Harf elementlarini o'rgatish usullarini o'rgatish yo'llari - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	102.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

67 Продаж

Harf elementlarini o'rgatish usullarini o'rgatish yo'llari

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I. BOB. HARF ELEMENTLARINI O’RGATISHNING GRAFIK ASOSLARI
VA UNING PREDMETI, MAQSADI, VAZIFALARI…………….………...... 5
1.1. Harf elementlarini o’rgatish va uni o’qitishning predmeti, maqsadi va
vazifalari …………………………………………………………………….…… ...5
1.2. Harf elementlarini o’rgatishning grafik
asoslari..............................................11
b, d, k, l, t, h. .............................................................................................................. 12
g, q, j, p, y, g’, ng. ...................................................................................................... 12
i, j, m, n, p, t, u, v, y, ng. ............................................................................................ 12
a, g, o, q, r, s, x, z, g’, o’, sh, ch, b, d, e, h, k, l ......................................................... 13
B, D, E, F, G, H, J, K, O’, I, O, P, Q, R, S, T, U, V, Z, Y, Z, G’, SH, CH, ........................ 13
A, I, M, N ..................................................................................................................... 13
y g g’ j ......................................................................................................................... 13
- a r u y ........................................................................................................................ 13
- n m i ................................................................................................................. 13
-R F B T P ........................................................................................................... 13
-x p ..................................................................................................................... 13
a r u y .......................................................................................................................... 13
t d U M ........................................................................................................................ 13
a, d,e, k, i, h, l, m, n, r, t, u, x, z, sh, ch; g,j,p,q,g‘, y,q,ng. ................................. 14
ma, tni, me, mu, ek, el, lekin, gul, jiyda, yil, g ‘alla, tenglik ............................. 15
azim, iz, ez, uz, oz, o ‘z, ari, iri, erka, or, ur, o ‘ra, xo ‘roz ................................. 15
B, D, F, N, O, P, S, T, V,O‘ .................................................................................. 16
E. B, D, F, H, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, X, Z, O‘, Sh, Ch ....................... 16
Anzirat, Iso, Yulduz, Gulnoz, G ‘ulom ............................................................ 16
Akbar, Ilyos, Ikrom, Adham, Abdulla, Idriz, Alixon, Ahmad, Abdullayev,
Afandi ................................................................................................................ 16
Aziza, Arofat, Izzat, Asom, Islom .................................................................... 16
2.2. Harf elementlarini o’rgatishning metod va usullari ................................. 28
Nusxaga qarab ko’chirish usuli. ......................................................................... 32
Nusxa ko’chirish usuli .......................................................................................... 32
Tasavvur orqali yozish usuli. ............................................................................... 32
Ritmik( sanoq-ohang) usuli. ................................................................................ 33
Harf va ularning elementlarini tahlil qilish usuli. ............................................. 33
Qo’l harakatini mashq qildirish usuli. ................................................................ 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI .................................................................... 36
2

Asosiy adabiyotlar. ............................................................................................................ 36
Elektron resurslar .............................................................................................................. 36
KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati
bilan o‘z taraqqiyotining yangi davriga kirdi. Mamlakatda istiqlolning dastlabki
yillaridan boshlab ta’lim- tarbiya tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilib, farzandlarining jahon andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va
kasb-hunarlami egallashlari, jismoniy va ma’naviy jihatdan yetuk insonlar bo‘lib
voyaga yetishlarini ta’minlash, ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual
salohiyatini ro‘yobga chiqarish, yoshlar qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik
tuyg‘ularini kamol toptirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020” da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar
e’tiborini alohida ta’kidlashimiz joizdir.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi
3

yoshlarga, sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch
bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga harf elementlarini o’rgatish usullarini
o’rgatish yo’llari haqida umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos
xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni pedagogic qiziqishlarini yanada
oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
4

I. BOB. HARF ELEMENTLARINI O’RGATISHNING GRAFIK ASOSLARI
VA UNING PREDMETI, MAQSADI, VAZIFALARI
1.1. Harf elementlarini o’rgatish va uni o’qitishning predmeti, maqsadi va
vazifalari
Inson o’z fikrini boshqa kishilarga og’zaki va yozma shaklda yetkazishi
mumkin. Nutqning bu shaklining o’xshash va farqlash tomonlari mavjud bo’’lib
ular o’z o’rnida afzalliklarga ega. Og’zaki nutq tovush chiqarib aytiladi va
eshitilish uchun mo’ljallanadi. U kishilarning nutq jarayoni vaqtidagi aloqa vositasi
bo’lib xizmat qiladi. Yozma nutq esa tosh, yog’och, teri, metall, qog’oz kabilarga
ko’rish asosida idrok qilinadigan doimiy belgilar orqali yozib qo’yiladi. Yozuv
kishilarning o’zaro fikr almashishi va bilimlarni egallashning qudratli vositasi
hisoblanadi. Yozma nutq avlodlarni bir-biriga bog’laydi, uzoq saqlanadi. Yozuv
tufayli kishi fikri, insoniyat qo’lga kiritgan bilimlar avloddan-avlodga yetib boradi,
abadiy yashaydi.
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni husnixatga o’rgatish extiyoji yuqoridagi
talablar asosida yuzaga keladi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni husnixat bilan
5

yozishga o’rgatish metodikasi ularda aniq , chiroyli va tez yozish imkonini hosil
qilishi lozim. Bu kabi vazifalarni amalga oshirish uchun dastur mazmunini va
uning talablarini o’qitish usullarini yozuviga o’rgatishning gigeyenik shartlarini,
o’quvchilarning yozuvidagi individual kamchiliklarini tahlil qilish sabablarini
aniqlash va tuzatish usullarini ishlab chiqish zarur.
Demak yozuv kishi hayotida pedagogik va ijtimoiy ahamiyatga ega. Yuqoridagi
talab asosida yozishga o’rganishi boshlang’ich sinflardan boshlanadi. 1-4-sinf
o’quvchilarini chiroyli yozishga o’rgatish uchun o’qtuvchining o’zi husnixat bilan
yozishi, shu bilan birga o’quvchilarni chiroyli yozishga o’rgata olishi kerak.
Husnixat va uni o’rgatish fani amaliy fan bo’lib u chiroyli yozishga o’rgatish
bilan bir qatorda o’qitish tarbiyalash, vazifalarini bajaradi.
Pedagogika oliy o’quv yurtlarida o’qitiladigan Husnixat va uni o’tilish
metodikasi fanining maqsadi:
1. Talabalarga husnixat metodikasidan nazariy ma’lumot berish.
2. Talabalarni-bo’lg’usi o’qituvchilarni husnixat talablari asosida yozishga
o’rgatish.
3. Boshlang’ich ta’limida o’quvchilarni husnixatga o’rgatishning metod va
usullari bilan qurollantirish.
Boshqa fanlar kabi husnixat va uni o’qitish metodikasining o’z predmeti bor. Bu
fanning predmeti ta’lim berish jarayonida chiroyli yozuvni egallash, grafik
jihatdan to’g’ri chiroyli yozishga o’rgatish hisoblanadi.
Husnixat va uni o’rgatish metodikasi fani o’z oldiga quyidagi vazifalarni
qo’yadi:
- talabalarga chiroyli yozuv haqida nazariy bilim berish;
- o’z dastxatlari ustida ishlash yuzasidan malakalar xosil qilish;
- boshlang’ich sinflarda husnixat darslarini rejalashtirish, va tashkil
etishga o’rgatish;
6

- boshlang’ich sinflar uchun husnixat materiallarini tanlay olish
tamoyillari bilan tanishtirish.
Birinchidan husnixat bilan yozish o’quvchilardan mehnat madaniyatini
tarbiyalaydi. Topshiriqlarni toza, aniq va madaniyat bilan bajarish ko’nikmasini
hosil qiladi.
Ikkinchidan dastxatga pala-partish va be’etibor munosabatda bo’lish
o’quvchilarning imloviy savodsizligini keltirib chiqaradi. Natijada o’quvchilar
qiladigan ishlariga o’ylab o’tirmay bajaraveradilar, o’z hato kamchiliklarini ham
o’ylab ko’rmaydigan bo’lib qoladilar.
Uchinchidan husnixat bilan to’g’ri yozish ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lib turli
rasmiy hujjatlarni yuritishda kishilar unga ehtiyoj sezadi. Husnixat bilan
yozilmagan, to’ldirilmagan hujjatlarni o’qishga kitobxonning ko’p vaqt sarflashiga
to’g’ri keladi. Vaholanki, maktabda har kuni o’qituvchi 30 talab o’quvchlar
daftarini tekshiradi. Agar o’qib bo’lmaydigan qilib yozgan bo’lsa o’qituvchining
ham unga ko’p vaqti sarf bo’ladi. Aniq va ravon qilib yozgan dastxati
o’qituvchining ishini yengillashtiradi, keyingi talimiy maqsadlarini amalga
oshirishlari uchun imkoniyat yaratadi. Husnixat va uni o’qitish metodikasi boshqa
fanlar bilan uzviy aloqada bo’lib ularning natijalariga tayanadi. Amaliy fan
hisoblangan husnixat va uni o’qitish metodikasi til o’rganish jarayoni hamdir.
Yozish uchun tanlangan til faktlari ayni vaqtda adabiy tilni o’zlashtirib borishga
yordam beradi.
Pedagogika ta’lim tarbiya haqidagi fandir. U ta’lim-tarbiya tamoyillarini
belgilab beradi, barkamol shahsni tarbiyalash yo’llarini ko’rsatadi. Husnixat va uni
o’qitish metodikasi pedagogikaning ana shu qoidalariga asoslanadi yaniy
husnixatga o’rgatishda ta’lim-tarbiya birligiga amal qiladi.
Husnixat va uni o’qitish metodikasining asoslaridan yana biri psixologiyadir.
Psixalogiya his, tasavvur, fikr, intilish, istak, havas, qobiliyat kabi tushunchalar
haqida ma’lumot beradi. Husnixatga o’rgatishda bola psixologiyasidagi yuqoridagi
holatlarga tayanib ish ko’riladi, o’quv materiali tanlanadi, sinflar bo’yiicha
7

taqsimlanadi.
Fiziologiya, tilshunoslik, adabiyotshunoslik va tarix fanlari ham husnixat va uni
o’qitish metodikasi bilan uzviy aloqadadir.
O’quvchining yozuv jarayonidagi fiziologik holati qo’l harakatlari, yozganlarini
to’g’ri, aniq tallafuz qilishda fiziologiyaga tayansa yozuv uchun tanishgan matnni
tahlil qilishda adabiyotshunoslik materiallariga, yozuvning paydo bo'’ishi, uning
jamiyatdagi tutgan o’rnini tushunishda esa tarix fanining yutuqlariga asoslangan
holda ish ko’radi.
Yozuv – biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig’indisi. Yozuv
tushunchasi tilning tovush elementlari (so’z, bo’g’in, tovush)ni ifodalovchi
belgilarnigina emas, balki piktgrafiya, ideografiya shakllarini ham o’z ichiga oladi.
Bular aloqa qilish belgilari yig’indisi sifatida yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira
yozuvi, hisoblash yozuvi va boshqalar)ga qarama-qarshi qo’yilgan.
Urug‘chilik tuzimi davrida dastlab surat yozuvi paydo bo’ldi. Kishilik
jamiyati kichik va tarqoq oila - urug’lardan tashkil topgan darvda kishilar bir-
birlari bilan faqat og’zaki nutq yordamida fikr almashgan. Yirik urug’ va qabila
jamoalarining tarkib topishi bilan og’zaki nutqni uzoqqa yetkazish va uni zamon
bilan mustahkamlash ehtiyoji tug’iladi.
Insoniyatning shu ehtiyoji zaminida yozuv paydo bolgan. Boshida yozuv
bilan bir qatorda grafik shaklga ega bolmagan usullar ham qo’llanilgan (mis,
iplarni tugib qo’yish). Bunday belgilar ibtidoiy odamlar hayotida qo’llanilgan. Bu
yozuvning qoldiqlari hozir ham urug’-qabilalarining tamg’alari, shimoliy
indeyeslarning chig’anoq marjonlari, biror ijtimoiy tabaqaning xususiy mulkini
ifodalovcbi belgilar va boshqa shakllarda mavjud.
Yozuv zamon va masofa jihatidan og’zaki nutqqa nisbatan ustunlikka ega.
Texnikaning rivoji (telefon, telegraf, radio, televizor,internet) natijasida undagi
ustunlik masofa jihatidan zaiflashdi, lekin zamon e’tibori bilan yozuv hali ham
ogzaki nutqdan ustun XIX-XX asr boshlarida topilgan va deshifrovka qilingan juda
ko’p yodgorliklar yozuvning paydo bolishi va tarixiy taraqqiyotini yoritish
8

imkonini berdi. Fanning bu yutug‘i yozuv tarixini tilshunoslik fanining mustaqil
bir bo’limi sifatida ajratishga olib keldi.
1. Turli tipdagi Misr iyeogliflari. Bu tur yozuvi XIX-asrning 20-
yillarida fransuz olimi Shampalon tomonidan o’qilgan, XIX-asrning 70-90
yillarida Evans o’qigan qadimgi Kput surat yozuvlari va Semq o’qigan Kipr surat
yozuvlari ham Misr surat yozuvlari tipiga kiradi.
2. Mixxat yozuvlarining turli tiplari. Bu tip yozuvlar Osiyoda
qadimda yashagan qator xalqlarning tillarida ishlatilgan (shumer assiro - ovavilon,
elom, xala, xet-kappodokiya, fars tillariga moslangan). Bu tur yozuvlar XIX-asr
boshlarida deshifrovka qilina boshlanib, XX-asrning 10-yillarida tugallandi.
3. Somiy xalqlarda qayd qilingan va tillariga moslangan harf
yozuvining eng qadimgi shakllari. Bular finikiy va xalaan yozuvlari (asosiy
yodgorliklari XIX- asring 60-70-yillarida va XX-asrning 20-ylllarida topilgan).
Janubiy arab, oramey yozuvlari (qadimgi namunalari XIX-asrning 60-70 yillarida
topilgan). Ko’pchilik mutaxassislarning fikricha, qadimgi uyg’ur va urxun-enesey
yozuvlari ham aslida oramey yozuvlari zaminida yuzaga kelgan. Uni 19-asrning
90-yillarida tilshunos olimlari V.Tomsen va V.Radlov deshifrovka qilganlar.
4. Yunon alfavitining qadimgi shakli va lotin alifbosining alohida
varianti va boshqa turli variantdagi bu yozuv turlari bizgacha yetib kelgan. Bu
yozuvlar XVIII asrdayoq ilm axliga ma’lum bo’ladi va ularning grammatik
jihatdan o’rganilishi XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik fanining rivojiga katta
yordam ko’rsatdi.
Yozuvning eng qadimgi shakli piktografiyadir. Bu yozuv asosan Amerika
indeeslarida aloqa quroli sifatida qo’llanilgan. Chunki ularning til xususiyatlari
shunga mos edi. Bu yozuv qadimiy bo’lgani uchun unda ideografik yozuv bilan bir
qatorda piktografiyaning ham ayrim elementlari bor. Masalan, toshbaqaning rasmi
quruqlik tushunchasini ifodalagan, ya’ni shartli belgi vazifasini o’tagan. Chunki
quruqlik tushunchasini yozuvda ideografiya bilan berish qiyin edi.
Hayotiy ehtiyoj bora-bora yozuvni soddalashtirdi va tasvirlangan predmet
9

bilan yozuv shakli o’rtasidagi o’xshashlik yo’qoldi, belgi so’zning simvoli bo’lib
qoldi. Bu xitoy, misr, shumer, vavilon va xett yozuvlariga xos xususiyatdir.
Papirus yozish uchun maxsus tayyoqcha va bo’yoqning kashf etilishi
yozuvni takomillashtirdi, uning soddalashuviga imkon tug’dirdi. Hozir yer yuzida
quyidagi besh yozuv asosida tuzilgan yozuv sistemalari tarqalgan.
1) Latin yozuvi (dunyo axolisining 30% ga yaqini foydalanadi); 2) fonetik
arab yozuvi (10% ga); 3) Slavyan-kirill yozuvi (10% ga yaqini); 4) grafik-xitoy
yozuvi (25% ga yaqin); 5) bo’g’inli xind yozuvi (20% ga yaqini) qolgan boshqa
yozuv sistemalari (yunon, yaxudiy, efiopiya, gruzin, arman yozuvlari va bulardan
dunyo axolisining 5% ga yaqini foydalanadi.
O’rta Osiyo xalqlari yozuvning tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi.
Eramizdan avvalgi I ming yillik o’rtalarida Eron, O’rta Osiyo va boshqa o’lkalarda
oromiy yozuvi tarqala boshladi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha eramizdan
oldingi I-III asrlarda oromoy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari
ham ishlatilgan.
Oromiy yozuvi negizida bir qator mahalliy yozuvlar vujudga kela boshladi.
Avesto, Xorazm, Sug’d, kushon, run, uyg’ur yozuvi va boshqa yozuvlar shular
jumlasidandir.
Xorazm yozuvi oromiy yozuvining eng qadimiy an’analari saqlab qolgan
yozuvdir. Hozirgi eramizdan boshlab sug’d yozuvi qo’llanila boshlandi. Bu yozuv
taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asrning oxiri III asrning boshlarida Xorazm
shohi chiqargan pullarda Xorazm yozuvi uchraydi.
V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlarning O’rxun-Enisoy yozuvidan keng
foydalanganlar. Bu yozuv fanda “turkiy-run” yozuvi deb ham yuritiladi. Enisey
daryosi qirg’oqlaridagi O’rxun yozuvi yodgorliklari haqida rus xizmatchisi
Remezov XVIII asrning oxirida xabar bergan. Ammo uzoq vaqt mobaynida
olimlar bu yodgorliklarni o’qiy olishmagan.
10

1892-1893-yillarda daniyalik olim Vilgeli Tomson, rus olimi V.V.Radlov
yodgorlikdagi yozuvlarni o’qishga muyassar bo’ldilar. O’rxun-Enisey yozuvi
turkiy xalqlarning eng katta markaziy yodgorligi hisoblanadi.
VII-VIII asrlarda O’rta Osiyo arablar tomonidan istelo qilindi. Shu davrdan
boshlab O’rta Osiyo jumladan o’zbek xalqi ham arab yozuvidan foydalanila
boshlandi. Xalqimiz bu alifbodan 1200 yil foydalanildi.
Arab alifbosi yozilishi jihatdan murakkab bo’lishi bilan birga, o’zbek tilining
tovushlarini to’la ifoda eta olgan edi. Shu jihatlarini e’tiborga olgan ilg’or fikrli
kishilar arab alifbosi yuzasidan o’z fikrlarini bildirishga xarakat qilganlar.
Chunonchi, Bobur o’zining “Xatti Boburiy” yozuvini yaratdi. Ammo bu yozuv
amaliyotda joriy qilinmadi.
1926-yil iyun oyida O’zbekiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasining lotin harflari
asosida yangi alifboni qabul qilish haqida qaror qabul qilindi. O’zbekistonda arab
yozuvidan lotin harflariga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tish ishlari 1930 yilning
birinchi yarmida to’liq amalga oshirildi. Ammo bu yozuvdan ham uzoq
foydalanilmadi. 1940 yil 8 mayda amaldagi o’zbek yozuvi yangi alifboga o’tish
haqidagi yangi alifboga o’tish haqidagi qonun qabul qilindi. O’zbekiston
Respublikasi mustaqillik e’lon qilinganidan so’nglotin yozuvi asosidagi o’zbek
alifbosi masalasini o’rtaga qo’ydi. Bu masala O’zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining 1993-yil 2-3-sentabrdagi 12 chaqiriq 13- sessiyasida muhokama
qilinib “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qaror
qabul qilindi. Mazkur qarorni amaliyotga joriy qilish borasida qizg’in ishlar olib
borildi. “O’zbek tilini asosiy imlo qoidalari”ni xozirlash jarayonida alifbodagi
ayrim harflar ularning shakllari yuzasidan fikr mulohazalar paydo bo’ldi. Mana
shular asosida “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish
to’g’risida”gi qarorga o’zgartirishlarning kiritilishi to’g’risida qaror qabul qilindi.
1.2. H arf elementlarini o’rgatishning grafik asoslari
Hozirgi yozuv shriftiga tavsif. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida
26 ta harf va 3 ta harf birikmasi mavjud. Bu harflar turli xil katta va kichik yozma
11

va bosma shakllarga ega. Yozma harflar quyidagi xususiyatlarga ega.
harflar bosmasdan yozishga mo’ljallangan;
Bu alifbo Y.Abdullayevning “Hamroxim” qo’llanmasida berilgan.
- harflar qo’l uzmasdan tutash yoziladi.
O’zbek alifbosidagi harflar yozilishiga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratiladi. Yozma
kichik harflar:
1. Ikki chizig’ oralig’iga yoziladigan harflar:
a, e, i, m, n, o, r, s, u, v, x, o’, sh, ch.
2. Ikki chizig’ning yuqorisiga ko’tarilib yoziladigan harflar:
b, d, k, l, t, h.
3. Chiziqdan pastga tushib yoziladigan harflar:
g, q, j, p, y, g’, ng.
4. chiziqdan yuqori va pastga tushurilib yoziladigan harflar:f. Yozma bosh
harflarning hammasi chiziqdan yuqorida yoziladi.
Yozma kichik harflar tutashtirilishiga ko’ra 3 guruhga bo’linadi.
1. Yuqori kesishishdan tutashtiriladi: o, o’, v
2. Pastki kesishishdan tutashtiriladi: a, d, e
3. O’rta qismidan kesishishdan tutashtiriladi: b, f, g, j
Yozma bosh harflar tutashtirilishiga ko’ra 2 guruhga bo’linadi.
1. Tutashtiruvchi unsurli bosh harflar
2. Tutashtiruvchi unsursiz bosh harflar
Yozma kichik va bosh harflarning qator oralig ’ ining qayeridan boshlanib
yozilishiga ko ’ ra 2 guruhga bo ’ linadi .
1. Qator oralig’ining ustki chizig’idan boshlanib yoziladigan harflar.
2. Qator oralig’ining ostki chizig’idan boshlanib yoziladigan harflar.
Kichik yozma harflar o’z navbatida 2 guruhga bo’linadi.
a) qator oralig’ining ustki ustki chizig’idan boshlanadigan harflar.
i, j, m, n, p, t, u, v, y, ng.
b) qator oralig’ining ustki chizig’ining pastidan boshlab yoziladigan harflar.
12

a, g, o, q, r, s, x, z, g’, o’, sh, ch, b, d, e, h, k, l
Bosh yozma harflar esa quyidagi guruhlarga bo’linadi:
Yuqoridan boshlab yoziladigan harflar:
B, D, E, F, G, H, J, K, O’, I, O, P, Q, R, S, T, U, V, Z, Y, Z, G’, SH, CH,
Pastdan boshlab yoziladigan harflar:
A, I, M, N
Hozirgi alifbodagi harflarni quyidagi unsurlari asosida guruhlash mumki n
- y g g’ j
- b f h k l m n v k
- - a r u y
- - a q g o’ g’ ch E
- - n m i
- - t d U M
- -R F B T P
- -J H K Y G G’
- -x p
Kichik harflar va ularning tutashtirilishi. Alifbodagi harflar yozilish shakliga ko’ra
- a r u y
- n m i
- t d U M
- R F B T P
J H K Y yo’zma harflar va bosma harflar deb ikki turga ajratiladi.
Bularning har biri yozilish shakli va qo’llanish o’rni jihatidan kichik harflar va
bosh (katta) harflarga bo’linadi.
Yozma harflar, odatda, qo’lda yoziladi, bosma harflar esa, asosan, yozuvga
oid texnika vositasida, shuningdek, qo’lda ham ifodalanadi.
Kichik va bosh bosma harflar rasmiy ma’qullangan shaklda bir-biriga
tutashtirilmay, tik yoziladi. Yozma harflar esa o’ng tomonga 75 -80 daraja qiya
qilib tutashtirib yoziladi. Kichik harflar o’ng va chap tomonidan, bosh harflar esa
13

o’zidan keyingi harf bilan tutashadi.
So’zda yozma harflar bir-biri bilan tutashtirilib, bir butunlik zanjir hosil
qiladi. Ammo bu zanjir so’zlarda imlo belgilari (tutuq, kochish belgilari,
chiziqcha) bolgan o’rinlarda uziladi, qol harakati to’xtab, belgilar qo’yilgandan
keyin harakat davom etadi.
Mazkur belgilarni so’zni yozish jarayonida qo’yib borish, harflarning ustiga
qo’yiladigan ishorani esa so’zni yozib bo’lgandan keyin, uni o’qib turib qo’yish
tavsiya qilinadi.
Yozma bosh harflarda qo’l harakati kichik harflarni yozishga nisbatan
ko’proq uziladi: ayrim harflarga unsurlari qo’shiladi va hokazo.
Lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosidagi yozma kichik va bosh
harflar yozuvda bir-biri bilan tutashtirilishi jihatidan ikki guruhga ajratiladi:
- tarkibida tutashtiruvchi unsuri bo’lgan harflar;
- tutashtiruvchi unsuri bo’lmagan harflar (Bunday harflarga
tutashtiruvchi unsur yozuv jarayonida qo’shiladi).
Tutashtiruvchi unsurli kichik harflar o’zidan keyingi harf bilan qayeridan
tutashtirilishiga kora uch guruhga bolinadi:
a) ustki qismidan tutashtiriladigan harflar: o, o‘, v (bunday ikki
chiziq (asosiy chiziqlar) orasiga yoziladigan harflarning bo’yi 4 mm f,g, j, p, y, g,
ng, eni 3 mm bo’ladi);
b) o’rta qismidan tutashtiriladigan harflar: b, (ikki chiziqdan
yuqoriga ko’tarilib yoziladigan harflaming bo’yi 8 mm, pastga tushadiganlari 7
mm, f ning bo’yi esa 11 mm bo’ladi).
v) ostki qismidan tutashtiriladigan harflar:
a, d,e, k, i, h, l, m, n, r, t, u, x, z, sh, ch; g,j,p,q,g‘, y,q,ng.
Harflarni tutashtirib yozish deyilganda, odatda, kichik va bosh harflarning
o’zidan keyingi harfga - o’ng tomonidagi harfga tutashtirilishi nazarda tutiladi.
Aslida esa harflar yozuvda har ikki tomonidan ham tutashadi. Bunga erishish
14

uchun, ayniqsa, kichik harflarni shakllantirishda chizilgan chiziq ustidan qol
harakatini davom ettirib, tutashuvchi nuqtagacha olib borish kerak boladi. Quyida
bu ishlar qanday amalga oshirilishi togrisida to‘xtalamiz.
1. Ostki qismidan tutashtiriladigan harflar o’zidan oldingi va
keyingi harflar bilan (bundan z, r, x, s mustasno) quyidagicha tutashtiriladi,
misollar:
ma, tni, me, mu, ek, el, lekin, gul, jiyda, yil, g ‘alla, tenglik
2. Unli harflar o’zidan keyingi, z, r, x, s harflarining yuqori
qismiga tutashtiriladi; tutashtirish jarayonida z, r harflarining yuqori qismida
tugunchak hosil qilinadi:
azim, iz, ez, uz, oz, o ‘z, ari, iri, erka, or, ur, o ‘ra, xo ‘roz
Mazkur harflarni s bilan tutashtirishda tutashuvchi harfning unsuri bilan s
ning yuqori qismi tutashtirilib, so’ng uning etak qismi chiziladi: asta, is, usta, es;
os, o ‘s, asta.
3. q,o‘,v harflari- yuqori qismidan tutashtiriladigan harflar o’zaro
hamda o’zidan keyinga ostki qismidan tutashtiriladigan harflarning ustki qismidan
tutashtiriladi: ovoz, ana, ovchi, ovora, omad, o’sma, oila, ojiz, o’gil, o’q, oy,
oppoq.
4. q, o’, v harflari ikki chiziq yuqorisiga ko’tarilib yoziladigan
harflardan oldin kelganda bu harflarning o’rtasiga tushtiriladi: odam, ohu, okean,
olmoq, o’t, obbo, ofarin
5. v dan oldin a, i, e, u harflari kelganda v ning ostki qismiga
tutashtiriladi, misollar: avval, evi bilan, uvol; q, o’ harflari esa yuqori qismiga
tutashtiriladi: ov, ovcharka
Harfni ko’rish - o’qishda avval uning yuqori qismiga ko’z tushadi. Ana shu holni
e’tiborga olib, harflami tutashtirishda imkoniyat bo’lgan o’rinlarda ularning yuqori
qismidan emas, ostki qismidan tutashtirishga, harfning yuqori qismida
chiziqchalarning imkoniyat bor darajada oz bo’lishiga ham e’tibor berish zarur.
Bosh harflarning tutashtirilishi.Yozma bosh harflarning bo’yi 8 mm bo’lib, ular
15

o’zidan keyingi kichik harflar bilan tutashtiriladi.
Bosh harflar o’z tarkibida tutashtiruvchi unsuri bor yoki yoqligiga ko’ra ikki
guruhga bolinadi:
tutashtiruvchi unsurli bosh harflar;
tutashtiruvchi unsursiz bosh harflar. (Tutashtiruvchi unsursiz bosh harflarga
yozish vaqtida unsur qo’shiladi).
Tutashtiruvchi unsurli bosh harfl, ar: A E, G, H, L, J, L, I, M, Q, R, U, X, Y,Z ,
E,Sh, Ch (ng harf birikmasining yozma bosh shakli o’zbekcha so’zlarda
qollanmaydi: bu tovush bilan so’z boshlanmaydi, ba’zi chet so’zlarda ikki mustaqil
fonemani bildiradi: Ngiliy);
Tutashtiruvchi unsursiz bosh harflar:
B, D, F, N, O, P, S, T, V,O‘
Bosh harflar qaeridan tutashtirilishiga ko’ra ikki turga bolinadi: o’rta qismidan
tutashtiriladigan bosh harflar:
A,L, Y,J, G,G ‘ - pastki qismidan tutashtiriladigan bosh harflar:
E. B, D, F, H, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, X, Z, O‘, Sh, Ch
1. O’rta qismidan tutashtiriladigan bosh harflar o’zidan keyingi
ikki chiziq orasiga yoziladigan harflarning ustki qismidan tutashtiriladi, misollar:
Anzirat, Iso, Yulduz, Gulnoz, G ‘ulom
Bu harflar ikki chiziqning yuqorisiga ko’tariladigan harflarning o’rtasiga
tutashtiriladi:
Akbar, Ilyos, Ikrom, Adham, Abdulla, Idriz, Alixon, Ahmad, Abdullayev, Afandi
O’rta qismidan tutashtiriladigan harflar z, r, x, s harflarining chap tomonidagi
chiziqqa tutashtiriladi:
Aziza, Arofat, Izzat, Asom, Islom
2. Ostki qismidan tutashtiriladigan bosh harflar ikki chiziq orasiga
yoziladigan harflarning ostki qismidan tutashtiriladi:
Omon, Vasila, Hakim, Tohir, Kamol, Lobar, Muhiddin, Qumri, Rahima,
16

Ulfat, Xadicha, Bobur, Dilbar, Farhod, Nafisa, Olimjon, Po’lat, Sobir, O‘lmas,
Zayniddin
II.BOB. HARF ELEMENTLARINI O'RGATISHNI USULLARI VA UNING
TARIXI
2.1. Husnixat o’rgatish metodikasini shakllanish tarixi
O‘zbek xalqi uzoq asrlik tarixida yaratib qoldirgan madaniy me’rosida
xattotlik san’ati alohida o’rin egallaydi.
Arab istilosidan so’ng o’rta Osiyo xalqlari tomonidan islom dinining qabul
qilinishi munosabati bilan arab yozuvi ham kirib keladi.
(O’rta asrlarda har qanday asar qo’lda ko’chirilib kitob qilingan. Nafis kitob
ko’chirish katta hunar va san’at hisoblangan. Bu hunar egalari tarixda xattot nomi
bilan mashhur bolganlar. Xattotlarning ko’chirgan kitoblari kishilarni hayajonga
solib, ularni zavqlantirgan. Shuning ushun ham xattotlik bilan nom chiqargan
shaxslar oddiy ko’chiruvchi emas, balki o’sha davrning ilm-ma’rifat va yirik
17

madaniyat arbobi hisoblangan. Qo’lda ko’chirilgan har bir asar san’at mo‘jizasi
kabi nodir asar hisoblangan.
XIV-XVI asrlarda bir qancha iste’dodli san’atkorlar nafis kitoblarning
ijodchilari yetishdi. Muhammad bin Husayn at-Tibiy, Mir Ali Tabriziy, Xorazmiy,
Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Qilqadam, Mimislar shular jumlasidandir. Bulardan
tashqari, o’rta asrlarda yashagan bir qancha olim va fozil kishilar yoshlikdan
xattotlik san’atini egallab, keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. Ular
faqat o’z asarlarinigina emas, balki boshqa mualliflarning asarlarini ham
ko’chirganlar. Masalan Hofiz Sheroziy Xusrav Dexlaviyning “Xamsa”sini
ko’chirgan. Alisher Navoiyning mohir xattot ekanligi tarixiy manbalardan ma’lum.
Zahriddin Muhammad Bobur arab grafikasida turkiy xalqlarga moslab “Xatti
Boburiy” deb atalgan alifbe yaratdi. Mimis Xorazmiy xattotlik san’ati haqida
“Savodi ta’lim” nomli risola yozdi va Alisher Navoiyning “Xamsa”sini nihoyatda
chiroyli xat bilan ko’chirdi. Muqimiy ham juda mayda nasta’liq va shikasta xati
uslubida bayoz ko’chirgan. Bularning hammasi shuni ko’rsatadiki, (o’rta Osiyoda
nafis kitob yaratish texnikasi ixtiro etilmagan bir davrda kotiblikka talab nihoyatda
kuchli bo’lgan. Qo’l yozmalarni kitob holiga keltirishda bir necha mutaxasislar
ishtirok etganlar. Bu jarayonda qog’ozrez (qog’oz quyuvchi), xattot, (muzahhib
(oltin suv bilan bezak beruvchi), lavoh (lavha chizuvchi), musavvir va sahhof
(muqovqchi) ishtirok etadi. Shu yo‘sinda tayyorlangan nafis kitoblar shohlar,
buyuk olimlar va shoirlar kutubxonalarida saqlanar edi.
O’rta Osiyo ustalari, ayniqsa, Samarqand va Buxoro ustalari qog’oz
ishlashda katta shuhrat qozongan edilar. Ularning qog’ozlari pishiq va silliq edi.
Xattot uchun esa ana shunday sifatli qog’ozlar kerak bo’lar edi. Qog’ozlar kustar
holda turli usullarda tayorlangan.
Xattotning asar ko’chirish qurollari: “siyoh”, “qamish qalam”, “mistar”
(transporant), qalamning uchini chiqarib turish uchun “qalamtarosh”, qamish
qalamning uchini kesish uchun yasalgan maxsus suyak plastinka “qalam qat” dan
iborat bolgan. Qamish qalam xattotning asosiy yozuv quroli hisoblangan. Uni
tayyorlash ham alohida san’at talab etgan. Qamish qalamdan qog’ozga siyoh
18

tommaslik uchun hamda qalamda doim etarli darajada siyoh bo’lishi uchun
siyohdon (dovot) ga tolguncha ipak los solingan. Siyohga bo’ktirilgan ipak loslar
qalamning yetarli miqdorda siyoh bilan ta’minlanishiga yordam beradi.
Xattotlar texnik vazifalardan tashqari o’z yozuv uslublarini ham ishlab
chiqarishga intilganlar. Masalan, XII asrdan boshlab xattotlar hayotida ko‘fiy xati
uslubi keng o’rin oldi. Bu uslub asosida arab yozuvining quyidagi olti xil asosiy
uslublari maydonga keladi:
1. Suls xati - bu xatning to’rt bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloq
shakilda yoziladi.
2. Nasx xati - bu xatning ixtirochisi mashhur xattot Ibn Muqla’
hisoblanadi.
3. Muhaqqaq xati - bir bo’lak qismi tekis bolib, qolgan bo’laklari
yumaloq shaklida yoziladi.
4. Rayhoniy xati - muhaqqaqdan kelib chiqqan bo’lib uning
ixtirochisi Ibn Bavvobdir.
5. Tavqe xati - yarim tekis, yarim yumaloq chiziqdan tashkil
topgan. 6.Riqo xati - ko’pchilik harflag bir-biriga qurama qilib yoziladi.
Yuqorida ko ’ rsatib o ’ tilgan xatlarning har biri o ’ z o ’ rnida qollanilib
kelingan . Muhaqqaq xatidan qasida va she ’ rlar yozishda , suls - ilmiy asarlar va xat
yo ’1- yo ’ riqlarida , rayhoniy va nasx - qissa va xabarlarda , tavqe buyruq va
farmonlarda , riqo xati maktublarda ishlatilgan . Undan tashqari , bu asosiy usulning
har biri ingichka va yo ’ g ’ on qalamlarda yozilishi natijasida yana o ’ n ikki xil xatni
tashkil qilgan . Shuning uchun ham eski maktablarda yozuv malakasini hamma
o’quvchilar ham to’liq egallay olmaganlar. Yozishga qiynalishning yana bir sababi
ko’p xarflarning so’zda qo’llanish o’rniga qarab har xil shakl olishidir.
Eski maktabda harflarni nusxaga qarab, alfavit tartibida katta-katta qilib
yozish “sarxat” deb atalib, ba’zan sarxat yozish bir-ikki yilga cho’zilgan. Sarxat
yozishga o’rgatilganidan so’ng “murakkabot”, ya’ni harflarni bir-biriga qo’shib
yo’zib o’rgatilgan. Murakkabotdan keyin “muqattaot” mashqi, ya’ni bayt va
ruboiylar ko’chirib yozish o’rgatilgan. Eski maktabda muqattaotga juda ko’p vaqt
19

sarf qilingan. Bolalar duoiy salomni yozishni bilsalar, ularning xat-savodi chiqqan
hisoblangan.
Eski maktabda chiroyli yozuvga alohida ahamiyat berilgan, ammo husnixat
mashg’ulotlari uchun zarur bolgan qoidalar yuzaki tushuntirilgan. Chiroyli
yozuvga o’rgatish vaqtida faqat qalamni qanday ushlash qoidalarigina eslatilgan.
Qalam bilan bir marta yozilgandan so’ng uning ustida qayta yozishga yo’l
qo’yilmagan, bu yozuv qoidalarini saqlashdagi birdan-bir usul bo’lgan. Bolalarga
yuqoridagiga o’xshash ayrim yo’1-yo’riqlar ko’rsatilgani bilan ularning ko’zi bilan
qog’oz orasidagi masofaning to’g’ri saqlanishiga e’tibor berilmagan. Xatto yozish
vaqtida nafas olish ham ta’qiqlangan.
Eski maktabda husnixat qoidalarini o’rgatuvchi birdan-bir qo’lanma
“Mufradot” kitobi bo’lgan. Domlalar yozishni o’rgatish va husnixat mashq
qildirishda shu kitobdan foydalanganlar. Bu vaqtda husnixatga o’rgatishning
birdan-bir yo’li ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilish bo’lgan. Bolalar uchun
arab alfavitida yozish juda qiyin bolib, unda biror nuqtaning noo’rin qo’llanishi
yoki nuqtalar sonini kam yoki ortiq bo’lishi so’zning ma’nosini tubdan o’zgartirib
yuborgan. Shuning uchuin, arab yozuvida juda ehtiyot bo’lib yozish zarur edi. Ana
shunday bir vaqtda husnixat bo’lishni, har bir harfni to’g’ri va aniq yozishni talab
qilish, bu masalaga kishilarning diqqatini jalb qilishda husnixat ta’limini
o’rgatuvchi metodik qo’llanma juda muhim edi. Bu ishga birinchi bo’lib shoir va
xattot Shermuhammad Avazbek o’g’li Munis (1778-1829) bel bog’laydi. Munis
1804 yilda o’zbek tilida ‘Savodi ta’lim’ nomli risola yozadi. Uning bu risolasi
amaliy hamda nazariy tomondan o’sha davrga nisbatan katta ahamiyatga ega edi.
Munisning bu asari uning vafotidan keyin Xorazm xattotlari tomonidan ko’chirib
yoziladi.
Munis bu risolasini ikki qismga bo’lib, birinchi qismida husnixat ta’limini
bergan ustozlari haqida, xat va chiroyli yozuv asboblari haqida foydali maslaxatlar
beradi.
So’ z maxzanining nishonasi ham, Ma’ni durining hazonasi ham,
Har so’ zki, ko’nguldan o’vdi mavjud, Xat bo’lmasa bo’lg‘ay erdi nobud...
20

U yozuv qoidalariga ham katta axamiyat berib shunday deydi: Olam ishi
intizomi andin, Olam elining nizomi andin, Ul bo’lmasa bo’lmag’ay kitobat, Bu
bo’lmasa qolmag’ay hikoyat...
“Savodi ta’lim”ning ikkinchi qismida arab alfavitidagi harflarning o’lchovi
va shakli katta kichikligi tushuntiriladi. Munis bu kitobida harflarning o’lchovini
qat’iylashtirib har xillikka chek qo’yib, husnixat ta’limiga yangilik kiritgan. Uning
bu risolasi xattot va kitoblarga hamda o’z xatini tuzatmoqchi bo’lgan kishilarga
yaqindan yordam bergan.
Hozirgi kunda maktablarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biri
o’quvchilarning savodxonligini oshirishdir. O’quvchilarning savodxonligini
oshirishda toza va chiroyli yozuvning roli katta. Ulug’ rus pedagogi K. D.
Ushinskiy husnixat darslariga alohida e’tibor berib, ‘dastlabki orfografik malakalar
husnixat darslarida tiklanadi’, - degan edi.
O’zbek maktablari 1940 yildan boshlab, rus grafikasi asosida yozuvga o’ta
boshladi. O’zbek maktablari uchun husnixatga maxsus oid qollanmalar
yaratilmagan bo’lsa ham bu davrda yaratilgan turli metodik qollanmalardan
foydalanib kelingan.
1948- yilda V. A. Saglin tomomonidan tuzilgan ‘Boshlang’ich sinflarda
yoziivga o’rgatish’ nomli qo’llanmada I, II, III, IV sinflarda husnixatga
o’rgatishning maqsad va usullari bayon etiladi. Bu kitobda yozuvda uchraydigan
tipik xatolarni tuzatish uchun ko’rsatmalar va tez yozishga o’rgatish uchun
tayyorgarlik mashiqlari beriladi. Qo’llanmada doskada bo’r bilan yozish qoidalari
ham kiritiladi.
1948-yilda E.V. Gur’yanov tomonidan tuzilgan “Yozuv mashqlarning
psixologik eslatmalari’ va ‘Alifbe davrida yozuvga o’rgatishning psixologiyasi va
metodikasi’ nomli qollanmalarda esa yozuv jarayoniga ilmiy asosda yondashiladi
va yozirvning psixofiziologik asoslari ochib beriladi. Muallif bu qollanmalarda
o’quvchilarning diqqatini boshlang’ich sinflarda darsning samaradorligini
oshiruvchi qator shart-sharoitlarga tortadi hamda amaliy ko’rsatmalar beradi. 1959-
yilda E.V. Gur’yanovning “Yozuvga o’rgatish psixologiyasi’ kitobi nashr qilindi.
21

Bu qo’llanmada, asosan, yozuvga o’rgatish psixologiyasi to’la ochib beriladi,
hamda eski kaligrafik yozuv sistemasi tanqid qilinadi. Muallif bosim bilan
yoziladigan yozuv sistemasini misollar bilan ko’rsatib beradi, hamda mavjud
yozuv grafikasini soddalashtirishni talab etadi.
1983- yilda D. A. Pisarevskiy tomonidan yozilgan ‘Yozuvga o’rgatish’
kitobida birinchi marta boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun darslarni qanday
tashkil etish yo’llari ko’rsatiladi. Muallif bu kitobda harflarni izchillik bilan
o’rgatishni, har xil bog’lanishlarni to’liq ko’rsatib o’tadi. Ammo chiroyli yozuvga
o’rgatishning asosiy shartlari ustida kam ko’rsatma beradi.
1970 yidan boshlab soddalashtirilgan harflar qabul qilindi, undan “Alifbe”
kitobida, o’quvchilar uchun qo’llanma va metodik ko’rsatmalaridan foydalanila
boshlandi. Yangi shriftning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: juda ko’p
harflarning shakli soddalashtirilgan, katta harflarning shakliga yaqinlashtirilgan;
yangi harflar bir sharoitda qo’lni uzmasdan bog’lab yozishga mo’ljallangan. Yozuv
qurollari takomillashib borishi bilan E.V.Guryanov tomonidan tavsiya etilayotgan
yozuv sistemasi 1970 yildan boshlab maktablarda keng qo’llanila boshlandi.
Shu vaqtlarda rus alfaviti o’qitiladigan maktablar uchun yangi
soddalashtirilgan harflar bilan husnixat kitoblarinashr qilina boshlandi.
O’zbek maktablarida soddalashtirilgan kiril alifbosida chiroyli yozish va
chiroyli yozishga o’rgatish borasida M.G’ulomov tadqiqot ishlarini olib bordi. U
o’zining qo’llanmalarida 1-4-sinf o’quvchilarini chiroyli yozishga o’rgatish
usullarini, husnixat qoidalarini ishlab chiqdi, amaliyotga tadbiq etish metodikasini
ochib berdi.
Amaldagi yozuvni husnixat qoidalari ularga doir amaliy mashqlar namunasi
Y.Abdullayevning “Sovg’a”, “Yangi alifbo va imlo” “Hamrohim” o’z aksini
topgan.
Xattot va madaniy hayot. Sharq xalqlari, shu jumladan, o’rta Osiyo
xalqlarining madaniy tarixi eng qadimiy va ko’p sohalarda yuksak taraqqiyot
bosqichiga erishilganligi bu kunda butun dunyo ilm-fan axli tomonidan e’tirof
etilgan haqiqatdir. O’rta Osiyo xalqlari o’z o’tmishida bir necha dafa iqtisodiy,
22

siyosiy va madaniy taraqqiyot davrini boshidan kechirgan.
Arablar istilosidan so’ng IX-XI asrlarda o’rta Osiyoda, ayoniqsa, Xorazmda
madaniy va ilmiy tafakkur beqiyos barq urib gulladi. Jahonga tanilgan al-Farobiy,
Ibn Sino, al-Beruniy singari ulug‘ mutafarkir olimlar dahosidan xozirgacha
bashariyat bahramand bo‘lib kelmoqda. Shuni alohida qayd etish zarurki, bu
porloq davr arab istilosining mahsuli emas, aksincha, arab istilosiga qadar o’rta
Osiyoda mavjud bo’lgan xorazmiylar va so’g’diylarning uzoq asrlik boy
madaniyatining qonuniy taraqqiyotidan iborat bolgan. Arab istilosiga qadar o’rta
G’ulomov.M, “Boshlang’ich sinf o’quvchilarini husnixatga o’gatish” T. O’qituvchi
1970, “Chiroyli yozuv malakasini shakllantirish” T. O’qituvchi 1992, “Husnixat
metodikasi” T. O’qituvchi 1976.Abdullayev. I “Hamrohim” o’quv qo’llanma” T.
O’qituvchi 1996, “Sovg’a” o’quv qo’llanmasi T. O’qituvchi 1996, “Yangi alifbo
va imlo” T. O’qituvchi 2000
Osiyo xalqlari, shu jumladan, turkiy xaqlar (ayniqsa, uyg’urlar) yaratgan
madaniy obidalar fikrimizning isbotidir. Ayniqsa, 1965 yili Samarqandda ochilgan
Afrosiyob arxeologik yodgorliklari arablarga qadar o’rta Osiyo xalqlarining
mislsiz taraqqiyot darajasida ekanini yana bir marta tasdiqlaydi.
XIII-XIV asrlarda mo’g’ullar O’rta Osiyoni vayron qilib, obod shaharlarni
xarobaga aylantiradilar. Madaniy yodgorliklar parchalanib, ilm-fan xazinasi
bo’lgan minglab qo‘lyozma kitoblar gulxanlarda kuydiriladi. Mo’g’ul bosqinchilari
qancha barbod bermasinlar, ijodkor xaq o’z madaniy merosini ardoqlaydi, eng
og’ir va mashaqqatli hollarda madaniy hayot olg’a tomon boraveradi.
XIV-XV asrlarda Temuriylar davrida o’rta Osiyo feodalizm jamiyatida
qisqa muddatli bo‘lsa ham markazlashgan feodal davlati joriy qilinib, mamlakat
hayotida iqtisodiy, siyosiy va madaniy yuksalish ro’y berdi. Ayniqsa, XV asr
Hirotda, Samarqandda o’rta Osiyo xadlqlari madaniyati o’zining eng porloq
davrini boshidan kechirdi. Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy,
Xondamir, Behzod, Sulton Ali va Mirzo Bobir bu davrning aql egalaridan
bo’lganlar.
XVI asrning boshidan safaviylar va shayboniylar hokimiyat tepasiga kelishi
23

bilan iqtisodiy va madaniy hayot asta-sekin inqirozga yuz tuta boshlaydi.
XIX asrga kelganda, ayniqsa, o’rta Osiyoning Rossiya bilan iqtisodiy va
siyosiy aloqalari kuchaya borgan sari madaniy hayotda yana kotarilish roy bera
boshladi.
Shunday qilib, IX asrdan to XX asrgacha, taxminan 1000 yillik tarixida o’rta
Osiyo xalqlarining ilm-fan va ma’naviy madaniyat sohasida yaratib qoldirgan
buyuk merosi bizning davrimizgacha, asosan, qo’lyozma kitoblar shaklida etib
kelgandir.
Arab yozuvida kitobat qilingan ming yillik madaniy meros nasldan-naslga
qo‘lyozma shaklida o’tib kelgan. Shu qolyozma kitoblar tufayligina o’rta Osiyo
xalqlari ota-bobolari yaratib qoldirgan madaniy merosdan bahramand bo’lganlar.
Shu qo’lyozma tufayli O’rta Osiyodagi har bir xalq, har bir millat o’z tarixiga ega
bo’lgan. Nihoyat, shu qo’lyozmalar tufayli o’rta Osiyo xalqlari jahon madaniyat
tarixi taraqqiyotiga o’z hissasini qo’sha olgan.
Bu qo’lyozma kitoblarning muallif tomonidan parcha-parcha qog’ozlarga
yozilib ijod etilgandan so’ng, uni oqqa ko’chirib, kitob tusiga kirituvchi g’oyat
murakkab, mashaqqatli, ayni vaqtda sharafli vazifani bajaruvchi shaxs kitob
bo’lgan. Kotiblik da’fatan qaraganda kishiga bir texnik vazifaga o’xshab ko’rinadi.
Kitob go’yo muallifning yaratgan asarini harfma-harf ko’chiruvchi kishidek bolib
tuyuladi. Haqiqatda esa bunday emas.
O’rta asr tarixida va u davrdagi madaniy hayotda kitobatlik hunari eng
sharafli va muqaddas vazifa hisoblangan. Avvalombor kotibning savodli
bo’lishining o’zi feodalizm sharoitida ko’p vaqt hokimlar, amirlar savodsiz bo’lgan
bir paytda uni (kotibni) yuqori mavqega olib chiqadi. Ikkinchidan, kotib kitobat
qilish munosabati bilan har bir ko’chirgan kitobning mazmunini o’zlashtira boradi.
Shuning natijasida haqiqiy kotib o’z zamonasining o’qimishli ilm-ma’rifat egalari
qatoridan joy oladi. Demak, o’rta asr Sharq mamlakatlarida kitob ko’chirish bilan
shug’ullangan xattotlarni biz oddiy ko’chiruvchilik vazifasini bajaruvchi shaxs deb
emas, balki har bir xattotni o’z zamonasining o’qimishli ma’rifatparvar, ilg‘or
ziyolisi va yirik madaniyat arbobi deb tushunishimiz kerak.
24

Arab yozuvi O’rta Osiyoga islom dini bilan kirib kelgan. Shu sababli arab
mamlakatlaridagi va shuningdek, O’rta Osiyodagi bir gurux xattotlar Qur’on
hamda diniy kitoblarni ko’chirish bilan shug’ullanganlar. O’z zamonasida
nihoyatda muqaddas hisoblangan «kalomi sharif», din, shariat haqidagi kitoblarni
kochirish vazifasi har kimning qolidan kelavermagan.
Bulardan tashqari tarixdan yana shu narsa ma’lumki, o’rta asrlar yashagan
bir qancha olim, shoir va fozil kishilar yoshlikdan xattotlik san’atini egallab,
keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. Bunday ulug’ zotlar faqat o’z
asarlarinigina kitobat qilmasdan, balki boshqa mualliflar asarini hamko’chirganlar.
Masalan, Hofiz Sheroziy Xusrav Dehlaviyning «Xamsa»sini ko’chirgan. Temuriy
bolalaridan bir nechalari (Boysunqor Mirzo, Rolib Mirzo, Badiuzzamon) kitobat
bilan shugullanganlar. Alisher Navoiyning mohir xattot ekanligi tarixiy
manbalardan ma’lum. Mirzo Bobir arab grafikasining turkiy xalqlarga moslab
islox qilingan engil yozuv «xatti boburiy»ni ijod etgan. Munis Xorazmiy xattotlik
san’ati haqida «Savodi ta’lim» nomli risola yozgan va Alisher Navoiyning
«Xamsa»sini nihoyatda go’zal xat bilan ko’chirgan. Nihoyat, Buxoro xattotlik
maktabining so’ngi vakillaridan XIX asrning buyuk olimi, ensiklopedik aql egasi
Axmad Donish o’ndan ortiq zebo qo’lyozmalar ko’chirib qoldirgan.
Ibn Bavvobning xat san’ati haqidagi risolasidagi asosiy g’oyalar keyinchalik
juda ko’p risolalarda taraqqiy ettiriladi va yangi amaliy maslahatlar, nazariy fikrlar
bilan boyitiladi.
Biroq Ibn Bahob ixtiro etgan xat namunalari haqida XVI asrgacha, deyarli,
hech qanday aniq ma’lumot yo’q. Faqat XV asrning II yarmida yashab 908/1502-
03 yilda vafot etgan arab xattotlaridan Muhammad bin Hasan al-Tibiy o’zining
risolasida Ibn Bahob Tomonidan 17 xil xat ixtiro etilganligini to’la ravishda bayon
qiladi hamda bu 17 xil xatni Ibn Bawob yozgan mo’tabar nusxalardan ko’chirib,
ularning nomlarini birma-bir ko’rsatadi. Muxammad Bin xasan al-Tibbiy risolasini
arab olimlaridan doktor Saloxdddin al-Munajjid 908/1502-03 yilda ko’chirilgan
nusxasini 1962 yilda faksimal shaklida nashr qildirgan va unga katta so’z boshi
yozgan.
25

Mazkur risola orqali biz Ibn Bavvobga nisbat berilgan xat namunalari bilan
tanishish imkoniga egamiz.
Arab xatining husnixatdagi eng muhim qoidalari va turlarini mashhur
ixtirochi Ibn Bawob 36 tur xatdan tubandagi 16 turini Ibn Muqladan keyin ixtiro
qilnganligi va takomillashtirganini XVI asr (1519 yil)da yashagan ulug’ xattot
Muhammad binni Hasan Tibiy o’zining «Jome’i mahosini kitobat ul-kuttab» nomli
asarida Ibn Bawob usulidan suratlarini yozib ko’rsatgan.
O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy
nomidagi Sharqshunoslik instituti qolyozmalar fondida mavjud minglab kitoblar va
kitobat san’ati, husnixat togrisidagi qator risolalarda berilgan ma’lumotlardan
husnixat san’ati o’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyat tarixida etakchi rolp
o’ynagan san’atlardan bolgan degan xulosa chiqarish mumkin.
O’rta Osiyoda xattotlik san’atinining keng taraqqiyoti Temur va Temuriylar
davridan boshlanadi. Husnixat san’ati dastlab Xuroson poytaxti Hirotda rivojlanib,
u erda Sulton Ali Mashhadiy boshliq yirik xattotlik maktabi tashkil topadi.
Maktabning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu erda, asosan, XIV asrda
Mir Ali Tabriziy yaratgan nasta’liq xat uslubi Sulton Ali tomonidan
takomillashtiriladi. Bu uslub yirik va mayda nasta’liq kitobat ishlarida keng
qollanib, badiiy va tarixiy asarlar faqat nasta’lish xatida kitobat qilingan. Diniy va
ba’zi ilmiy asarlar esa nasx xatida ko’chirilgan. Kofiy, riqo’. Sulsva nasx xatlari
esa ko’proq me’morchilik, naqqosh san’atida va Sharq epigrafiyasida ishlatilgan.
Hirot xattotlik maktabi. Hirot Xurosonning eng katta va mashhur
shaharlaridan bo’lib, olimlar, fozillar, shoirlar va xattotlar bilan tolgan
xushmanzara bog’-bo’stonlari, turli meva va suvlarining ko’pligi bilan shuxrat
qozongan.
Xurosonning katta qismidagi markaziy shaharlardan yana biri Marv Shohjon
(Turkmaniston)dir. Yoqut Hamaviyning aytishicha, al mavron *(ikki marv) degan
so’z bo’lib, biri Marvrud ikkinchisi Marv shdhjondir.
Yoqut shunday deydi: «Marvda ilmiy ahamiyatga ega bolgan qimmatli
kitoblar juda ko’p edi. Men u erdan ketgan vaqtimda (1220 yilda) vaqf qilingan 10
26

ta kutubxona bor ediki, dunyoda kitobning ko’pligi va yaxshiligi jihatidan unday
joyni ko’rmaganman. Ular quyidagicha:
1. Katta jomega qarashli 2ta kutubxona bolib, biri Sulton
Sanjar xodimlaridan Aziziddin Abu Bakr Zanjoniy nomiga qo’yilgan. Unda 12
ming jildga yaqin qolyozma kitoblar saqlanadi.
2. Al-Kamoliya kutubxonasi (kimga nisbat berilganligi
ma’lum emas).
3. 1100 yilda vafot etgan Al Mustavfiy Abulsa’d
Muhammad ibn Mansurning madrasasidagi kutubxona.
4. Nizom al-Mulk Hasan binni Ishohning madrasasidagi
kutubxona.
5. Somoniylarga tegishli ikki kutubxona.
6. Al-Amidiyya madrasasidagi kutubxona.
7. Marvdagi oxirgi vazirlardan Majdi mulkning kutubxonasi.
8. Madrasa Xotuniyadagi kutubxona.
9. Yana u erda Az-Zamiriya kutubxonasi. Bularning hammasi 1221
yilda mo’g’’ullar tomonidan xarob etilgan».
Axmad Tayibshoh Movarounnahriy bir necha xatga, ayniqsa, suls xatiga
ravshanlik kiritgan. 1215 yilda vafot etgan. Ba’zilar bu xattotni Ibrohim shoh
Tayib Axmad deydilar.
Mavlono Yusuf Xurosoniy xattot Yoqutning mashx ur shogirdlaridandir.
Ustozi bilan bir vaqtda vafot etgan. Yoqut xat bilan 1210 yilda ko’chirilgan
«Kalimoti murtazaviyya» asari Ayoso’fiya kutubxonasida saqlanadi.
«Kalimot» bilan birga Ali binni Hilol xatida Salomat ibn Jandal ismli arab
shoirning qasidasini ko’chirgan. Bu qasidani 1218 yilda ko’chirib tamomlagan.
1269 yilda vafot etgan.
Ibroqim Mirzo Shohrux o’g’li Temur nabiralaridan bo’lib, Sharafiddin Ali
Yazdiy shogirdlaridandir. Ulug‘ tarixchi o’zining «Zafarnomaiy Temuriy» asarini
Temurga bag’ishlab yozgan. Mirzo Ibrohim olti xil xatda tengi yo’q xattot edi.
Yoqut uslubiga taqlid qilib, xat san’atida undan o’tib ketgan. U yozgan xat
27

qoldiqlarining ba’zilari hozir ham Sheroz qadimiy binolarida saqlanib qolgan.
Xattot 1431 yilda vafot etgan.
Ahmad Rumiy Sulton Boysunqor kitobxonasining xattotlaridan bo’lib, ko’p
vaqtlar ulug’ kishilar bilan suhbatlashgan.
Sulton Boysunqor Temuriy shahzodalaridandir. U 35 yoshida -1427 yilda
vafot etgan. «Davlatshox tazkira»da ko’rsatilishicha, uning kitobxonasida 40 nafar
mashhur xattotlar tun kun kitobat bilan shug’ullanar edilar. Xattotlik, zarafshonlik,
oltin xalash, naqsh, lavxa, rasm, miniatyura va boshqa badiiy san’atlar ishlash
Boysunqor davrida ravnaq topgan. Istanbulning xar bir kutubxonasida hech
bo’lmaganda bir nusxa uning davrida ko’chirylgan asar mavjud. Sulton buyrug’i
bilan ko’chirilgan qolyozmalardan «Faraj ba’da shiddat»ning tarjimasi va «Nusxat
ul-arvox» kitobi diqqatga sazovordir.
Mirzo Ulug’bek astronomiya va xandasada o’z davrida yagona bo’lgani kabi
Boysunqor mirzo she’r va xatda o’z davrining eng mashxur kishisi edi.
Eronliklaming aytishicha, to’rt kishi to’rt xatda sulsda Boysunqor Mirzo,
nasta’liqda Mir Imod, nasxda Mirzo Ahmad, shikasta xatda Darvesh Abdu Majid
Tolqoniy ustod emish.
2.2. Harf elementlarini o’rgatishning metod va usullari
Husnixatga o’rgatish fani ham boshqa fanlar qatori o’zining tarixiy
manbalariga ega bo’lgani holda o’sib ,rivojlanib bormoqda.Quyida biz
boshlang’ich sinf o’qituvchilari bilishi zarur bo’lgan eng asosiy yozuv usullari
haqida fikr yuritamiz. Bu metyod va usullar quyidagilardir:
1. Chiziqli usul.
2. Genetik usul
3. Namunaga qarab yozish usuli.
4. Namunaga qarab ko’chirish usuli.
5. Nusxa ko’chirish usuli.
6. Tasavvur orqali yozish usuli.
7. Ritmik usul(sanoq-ohang)
28

8. Harf shakllarini tahlil qilish usuli
9. Yozuv malakasini ongli o ’ zlashtirish usuli 10. Qo ’ l harakatini mashq
qildirish usuli .
Chiziqli usul. Qaysidir harfni yozilishini o’rganish uchun o’quvchi bu harf
qanday belgilarga ega ekanligini ,harfdagi alohida elementlarning joylashish
o’rnini
,uning kattaligini va hokazolarni o’rganib olishi kerak.O’quvchiga harfning
yozilishini to’g’ri o’rgatish uchun uning qatordagi o’rnini to’g’ri
joylashtirish va qatorni qog’oz varag’ioda joylashish o’rnini bilish uchun qog’ozda
gorizontal ,yotiq chiziqlar chiziladi, shunda daftarning betide o’ziga xos setka
paydo bo’ladi.O’quvchilar unga har bir alohida harfni yozib boradilar.
Qatorning yo’nalishini ko’rsatib turuvchi chiziq vakataklar
harflarning ayrim elementlarining proporsiyalarini aniqlashtirib olish va yozuvni
o’rganish jarayonini anchagina osonlashtiradi. Shuning uchun ham yozuvga
o’rgatishning asosiy uslubi hisoblanadi va o’quvchi maktabda to’g’ri yozish
mashg’ulotlarida undan foydalanadi.chiziqli uslubning o’ziga hos ijobiy
xususiyatlaridan tashqari , setkaning ichiga yozish bir qator kamchiliklarga ega.
1) tez-tez uchrab turadigan kataklarda yozish bolani bir muncha
cheklab qo’yadi, uning diqqatini bo’ladi;bir tomondan o’quvchi kerakli harfni
yozayotgan qo’lining harakatini kuzatib borsa, ikkinchi tomondan esa harflar
chiziqdan tashqariga o’tmasligini kuzatib boradi.
2) kataklar orasiga yozishni o’rgangan bola aniq va tez yozish
malakalarini egallay olmaydilar. Shuning uchun ham o’quvchi harfning
elementlarini chizish asosiy proporsiyalarning asosini o’zlashtirib olgandan so’ng ,
kataklarga yozish ehtiyoji yo’qoladi. Ikkinchi sinfdayoq bolalar bir chiziqli
daftarga yozishga o’tadilar.
3) qo’l kaftlarining va panjalariningerkin harakatlanishini
rivojlantirish uchun lozim bo’ladigan uslublar .yozuvga o’rgatishda mashq
harakteriga ega bo’lgan alohida mashg’ulotlarsiz ish bitmatdi.Bumayda muskullar
va qo’lning kaft qismi yaxshi rivojlanmagan. Ularda ko’rsatgich barmoq va
29

ayniqsa uning uchi yaxshi rivojlanmagan, buning natijasida bola
ko’rsatkichbarmoq bilan ruchkani qattiq bosib yozadilar.Bolalar katta barmoqdan
ham yaxshi foydalana olmaydilar, buning natijasida o’z xohishlaricha ushlaydilar.
Shuning uchun ham ko’rsatkich va katta barmoqning mayda muskullarini
rivojlantirish lozim.
Tayyorgarlik mashqlarini bajarish bilan bolalar qo’llarini yozuvda kerak
bo’ladigan harf elementlarini nozik vaaniq harakatlarga tayyorlab boradilar.
Bunday mashqlarning maqsadi barmoqlar harakatining yengil va egiluvchan
bo’lishiga erishishdir. Ular o’quvchilarga harflarni to’g’ri husnixatda yozishga va
uni tez yozuvda rivojlantirishga yordam beradi.
Bu uslubni birinchi sinfning birinchi yarim yilligida yozuvga endi o’rgatishga
boshlagan davrada qo’llash katta ahamiyatga ega..Masalan ,pastga aylana shaklida
yoziladigan shtrixni yozish uchun, barmoqlarni aylana harakat qilishga mashq
qildirish lozim. Keyinchalik ular “o’”harfini yozishga ham yordam beradi.
Yozuvda yoki uslubda ko’rsatib o’tilgan mashqlarning barchasini birdaniga
bajarish mumkin emas, balki u yoki bu harf o’rgatish uchun dars jarayonida kerak
bo’ladigan, qo’l va barmoqlarni to’g’ri harakatlantirishga
yordam beradigan uslubni olish kerak.
Genetik usul.Genetikusul to’g’ri yozishga o’rgatishning asosiy uslubi
hisoblanadi. Boshlang’ich maktabning dasturida ko’rsatilishicha alifbeni o’rganish
vaqtida bolalar alifbeda harflar qanday joylashgan bo’lsa shu tartibda yozilishida
oson yoki qiyinligidan qat’iy nazar ketma-ket o’rganiladi.
Genetic usul bilan yozuvga o’rgatish hozirgi kunda alifbeni o’rganib
bo’lgandan so’ng to’g’ri yozuvga o’rgatishning butun borishida amalgam
oshiriladi.Bu uslubning afzalligi shundan iboratki,o’quvchi yozuvdagi harfni
alifbedagi tartibda emas,balki uning yozilishidagi murakkab tomonlariga va
yozuvdagi harf avvalgi yozuv mashqlariga mos kelishi kerak.
Oldiniga o’quvchilar oddiyroq va yengil harflarni yoza
boshlaydilar,keyinchalik esa birmuncha murakkabroq va oxirida qiyin mashqlarni
yozadilar.
30

Bunday ketma ketlikning afzallik tomoni shundaki ,o;quvchi 1-2 ta elementni
o’zlashtirib olib shakli jihatidan soddaroq bo’lgan harfga o’tadi. So;’ng qandaydir
shriftni yokialohida bir elementni qo’shish orqali yangi harflarni, tuzilishi jihatidan
murakkabroq bo’lganni o’rganishga o’tadi.
Alohida elementni o’rganganidan so’ng alohida harflarga ega bo’lgan yozuvga
,undan keyin so’z yozishga o’tiladi.
Bu quyidagi tartibda amalgam oshiriladi:
1. O’qituvchi hozir yozuv bilan shug’ullanishlarini aytib
o’tadi’o’quvchilar mashg’ulotga kerak bo’ladigan narsalarni tayyorlab qo’yadilar.
2. Undan keyin o’qituvchi sinf doskasidagi harf yoki so’zning yozilish
tartibini tusuntirib beradi, o’quvchilar esa o’qituvchining yozish jarayonidagi qo’l
harakatlarini takrorlab borishlari lozim.
3. O’qituvhi tomonidan so’z o’quvchilar bilan o’qib chiqiladi va
havoda yozish mashqlari bir necha bor takrorlanadi.Bunday tayyorgarlik
mashqlaridan so’ng o’quvchilar daftarga yozishga o’tadilar.
Yozish malakasini egallab borishga o’rgatish maqsadida avvaliga soda
elementlardan tashkil etilgan so’zlarni keyin esa murakkabroq so’zlarni yozishga
o’tiladi.
Na’munaga qarab yozish usuli. Husnixatga o’rgatish usullaridan biri harflarning
shaklini namuna qilib ko’rsatish va yozdirishdir.
Har bir harfning namunasi doskada barcha o’quvchilarning diqqatini jalb qilgan
holda yoki ayrim o’quvchilarga daftarda alohida-alohida ko’rsatiladi.O’quvchining
vazifasi doskada eslab qolgan shakllarini o’z daftarlariga to’g’ri aks ettirishdir.
Doskada yozib ko’rsatilgan har bir harf barcha o’quvchilarga aniq ko’rinib
turishi shart.Agar ayrim o’quvchilar uni aniq ko’rmagan bo’lsalar, qaytadan
takrorlab ko’rsatiladi.
O’qituvchi har bir harflarning bog’lanishi, og’zaki yoki doskada tushuntirish
orqali qo’lni qayerga qo’yish kerak,qayerda qol harakati buriladi, harflarning
baland-pastligi qay darajada bo’lishi kerakligi orqali tushuntiriladi.
31

Nusxaga qarab ko’chirish usuli.
Bu usul qadimiy usul bo’lib hozirgi kunda hamqimmatini yo’qotmagan holda
qo’llanilib kelinmoqda.Bu usulda o;quvchilar harflarni “Husnixat” kitobi yoki
“Yozuv daftari”dagi namunalarga qarab ko’chirib yozadilar.
Tayyor holdagi nuqtalar bilan ifodalangan harflar ustidan qo’lni yurgizib mashq
qilish mehanik jarayon bo’lib, o’quvchilar bu topshiriqni oson bajaradilar.
“Husnixat”darsligida berilgan namunaga qarab yozdirish o’qituvchining vaqtini
tejaydi ,unumli ishlashga yordam beradi.
Nusxa ko’chirish usuli
Bu metod harf shaklini to’g’ri tasavvur qila olmaydigan,yozayotganda daftar
chiziqlaridan pastga yoki yuqoriga chiqib ketadigan o’quvchilar uchun
qo’llaniladi.
Ayrim hollarda o’qituvchi chiroyli yozuvga o’rgatishning dastlabki davrida
o’quvchilarni harf, uning elementlari haqida to’g’ri tasavvurga ega qilish uchun
yupqa xitoy qog’ozidan ham foydalanishi mumkin.Lekinbunday mashqlar qo’l
harakatini o’stirish uchun yordam beradi. Bundan uzoq foydalanish yaxshi samara
bermaydi, o;quvchi harf shaklinimustaqil yoki namunaga qarab yozishda
qiynaladi.shuning uchun ham bu usuldan yakka shug’ullanganda foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Tasavvur orqali yozish usuli.
Bolalarga tasavvur orqali havoda harflar shaklini ezdirish ham qo’llaniladi.
O’qituvchi doskaga ezib ko’rsatgan harf yoki uning bog’lanishlarini
o’quvchilarga ruchkani havoda harakatlantirlb ko’rsatadi va bu orqali o’quvchida
harf haqida tasavvur hosil qilinadi.So’ng o’quvchi daftarga yozishga kirishadi.
Bunday mashq usuli o’quvchining qiziqishini oshiradi.
Bu usulning salbiy jixati shundaki,o’qituvchi bu usuldan foydalanganda barcha
o’quvchilarning qo’l harakatini to’g’ri yoki noto’g’riligini bir paytda tekshira
olmaydi.Bunda bir necha o’quvchining qo’l harakatini kuzatib tegishli ko’rsatma
beriladi.
32

Ritmik( sanoq-ohang) usuli.
Bu usul o’qituvchi sanog’I ostida harf va uning elementlarini yozish demakdir.
Bu usuldan savod o’rgatish davrida foydalanjsh mumkin.
Sanoq-ohang usulining foydali jihatlari mavjud. Birinchidan , harflarning tekis
yozishini ta’minlaydi.Ikkinchidan sekin yozadigan o’quvchilarni tez va sinfdagi
barcha o’quvchi bilan barobar yozishga undaydi. Uchinchidan, o’quvchilar aniq va
dadil harakatlanish orqali ish bajaradi. To’rtinchidan,sinfda darsni jonlantiradi.
Bu usuldan butun dars davomida foydalanib bo’lmaydi, chunki o’quvchi
charchab qoladiva yozuv sifati buziladi.
Ritmik usulni qo’llashda asosan, harflarning asosiy elementi “bir”,”ikki”
,”uch”deb beriladi.
Bu usulni qo’llashda harf yoki elementlar avval sanoqsiz yoziladi so’ngra
sanoq ostida yozdiriladi.
Sanoq-ohang yoki ritmik usuldan bo’g’in va so’z,gaplarni yozdirishda ham
foydalaniladi.
Harf va ularning elementlarini tahlil qilish usuli.
Harf va uning elementlarini tahlil qilish turlicha amalgam oshiriladi.Harflarni
elementlarga ajratib tahlil qilish har bir harfning necha elementdan tuzilganligini
,qanday shaklda ekanligini, bu elementlar boshqa harflar bilan bog’lanishida
qanday ko’rinishga ega bo’lishini o’quvchilar tasavvur etadilar .
Ayrim harflar bir necha elementdan tashkil topgan bo’lib , ular bir butun
shaklda yoziladi,ammo o’qituvchi uning necha elementdan iboratligini eslatib
o’tadi.M, kichik d harfining birinchi elementi to’liq oval, ikkinchi elementi pasti
halqali tayoqchadan iborat.
Buo’rinda harfning necha elementdan iborat ekanligi eslatib o’tiladi, yozishda
esa bu harfni qo’l harakatini uzmasdan yozish talab qilinadi.
Qo’l harakatini mashq qildirish usuli.
Qo’l harakatini mashq qildirish usuli bolalarning charchagan a’zolarini dam
olishiga va yozuv sifatiga katta ta’sir etadi. O’quvchilar dars jarayonida
bajariladigan mashqlar oddiy bo’lib, kam vaqt olishi’ o’quvchining jismoniy
33

jihatdan o’sishiga ,qo’l va barmoqlarning chiniqishiga, qaddi-qomatining
to’liq,erkin tutilishiga yordam berishi lozim. Yozuv darsida 8-10daqiqa o’tgandan
so’ng o’quvchilar betoqat bo’lib charchash alomatlari ko’zga tashlanadi.
Mana shunday holatda o’quvchilarning charchashlariga ahamiyat bermay’ ko’p
yozdirish natijasida o’quvchi toliqadi, harakatlari sustlashadi,hati xunuklashadi
,ko’p xatoga yo’l qo’yadi.
Shu sababli charchashning oldini olish uchun vaqti-vaqti bilan jismoniy mashqlar
o’tkazib borish zarur.
Jismoniy mashq izchil o’tkazib borilsa,keyin esa yozishga
kirishilsa,o’quvchilarning ish qobiliyati tiklanadi va darsga qiziqishi ortadi.
Xullas,ish faoliyati davrida qo’l harakatini mashq qildiruvchi jismoniy
mashqlardan foydalanib turilsa, chiroyli yozuvga o’rgatishning asosiy s
hartlaridan biridir.
34

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki o’quv muassasa, mikromuhitidagi
odatlanmagan vaziyat, shaxslararo munosabatlar va muomala ko’lamining
kengayishi o’ziga xos topologik aqliy, axloqiy, irodaviy, hissiy xususiyatlarini
oqilona baholash, qo’yilayotgan talablarga javob berish tariqasida yondashish, o’z-
o’zini anglashini jadallashtiradi. o’spirin o’quvchilarining o’z-o’zini anglashga
aloqador o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular dastavval o’zlarining kuchli va zaif
jixatlarini, yutuq va kamchiliklarini aniqrok baholash imkoniyatiga ega bo’ladilar.
O’quvchilarning yozuv jarayonida to’g’ri o’tirish tartibini
o’zlashtirib olganlarini ko’rib, o’qituvchi daftarning to’gri turish tartibini
o’rgatishga kirishadi. O’quvchilarga daftarlar tarqatiladi va sinf taxtasida
daftarni to’g’ri qo’yganda egilish chizig’i to’g’ri burchak
bilan partaning oldingi chetiga tushishini ko’rgazmali holda ko’rsatib o’tadi.
Bundan keyin oqituvchi o’quvchilarga ruchkani to’g’ri ushlash tartibini
ko’rsatib beradi. Ruchkani uchta barmoq bilan : bosh, o’rta va ko’rsatkich
barmoqlar bilan ushlash lozim. Bu barmoqlar juda ham bukilgan va juda ham
ochilgan bo’lmasligi kerak. Barmoqlarni qattiq siqmaslik kerak, bosh barmoq
ko’rsatkich barmoqqa tegmasligi kerak. Qolgan ikki barmoqlarni shunday
joylashtirish kerakki, bunda ular yozish jarayonida qo’l kaftining qator
yo’nalishiga erkin holda yo’naltirib boradi, bu esa tez va bog’lanishli yozuvda
muhim o’rin tutadi. Nomsiz barmoqni o’rta barmoqqa yoki kaftga tomon
engashtirish mumkin. Jimjiloq kaft uchun tayanch nuqtasi hisoblanadi, u yozish
jarayonida qog’oz yuzasiga tegib turish va unda yengil harakatlanishi kerak. Qo’l
kafti shunday holatda joylashishi kerakki, yozayotgan odam kaftning ichki tarafmi
ko’rmasligi lozim. Kaftning o’ng tomoni qog’ozga tayanishi mumkin emas,
bunday holat o’ng qo’lning erkin harakatlanishiga halaqit beradi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat engilmas kuch. T.;Ma’naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
O’zbekiston , 2005
3. Karimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.:
«O’zbekiston» 1997.
4. Karimov I.A.Demokratik xuquqiy davlat, erkin iqtisodiyot talablarini to’liq joriy
etish, fuqarolik jamiyati asoslarini qurish-farovon hayotimiz garovidir”. T.:
O’zbekiston, 2007 .
5. A.K. Munavvar.Oila pedagogikasi.-T., ,,O’qituvchi’’ ,1994.
6. U.Mahkamov.Ahloq-odob saboqlari.-T.,,Fan’’,1994
7. R.A.Mavlonova,N.X.Rahmonqulova,B.A.Normurodova,
K.O.Matanazarova ,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
9. A. Jo`rayev ,,Tarbiyaviy darslarni o`tish’’ T- ,,O`qituvchi’’ 1994.
10. M.Xaydarov ,,Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning mehnat tarbiyasida
xalq an`analaridan foydalanish’’ T-,,Yozuvchi’’ 1995.
Elektron resurslar
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Termiz
2. https://www.google.com
3. www.ziyonet.uz
36

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить