Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning tabiatda tutgan oʼrni - Зоология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	51.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Зоология

Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning tabiatda tutgan oʼrni

Купить

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ORIENTAL UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
Pedagogika fakulteti menejeri
______________M.Meliboyev
2025 y “___” ______________
60110500 - Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi
BTS - 121 guruh talabasi
“ Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning
tabiatda tutgan o rniʼ ” mavzusiga
Kurs ishi
“Himoyaga tavsiya etilsin” Ilmiy rahbar:
“Uzluksiz talim pedagogikasi” _____________ G. Xidirova
_________ T. Isaqulov
“__” ____________2025 “__” ____________2025
Ilmiy rahbar:
Talaba: Nurullayeva Matlab

2_______________________________________________________
___ ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs
________ guruh talabasi
____________________________________________________
ning
_______________________________________________________
________
______________________________________________________
_________
__________________________________________ mavzusidagi
kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy
ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va
rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________
_________
______________________________________________________
______________________________________________________
__________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

3_______________________________________________________
________________________
Ishdagi
kamchiliklar:_________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
____________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi,
xulosalar chiqara olishi).
______________________________________________________
______________________________________________________
__________________
______________________________________________________
_________
______________________________________________________
_________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

4_______________________________________________________
_______________________________________________________
________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball ______________
Jami
ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH)
(imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH)
(imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH)
(imzo)

5ANNOTATSIYA
Mazkur kurs ishida hayvonot olamining xilma-xilligi va uning
tabiatdagi o‘rni keng yoritilgan. Hayvonlar dunyosi tirik organizmlar
ekotizimining muhim qismi bo‘lib, biologik xilma-xillikni ta’minlashda,
ekologik muvozanatni saqlashda va tabiiy jarayonlarning uzluksiz
kechishida katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadqiqotda hayvonot
olamining tuzilishi, turlarning xilma-xilligi, ularning yashash muhitlari,
oziqlanish zanjiri va inson hayotiga ta’siri chuqur tahlil qilingan.
Ishning nazariy qismida hayvonlarning sistematik tasnifi, ularning
biologik va ekologik xususiyatlari, populyatsiyalar orasidagi o‘zaro
munosabatlar va ularning tabiiy muhitda bajaradigan funksiyalari keng
yoritilgan. Hayvonlar organizmlar hayotiy faoliyatida, tuproq
unumdorligini oshirishda, o‘simliklarning changlanishida, oziq-ovqat
zanjirining shakllanishida va chiqindilarni utilizatsiya qilishda beqiyos rol
o‘ynaydi. Shu bilan birga, inson faoliyati natijasida hayvonot dunyosiga
yetayotgan zararlar, biologik xilma-xillikning kamayishi va yo‘qolib
borayotgan turlar masalalari ham tadqiq etilgan.
Amaliy qismda esa hayvonot olamining ekotizimdagi o‘rni va
muhimligi, turli ekotizimlarda hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik,
iqlim o‘zgarishi va antropogen omillarning hayvonot dunyosiga ta’siri
ilmiy manbalar asosida tahlil qilingan. Hayvonlarning migratsiyasi,
ularning yashash muhitlariga bo‘lgan ehtiyojlari va atrof-muhit
omillarining ularga ko‘rsatadigan ta’siri haqidagi misollar keltirilgan.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, hayvonlar tabiiy muvozanatni
saqlashda asosiy rol o‘ynaydi. Ularning kamayishi yoki muayyan

6ekotizimdan yo‘qolib ketishi ekologik muvozanatning buzilishiga, oziq-
ovqat zanjirining uzilishiga va tabiiy resurslarning kamayishiga olib
kelishi mumkin. Shu sababli, hayvonot olamini asrash, biologik xilma-
xillikni saqlash va ekologik muhitni muhofaza qilish dolzarb masalalar
hisoblanadi.
Mazkur kurs ishi ekologiya, biologiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar, ilmiy tadqiqotchilar,
o‘qituvchilar va talabalar uchun qo‘llanma sifatida xizmat qilishi
mumkin. Shuningdek, hayvonot olamining tabiiy ekotizimdagi o‘rni va
ahamiyatini anglash orqali insoniyatning tabiat bilan uyg‘un hayot
kechirishiga ko‘mak beruvchi ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.

7Mundarija
KIRISH……………………………………………………..8
I BOB. HAYVONOT OLAMINING
XILMA-XILLIGI…………………………………………11
1.1 Hayvonlarning tasnifi va guruhlarga bo‘linishi……………………....11
1.2 Yer yuzidagi hayvonlarning tarqalishi…………………………….….12
1.3 O‘zbekistondagi hayvonot olamining o‘ziga xosligi………………...16
II BOB. HAYVONLARNING EKOTIZIMDAGI O’RNI VA
AHAMIYATI………………………………………………19
2.1 Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli…………………………...19
2.2 Bioxilma-xillikni saqlashdagi ahamiyati………………………….…20
2.3 Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri………………….……………..23
III BOB. HAYVONOT OLAMIGA TAHDID SOLUVCHI
OMILLAR…………………………………………………26
3.1 Iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolar……………………………26
3.2 Noqonuniy ovchilik va brakonerlik………………………………….30
3.3 Inson faoliyatining hayvonlarga ta’siri………………………………33
IV BOB. HAYVONOT OLAMINI MUHOFAZA QILISH
CHORALARI………………………….…………………..37
4.1 Qizil kitob va xalqaro konvensiyalar………………………………...37
4.2 Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar……………………………………...41
4.3 Hayvonlarni muhofaza qilishda jamoatchilik ishtiroki……………...44
XULOSA.…..………………………………………………48
FOYDALANILGA ADABIYOTLAR RO’YXATI...……49

8Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Hayvonot olamining xilma-xilligi –
tabiatning ajralmas qismi bo‘lib, ekologik muvozanatni saqlashda muhim
rol o‘ynaydi. Bugungi kunda inson faoliyati, urbanizatsiya, qishloq
xo‘jaligi va sanoatning jadal rivojlanishi natijasida ko‘plab hayvon turlari
yo‘qolish xavfi ostida qolmoqda. Iqlim o‘zgarishi, tabiiy yashash
joylarining qisqarishi, noqonuniy ovchilik va brakonerlik kabi omillar
hayvonot olamiga tahdid solmoqda.
Bu mavzuni o‘rganish nafaqat biologiya va ekologiya fanlari nuqtayi
nazaridan muhim, balki tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror
rivojlanish tamoyillarini amalga oshirish uchun ham dolzarbdir.
Hayvonot olamining xilma-xilligini saqlab qolish ekotizim barqarorligini
ta’minlaydi, inson hayotiga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli, hayvonlarni muhofaza qilish choralari, biologik xilma-xillikni
saqlash strategiyalari va barqaror ekologik tizimlar yaratish masalalari
jahon hamjamiyatining e’tibor markazida turibdi.
Mazkur kurs ishi hayvonot olamining ahamiyatini, uning ekotizimdagi
o‘rnini va muhofaza qilish yo‘llarini tahlil qilishga bag‘ishlangan bo‘lib,
bu boradagi ilmiy va amaliy tadqiqotlar asosida dolzarb masalalarga
yechim topishga yordam beradi.
Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi –
hayvonot olamining xilma-xilligini o‘rganish, uning tabiiy ekotizimdagi
o‘rnini aniqlash va uni muhofaza qilishning ahamiyatini yoritishdan
iborat.

9Shuningdek, hayvonot olamining tasnifi va turli guruhlarini o‘rganish,
ularning ekotizimdagi biologik va ekologik rolini aniqlash muhim
jihatlardan biridir. Hayvonot olamiga ta’sir ko‘rsatuvchi salbiy omillarni
tahlil qilish va ularni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlarni o‘rganish
ushbu ishning asosiy yo‘nalishlaridan hisoblanadi.
Bundan tashqari, hayvonlarni himoya qilish bo‘yicha milliy va xalqaro
tadbirlarni o‘rganish, biologik xilma-xillikni saqlash bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish ham mazkur ishning maqsadlari qatoriga kiradi. Ushbu
maqsadlar asosida hayvonot olamining tabiiy muhitdagi o‘rni va inson
hayotiga ta’siri tahlil qilinib, ularning muhofazasi bo‘yicha ilmiy
asoslangan takliflar ilgari suriladi.
Kurs ishining vazifalari. Mazkur kurs ishida hayvonot olamining
xilma-xilligini o‘rganish va uning asosiy guruhlarini tasniflash muhim
vazifalardan biridir. Hayvonlarning tabiiy ekotizimdagi o‘rnini va
biologik ahamiyatini aniqlash ham ushbu tadqiqotning asosiy
yo‘nalishlaridan hisoblanadi.
Shuningdek, hayvonot olamiga ta’sir qiluvchi ekologik va antropogen
omillarni tahlil qilish, ularning salbiy oqibatlarini o‘rganish dolzarb
masalalardan biridir. Hayvonlarni muhofaza qilishga qaratilgan milliy va
xalqaro tashabbuslarni tahlil qilish va ularning samaradorligini baholash
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha ilmiy
asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish va ushbu yo‘nalishda amalga
oshirilishi kerak bo‘lgan chora-tadbirlarni belgilash ushbu ishning asosiy
vazifalaridan biridir.

1
0Kurs ishining obyekti. Mazkur kurs ishining obyekti – hayvonot
olamining xilma-xilligi va uning tabiiy ekotizimdagi o‘rni hisoblanadi.
Tadqiqot doirasida turli hayvon turlari, ularning yashash muhiti, ekologik
ahamiyati va inson bilan o‘zaro aloqalari o‘rganiladi.
Shuningdek, hayvonot olamining biologik xilma-xilligi, ularning tabiiy
muhitdagi roli, turli ekologik omillarga moslashuvi va ushbu jarayonlarga
inson faoliyatining ta’siri tahlil qilinadi. Hayvonlarni muhofaza qilishga
qaratilgan chora-tadbirlar va ular orqali ekotizim barqarorligini
ta’minlash masalalari ham tadqiqot obyekti doirasiga kiradi.
Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmeti – hayvonot
olamining xilma-xilligi, ularning ekologik tizimdagi o‘rni va muhofaza
qilish choralari bilan bog‘liq ilmiy hamda amaliy jarayonlardir.
Tadqiqot doirasida hayvonlarning biologik va ekologik xususiyatlari,
ularning yashash muhitiga moslashuvi, oziq-ovqat zanjiridagi roli va
inson faoliyatining ularga ta’siri o‘rganiladi. Shuningdek, hayvonot
olamiga tahdid solu v chi ekologik muammolar, iqlim o‘zgarishi va
antropogen omillar bilan bog‘liq jarayonlar tahlil qilinadi. Hayvonlarni
muhofaza qilishga qaratilgan milliy va xalqaro chora-tadbirlar ham kurs
ishining predmetiga kiradi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini

1
1yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 44
betdan iborat.
I BOB.HAYVONOT OLAMINING XILMA-XILLIGI
1.1 Hayvonlarning tasnifi va guruhlarga bo‘linishi
Hayvonot olami yer yuzidagi biologik xilma-xillikning muhim qismini
tashkil etadi. Hayvonlar o‘ziga xos tuzilishi, hayot kechirish tarziga ega
bo‘lib, tabiatdagi muvozanatni saqlashda katta ahamiyatga ega. Ular har
xil yashash muhitiga moslashgan bo‘lib, quruqlik, suv va havo muhitida
uchraydi.
Hayvonlar tirik organizmlar orasida alohida o‘ringa ega bo‘lib, ular
ovqatlanish, harakatlanish, ko‘payish va muhitga moslashish
xususiyatlariga ko‘ra boshqa organizmlardan farqlanadi. Tabiatda
hayvonlar oziq-ovqat zanjirining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, ular ekotizimda
organik moddalarning aylanishini ta’minlaydi.
Hayvonlarning evolyutsion rivojlanishi millionlab yillar davomida
sodir bo‘lib, ularning hozirgi xilma-xilligi uzoq davom etgan o‘zgarishlar
natijasidir. Turli iqlim sharoitlari va geografik hududlarga moslashish
natijasida hayvonlarning turli guruhlari shakllangan. Masalan, cho‘l
hududlarida suvni tejashga moslashgan hayvonlar uchrasa, o‘rmonlarda
yashovchi hayvonlar yashirin hayot tarzi yoki baland daraxtlarga
moslashgan bo‘ladi.
Hayvonot olamining xilma-xilligi nafaqat ekologik muvozanat uchun,
balki insoniyat hayoti uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ular oziq-
ovqat manbai, qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika sohalari uchun xom

1
2ashyo sifatida foydalaniladi. Shu bilan birga, hayvonlarning kamayishi
yoki yo‘qolib ketishi tabiiy muvozanatga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shu sababli, hayvonot olamini muhofaza qilish bugungi kunda muhim
ekologik masalalardan biri hisoblanadi.
1.2. Hayvonlarning tasnifi va guruhlarga bo‘linishi
Hayvonot olami juda xilma-xil bo‘lib, ularni turli belgilarga qarab
tasniflash mumkin. Biologiyada hayvonlarning tasnifi ularning tuzilishi,
rivojlanish darajasi, yashash muhiti va fiziologik xususiyatlariga
asoslanadi. Ular umurtqali va umurtqasiz hayvonlarga bo‘linadi.
Umurtqasiz hayvonlar eng qadimgi va eng ko‘p tarqalgan guruh bo‘lib,
ular ichiga hasharotlar, mollyuskalar, chuvalchanglar, ichakbo‘shliqlar va
boshqa organizmlar kiradi. Bu hayvonlarning umurtqa suyaklari yo‘q
bo‘lib, aksariyati tanasini qo‘llab-quvvatlash uchun tashqi qobiq yoki
gidroskeletdan foydalanadi. Umurtqasiz hayvonlar ekotizimda juda
muhim o‘rin tutib, tuproq unumdorligini oshirish, o‘simliklarni
changlatish va organik moddalarni parchalash kabi funksiyalarni bajaradi.
Umurtqali hayvonlar esa skelet tizimiga ega bo‘lib, ularning asosiy
xususiyati umurtqa pog‘onasining mavjudligidir. Ular baliqlar,
amfibiyalar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarga bo‘linadi.
Har bir guruhning o‘ziga xos biologik va ekologik xususiyatlari bor.
Masalan, baliqlar suv muhitida yashashga moslashgan bo‘lib, suzgichlar
va suzgich pardalariga ega, qushlar esa parvoz qilish qobiliyati va yengil
suyak tuzilishi bilan ajralib turadi.
Hayvonlarni tasniflashda yana ularning oziqlanish turi ham muhim rol
o‘ynaydi. O‘simlikxo‘r, yirtqich va hammaxo‘r hayvonlar tabiiy
ekotizimda oziq-ovqat zanjirining muhim bo‘g‘inlarini tashkil qiladi.

1
3O‘simlikxo‘rlar o‘simliklar bilan oziqlanib, ekotizimda birlamchi
iste’molchi hisoblanadi. Yirtqich hayvonlar boshqa hayvonlar bilan
oziqlanib, populyatsiyalar sonini tartibga solishda ishtirok etadi.
Hammaxo‘r hayvonlar esa har ikkala manbadan foydalanib, turli
ekotizimlarga moslasha oladi.
Shuningdek, hayvonlar yashash muhiti bo‘yicha ham tasniflanadi.
Quruqlikda yashovchi, suv muhitida hayot kechiruvchi va amfibiyalar
kabi ikki muhitga moslasha oladigan turlar mavjud. Quruqlik hayvonlari
orasida sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilar ko‘p uchraydi. Suv
muhitida yashovchi hayvonlar baliqlar va dengiz sutemizuvchilari kabi
guruhlarga bo‘linadi. Amfibiyalar esa hayotining bir qismini suvda, bir
qismini quruqlikda o‘tkazadi.
Hayvonot olamining tasnifi ularning ekologik tizimdagi rolini
chuqurroq anglashga yordam beradi. Har bir guruh ekotizimda muhim
vazifalarni bajarib, tabiiy muvozanatni saqlashda ishtirok etadi. Shu
sababli, hayvonlarning xilma-xilligini o‘rganish va ularni muhofaza qilish
tabiatni asrab-avaylash uchun muhim ahamiyatga ega.
Hayvonot olami yer yuzidagi eng xilma-xil va muhim tirik organizmlar
guruhlaridan biri hisoblanadi. Ular turli ekologik sharoitlarga moslashgan
bo‘lib, tabiatda muvozanatni saqlashda katta ahamiyatga ega.
Hayvonlarning tasnifi ularning tuzilishi, yashash muhiti, oziqlanish usuli
va ko‘payish xususiyatlariga asoslanadi. Ushbu tasniflash orqali
hayvonlarning tabiatdagi o‘rni, ularning o‘zaro va atrof-muhit bilan
bog‘liqligi chuqurroq o‘rganiladi.
Hayvonlarning umurtqali va umurtqasiz guruhlarga bo‘linishi
Hayvonlar birinchi navbatda umurtqali va umurtqasizlarga ajratiladi.

1
4Umurtqasiz hayvonlar eng qadimgi va eng ko‘p tarqalgan organizmlar
bo‘lib, ularning umurtqa suyaklari yo‘q. Bu guruhga hasharotlar,
mollyuskalar, chuvalchanglar, ichakbo‘shliqlar va boshqa turli xil
hayvonlar kiradi. Ularning ko‘pchiligi mayda o‘lchamga ega bo‘lsa-da,
ekotizimda juda muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, hasharotlar
o‘simliklarni changlatishda, tuproqdagi organizmlar esa organik
moddalarni parchalashda ishtirok etadi.
Umurtqali hayvonlar esa suyak tizimiga ega bo‘lib, murakkab tuzilish
va rivojlangan organ tizimlari bilan ajralib turadi. Ular baliqlar,
amfibiyalar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarga bo‘linadi.
Har bir guruhning o‘ziga xos biologik va ekologik xususiyatlari bor.
Masalan, baliqlar suv muhitiga moslashgan bo‘lsa, qushlar yengil suyak
tuzilishi va parvoz qilish qobiliyati bilan ajralib turadi.
Oziqlanish turiga ko‘ra tasnif
Hayvonlarni oziqlanish usuliga qarab quyidagi guruhlarga ajratish
mumkin:
 O‘simlikxo‘r hayvonlar – o‘simliklar va ularning mahsulotlari
bilan oziqlanadi. Masalan, quyonlar, kiyiklar va sigirlar shu
guruhga kiradi.
 Yirtqich hayvonlar – boshqa hayvonlar bilan oziqlanib, tabiiy
tanlanish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Arslonlar, yo‘lbarslar,
burgutlar va akulalar yirtqichlarga misol bo‘la oladi.
 Hammaxo‘r hayvonlar – har ikkala manbadan oziqlanib, turli
ekotizimlarga moslasha oladi. Ayilar, tulkilar va odamlar
hammaxo‘rlar sirasiga kiradi.
Ko‘payish usuliga ko‘ra tasnif

1
5Hayvonlar ko‘payish usuliga qarab ham tasniflanadi:
 Tuxum qo‘yuvchi hayvonlar – ko‘pchilik baliqlar, amfibiyalar,
sudralib yuruvchilar va qushlar tuxum orqali ko‘payadi.
 Tirik tug‘uvchi hayvonlar – sutemizuvchilarning aksariyati tirik
tug‘ish xususiyatiga ega. Ular bolasini ona qornida rivojlantirib,
keyinchalik unga g‘amxo‘rlik qiladi.
Yashash muhitiga qarab tasnif
Hayvonlarning yashash muhiti ularning tuzilishi va moslashuv darajasiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Tabiatda uchraydigan asosiy yashash muhitlariga
quyidagilar kiradi:
 Quruqlik hayvonlari – cho‘l, dasht, o‘rmon va tog‘ hududlarida
yashovchi hayvonlar. Masalan, bo‘rilar, ilonlar va kiyiklar shu
guruhga kiradi.
 Suv hayvonlari – dengizlar, daryolar va ko‘llarda yashaydigan
baliqlar, suvo‘tlar bilan oziqlanuvchi sutemizuvchilar va suv
hasharotlari bu guruhga kiradi.
 Amfibiyalar – hayotining bir qismini suvda, bir qismini
quruqlikda o‘tkazuvchi hayvonlar. Bunga qurbaqalar va
salamandralar misol bo‘la oladi.
Hayvonlarning ekologik ahamiyati
Hayvonot olamining xilma-xilligi ekotizimning barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Har bir hayvon o‘z yashash muhitida
muayyan vazifani bajaradi. Changlatuvchi hasharotlar o‘simliklarning
ko‘payishiga yordam beradi, yirtqichlar populyatsiyalarni nazorat qiladi,
o‘simlikxo‘rlar esa o‘simliklarning o‘sishini tartibga soladi.

1
6Shuningdek, hayvonlarning yo‘qolishi ekotizimning izdan chiqishiga
olib kelishi mumkin. Masalan, muayyan yirtqich turlarning kamayishi
o‘simlikxo‘r hayvonlarning ortib ketishiga va natijada o‘simliklarning
kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois hayvonlarni muhofaza
qilish va ularning yashash muhitini asrab-avaylash ekologik barqarorlik
uchun juda muhimdir.
Hayvonlarni tasniflash va ularning biologik xususiyatlarini chuqur
o‘rganish tabiatni muhofaza qilish choralari hamda ekologik
muammolarga yechim topishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli,
biologik xilma-xillikni saqlash nafaqat ilmiy tadqiqotlar uchun, balki
atrof-muhitni barqaror rivojlantirish uchun ham zarurdir.
1.3 Hayvonlarning geografik tarqalishi
Hayvonot olamining xilma-xilligi dunyoning turli hududlarida o‘ziga
xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ularning tarqalishi iqlim, relyef, o‘simlik
dunyosi, suv resurslari va boshqa tabiiy omillar bilan chambarchas
bog‘liq. Har bir mintaqa o‘ziga xos ekotizimga ega bo‘lib, unda
yashovchi hayvonlar ushbu sharoitga moslashgan holda rivojlangan.
Hayvonlarning tarqalishiga ta’sir qiluvchi omillar
Hayvonlarning geografik tarqalishiga ko‘plab omillar ta’sir qiladi.
Iqlim sharoiti hayvonlarning yashash joyini belgilovchi asosiy
omillardandir. Harorat, yog‘ingarchilik miqdori va namlik darajasi turli
mintaqalarda har xil bo‘lgani sababli, hayvonlar turli muhitlarga
moslashgan. Masalan, tropik o‘rmonlarda issiq va nam iqlim tufayli
hayvonlarning xilma-xilligi yuqori bo‘lsa, quruq cho‘llarda faqat
chidamli turlar yashaydi.

1
7Vegetatsiya ham hayvonlarning tarqalishida muhim rol o‘ynaydi.
O‘simliklarning mavjudligi ularning oziq-ovqat manbalarini belgilaydi.
O‘rmonlarda o‘simlikxo‘r va hasharotxo‘r hayvonlar ko‘p uchrasa, ochiq
dasht va cho‘llarda suv tanqisligiga chidamli turlar yashaydi.
Suv resurslari daryo, ko‘l va dengizlar yaqinida yashovchi
hayvonlarning xilma-xilligiga ta’sir qiladi. Suv ekotizimlarida baliqlar,
amfibiyalar va dengiz sutemizuvchilari ko‘p uchraydi. Suv havzalariga
yaqin hududlarda yashovchi qushlar va sutemizuvchilar ham ushbu
muhitga moslashgan bo‘ladi.
Relyefning murakkabligi ham hayvonlarning tarqalishiga ta’sir qiladi.
Tog‘li hududlarda hayvonlar pastlikka qaraganda harorat farqlari va
kislorod yetishmovchiligiga moslashgan bo‘ladi. Tekislik va botqoqlik
joylarda esa boshqa turdagi hayvonlar ko‘proq uchraydi.
Materiklar va mintaqalar bo‘yicha hayvonlarning xilma-xilligi
Yer yuzasida har bir materik o‘ziga xos hayvonot olamiga ega.
Afrika dunyodagi eng boy hayvonot dunyosiga ega bo‘lib, bu yerda
yirik sutemizuvchilar, jumladan, fillar, jirafalar, begemotlar va yirtqich
hayvonlar ko‘p uchraydi. Tropik o‘rmonlar va savannalar hayvonlar
uchun qulay yashash muhitini ta’minlaydi.
Janubiy Amerika tropik o‘rmonlari hasharotlar, amfibiyalar va noyob
sutemizuvchilar, jumladan, yaguarlar, lamalar va lenivetslar bilan
mashhur. Amazonka havzasi dunyoning eng boy ekotizimlaridan biri
hisoblanadi.

1
8Shimoliy Amerika tundra, o‘rmon va cho‘llar kabi turli tabiiy
zonalarga ega bo‘lib, bu yerda ayiqlar, bug‘ular, bo‘rilar, bizonlar va turli
qushlar yashaydi.
Yevropa boshqa materiklarga qaraganda hayvonlarning xilma-xilligi
bo‘yicha biroz kamroq bo‘lsa-da, bu yerda yovvoyi to‘ng‘izlar, bo‘rilar,
quyonlar va turli parrandalar tarqalgan.
Osiyo juda katta hududga ega bo‘lib, bu yerda turli xil iqlim sharoitlari
mavjud. Cho‘llarda tuvalar va gazellar uchrasa, tog‘li hududlarda qor
yo‘lbarslari va yo‘lbarslar yashaydi.
Avstraliya hayvonot olami o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu yerda
faqat shu hududga xos bo‘lgan koalalar, kengurular va platipuslar
yashaydi.
Antarktida sovuq iqlimi tufayli faqat ekstremal sharoitlarga
moslashgan hayvonlarni o‘zida jamlagan. Pingvinlar, dengiz fillari va
kitlar ushbu mintaqaga xos hayvonlar hisoblanadi.
Endemik va noyob hayvonlar
Ba’zi hayvonlar faqat bitta hududda yashaydi va boshqa joyda
uchramaydi. Bunday hayvonlar endemik turlar deb ataladi. Masalan,
Madagaskarda lemurlar, Yangi Zelandiyada kividlar, Avstraliyada esa
kengurular va koalalar faqat shu hududlarda yashaydi.
Ba’zi turlar esa yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lib, ularni muhofaza
qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiatni muhofaza qilish choralari
ko‘rilmasa, ushbu noyob hayvonlar kelajakda yo‘qolib ketishi mumkin.
Shu sababli, qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar va maxsus himoya hududlari

1
9tashkil etilib, ularning tabiiy yashash muhitini saqlashga harakat
qilinmoqda.
Hayvonlarning geografik tarqalishi turli tabiiy va antropogen omillar
ta’sirida shakllanadi. Har bir mintaqaning o‘ziga xos hayvonot dunyosi
mavjud bo‘lib, u tabiatning muhim qismi hisoblanadi. Inson faoliyati
natijasida ko‘plab turlar yo‘qolish xavfi ostida bo‘lib, ularni saqlab qolish
va tabiiy yashash muhitini himoya qilish dolzarb masalalardan biri
sanaladi.
II BOB. HAYVONLARNING EKOTIZIMDAGI O’RNI VA
AHAMIYATI
2.1 Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli
Har bir hayvon ekotizimning ajralmas qismi bo‘lib, oziq-ovqat
zanjirida muhim rol o‘ynaydi. Ularning faoliyati tabiiy muvozanatni
saqlash, ekotizim barqarorligini ta’minlash va biologik xilma-xillikni
qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
Oziq-ovqat zanjiri tirik organizmlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatib,
ekotizimda energiyaning uzatilish jarayonini belgilaydi. O‘simliklar
birlamchi oziq manbai bo‘lib, ulardan o‘simlikxo‘r hayvonlar oziqlanadi.
Yirtqichlar esa o‘simlikxo‘r hayvonlar bilan oziqlanib, ularning
populyatsiyasini nazorat qiladi. Shuningdek, organik qoldiqlar bilan
oziqlanuvchi hayvonlar va mikroorganizmlar ekotizimning uzluksiz
ishlashiga xizmat qiladi.

2
0Tabiatda har bir turning o‘z o‘rni bor. O‘simlikxo‘r hayvonlar
o‘simliklar sonini tartibga soladi, yirtqichlar esa o‘simlikxo‘rlarning
haddan tashqari ko‘payishining oldini oladi. Mikroorganizmlar va
hasharotlar organik moddalarni parchalaydi, natijada tuproq unumdorligi
oshadi.
Oziq-ovqat zanjirining bir qismi buzilganda, ekotizimdagi tabiiy
muvozanat ham izdan chiqadi. Yirtqichlarning kamayishi o‘simlikxo‘r
hayvonlarning haddan tashqari ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Bu esa
o‘simliklarning kamayishiga, natijada boshqa turlarning yashash
sharoitining yomonlashishiga sabab bo‘ladi.
Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli nafaqat ekotizimga, balki
inson faoliyatiga ham bevosita ta’sir qiladi. Biologik muvozanat buzilishi
qishloq xo‘jaligi, suv resurslari va havo sifati kabi omillarga ham ta’sir
etadi. Shu sababli hayvonot dunyosini himoya qilish ekotizimni saqlash
va barqaror rivojlanish uchun juda muhim hisoblanadi.
2.2 Bioxilma-xillikni saqlashdagi ahamiyati
Hayvonlarning ekotizimdagi ishtiroki tirik tabiatning barqarorligini
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Ularning turli xilligi va ekotizimdagi
vazifalari tufayli biologik xilma-xillik saqlanadi va tabiiy muvozanat
bardavom bo‘ladi. Bioxilma-xillik turli ekotizimlarning, jumladan,
o‘rmonlar, cho‘llar, suv havzalari va tog‘ hududlarining barqaror
ishlashiga xizmat qiladi.
Ekotizimning barqarorligiga ta’siri
Turli hayvon turlarining mavjudligi ekotizim muvozanatini saqlab
turishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. O‘simlikxo‘r hayvonlar

2
1o‘simliklarning haddan tashqari ko‘payishining oldini oladi, yirtqich
hayvonlar esa o‘simlikxo‘rlarning sonini tartibga solib turadi. Hasharotlar
va boshqa changlatuvchilar o‘simliklarning ko‘payishiga yordam beradi,
hasharotxo‘r hayvonlar esa zararkunandalar sonini nazorat qiladi.
Mikroorganizmlar va parchalovchi hayvonlar organik moddalarni
parchalaydi va tuproq unumdorligini oshiradi. Agar ushbu jarayonlarning
biri buzilsa, butun ekotizim muvozanati izdan chiqishi mumkin. Masalan,
yirtqich hayvonlarning kamayishi o‘simlikxo‘rlarning haddan tashqari
ko‘payishiga olib keladi, bu esa o‘simliklarning kamayishiga va tuproq
eroziyasi kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Genetik xilma-xillikning saqlanishi
Har bir hayvon turi o‘ziga xos genetik xususiyatlarga ega. Turli turlar
genetik xilma-xillikni ta’minlaydi, bu esa ularning iqlim o‘zgarishlari,
kasalliklar va boshqa xavflarga qarshi moslashish qobiliyatini oshiradi.
Agar hayvonlarning ayrim turlari yo‘qolib ketsa, ularning genetik xilma-
xilligi ham yo‘qoladi, bu esa butun ekotizim uchun katta yo‘qotish
hisoblanadi.
Genetik xilma-xillik nafaqat yovvoyi tabiat uchun, balki insoniyat
uchun ham muhimdir. Qishloq xo‘jaligidagi yovvoyi turlar oziq-ovqat
mahsulotlarini takomillashtirish va hosildorlikni oshirish uchun
ishlatiladi. Shuningdek, turli hayvon turlaridan tibbiyot va farmatsevtika
sohasida foydalaniladi.
Iqlim o‘zgarishlariga moslashuv va biologik muvozanat
Hayvonlarning turli ekotizimlardagi ishtiroki iqlim o‘zgarishlariga
qarshi kurashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, o‘rmonlarda

2
2yashovchi hayvonlar daraxt urug‘larini tarqatib, o‘rmonlarning qayta
tiklanishiga hissa qo‘shadi. Cho‘llarda va dashtlarda yashovchi hayvonlar
tuproqni yumshatib, uning unumdorligini oshirishga yordam beradi.
Ba’zi hayvonlar, ayniqsa dengiz organizmlari, karbonat angidridni
o‘zlashtirish orqali iqlim o‘zgarishining oldini olishga xizmat qiladi.
Masalan, marjon riflari va chig‘anoqli hayvonlar okeandagi karbonat
angidrid miqdorini tartibga solib, global isish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi.
Ekotizim xizmatlarining saqlanishi
Bioxilma-xillik ekotizim xizmatlarini saqlab qolish uchun juda
muhimdir. Ekotizim xizmatlari deganda quyidagilar tushuniladi:
Changlanish va urug‘ tarqatish – hasharotlar, qushlar va
sutemizuvchilar o‘simliklarning changlanishida va urug‘larining
tarqalishida muhim rol o‘ynaydi.
Tuproq unumdorligini oshirish – qurtlar, chumolilar va boshqa tuproq
organizmlari tuproq sifatini yaxshilaydi.
Tabiiy tozalash tizimi – ba’zi hayvonlar organik chiqindilarni yo‘q qilib,
tabiatni toza saqlashga yordam beradi.
Agar hayvonot olamining xilma-xilligi kamayib ketsa, ekotizim
xizmatlari ham buzilishi mumkin. Bu esa inson hayoti va atrof-muhit
uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli hayvonlarning biologik
xilma-xilligini saqlash tabiatning barqarorligi va kelajak avlodlar uchun
muhim vazifa hisoblanadi.
2.3 Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri

2
3Hayvonlar inson hayoti va faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi.
Ular turli sohalarda muhim o‘rin tutib, iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi,
ekologiya, tibbiyot va madaniyatga bevosita ta’sir qiladi. Tabiatda
mavjud hayvonlarning xilma-xilligi inson hayotining sifatini yaxshilash,
atrof-muhit muvozanatini saqlash va resurslardan samarali foydalanishda
muhim ahamiyatga ega.
Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati
Hayvonlar qishloq xo‘jaligining ajralmas qismi bo‘lib, chorvachilik va
dehqonchilik sohalarida keng foydalaniladi. Sut, go‘sht, jun va boshqa
mahsulotlar inson ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynaydi.
Chorvachilik bilan shug‘ullanadigan ko‘plab hududlarda hayvonlar asosiy
daromad manbai hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligida hayvonlarning xizmatlari faqat mahsulot
yetishtirish bilan cheklanib qolmaydi. Masalan, asalarilar va boshqa
changlatuvchi hasharotlar ekinlarning changlanishiga yordam beradi, bu
esa hosildorlikni oshiradi. Shuningdek, qurtlar va ayrim hasharotlar
tuproq sifatini yaxshilaydi, bu esa o‘simliklarning sog‘lom o‘sishi uchun
qulay sharoit yaratadi.
Tibbiyot va farmatsevtikadagi roli
Hayvonlar tibbiyot va farmatsevtika sohasida ham katta ahamiyatga
ega. Ilmiy tadqiqotlar va yangi dori vositalarini yaratishda hayvonlar
ustida tajribalar o‘tkaziladi. Turli turlarning biologik xususiyatlari asosida
inson salomatligini yaxshilashga xizmat qiladigan dorilar ishlab chiqiladi.
Masalan, ilon zahri ba’zi yurak-qon tomir kasalliklarini davolashda
ishlatiladi, asalari mahsulotlari esa immunitetni mustahkamlashda
foydalidir.

2
4Hayvonlarning biologik xususiyatlarini o‘rganish tibbiyot rivojiga
sezilarli hissa qo‘shadi. Masalan, ba’zi hayvonlar inson organlariga mos
keladigan xususiyatlarga ega bo‘lib, organ transplantatsiyasida
foydalaniladi. Shuningdek, antibakterial va viruslarga qarshi vositalarni
yaratishda ham hayvonlar organizmidagi tabiiy moddalardan
foydalaniladi.
Ekologik muvozanat va atrof-muhitni saqlashdagi roli
Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri ekologik muvozanatni saqlash
bilan ham bevosita bog‘liq. Ular atmosferadagi gazlar miqdorini tartibga
solib, suv va tuproq sifatini yaxshilashda ishtirok etadi. Masalan,
okeanlardagi ba’zi mikroorganizmlar va baliqlar karbonat angidrid
miqdorini kamaytirib, global isish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi.
O‘rmon hududlarida yashovchi hayvonlar o‘simliklarning urug‘larini
tarqatib, o‘rmonlarning tiklanishiga hissa qo‘shadi. Chumolilar va boshqa
mayda jonzotlar tuproqni yumshatib, uning unumdorligini oshiradi.
Qushlar esa zararkunanda hasharotlarni iste’mol qilib, qishloq xo‘jaligi
ekinlariga zarar yetkazadigan omillarni kamaytiradi.
Madaniyat va san’atdagi o‘rni
Hayvonlar inson madaniyati va san’atining ajralmas qismi hisoblanadi.
Tarix davomida hayvonlar mifologiya, adabiyot, san’at va diniy
e’tiqodlarda muhim rol o‘ynagan. Ko‘plab xalqlarning epos va
afsonalarida hayvonlar asosiy qahramon sifatida tasvirlangan.
Hayvonlarning ramziy ma’nosi bor bo‘lib, ba’zilari kuch-qudrat, ba’zilari
esa donishmandlik va sadoqat timsoli sifatida qaralgan.

2
5Hayvonlar sirk, hayvonot bog‘lari va filmlar orqali ham inson hayotiga
ta’sir qiladi. Ular bolalar tarbiyasida, psixologik terapiyada va dam olish
industriyasida keng qo‘llaniladi. Hayvonlarning inson bilan o‘zaro
munosabatlari inson psixologiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, stress va
depressiyani kamaytirishga yordam beradi.
Hayvonlarning iqtisodiyot va turizm sohasidagi ahamiyati
Ko‘plab mamlakatlarda hayvonlar turizmning muhim qismi
hisoblanadi. Milliy bog‘lar, qo‘riqxonalar va hayvonot bog‘lari orqali
turizm sohasi rivojlantiriladi. Hayvonlarni kuzatish va ekoturizm
odamlarni tabiatni asrashga undaydi hamda mahalliy iqtisodiyotga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, hayvon mahsulotlari ko‘plab sohalarda ishlatiladi.
Teridan tikilgan kiyimlar, jun mahsulotlari, baliqchilik va parrandachilik
sanoati ko‘plab mamlakatlar iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi.
Hayvonlarning inson salomatligiga ta’siri
Uy hayvonlari inson salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ilmiy
jihatdan isbotlangan. Masalan, mushuk yoki it kabi uy hayvonlari
insonning ruhiy holatini yaxshilaydi, qon bosimini pasaytirishga va
stressni kamaytirishga yordam beradi. Hayvonlar bilan muloqot qilish
insonning ijtimoiy faolligini oshirib, ruhiy kasalliklarning oldini olishga
xizmat qiladi.
Tibbiy terapiyada hayvonlardan foydalanish keng tarqalgan. Masalan,
ot terapiyasi autizm va ruhiy tushkunlikka chalingan bolalar uchun
samarali usul hisoblanadi. Delfinoterapiya esa nogiron bolalar uchun
jismoniy va ruhiy reabilitatsiya jarayonida muhim rol o‘ynaydi.

2
6Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri va ularni asrashning
ahamiyati
Hayvonlar insoniyat hayoti uchun beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, ular
orqali insonlar oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon va boshqa
resurslarga ega bo‘ladi. Shu sababli, hayvonlar populyatsiyasini saqlash
va ularning yashash muhitini himoya qilish muhim vazifalardan biri
hisoblanadi.
Ekotizimning izdan chiqishi inson hayotiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Shuning uchun hayvonlarning turli sohalardagi ahamiyatini
chuqur anglab, ularni muhofaza qilish choralari ko‘rilishi zarur.
Hayvonlarning inson hayoti va tabiatdagi rolini inobatga olib, ularning
xilma-xilligini saqlash global ekologik muammolarni hal etishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
III BOB. HAYVONOT OLAMIGA TAHDID SOLUVCHI
OMILLAR
3.1 Iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolar
Hayvonot olami ekotizimning ajralmas qismi bo‘lib, uning barqarorligi
bevosita iqlim va atrof-muhit holatiga bog‘liq. So‘nggi yillarda global
iqlim o‘zgarishi, ekologik muammolar va inson faoliyati natijasida
hayvonlarning yashash sharoitlari keskin o‘zgarib bormoqda. Ushbu
jarayonlar ko‘plab hayvon turlarining kamayishiga, ayrimlarining esa
butunlay yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lyapti.

2
7Global isish va uning hayvonlarga ta’siri
Yer yuzida havo haroratining ortishi hayvonlarning tabiiy yashash
muhitiga bevosita ta’sir qiladi. Global isish tufayli ko‘plab hayvonlar o‘z
yashash joylarini tark etishga majbur bo‘lib, boshqa hududlarga ko‘chib
o‘tmoqda. Lekin hamma turlar ham yangi muhitga moslasha olmaydi.
Masalan, Arktika va Antarktikada yashovchi hayvonlar, jumladan, oq
ayiq va pingvinlar muzlarning erishi tufayli o‘zlarining asosiy oziq-ovqat
manbalaridan mahrum bo‘lmoqda.
Issiqlikning ortishi dengiz va okean ekotizimlariga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Suv haroratining o‘zgarishi dengiz hayvonlarining
migratsiya yo‘nalishlarini buzmoqda. Korall riflarining oqarlashi ham
global isish natijasi bo‘lib, bu jarayon riflarda yashovchi ko‘plab dengiz
organizmlarining yo‘q bo‘lishiga olib kelmoqda.
Tabiiy ofatlar va hayvonlarga ta’siri
Iqlim o‘zgarishi tufayli bo‘ronlar, qurg‘oqchilik va sel kabi tabiiy
ofatlar soni ortib bormoqda. Bu esa hayvonlarning yashash sharoitini
yanada murakkablashtiradi. Qurg‘oqchilik natijasida suv havzalari qurib
ketib, suv ekotizimlari buziladi. Bu esa baliqlar va boshqa suv
hayvonlarining kamayishiga sabab bo‘ladi.
Sel va suv toshqinlari esa qushlar va boshqa quruqlik hayvonlarining
uyalarini vayron qiladi. Natijada ularning ko‘payish jarayoni izdan
chiqib, populyatsiyalari qisqaradi. Shu bilan birga, bo‘ron va dovullar
hayvonlarning oziq-ovqat zanjiriga zarar yetkazib, ularning yashashi
uchun xavf tug‘diradi.
Suv resurslarining kamayishi va ifloslanishi

2
8Iqlim o‘zgarishi suv resurslarining kamayishiga olib kelmoqda.
Ko‘plab daryolar, ko‘llar va botqoqliklar qurib bormoqda, bu esa ushbu
ekotizimlarda yashovchi hayvonlar uchun halokatli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Suv resurslarining ifloslanishi esa baliq va amfibiyalarning ommaviy
yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lyapti.
Sanoat chiqindilari va kimyoviy moddalar daryolar va dengizlarga
tushib, suv ekotizimlarining buzilishiga sabab bo‘lmoqda. Neft
to‘kilishlari, plastik chiqindilar va og‘ir metallarning to‘planishi dengiz
hayvonlari uchun katta xavf tug‘diradi. Suv ifloslanishi natijasida
baliqlarning soni kamayib, oziq-ovqat zanjiri buziladi. Bu esa nafaqat
hayvonlarga, balki insonlarga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘rmonlarning kesilishi va yashash joylarining yo‘qolishi
Hayvonlarning yashash joylarining yo‘qolishi ekologik
muammolarning eng jiddiylaridan biridir. O‘rmonlarning kesilishi
natijasida minglab hayvon turlari o‘z uyidan mahrum bo‘lib, oziq-ovqat
va boshpana topishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ayniqsa, tropik
o‘rmonlar qirqilishi maymunlar, qushlar, yirtqich hayvonlar va boshqa
biologik xilma-xillik uchun katta xavf tug‘dirmoqda.
Shaharlarning kengayishi va qishloq xo‘jaligi uchun yerlarning
o‘zlashtirilishi natijasida hayvonlarning yashash joylari kamayib
bormoqda. Natijada ba’zi turlar migratsiya qilishga majbur bo‘ladi, biroq
ularning barchasi yangi muhitga moslasha olmaydi. Ayrim hayvonlar esa
odamlar yashaydigan hududlarga kirib kelib, insonlar bilan to‘qnash
kelmoqda. Bu esa yovvoyi hayvonlarning yo‘q qilinishiga yoki ular bilan
bog‘liq kasalliklarning tarqalishiga olib kelishi mumkin.
Bioxilma-xillikning yo‘qolishi va oziq-ovqat zanjiriga ta’siri

2
9Iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolar natijasida hayvonlarning
ayrim turlari yo‘q bo‘lib ketmoqda. Bu esa oziq-ovqat zanjirining
buzilishiga olib kelmoqda. Masalan, muayyan hududda o‘simlikxo‘r
hayvonlar kamayib ketsa, ularga bog‘liq bo‘lgan yirtqich hayvonlar ham
oziq tanqisligi sababli yo‘qolib boradi.
Agar muhim changlatuvchilar, masalan, asalari va kapalaklar kamayib
ketsa, o‘simliklarning ko‘payishi ham pasayadi. Bu esa ekotizimning
umumiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va oziq-ovqat
mahsulotlarining kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Hayvonlarni himoya qilish zarurati
Ekologik muammolar va iqlim o‘zgarishi natijasida hayvonlar
populyatsiyasi xavf ostida qolgani sababli, ularni himoya qilish dolzarb
masalaga aylangan. Xalqaro tashkilotlar va ekologik tashkilotlar
hayvonlarni muhofaza qilish, ularning yashash joylarini saqlab qolish va
tabiiy muhitni yaxshilash bo‘yicha turli loyihalar amalga oshirmoqda.
Quyidagi choralar hayvonlarni himoya qilishda muhim ahamiyatga
ega:
 O‘rmonlarni kesishning oldini olish va yashil hududlarni
kengaytirish.
 Suv va havo ifloslanishiga qarshi kurashish.
 Yovvoyi hayvonlarning noqonuniy ovlanishini cheklash.
 Iqlim o‘zgarishiga qarshi global miqyosda chora-tadbirlar ko‘rish.
 Milliy bog‘lar, qo‘riqxonalar va tabiiy hududlarni kengaytirish.
Agar ushbu choralar amalga oshirilmasa, ko‘plab hayvon turlari
kelajak avlodlar uchun faqat tarixiy manbalarda qolishi mumkin. Shuning

3
0uchun iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolarga qarshi kurashish
nafaqat hayvonlar, balki butun tabiat va insoniyatning kelajagini saqlab
qolish uchun ham juda muhim hisoblanadi.
3.2 Noqonuniy ovchilik va brakonerlik muammosi
Tabiatning muvozanatini saqlab turuvchi muhim omillardan biri
hayvonot dunyosining xilma-xilligidir. Biroq, bugungi kunda brakonerlik
va noqonuniy ovchilik bu xilma-xillikka jiddiy tahdid solmoqda. Ko‘plab
yovvoyi hayvonlar o‘zining noyobligi, go‘shti, terisi, suyaklari yoki
boshqa a’zolari uchun noqonuniy ovlanmoqda. Bu esa ularning
populyatsiyasini keskin kamayishiga olib kelib, ba’zi turlarni yo‘q bo‘lib
ketish xavfi ostida qoldirmoqda.
Noqonuniy ovchilik sabab va oqibatlari
Brakonerlikning keng tarqalishiga bir qancha omillar sabab
bo‘layotgani kuzatiladi. Birinchi navbatda, bu holat iqtisodiy
qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Ayrim hududlarda brakonerlik asosiy
tirikchilik manbalaridan biri hisoblanadi. Mahalliy aholi iqtisodiy
manfaatdor bo‘lgani uchun, hayvonlarni noqonuniy ovlash bilan
shug‘ullanadi.
Ikkinchi sabab esa ekzotik mahsulotlarga bo‘lgan talabning yuqori
ekani bilan bog‘liq. Masalan, yo‘lbars suyaklari va fil suyaklari Sharq
taboboti yoki zargarlik buyumlari tayyorlashda keng qo‘llanadi. Noyob
hayvonlarning terilari va shoxlari esa qimmatbaho bezak buyumlari
sifatida sotilmoqda. Ushbu mahsulotlarga talab yuqori bo‘lgani uchun
brakonerlar hayvonlarni qattiq ta’qib qilishda davom etmoqda.

3
1Noqonuniy ovchilik natijasida ba’zi hayvonlarning butunlay yo‘qolib
ketishi kuzatilmoqda. Masalan, Markaziy Osiyo hududida yashagan
Kaspiy yo‘lbarsi allaqachon yo‘q bo‘lib ketgan. Qizil kitobga kiritilgan
qor barsi, O‘rta Osiyo bo‘risi va Amur yo‘lbarsi kabi turlar ham
brakonerlik tufayli yo‘qolish xavfi ostida turibdi.
Brakonerlikning ekologik muvozanatga ta’siri
Noqonuniy ovchilik faqat hayvonlar sonining kamayishiga olib kelib
qolmay, balki butun ekotizim muvozanatining buzilishiga sabab bo‘ladi.
Masalan, yirtqich hayvonlarning keskin kamayishi ularning o‘ljasi
bo‘lgan o‘simlikxo‘r hayvonlarning ortiqcha ko‘payishiga olib kelishi
mumkin. Bu esa o‘z navbatida, o‘simliklar resurslarining kamayishiga va
butun oziq-ovqat zanjirining buzilishiga sabab bo‘ladi.
Agar biror hududda yirtqich hayvonlar brakonerlik natijasida yo‘qolib
ketsa, bu hududda ekologik muvozanat izdan chiqadi. Masalan, qoplon va
bo‘rilar soni kamayganda, kiyiklar va boshqa o‘simlikxo‘r hayvonlar
haddan tashqari ko‘payib ketadi. Bu esa o‘rmon va yaylov ekotizimlariga
zarar yetkazishi mumkin.
Dengiz va okean ekotizimlarida ham brakonerlik salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Masalan, akulalar qanotlari uchun noqonuniy ovlanishi
natijasida ularning soni kamayib bormoqda. Bu esa dengiz hayvonlari
o‘rtasidagi tabiiy muvozanatni buzib, butun ekotizimga zarar yetkazadi.
Noqonuniy ovchilikka qarshi kurashish choralari
Brakonerlik va noqonuniy ovchilikka qarshi kurashish uchun xalqaro
va mahalliy miqyosda turli chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Birinchidan,
brakonerlikni oldini olish uchun qonunchilik yanada kuchaytirilishi zarur.

3
2Qonunbuzarlarga nisbatan jazo choralari qat’iy bo‘lishi kerak. Ayrim
mamlakatlarda brakonerlik uchun jinoiy javobgarlik joriy etilgan va
hayvonlarni noqonuniy ovlagan shaxslar uzoq muddatli qamoq jazolariga
hukm qilinmoqda.
Ikkinchidan, ekologik nazoratni kuchaytirish kerak. Qo‘riqlanadigan
hududlarda ekologik patrullarning samarali ishlashi brakonerlarning
harakatlarini cheklashi mumkin. Maxsus ekologik tashkilotlar va milliy
bog‘lar brakonerlikni oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
Uchinchidan, mahalliy aholiga ekologik ta’lim berish va ularning
hayvonlarni muhofaza qilishga qiziqishini oshirish muhimdir.
Brakonerlik ko‘p hollarda iqtisodiy qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘lgani
sababli, mahalliy aholi uchun muqobil daromad manbalarini yaratish
muhim hisoblanadi. Masalan, ekoturizm va qishloq xo‘jaligini
rivojlantirish orqali hayvonlarni muhofaza qilishga hissa qo‘shish
mumkin.
To‘rtinchidan, xalqaro hamkorlikni kengaytirish va noqonuniy ovchilik
mahsulotlarining savdosini cheklash kerak. Ko‘plab mamlakatlarda
brakonerlik mahsulotlari erkin sotilmoqda, bu esa noqonuniy ovchilikni
rag‘batlantiradi. Xalqaro ekologik tashkilotlar va hukumatlar bu
mahsulotlarning savdosini cheklash bo‘yicha qat’iy choralar ko‘rishi
lozim.
Beshinchidan, zamonaviy texnologiyalar yordamida brakonerlikni
kuzatish va oldini olish mumkin. Sun’iy yo‘ldosh tasvirlari, dronlar va
boshqa ilg‘or texnologiyalar orqali qo‘riqlanadigan hududlarni nazorat
qilish samarasini oshirish mumkin.

3
3Noqonuniy ovchilik va brakonerlik hayvonot olamiga jiddiy xavf
solayotgan global muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammo
nafaqat ayrim hayvonlarning sonini kamaytiradi, balki butun
ekotizimlarning barqarorligiga ham tahdid soladi. Shu sababli
brakonerlikka qarshi kurashish uchun keng qamrovli choralar ko‘rilishi
kerak. Bu jarayonda qonunchilikni kuchaytirish, ekologik patrullarni
kengaytirish, mahalliy aholining ekologik savodxonligini oshirish va
xalqaro hamkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Agar brakonerlikka qarshi samarali kurash olib borilmasa, kelajak
avlodlar ko‘plab hayvon turlarini faqat tarixiy hujjatlar va suratlar orqali
bilib qolishlari mumkin. Shu bois, tabiatni muhofaza qilish
barchamizning muhim vazifamizdir.
3.3 Inson faoliyatining hayvonlarga ta’siri
Insonning tabiatga ta’siri tobora ortib bormoqda va bu jarayon
hayvonot olamiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazmoqda. Turli
sohalardagi inson faoliyati hayvonlarning yashash joylarini qisqartirishga,
oziq-ovqat zanjirining buzilishiga va ularning genetik xilma-xilligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa ayrim turlarni yo‘q bo‘lib ketish xavfi
ostida qoldiryapti.
Urbanizatsiya va sanoat rivojlanishining ta’siri
Shaharlarning kengayishi va sanoatning jadal rivojlanishi
hayvonlarning tabiiy yashash muhitlarini keskin o‘zgartirib yubormoqda.
O‘rmonlarning kesilishi, yangi qurilishlar va yo‘llarning barpo etilishi
hayvonlar uchun mos yashash sharoitlarini yo‘q qiladi. Misol uchun, yirik

3
4shaharlar yaqinida joylashgan o‘rmonlar kesilib, ularning o‘rnida sanoat
korxonalari va turar-joy majmualari qurilishi natijasida hayvonlarning
migratsiya yo‘llari uziladi, ularning oziq-ovqat va suv manbalariga
bo‘lgan kirish imkoniyati kamayadi.
Bundan tashqari, avtomobil yo‘llarining kengayishi ham yovvoyi
hayvonlarning hayotiga xavf tug‘diradi. Masalan, yo‘llar bo‘ylab
yuradigan hayvonlar avtomobillar urib ketishi natijasida nobud bo‘lishi
keng tarqalgan muammolardan biridir.
Qishloq xo‘jaligi va deforestatsiya (o‘rmonlarning kesilishi)
Qishloq xo‘jaligining kengayishi uchun o‘rmonlarning ommaviy
ravishda kesilishi ko‘plab hayvon turlarining yo‘qolishiga sabab
bo‘layotgan muhim omillardan biridir. O‘rmonlar hayvonlar uchun
nafaqat boshpana, balki oziq-ovqat manbai hamdir. O‘rmonlar kesilishi
natijasida qushlar, sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilarning
ko‘pchiligi o‘z yashash joyidan mahrum bo‘lmoqda.
Masalan, Janubiy Amerika o‘rmonlarida yashovchi ko‘plab maymun
turlari va tropik qushlar deforestatsiya tufayli yo‘qolish xavfi ostida
turibdi. O‘rmonlarning qisqarishi, shuningdek, iqlim o‘zgarishiga ham
olib kelmoqda, bu esa hayvonlarning moslashish qobiliyatini yanada
qiyinlashtiradi.
Kimyoviy moddalar va atrof-muhitning ifloslanishi
Zamonaviy qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan pestitsidlar va kimyoviy
o‘g‘itlar hayvonlarga bevosita va bilvosita zarar yetkazmoqda.
Pestitsidlar o‘simlikxo‘r hasharotlarni yo‘q qilish uchun ishlatilsa-da, ular
qushlar, qurbaqalar va boshqa mayda hayvonlarning sonini ham

3
5kamaytiradi. Bunday holat oziq-ovqat zanjirining buzilishiga sabab
bo‘ladi.
Shuningdek, daryolar va ko‘llarning ifloslanishi baliqlarning va boshqa
suv hayvonlarining hayotiga tahdid solmoqda. Sanoat chiqindilari suvga
tashlanganida, undagi zaharli moddalar baliqlarning o‘lishiga yoki
ularning reproduktiv qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Misol uchun,
neft to‘kilishi natijasida suv yuzasida hosil bo‘ladigan qoplama suv
qushlari va dengiz sutemizuvchilari uchun halokatli bo‘lishi mumkin.
Ovchilik va brakonerlik orqali insonning bevosita ta’siri
Ba’zi hayvonlarning yo‘q bo‘lib ketishiga insonning bevosita
aralashuvi, ya’ni brakonerlik va noqonuniy ovchilik ham sabab
bo‘lmoqda. Noyob hayvonlarning terilari, shoxlari, suyaklari va boshqa
qismlari qimmatbaho mahsulot sifatida sotilgani sababli ularning
noqonuniy ovlanishi keng tarqalgan. Misol uchun, fil suyagi savdosi
tufayli Afrikadagi fil populyatsiyasi sezilarli darajada kamayib bormoqda.
Shuningdek, ba’zi hayvonlar sport ovchilari yoki ovchilik industriyasi
qurboniga aylanadi. Masalan, bug‘ular va kiyiklarning ovlanishi ularning
tabiiy populyatsiyasini kamaytiradi va ekotizimning buzilishiga olib
kelishi mumkin.
Iqlim o‘zgarishi va uning hayvonlarga ta’siri
Inson faoliyati natijasida yuzaga kelayotgan global iqlim o‘zgarishi
hayvonot olamiga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Havo haroratining
ko‘tarilishi, qurg‘oqchilik va ekstremal ob-havo sharoitlari hayvonlarning
yashash muhitini o‘zgartirib yubormoqda.

3
6Misol uchun, Arktika hududlarida muzlarning erishi oq ayiqlarning
yashash sharoitini og‘irlashtirmoqda. Ular ov qilish uchun muzni
ishlatishadi, lekin muzlar erib borayotgani sababli ular uzoqroq suzishga
majbur bo‘lmoqda, bu esa ularning ochlikdan halok bo‘lishiga olib
kelmoqda.
Tropik mintaqalarda esa dengiz suvi haroratining oshishi korall riflarini
yo‘q qilmoqda. Korallar o‘z navbatida ko‘plab dengiz jonzotlari uchun
muhim yashash joyi hisoblanadi. Agar bu jarayon davom etsa, minglab
dengiz hayvonlari o‘z uyidan ajralib qolishi mumkin.
Hayvonlarni himoya qilish va inson ta’sirini kamaytirish choralari
Inson faoliyatining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun quyidagi choralar
amalga oshirilishi mumkin:
 Qo‘riqlanadigan hududlarni kengaytirish. Hayvonlarning tabiiy
yashash muhitini saqlab qolish uchun milliy bog‘lar va
qo‘riqxonalar sonini oshirish lozim.
 Ekologik qonunchilikni kuchaytirish. Hayvonlarni noqonuniy
ovlash va ularning yashash joylarini yo‘q qilishga qarshi qattiq
choralar ko‘rish zarur.
 Barqaror qishloq xo‘jaligi va sanoat rivojlanishi. Kimyoviy
o‘g‘itlar va zaharli moddalarni cheklash, ekologik toza
texnologiyalarni joriy etish muhim.
 Mahalliy aholini ekologik ta’lim bilan ta’minlash. Insonlarning
tabiatga hurmat bilan qarashi hayvonlarni muhofaza qilishning
asosiy yo‘llaridan biridir.

3
7 Iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish. Issiqxona gazlarini
kamaytirish va barqaror energiya manbalariga o‘tish orqali global
iqlim o‘zgarishini sekinlashtirish mumkin.
Insonning atrof-muhitga va hayvonot olamiga ta’siri har yili ortib
bormoqda. Urbanizatsiya, sanoat rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi,
brakonerlik va iqlim o‘zgarishi hayvonlarning yashash muhitini
qisqartirib, ularning hayotiga xavf tug‘dirmoqda. Agar insoniyat bu
masalaga jiddiy e’tibor bermasa, ko‘plab noyob hayvonlar kelajak
avlodlar uchun faqat tarixiy ma’lumot sifatida qolishi mumkin. Shu
sababli tabiatni muhofaza qilish va inson ta’sirini kamaytirish bo‘yicha
harakatlar amalga oshirilishi zarur.
IV BOB. HAYVONOT OLAMINI MUHOFAZA QILISH
CHORALARI
4.1 Qizil kitob va xalqaro konvensiyalar
Qizil kitob va xalqaro kelishuvlarning hayvonot olamini muhofaza
qilishdagi ahamiyati
Hayvonot olamini asrab-avaylash, noyob va yo‘qolib ketish xavfi
ostida bo‘lgan turlarni himoya qilish bugungi kunda ekologik
barqarorlikni ta’minlashning eng muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Bu borada turli milliy va xalqaro hujjatlar, jumladan, Qizil
kitob va turli ekologik konvensiyalar muhim rol o‘ynaydi. Ularning
asosiy maqsadi hayvonlarning yashash muhitini saqlash, noqonuniy
ovchilik va brakonerlikning oldini olish, shuningdek, yo‘qolish xavfi

3
8ostidagi turlarni asrashga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va
amalga oshirishdir.
Qizil kitob va uning ahamiyati
Hayvonlarning kamayib borishi va ayrim turlarining yo‘qolib ketish
xavfi ostida ekanligi sababli, dunyoning turli davlatlarida noyob va
kamyob uchraydigan hayvon turlarini rasmiy ro‘yxatga olish va ularni
muhofaza qilish maqsadida maxsus hujjatlar yaratilgan. Shulardan eng
muhimi Qizil kitob bo‘lib, unda yo‘qolib borayotgan hayvon va o‘simlik
turlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot berilgan.
Ushbu kitobda har bir tur holati, sonining kamayish sabablari va uni
muhofaza qilish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. Hayvonlar va o‘simliklar
bir necha toifaga ajratilib, ularning tahdid darajasi belgilangan. Ayrim
turlar mutlaqo yo‘q bo‘lib ketgan, ba’zilari esa yo‘qolish xavfi ostida
bo‘lib, agar ularga yetarli darajada e’tibor qaratilmasa, kelajak avlodlar
ularni faqat rasmlar va tarixiy ma’lumotlardan bilishi mumkin bo‘ladi.
Mamlakatlarda milliy darajada yaratilgan Qizil kitoblardan tashqari,
xalqaro darajadagi Qizil ro‘yxatlar ham mavjud bo‘lib, ularga butun
dunyo miqyosida yo‘qolish xavfi ostida turgan hayvon va o‘simlik turlari
kiritilgan. Masalan, Jahon tabiatni muhofaza qilish ittifoqi tomonidan
yuritiladigan xalqaro Qizil ro‘yxat global ekologik muammolarni hal
qilishda muhim hujjatlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekistonning Qizil kitobida ham bir qancha noyob va yo‘qolib
ketish xavfi ostida bo‘lgan hayvon turlari mavjud. Jumladan, qor barsi,
jayran, Buxoro bug‘usi, turkiston silovsini va boshqa noyob hayvonlar
ushbu ro‘yxatga kiritilgan. Bu turlarni himoya qilish maqsadida maxsus

3
9qo‘riqxona va milliy bog‘lar tashkil etilgan, shuningdek, ularga nisbatan
noqonuniy ovchilik qat’iyan taqiqlangan.
Hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan xalqaro konvensiyalar
Hayvonot dunyosini muhofaza qilish milliy miqyosdan tashqariga
chiqib, xalqaro hamkorlikni talab qiladigan muhim masalalardan biridir.
Shu sababli, turli mamlakatlar birlashib, tabiatni va hayvonlarni himoya
qilishga qaratilgan xalqaro kelishuvlar va konvensiyalarni ishlab chiqib,
ularni amaliyotga joriy etishmoqda. Bunday kelishuvlar hayvonlarning
yashash joylarini saqlab qolish, ularning noqonuniy ovlanishining oldini
olish va tabiiy ekotizimni muhofaza qilishga xizmat qiladi.
Tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha eng muhim xalqaro hujjatlardan biri
Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning xalqaro savdosi bo‘yicha
konvensiya bo‘lib, u CITES nomi bilan tanilgan. Ushbu konvensiya
dunyo bo‘ylab yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan hayvon va
o‘simliklarning noqonuniy savdosiga qarshi kurashishga qaratilgan.
Xususan, fil suyagi, yo‘lbars terisi yoki noyob qushlarning noqonuniy
savdosi ushbu konvensiya asosida qattiq nazorat qilinadi va unga rioya
qilmagan mamlakatlarga iqtisodiy yoki huquqiy jazo choralari qo‘llanadi.
Bioxilma-xillik bo‘yicha konvensiya ham hayvonlarni himoya qilishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kelishuv tabiiy ekotizimlarni saqlash,
hayvonlar va o‘simliklarning xilma-xilligini himoya qilish, ularning
tabiiy yashash muhitini buzmaslik hamda inson faoliyatining salbiy
ta’sirini kamaytirishga qaratilgan.
Migratsiya qiluvchi hayvonlarni muhofaza qilish bo‘yicha Bonn
konvensiyasi esa qit’alar bo‘ylab harakatlanuvchi hayvonlarni himoya
qilishga yo‘naltirilgan. Ko‘plab qushlar, baliqlar va boshqa hayvonlar

4
0uzoq masofalarga ko‘chib yurishi sababli ularning xavfsizligini
ta’minlash faqat bitta davlatning ichki siyosati bilan hal qilinishi
mushkul. Shu sababli, bir nechta mamlakatlar ushbu konvensiya
doirasida birgalikda chora-tadbirlar ishlab chiqadi.
Xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlarini saqlashga
qaratilgan Ramsar konvensiyasi ham muhim kelishuvlardan biri
hisoblanadi. Ushbu konvensiya daryolar, ko‘llar, botqoqliklar va boshqa
suv havzalari atrofida yashovchi hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan.
Ayniqsa, suv qushlari va baliqlar yashovchi hududlarni asrab-avaylash
muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Hayvonlarni muhofaza qilish sohasida duch kelinayotgan
muammolar
Garchi Qizil kitob va xalqaro kelishuvlar hayvonlarni himoya qilishda
muhim hujjatlar bo‘lsa-da, amaliyotda ularga rioya qilishda turli
qiyinchiliklar mavjud. Ko‘pgina davlatlarda hayvonlarni muhofaza
qilishga qaratilgan qonunlar mavjud bo‘lsa-da, ularning ijrosini to‘liq
ta’minlash muammoli bo‘lib qolmoqda.
Brakonerlik va noqonuniy ovchilik hali ham dolzarb muammolardan
biri bo‘lib, ba’zi hududlarda qimmatbaho hayvon mahsulotlariga bo‘lgan
talab yuqoriligi sababli noqonuniy ov qilish davom etmoqda. Buning
natijasida yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan ko‘plab turlar yanada
kamayib ketmoqda.
Hayvonlarni himoya qilish uchun moliyaviy resurslarning
yetishmovchiligi ham muhim muammolardan biri hisoblanadi.
Qo‘riqlanadigan hududlarni kengaytirish, noyob hayvonlarni monitoring

4
1qilish va muhofaza qilish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish katta mablag‘
talab qiladi.
Ekologik muhofaza choralarining samaradorligini oshirish uchun
hukumatlar, xalqaro tashkilotlar va jamoatchilikning birgalikdagi sa’y-
harakatlari talab etiladi. Ekologik ta’limni rivojlantirish, noqonuniy
ovchilikka qarshi kurashni kuchaytirish va qo‘riqlanadigan hududlarni
kengaytirish orqali hayvonot olamini muhofaza qilishning
samaradorligini oshirish mumkin.
4.2 Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar – hayvonot olamini muhofaza
qilishning muhim shakli
Hayvonot olamini muhofaza qilishning samarali usullaridan biri milliy
bog‘lar va qo‘riqxonalarni tashkil etish hisoblanadi. Bu hududlar yovvoyi
hayvonlar va o‘simliklarning tabiiy yashash muhitini saqlab qolish,
ekologik muvozanatni barqarorlashtirish hamda noyob turlarni yo‘qolib
ketishdan himoya qilish maqsadida yaratiladi.
Qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar va boshqa qo‘riqlanadigan tabiiy
hududlar inson faoliyati minimal darajada bo‘ladigan, tabiiy muhitning
buzilmasligi ta’minlanadigan maxsus zonalar bo‘lib, ular ilmiy
tadqiqotlar olib borish, ekologik turizmni rivojlantirish va tabiiy
resurslardan oqilona foydalanishga ham xizmat qiladi.
Qo‘riqxonalar va ularning ahamiyati
Qo‘riqxonalar maxsus qo‘riqlanadigan hudud bo‘lib, u yerdagi barcha
hayvonlar, o‘simliklar va ekotizim elementlari davlat himoyasida bo‘ladi.
Bu joylarda xo‘jalik faoliyati olib borish taqiqlanadi, inson aralashuvi

4
2minimal darajada saqlanadi va tabiiy muhitning o‘zgarishsiz saqlanishi
kafolatlanadi.
O‘zbekistonda bir necha yirik qo‘riqxonalar mavjud bo‘lib, ular noyob
va yo‘qolib borayotgan hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan. Misol
uchun:
Zarafshon qo‘riqxonasi – jayran, bo‘rsiq, tulki kabi hayvonlarni
muhofaza qilish uchun tashkil etilgan.
Hisor qo‘riqxonasi – qor barsi, ilvirs va noyob qushlar uchun tabiiy
muhitni saqlashga xizmat qiladi.
Kizilqum qo‘riqxonasi – dasht hududlarida yashovchi noyob
hayvonlarni, jumladan, jayran va cho‘l tulkisini himoya qilish maqsadida
tashkil etilgan.
Badai-Tug‘ay qo‘riqxonasi – Buxoro bug‘usini saqlab qolish uchun
tashkil etilgan bo‘lib, bu noyob hayvon turi faqat shu hududda uchraydi.
Ushbu qo‘riqxonalar tabiiy boyliklarni asrab-avaylash va biologik
xilma-xillikni saqlab qolish bilan birga, ilmiy tadqiqotlar olib borish va
ekologik ta’limni rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Milliy bog‘lar va ularning ekologik muhofazadagi roli
Qo‘riqxonalar bilan bir qatorda, milliy bog‘lar ham hayvonot olamini
himoya qilishda muhim o‘rin tutadi. Milliy bog‘lar yovvoyi tabiatni
muhofaza qilish bilan birga, ekologik turizmni rivojlantirish, aholini
tabiat bilan yaqinroq tanishtirish va tabiiy boyliklardan barqaror
foydalanishga yo‘naltirilgan.

4
3O‘zbekistonda mavjud milliy bog‘lar orasida eng yiriklari
quyidagilardir:
Zomin milliy bog‘i – baland tog‘li hududda joylashgan bo‘lib, noyob
o‘rmon ekotizimi va yovvoyi hayvonlar, jumladan, ayiq va tog‘ echkilari
bilan mashhur.
Ug‘am-Chotqol milliy bog‘i – Toshkent viloyatida joylashgan bo‘lib,
u yerda qor barsi, silovsin, kiyik kabi noyob hayvonlar himoya qilinadi.
Surxondaryo milliy bog‘i – asosan janubiy hududlarda uchraydigan
noyob hayvon va qush turlarini muhofaza qilishga qaratilgan.
Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar nafaqat hayvonlarni himoya qilish,
balki iqlim o‘zgarishining oldini olish, tabiiy muhitni asrab-avaylash va
barqaror turizmni rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Qo‘riqlanadigan hududlarni saqlashda duch kelinadigan
muammolar
Garchi milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar hayvonot olamini himoya
qilishda katta ahamiyat kasb etsa-da, ularni saqlash va rivojlantirish
bo‘yicha bir qator muammolar mavjud.
Moliyaviy yetishmovchilik – bu hududlarning samarali faoliyat
yuritishi uchun yetarli mablag‘ ajratilmagani sababli, ularning
infratuzilmasini rivojlantirish va ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish
qiyinlashadi.
Noqonuniy ovchilik va brakonerlik – ayrim hududlarda noqonuniy
ov qilish va brakonerlik holatlari hanuzgacha muammo bo‘lib qolmoqda.

4
4Turizm ta’siri – ba’zi milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarga sayyohlarning
haddan tashqari ko‘p tashrif buyurishi ekotizimga zarar yetkazishi
mumkin.
Iqlim o‘zgarishi – global iqlim o‘zgarishlari natijasida ba’zi hayvon
turlarining yashash muhiti o‘zgarib, ularning moslashish jarayoni
qiyinlashmoqda.
Ushbu muammolarni hal qilish uchun qo‘riqlanadigan hududlarni
boshqarish tizimini yaxshilash, ekologik ta’limni kuchaytirish va
jamoatchilikni hayvonot olamini himoya qilishga jalb etish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarni rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar
Tabiatni asrash va hayvonlarni himoya qilish maqsadida milliy bog‘lar
va qo‘riqxonalarni rivojlantirish bo‘yicha quyidagi chora-tadbirlarni
amalga oshirish lozim:
Davlat tomonidan moliyalashtirishni oshirish – tabiiy qo‘riqlanadigan
hududlarni saqlash va ularning infratuzilmasini rivojlantirish uchun
qo‘shimcha mablag‘ ajratish zarur.
Ekologik ta’lim va targ‘ibot ishlari – mahalliy aholi va sayyohlarga
hayvonot olamini himoya qilishning ahamiyatini tushuntirish uchun
ekologik ma’rifat ishlari olib borish lozim.
Texnologiyalarni joriy etish – qo‘riqxonalardagi hayvonlarning sonini
kuzatish, brakonerlikning oldini olish va ekologik monitoringni samarali
olib borish uchun zamonaviy texnologiyalar va sun’iy intellekt
imkoniyatlaridan foydalanish kerak.

4
5Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish – qo‘shni davlatlar bilan ekologik
muhofaza bo‘yicha hamkorlik qilish, umumiy ekotizimlarni himoya
qilish choralari ishlab chiqilishi lozim.
Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar tabiat muhofazasida muhim rol
o‘ynaydi va ularni saqlash, rivojlantirish orqali hayvonot olamini kelajak
avlodlarga yetkazish imkonini berish mumkin. Shu sababli, ushbu
hududlarga e’tibor qaratish nafaqat hukumatning, balki har bir fuqaroning
burchi bo‘lishi kerak.
4.3 Hayvonlarni muhofaza qilishda jamoatchilik ishtiroki va
ta’limning ahamiyati
Hayvonot olamini asrab-avaylash va biologik xilma-xillikni saqlash
butun jamiyatning mas’uliyatidir. Jamoatchilikning ushbu jarayondagi
faol ishtiroki ekologik muammolarni hal etishda katta ahamiyat kasb
etadi. Odamlar hayvonlarni muhofaza qilish masalasida xabardor bo‘lib,
ularning hayoti va yashash muhitiga hurmat bilan yondashgandagina
barqaror ekotizimni ta’minlash mumkin.
Jamoatchilik harakatlari va ekologik tashabbuslar
Oxirgi yillarda ekologik muammolarga qarshi kurashish va
hayvonlarni himoya qilish maqsadida turli jamoatchilik harakatlari va
ekologik loyihalar tashkil etilmoqda. Ushbu harakatlar quyidagi
yo‘nalishlarda olib boriladi:
Ko‘ngillilar harakati orqali milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarda ekologik
tadbirlar tashkil etilib, ko‘chat ekish, hayvonlarni kuzatish va parvarish
qilish ishlari amalga oshiriladi.

4
6Ekologik fondlar va nohukumat tashkilotlar yo‘qolib borayotgan
hayvon turlarini himoya qilish, ularning yashash muhitini saqlash va
targ‘ibot ishlarini olib borish bilan shug‘ullanadi.
Ijtimoiy kampaniyalar va ommaviy axborot vositalari orqali ekologik
muhofaza ishlari targ‘ib qilinadi, brakonerlikka qarshi kurash olib
boriladi.
Jamoatchilik ekologik muammolarga befarq bo‘lmasa, hayvonlarning
yashash muhiti saqlanib qoladi va tabiiy muvozanat barqaror bo‘lishiga
hissa qo‘shiladi.
Ekologik ta’limning ahamiyati
Aholining ekologik madaniyatini oshirish, ayniqsa yosh avlodni
tabiatga nisbatan ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatish muhim
vazifalardan biridir. Ekologik ta’lim quyidagi yo‘nalishlarda olib borilishi
mumkin:
Maktab va oliy ta’lim dasturlarida ekologiya fanlarini kuchaytirish
orqali yoshlarni ekologik muammolarni tushunishga va ularni hal qilishga
o‘rgatish.
Ekologik ekskursiyalar va tabiat bog‘lariga tashriflar uyushtirish orqali
o‘quvchilarga va talabalar tabiatning qadrini tushuntirish.
Interaktiv ekologik dasturlar va tanlovlar orqali yoshlarning tabiatga
bo‘lgan qiziqishini oshirish.
Media va ijtimoiy tarmoqlar orqali hayvonlarni muhofaza qilishning
ahamiyati haqida keng targ‘ibot olib borish.
Mahalliy aholi va ekologik muhofaza

4
7Hayvonlarni himoya qilish jarayonida mahalliy aholi muhim rol
o‘ynaydi. Ayniqsa, qo‘riqxonalar va milliy bog‘lar yaqinida yashovchi
aholining ekologik bilim va tushunchalarini oshirish, ularni bu jarayonga
faol jalb qilish lozim. Mahalliy aholi quyidagi yo‘llar bilan ekologik
muhofazaga hissa qo‘shishi mumkin:
Ekoturizmni rivojlantirish orqali hayvonlarning yashash muhitiga zarar
yetkazmagan holda daromad topish imkoniyatlarini kengaytirish.
Brakonerlikka qarshi kurashishda mahalliy aholi noqonuniy ovchilik
va brakonerlik holatlari haqida tegishli organlarga xabar berish orqali
hayvonlarni muhofaza qilishga yordam bera oladi.
Qishloq xo‘jaligida ekologik usullardan foydalanish orqali
hayvonlarning yashash hududlariga zarar yetkazmaydigan qishloq
xo‘jaligi amaliyotlarini yo‘lga qo‘yish.
Xalqaro hamkorlik va ekologik tashabbuslar
Hayvonot olamini muhofaza qilish masalasi faqat bitta davlat doirasida
hal qilinmaydi. Bu borada xalqaro hamkorlik va ekologik tashkilotlarning
faolligi muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro ekologik fondlar va
tashkilotlar ekologik loyihalarni moliyalashtirish, ekologik ta’limni
rivojlantirish hamda yo‘qolib borayotgan turlarni saqlashda katta yordam
beradi.
Shuningdek, turli davlatlar o‘rtasida ekologik bitimlar tuzilib, qo‘shni
mamlakatlar birgalikda hayvonlarning tabiiy yashash muhitini saqlab
qolish choralarini ko‘radi. Masalan, O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar
orasida transchegaraviy qo‘riqxonalar tashkil qilish va ekologik
monitoring olib borish bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan.

4
8XULOSA
Hayvonot olamining xilma-xilligi nafaqat tabiiy ekotizimlarning
barqarorligi, balki inson hayoti uchun ham katta ahamiyatga ega.
Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli, ekologik muvozanatni
saqlashga qo‘shadigan hissasi va inson bilan o‘zaro bog‘liqligi ularning
tabiatdagi beqiyos o‘rnini belgilaydi.
Biroq, ekologik muammolar, iqlim o‘zgarishi, brakonerlik, yashash
hududlarining qisqarishi kabi tahdidlar hayvonlarning yo‘qolib borishiga
sabab bo‘lib, global ekotizimga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ushbu
muammolarni bartaraf etish uchun tabiatni muhofaza qilish choralari
ko‘rilishi, ekologik ta’limni rivojlantirish va jamoatchilikni faol jalb etish
muhim hisoblanadi.
Hayvonlarni asrash bo‘yicha milliy va xalqaro darajada amalga
oshirilayotgan loyihalar, maxsus qo‘riqxona va milliy bog‘larning tashkil
etilishi biologik xilma-xillikni saqlash yo‘lidagi muhim qadamlar
hisoblanadi. Bunda davlat muassasalari, nohukumat tashkilotlar,
tadbirkorlar va jamoatchilik birgalikda harakat qilishi lozim.
Shuningdek, ekologik ta’lim va targ‘ibot ishlarini kuchaytirish,
hayvonot olamini muhofaza qilish borasida qonunlarni qat’iylashtirish va
ularning bajarilishini nazorat qilish ham dolzarb masalalardan biridir.
Aholining ekologik ongini shakllantirish, yosh avlodni tabiatga hurmat
ruhida tarbiyalash va atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lishga o‘rgatish kelajak avlod uchun barqaror tabiatni saqlashning eng
muhim shartlaridan biridir.

4
9FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdullaev, I. (2018). Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi .
Toshkent: Fan nashriyoti.
2. Karimov, B. (2020). Hayvonot olami: Biologik xilma-xillik va
ekologik muammolar . Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti
nashriyoti.
3. O‘zbekiston Respublikasi Qizil Kitobi. (2021). O‘zbekiston
Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat
qo‘mitasi.
4. Odilov, S. va Jo‘rayev, X. (2019). Hayvonlarning ekologik
ahamiyati va tabiatda tutgan o‘rni . Samarqand: Zarafshon
nashriyoti.
5. Miller, G.T. & Spoolman, S. (2017). Environmental Science:
Problems, Connections, and Solutions . Boston: Cengage Learning.
6. WWF (World Wide Fund for Nature). (2022). Global Biodiversity
Report . https://www.worldwildlife.org
7. IUCN (International Union for Conservation of Nature). (2023).
Red List of Threatened Species . https://www.iucnredlist.org
8. O‘zbekiston Respublikasining "Tabiatni muhofaza qilish
to‘g‘risida"gi Qonuni. (2020). O‘zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari ma’lumotlar bazasi.

Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning tabiatda tutgan oʼrni

Купить

Похожие документы
Yovvoyi hayvonlar mavzusida dars ishlanma
Genomlardagi oqsil strukturasini aniqlash
Hayvonlarning oziqlanishi
Juft tuyoqli sut emizuvchi hayvonlarning biologik va ekologik xususiyatlari
Chumchuqsimonlar turkumi vakillari va ularning tarqalishi