki   uning   ogirligiga   teng   qarshilikni   yengish
kerak   bo‘lsa   bu   kuch   namoyon   knlish   nuktai   nazaridan   ancha   yengil   kecha   di.
Masalan,   devorga   suyanib   kaftga   tayanib   kulda   turishda   qo‘llar   tirsak   da   bukib
to‘g‘rilanganda   o‘z   vazni   uchun   sarflangan   kuch   shu   vazndagi   shtanga   ni
kutarishdan yengilrok tuyuladi.
34 Kuchni   rivojlantirish   uchun   taxminiy   mashqlar.   O‘z   gavdasi   massasi   bilan
molol   keladigan   zuriqish   bilan   namoyon   qilinadigan   mashqlar:     perekladinada
tortilishlar;   polda,   skameykada   yotib   kulga   tayanib   kulni   tirsakdan   bukish   va
to‘g‘rilashlar;   skameykaga   utirgan   xolda   gavdani   egish   va   to‘g‘rilash;   orqa   bilan
yotib   oyoqlarni   kutarib   uni   uchini   p e shonaga   tekkazish;   gimnastika   devori,
perekladinaga   osilib   oyoqni   to‘g‘ri   burchak   xosil   kilguncha   kutarib   tushurish;
sakrash;   muskullarni   zur   berib   mak   simal   zuriqtirish   va   maksimal
bushashtirish("iloji   boricha"   muskulni   ta   anglashtirish   va   keskin   ularni
bushashtirish);   mashqni   muskullar   bajara   olmay   qolgungacha,   3-4   urinishda
bajarish.
Amortizator   va   espanderlar   bilan   mashqlar.   Amartizatorlar   gim n astika
devori reykasiga maxkamlangan. Tulicha   dastlabki holatlarda tik turib, yotib olgan
xolda   qo‘llar   bilan   harakatlar-pastga,   yen   tomonlar   ga,   yuqoriga;   shu   harakatlar
faqat bir kul bilan; qo‘llarni aylantirish lar, burishlar, yelka bilan burilishlar.
Elka   oldi   -   tirsak   harakatlari   bilan   mashqlar   turlicha   dastlabki   holatlarda
bukish va to‘g‘rilashlar( qo‘llar oldinda holatidan yenga, yon tomondan yuqoriga,
pastga); gimnastika devoriga yenlamasiga turib(ung chap yonbosh bilan) yelka oldi
suyagini ichkariga, tashqariga burishlar. Kaft harakatlari; bukish va to‘g‘rilashlar,
uzoqlashtirish   va   yaqinlashti   rishlar;   aylantirish   va   boshqalar.   So‘zuvchini,
uloktiruvchini   (orqaga   urnashtirilgan   amartizatorlardan   foydalanib)   harakatlarni
taqlid   qilish   bilan   (imitatsiya).   Engashish,   tanani   burishlar,   aylantirishlar   uti   rib
turishlar bilan kul harakatlari.
35 FOYDALANGAN    ADABIYOTLAR   RO‘YXATI :
1. Aliev A. O‘qituvchining  ijodkorlik qobiliyati.-T., “O‘qituvchi”.1991 y
2. Ataev A.K.Kurash.O‘quv qo‘llanma.-T., 1987 y
3.   Abdumalikov   R.,   Jismoniy   tarbiya     va     sportni   boshqarishning   nazariy
asoslari.  O‘quv qo‘llanma,  -T., O‘zDJTI nashriyoti. 1996 y
4. Abdumalikov R., Abdullaev T.,   va boshqalar.   Jismoniy   tarbiya ta`limi
ilmini   takomillashtirish   masalalari.   Metodik   qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti
1996 y
5. Akramov A.K.,  O‘zbekistonda  jismoniy  madaniyat va sport tarixi. o‘quv
qo‘llanma.  T., O‘zDJTI nashriyoti   1997y
6.   Ashmarin   B.A.   Teoriya   i   metodika     fizicheskogo     vospitaniya.
“Prosveshenie”, M, 1978y
7.   Arnautov   V.V.,   Monaxov   V.M,   Optimizatsiya     uchebnogo     protsessa-
obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997
8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar.  Pedagogika T., “Fan” 2004y
9.   Botirov   X.A.,     O‘zbekistonda     jismoniy   tarbiya   tarixi,   omabop   kitob   T.,
Ibn Sino 1993y
10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y
11.   Bespalko   V.T.,   Pedagogika     i     progressivnie   texnologie     obuchenie,-
Moskva:  IRPO. 1995
12. Barkamol  avlod  - O‘zbekiston  taraqqiyotining  poydevori. T., “Sharq”
1997y
13.   Barkamol     avlod       orzusi.   T.,     O‘zbekiston   milliy     entsiklopediyasi.
2000y
14. Babanskiy Yu.K. Optimizatsiya  uchebnogo  protsessa obuchenie  (obhe-
didakticheskie  aspekt)  M;  Pedagogika.   1997y
15. Bruner Dj. Protsess  obucheniya  Per. s ang M., 1982y
36

kurs ishi

Купить
  • Похожие документы

  • Sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari
  • Basketbol sport turi boyicha testlar
  • Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
  • Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
  • Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning  o’rni

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha