Hindistonda Boburiylar davlat tizimi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	56.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

66 Продаж

Hindistonda Boburiylar davlat tizimi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................3
I BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY-
ILMIY FAOLIYATI ...............................................................................................6
1.1 Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati ................ ......6
1.2 Zahiriddin Muhammad Bobur asos solgan Boburiylar sulolasining jahon
tarixida tutgan o’rni ................................................................................ ............15
II BOB. BOBURIYLAR DAVLATI VA HINDISTONDA HOKIMIYAT VA
DAVLAT BOSHQARUVI....................................................................................20
2.1 Boburiylar davlati haqida............................................................................20
2.2 Hindistonda hokimiyat va davlat boshqaruvining tashkil etilishi ...............25
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi o`z musta q illigiga erishgach,
zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alo h ida e'tibor
q aratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan o`zbеk
xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy tajribasini
atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining dolzarbligi
bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab
bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”. 1

Birinchi Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar
bo’lgan, millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish,
shakllanish jarayoni qanday kechgan”. 2
Ayniqsa mustabid tuzum davrida “…
Amir Temur, Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari
qaysi tuproqlarda qorishib yotgan edi?” 3
degan savollarni o’ziga-o’zi berishi
kerakligini qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining
bugun keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “ 4
degan zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta
g’oyalar asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi.
Birinchi Prezintimiz I.A.Karimov rahnomaligida ajdodlarimiz tomonidan
yaratilgan madaniy-ma’naviy merosni asrab avaylash va boyitish, davlatchiligimiz
tarixini chuqur o’rganish, o'zligimizni anglash va namoyon etishga alohida e'tibor
qaratilmoqda. Jumladan, mustaqillikdan keyin nafaqat vatanimiz tarixida, balki,
jahon tarixi ilm fanida yorqin iz qoldirgan Zahriddin Muhammad Bobur siymosini
ulug’lash, uning ilmiy merosini o’rganish va undan foydalanish masalasi doimo
dolzarb bo’lib kelmoqda. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov 1990-yil 5-iyunda hali
mustaqil bo’lmasimizdan bir yil oldin so’zlagan nutqlarida tarixiy meros
1
Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 134-bet.
2
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti, 1998-yil. 136-bet.
3
Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008-yil. 6-bet.
4
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 137-bet.
3

to’g’risida shunday deganlar: “Xalqimiz respublika hukumatining Navoiy,
Ulug’bek, Bobur, Mashrab, Furqat, Qodiriy, va xalqimizning boshqa buyuk
farzandlari yubileylari o’tkazish to’g’risidagi qarorini juda ruhlanib kutib olgani
bejiz qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan endi va bundan
keyin ham xizmat qiladi. Biz ularning bebaho merosini xalqqa, avvalo yoshlarga
yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz”. 5
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-
tarixiy, ilmiy, tabiiy va adabiy lingvistik ma’lumotlar xazinasidir unda 1494-yildan
1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon
etilgan. Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar
haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda
qiziqarli hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi,
davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy –tarixiy
ahamiyati bilan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri
sifatida ham biz uchun qimmatlidir.
Kurs ishi maqsadi: Kurs ishining maqsadi Zahiriddin Muhammad Bobur
tomonidan 1494-yildan 1530-yilgacha yozib tugallangan “Boburnoma” asarining
muhim tarixiy ahamiyatga ega bo`lsada, mustaqillik davrigacha tadqiqotchilar
tomonidan maxsus tahliliy tarzda o`rganilmaganligini e'tiborga olib, bu sohadagi
kеmtiklikka biroz bo`lsada barham bеrib, asardagi tarixiy voqеalarni o`sha davrga
oid bo`lgan muhim tarixiy manbalarga solishtirib o`rganib, tahlil natijalarini
atroflicha yoritib bеrishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishda qo`yilgan maqsad
va vazifaga muvofiq quyidagi masalalarni ko`rib chiqish rеjalashtirilgan:
Birinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning h ayoti va siyosiy
faoliyatini mavjud tarixiy manbalar va adabiyotlar asosida o`rganish. Mirzo
Boburni buyuk olim darajasiga ko`targan tarixiy omillarni mo h iyatini ochib bеrish.
5
Karimov.I.A.O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent.2011-yil. 217-bet.
4

Ikkinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarining
mazmun va mohiyatini, tarixiy va ilmiy ahamiyatini atroflicha tahlil qilish.
Kurs ishi obyekti: Kurs ishi ning nazariy asosini birinchi Prеzidеntimiz
I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda nutqlari tashkil
etadi. I.A.Karimov doimo o`zlarining asarlarida jamiyat taraqqiyotining barcha
jabhalariga e'tibor bеrgan holda, o`tmish tariximizning haqqoniy yoritilishiga
tarixchi olimlarimizning diqqat –e'tiborlarini tortib kеlganlar. Tad q i q otchilardan
Abdullayev M. , U. Erskin, L.P. Sharma, Hoshimov I., Nuritdinov M., Hasanov.
X., Qudratullayev H. Hasanov., Nafasov T., Rasulov R., Fayziyev.T., Mamajonov
A.M., Vahob Rahmonov va bosh q alar o`z tad q i q otlarida “ Boburnoma ” asarining
ba'zi jihat larini ochib bеrganlar .
Kurs ishi ning mazmun va tavsifi shundan guvo h lik bеradiki, Boburning
“Boburnoma” asari vatanimiz tarixshunosligida to`li q o`rganilmagan. Xuddi
mana shu hol mavzuni tarixiy tadqiqot obеkti sifatida tanlab olishga undadi va
shulardan kеlib chiqib, Bobur hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda
“Boburnoma” asari tadqiqot mavzusi qilib bеlgilab olindi.
Kurs ishi predmeti: Kurs ishida tadqiq etilayotgan muammodagi
“Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad Boburning tarixiy asari bo`lib, unda
XV-XVI asrlarda temuriylar saltanati tarkibiga kirgan hududlarning ijtimoiy-
siyosiy tarixi va geografiyasiga oid ma’lumotlar bilan birgalikda ko’pgina tarixiy
shaxslar haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Asarda bayon etilgan faktlarning
qanchalik darajada haqqoniyligini tеkshirishda o`sha davr tarixiy manbalari imkon
darajasida qiyoslashga harakat qilinganligi sababli katta amaliy ahamiyat kasb
etadi.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY-
ILMIY FAOLIYATI
1.1 Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati
Zahiriddin Muhammad (hijriy 888-yilda muharram oyining oltinchi kuni)
milodiy 1483-yilning 14-fevralida dunyoga keldi. Uning ismi o’sha davrdagi
Movarounnahrning atoqli ulamolaridan bo’lgan Xo’ja Nasriddin Ubaydullaxon
tanlagan edi.
Bobur shajarasi: Ota tomonidan : Bobur Sulton Umarshayx Mirzo o’gli, u
esa Sulton Abdusaid Mirzo o’g’li, u esa Sulton Muhammad Mirzo o’g’li, u esa
Mirzo Miranshoh o’g’li, u esa Amir Temur o’g’li edi. Onasi tomondan :Qutlig’
Nigor Xonim Yunusxon qizi, u esa Vaysxson o’g’li, u esa Sher Alixon o’g’li, u esa
Muhammad Xo’jaxon o’g’li, u esa Xizir Xo’jaxon o’g’li, u esa To’g’liq Temurxon
o’g’li, u esa Eson Bug’axon o’g’li, u esa Dava Chiqon o’g’li, u esa Baroqxon
o’g’li ( uni G’iyosiddin ham deb atashardi ), u esa So’kach o’g’li, u esa Kamg’or
o’g’li, u esa Chig’atoy o’g’li, u esa Chingizxon o’g’li edi.
Aytishlaricha, chig’atoylar arabcha “ Zahiriddin “ so’zini talaffuz etishda
qiynalishgach, ota-onalari uni Bobur deb atadilar va rasmiy hujjatlarda Zahiriddin
Muhammad Bobur deb yuritilardi.
Otasi vafot etganda u endigina o’n bir yoshdan o’tgan edi. Farg’ona davlati
hozir (muallif 1845-yilni nazarda tutmoqda) Qo’qon deb yuritiladi. U paytlarda bu
mamlakat hududdan kichikroq bo’lsa ham Boburning tariflashicha, meva va
g’allaga boy o’lka edi. Bu vodiyning atrofi tog’lar bilan o’ralgan bo’lib, janubiy
g’arbiy tomonigina Xo’jand va Samarqand orasi, Sayhun daryosining chap
qirg’oqlari ochiq edi. Bu daryo Sir deb ham ataladi. U qadimgi Yaksartes daryosi
bo’lib Qashqar tog’laridan boshlanadi va Farg’ona davlatini ikki qismga ajratib
oqadi.
Toshkent va Turkiston vohalarini yalab o’tib, cho’llar orqali Orolgacha yetib
boradi. Farg’ona mamlakati, asosan, yettita dahaga bo’linib, undan ikkitasi
daryoning shimoliy qirg’og’ida, qolgan beshtasi esa janubiy sohilda joylashgan.
6

Janubdagi viloyatlarning eng yirigi Andijon bo’lib, Saltanatning poytahti
hisoblanardi va shu nom bilan ataluvchi asosiy qal’a xizmatini o’tar edi. O’sh
viloyati sharq tomonda joylashgan, Marg’ilon esa g’arbda joylashgandir. Isfara
janubi- g’arbiy qismda tog’lar orasida joylashgan va nihoyat Xo’jand qal’asi
daryoning quyi qismida bo’lib, Samarqand yo’li ana shu yerdan o’tadi. Daryoning
shimoliy qismidagi viloyatlar Axsi va Koson edi. Axsi saltanatdagi ikkinchi
mavqeyni egallaydigan qal’a bo’lib, Umarshayx Mirzo ko’p vaqtini o’sha yerda
o’tkazar edi. Undan shimoliy sharqda Koson kasabasi joylashgan.
O’zi kichkina davlat bo’lsa ham Farg’ona tuprog’i juda unumdor, mo’tadil
iqlimli edi. Yozda issiq va qishda sovuq bo’lsa ham, mo’l g’alla va meva, nok,
anor, bodom va qovunga boy edi. Uning bog’lari va uzumzorlari mashhur edi.
Farg’ona davlatida shahar aholisi tojiklar deb atalib, ular hech qaysi qabilaga
mansub emas edilar. Keyinroq Mo’g’ul va turkiy qabilalarning ko’payishi bilan
shaharliklarning ko’pchiligi turkiylar bo’lib, tili ham sof turkiy bo’lgan. Bu til
davlat boshqaruvchilarning ham so’zlashuv tili bo’lib, o’z ona tili fors tili bo’lgan
shaharliklar uchun ham tushunarli edi. 8
Umarshayx Mirzo Temuriy hukmdorlar orasida toj-taxt kurashlari
keskinlashgan bir davrda Farg’ona viloyatini idora qildi va bu kurashda faol
ishtirok etdi. Pokiza etiqodli, Hazrat Xo’ja Ubaydulloga orodati bor, ravon savodli
bu temuriyzoda Boburning ma’lumotiga bo’lgan qal’a bo’lib, podshoh ko’p vaqtini
o’sha yerda o’tkazar edi. ko’ra: “ Xamsatayn va mansaviy kitoblarni va tarixlarni
o’qib edi. Aksar “ Shohnoma “ o’qir edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rg’a parvo
qilmas edi.” Tabiatida “Hamisha mulkgirlik dag’dag’asi bor ” bo’lgan Umarshayx
Mirzo yurt talablik davosi bilan Samarqandga bir necha bor yurish qiladi. Farg’ona
viloyatining osmonida urush bulutlari qalqib yurgan damlarda fojiali vafot etadi.
Bu voqea 1494-yilda sodir bo’ldi. Umarshayx Mirzoning ukasi Sulton
Ahmad Mirzo va Toshkent hokimi Mahmudxon o’zaro ittifoq tuzib Farg’ona
viloyatiga yurish boshlaydi. “ Boburnoma” da Sulton Muhammad va Sulton
Ahmadning “ Umarshayx Mirzoning badmaoshlig’idin mutazarrir” ko’rganliklari
7

bunday harakatning sababi sifatida keltiriladi. Axsi qal’asi Umarshayx Mirzo
saltanatida Andijondan keyin ikkinchi mavqega ega
Bobur Mirzoning mamlakatda osoyishtalikni barqaror qilish uchun juda ko’p
ter to’kishiga to’g’ri keldi. U mahalliy hukumdorlarning o’zboshimchalikka yuz
burushlari avjiga chiqqan davrda Farg’ona viloyatini idora qilmoqda edi. Bunday
boshboshdoqchilik taxt sohibi hayoti uchun ham nihoyatda tahlika solardi.
Boburning ukasi Jahongir Mirzoni shoh qilish maqsadida fitna uyushtirgan Husayn
Ya’qub boshchiligidagi beklar unga qarshi suiqasd uyushtirishdi. Bobur va uning
ta’rafdorlari sa’yi harakati bilan fitna o’z vaqtida fosh etildi, qo’lga olingan
isyonchi beklar jazolandi. Yovuz niyati amalga oshmaganidan alamzada bo’lgan
Hasan Ya’qub Samarqand sari yo’l oladi. Biroq qabih maqsadi yana xuruj qilib
Axsi tomon kelganida, Qo’qon yaqinida Vafot etadi. Bobur Mirzo katta va notinch
viloyatni boshqarish uchun Andijon atrofidagi shaharlarda bir necha marotaba
yurishlar qilishga majbur bo’ladi.
1495-yilda Sulton Ahmad o’rnida bir muddat hukmronlik
qilgan
ukasi Sulton
Mahmud vafotidan so’ng, uning o’g’illari Ma’sud, Boysung’ur Mirzo, Sulton Ali
o’rtasida Samarqand taxti uchun o’zaro urushlar boshlanadi. Sulton Ali
Samarqandni egallaganda, bu urush alangalari yanada avjiga chiqa boshlaydi.
Bobur Mirzo ham ulug’ sohibqiron Amir Temur poytaxtini qo’lga kiritish ilinjida
Samarqand tomon lashkar tortadi. Bu payt Sulton Mas’ud Mirzo Shahrisabzni o’z
idorasi ostiga olib, Samarqandga tahdid sola boshlagan edi. Hisor va Qunduzdan
Sulton Husayn Mirzo qo’shinining xavfi ham mavjud edi. Uch-to’rt oy uch
tarafdan Samarqandga qarshi hujum uyushtirgach, Sulton Ali nomidan Xoja Yahyo
kelib, ittifoq va hamjihatlikdan so’z ochadi va Bobur Mirzo bilan o’zaro
kelishuvga erishadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, Samarqand taxtini
Boysung’ur Mirzo qo’lga kiritadi.
1497-yilda Bobur Mirzo mingga yaqin qo’shini bilan Samarqandni qo’lga
kiritish uchun jangga otlanadi. Shahar u yeti oy qamal qilinadi. Boysung’ur Mirzo
Shayboniyxondan madad kutadi, biroq Shayboniy qo’shinlarining yordami
besamar ketadi. Natijada shahar hukmdori Qunduzga Xusravshohdan panoh izlab
8

ketishga majbur bo’ladi. Bobur Mirzoni Samarqand shahri ulug’lari, beklar
mamnuniyat bilan qarshi oladilar. “ Boburnoma “da muallif bu voqeani iftixor
bilan quyidagicha bayon etadi: “ Rabiulavval oyining oxirida (1497-yil noyabr )
kelib arkta Bo’stonsarog’a tushtum. Tangri taoloning inoyati bila Samarqand
shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ladi” (43-bet). Sharqning eng yirik,
boy va mashhur shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandning qo’lga kiritilishi yosh
hukmdorni nihoyatda sevintiradi. U keyinchalik “Boburnoma “da bu azim
shaharning tabiati-yu masjid va madrasalarini, Ulug’bek Mirzo barpo etgan
rasadxona-yu saroy va maqbaralarni ehtiros bilan tasvirlaydi. Afsuski, Bobur
Mirzoning sevinchi uzoqqa cho’zilmaydi. U yetti oy qamal ichida qolgan shahar
nihoyatda xarob holda edi. Ozuqa zahiralari tugagan, dehqonchilik o’zaro urushlar
natijasida izdan chiqqan, shahar aholisi aftoda bo’lib qolgan edi. Yosh hukmdor bu
ahvoldan qutilish choralarini qanchalik izlamasin, biror maqbul tadbirni amalga
oshirish imkondan tashqari edi. Bobur Mirzo qo’shinlari Samarqanddan hech
qanday o’lja qo’lga kirita olmaydi. Avvalo, hukmdorning o’zi xalqni talashga
mone’lik qiladi. Oqibatda oziq-ovqat tanqisligi seziladi, shuningdek, askarlar
uylarini sota boshlaydilar. Bitta-bitta bo’lib qochishga tushadilar. “ Boburnoma”
da ta’kidlanishicha, avval Xonquli Bayonquli, yana Ibrohim Bekchik, keyin esa
mo’g’ullarning barchasi qochadi. Sultan Ahmad Tanbalning qochishi yosh
hukmdorga qarshi yana bir fitnaning uyushtirishiga omil bo’ladi.
Bobur Mirzo Xo’ja Abdullo Mavlono qozini qochoqlarning ba’zilarini
jazolash, ba’zilarini esa qayta Samarqandga yuborish niyatida Uzun Hasanning
oldiga jo’natadi. Biroq Uzun Hasan Bobur Mirzoga qarshi uyushtirilgan fitnaga
boshchilik qilmoqda edi. Bu orada u Ahmad Tanbal bilan til biriktirib, Axsi va
Andijonni Jahongir Mirzoga olib berish payida bo’ladi. Andijon taxti tobora
tahlika ostiga qola boshlagan davrda Boburning onasi Qutlug’ Nigorxonim va
Eson Davlatbegim bilan kengashib,Samarqand hukmdoriga bir necha marta
maktub yuboradilar. Natijada Samarqanddek shahari azimda yuz kun hukmdorlik
qilgan Bobur Mirzo 1498-yilning fevralida Andijonga safar qilishga majbur
bo’ladi. Bu orada bir kishi yosh hukmdor Samarqandni tashlab chiqqan kuni Ali
9

Do’st tog’ayi Andijonni isyonchilarga topshirgani haqidagi xabarni yetkazadi.
Ma’lum bo’lishicha, isyonchilar Andijonni qamal qilganda, Uzun Hasan Bobur
Mirzoning betobligi, uning tili tutilib, og’ziga paxta bilan suv
tomizayotganliklarini Ali Do’st tog’ayiga aytib ont ichadi. Bundan sarosimaga
tushgan tog’asi Ali Do’st isyonchilarga qal’ani ochib beradi.

Andijonni deb Samarqandni qo’ldan ketkazish va taqdirning alamli
hazillariga duchor bo’lib bir yo’la har ikkalasini boy berishdek muvaffaqiyatsizlig-
u yutqazishlar metin iroda sohibi bo’lgan Bobur Mirzo belini bukolmaydi. U ota
meros saltanatni tiklash niyatida tog’asi, Toshkent hokimi Mahmudxondan madad
so’raydi. Birgalikda Andijonni egallash uchun olib borilgan janglar natija
bermaydi. Bobur Mirzo goh Xo’jand, goh O’rtepa, goh Konibodom atrofidagi
qishloqlarda bo’lib, tog’alarining ko’magi bilan ba’zan Andijonga, ba’zan esa
Samarqandga tahdid solib turadi. Nihoyat, Xo’jandga yetib keladi, ammo bu yer
nisbatan kichikroq qo’shinni zo’rg’a saqlab turushi mumkin edi. Shu sababli Bobur
Mirzo O’ratepani idora qilib turgan yana bir tog’asi Muhammad Husayn Ko’ragon
do’g’latdan Yor yayloq kentidagi Pashog’ar qishlog’ida qishlashga ruxsat so’raydi.
Bu yer Xo’ja Abdullo Mavlono qoziga qarashli bo’lib, u Samarqand yo’lida
joylashgani uchun Bobur Mirzoga juda ma’qul manzil edi.
Movarounnahrda shahzodalar o'rtasidagi ziddiyatlar tobora keskinlashib
bormoqda edi. Bunday muxolifat Sulton Ali Mirzo va Muhammad Majid Tarxon
o’tasida ham paydo bo’ladi. Bu shahzodalar hamkorligidan hech ish chiqmasligi
aniq edi. Sulton Ali Mirzo mo’g’ullardan Abdulvahob degan kishini Bobur Mirzo
huzuriga yuborib uni Samarqandga kelishga etdi. Bobur Mirzo Jahongir Mirzoga
kishi yuborib zudlik bilan Samarqandga yurish qilishini xabar qiladi. Axsida
tuzulgan sulx Jahongir Mirzo tomonidan Bobur Mirzo saltanati hududiga dahl
qilish imkoniyatini bermasdi. Biroq Bobur qo’shinlari Quvaga yetib kelganda,
Ahmad Tanbalning ukasi Halil O’shga hujum qilgani ma’lum bo’ldi. Bobur Mirzo
bo’lib o’tgan voqeadan qanchalik ranjimasin, Samarqand tomon yurishni yana
davom ettiraverdi. Yosh hukumdor Ali Do’st va Qambar Ali singari
ulug’beklarning keying harakatlaridan ularga tayanish har doimgidan ham
10

yaxshilikka olib kelmasligini sezib qoladi. Shuningdek, Muhammad Majid Tarxon
boshliq beklar ham Mir Mo’g’ulni yuborib Andijon hukmdorining Samarqandga
kelishiga ko’z tikib turishgandi . Shunday qilib, Bobur Mirzo; “Samarqanddek
poytaxt turg’uncha, ne kiroyi ul qilg’aykim, Andijondek yer uchun kishi avqot
zoye’ qilg’ay’’-degan fikr bilan yo’lda davom etadi.
Bir muddat Shahrizabz – Hisor hududlarida sarson sargardon kezgan
Bobur Mirzo Samarqand xalqining ko’magiga ishonib, ikki yuz qirq kishilik
navkari bilan shaharga hujum qiladi. Yetmish-sakson chog’li Bobur yigitlari
tunda qal’aga Narvon qo’yib, Feruza darvozasini egallaydilar. Tong otishiga
yaqin Bobur Mirzo Samarqandga kirib keladi. Bo’lib o’tgan voqeadan shahar
ahli hali to’la habardor emas edi. Temuriy hukmdorini tanib qolgan dukondorlar
u haqda duo qilishardi. Ko’p o’tmay shahar xalqi voqeadan xabar topadi.
Qo’llariga tosh va tayoq ko’targan kishilar to’rt yuz-besh yuz chamasi
Shayboniy tarafdorlarini o’ldirishadi. Nihoyat, u yetti ming askariy quvvatga
ega bo’lgan tajribali hukmdor Shayboniyxondan juda oz miqdordagi qo’shin
bilan 19 yoshli temuriyzoda Samarqandni tortib oladi. Xalq Bobur Mirzoni
qo’llab quvvatlashda davom etadi. Shovdor, Sug’d va atrofdagi qo’rg’onlar
uning idorasi ostiga o’ta boshlaydi. Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Bu
orada Boqi tarxon Qarshi, G’uzorni, Abulmuhsin Mirzo Qorako’lni qo’lga
kiritadi. Shayboniy qo’shinlari har tarafdan quvilib, Buxoro atrofida toplanishga
majbur bo’lishadi. Bobur Mirzo Andijondan chiqqandan so’ng, uning oila
a’zolari yuz tashvish va mashaqqatlar bilan O’ratepaga yetib kelishgandi.
Samarqand fahtidan nihoyatda shodlangan yosh hukmdor oilasini bu azim
shaharga olib keladi. U amakisi Sulton Ahmad Mirzoning qizi Oyisha
Sultonbegimni o’z nikohiga olgan edi. Ko’p o’tmay Samarqandda To’ng’ich
farzandi Faxruniso dunyoga keladi. Biroq bu shodlik uzoq davom etmaydi.
Faxriniso chillasidan chiqmay vafot etadi.
Bobur Mirzo o’zini buyuk poytaxt taxtida ko’rib qanchalik quvonsa, har
zamon tahdid solish xavfi kuchli bo’lgan Shaybomiyxonning ulkan qo’shinidan
11

ham shunchalik tashvishlanardi. Samarqand mudofaasini mustahkamlash
maqsadida yon atrofdagi temuriylar saltanati hukmdorlariga elchilar yuborib,
ulardan yordam so’raydi.
Shayboniyxon 1501-yilning bahorida yana qo’shin to’play boshlaydi.
Qorko’l, Dabusiyani qayta qo’lga kiritib, Samarqandga tahdid soladi. Shu yili
may oyining boshlarida Shayboniyxon o’z hatti harakatlari bilan raqibini jang
maydoniga jiddiy hozirlik ko’rishga majbur etadi. Boqi Tarxon ming ikki ming
kishilik qo’shini bilan Keshga kirib borgan edi va ikki kun orasida Bobur
Mirzoga kelib qo’shilishi taxmin qilinardi. Toshkent hokimi Sulton Mahmud
tomonidan yuborilgan Said Muhammad Mirzo do’g’lat tomonga yaqin ming bir
yarim ming kishilik lashkari bilan ko’makka kelishi kutilar edi. Munajjimlarning
yanglish ma’lumotlari Bobur Mirzoni madadga chiqqan kuchlar yetib kelmasdan
jangga kirishga undadi. Qo’shin to’rtga ajraladi. Ko’hak daryosi bo’yida raqib
bilan ro’baro bo’linadi. Natijada Bobur Mirzo qo’shini juda katta talofatga
uchradi.
Og’ir kunlar boshlanadi. Keyingi yillarda Samarqand tez-tez yuz berib
turgan o’zaro urush va isyonlar tufayli boyliklari talangan, ancha kuchsizlanib
qolgan edi. Shayboniyxonning besh oylik qamaliga qarshi Bobur Mirzoning
o’ziga yaqin beklar va sarbozlari hamda xalq ommasi jasorat ko’rsatishlariga
qaramay, ochlik, suvsizlik shahar aholisining tinka madorini quritadi. “ Elga
bisyor tanqislik bo’ldi, - deya xotirlaydi “ Boburnoma “ muallifi. – Anga
yettikim, faqir va miskin it etini, eshak etini yiya kirishtilar. Otqa bo’g’uz kam
yoft bo’ldi. Daraxtlarning bargini otqa berurlaredi. Anda tajriba bo’ldikim, bori
yafroqlardin tut yafrog’I va qora yig’och yafrog’I otqa sozvarroq emish. Ba’zi
quruq yig’ochlarni randa qilib, taroshasini suvg’a ivitib otg’a berurlar edi.”
Oziqa zahiralari rugab, atrofdan biror bir madad kutishga umid
qolmagach, sarbozlar bir ikki kishi bo’lib qocha boshlaydi. Bu orada
Shayboniyxon sulh taklif qiladi. Hech qanday umidi qolmagan Bobur Mirzo
12

sulhga rozilik beradi. Parokandalikka yuz Burgan temuriy hukmdorlarining
noahilligi tufayli ulkan g’alabasini mudofaa qila olmagan yosh shahzoda azim
shahar Samarqndning Shayxzoda darvozasidan ichkilari bilan chiqib ketadi.
Biroq Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegim vujudga kelgan tang vaziyat
taqozosiga ko’ra Shayboniyxonga turmushga chiqishga majbur bo’ladi. 1501-
1502-yillar Bobur Mirzo hayotida sarson-sargardonlikning achchiq alamlari
bilan qarshilashish davri bo’ladi. O’lim tahlikasidan zo’rg’a qutilgan yosh
shahzoda va uning hamrohlari Jizzaxda ochlik shiddatidan ham bir muncha
xalos bo’ladilar.
Samarqandga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon Toshkent
xoniga qarashli Shohruhiya va Beshkentga hujum uyushtirganda, Bobur
Mirzotog’asiga yordamga otlanadi. Sovuqning shiddatidan kunda ikki-uch kishi
halok bo’lardi. Yosh shahzoda suvning tez oqishidan faqat o’rtasi muzdan bir oz
xoli bo’lgan arig’da 16-marta sho’ng’ib atrofdagilarni ko’rsatgan jasorati bilan
katta dushmaniga qarshi kurashga da’vat etadi. Shayboniyxon bahor kelishi
bilan O’ratepani talab ketganida, Bobur Mirzo Maschoda edi. U bu yerda uysiz,
vatansiz tog’lar orasida sarson-sargordon yurishidan naf yo’qligini o’ylab yana
Sulton Muhammadxon oldiga borishga qaror qiladi. Xuddi shu payt Ahmad
Tanbal o’z qo’shinlari bilan xonga qarshi yo’lga chiqqandi. Bu urush Sulton
Muhammadni ancha cho’chitib qo’yadi. Bobur Mirzo Toshkent xoniga kichik
tog’asi Sulton Ahmad Olachaxon bilan birgalikda Shayboniyxonga qarshi
kurashish rejasini aytmoqchi bo’lib turgan paytda, Olachaxon bir yarim mingga
yaqin navkar va Bobur Mirzoga mo’g’ulcha sovg’a-salomlar bilan kirib keladi.
O’zaro elishuvga ko’ra Ahmad Tanbalga qarshi kurashda Bobur Mirzoga omad
kulib boqadi. U osonlik bilan O’shni qo’lga kiritadi. O’zgand aholisi kishi
yuborib shaharni yosh temuriyzoda ixtiyoriga topshirishadi. Marg’ilon xalqi
shahr dorug’asini urib, quvlab yuboradilar. Shunday qilib, Andijonni hisobga
olmaganda, Sirdaryo janubidagi Farg’ona viloyatining katta qismi Bobur
Mirzoni o’z hukmdorlari sifatida tan oladi. Andijon qal’asini zabt etish uchun
13

olib borilgan kurashda Ahmad Tanbalning Andijondagi hukmronligiga chek
qo’yadi. Sulton Mahmudxon Andijon va daryoning quyi qismidagi yerlarni
Sulton Ahmad Olachaxonga berishga qaror qilganini e’lon qiladi. Bobur
Mirzoga esa Axsi beriladi.Shayboniyxonga qarshi kurashda Samarqand qo’lga
kiritilgach, u yosh temuriyzodaga, Axsi esa Olachaxonga topshirilishiga kelishin
olinadi. Shu orada Ahmad Tanbal Shayboniyxonga kishi yuborib, unga itoat
qilishini va birgalikda mo’g’ul xonlariga qarshi kurashish istagini bildiradi.
Shayboniyxonning Farg’ona viloyatiga yurish qilish haqidagi xabaridan
sarosimaga tushgan mo’g’ul xonlari orqaga chekinadilar. Ularning O’sh va
Marg’ilonda qo’ygan ishonchli kishilarini xalq haydab chiqaradi. Bobur Mirzo
bo’lib o’tgan voqealarga qanday baho berishga hayron qoladi. Vaziyatning o’z
foydasiga hal bo’lganiga ko’zi yetgan Ahmad Tanbal bir kuni tongda uch ming
qurolli qo’shini bilan yakkalanib Axsi qo’rg’onida qolgan Bobur Mirzoga qarshi
tasodifan hujum qiladi. Ayovsiz va tengsiz jangda Bobur Mirzo qal’adan zo’rg’a
qochib qutiladi. Axsi yaqinidagi sang degan manzilga yetganlarida, u hamrohlari
bilan 8 kishini tashkil qilardi, xolos. Xuroson mamlakati o’z davrining eng
kuchli hukmdorlaridan bo’lgan Sulton Husayn Boqaro tomonidan idora etilardi.
Bobur Mirzo ikki ukasi, jiyani Mirzoxon va jami ikki yuz-uch yuz kishilik
hamrohlari bilan safarga otlanadi. Hisor vodiysi va Qunduz hukmdori
Xusraxshohga yuborilgan elchi undan “ko’ngulga yoqqudek so’z keltirmadi”.
Bu temuriyzodadan zulm ko’rgan ko’plab srboz va lashkarboshilar Bobur
Mirzoga kelib qo’shila boshlaydi. Qabadiyonga yetib kelganida esa akasi
Xusravshoh bilan arazlashib qolgan Boqi Chag’aniyoniy Bobur Mirzoga kishi
yuborib uni o’z hukmdori sifatida tan oladi. Shayboniyxon Andijonni qo’lga
kiritib, Hisor va Xurosonga hujum qilish xavfi tobora kuchayib borayotgan bir
paytda, unga qarshi mardonavor kurasha oladigan Bobur Mirzoning shuhrati
orta boshlydi. Husayn Boyqaroning Shayboniyxon hujumiga qarshi mudofaani
mustahkamlash haqidagi Bobur Mirzoga yo’llagan xati ko’plab jang-u jadallar
shohidi bo’lgan yosh shahzodani qanoatlantirmayidi. U kuchli g’anim ustiga
birgalikda hujum qilish tarafdori edi. Shayboniy qo’shinlari shitob bilan Qunduz
14

tomon yo’llanganini eshitgan Xusravshoh mudofaani ta’minlay olishiga ko’zi
yetmay, shaharni tashlab chiqadi va Bobur Mirzoga odam yuborib, o’zining
taslim bo’lganini ma’lum qiladi. Xusravshohdan yuz o’girgan askar va qabilalar
hisobiga son jihatdan ancha ko’paygan, shuningdek, undan qolgan qurol, sovut,
ot anjomlari bilan o’zini tiklab olgan Bobur Mirzo uchun o’zaro urushlardan
kuchsizlanib qolgan Kobul taxtini egallash nihoyatda muhimedi. 1504-yilning
oktabrida hududi ancha kichik bo’lgan Farg’ona viloyatini tashlab, sarson-
sargardonlikni boshidan kechirgan.
1.2 Zahiriddin Muhammad Bobur asos solgan Boburiylar sulolasining jahon
tarixida tutgan o’rni
Boburning keyingi yillardagi hayoti tarixda ochmas iz qoldirgan jasoratli
ishlariga to’la bo’ldi. Ulardan eng muhimi Hindistonning bosib olinishidir.
Ayniqsa, Dehli va unga qaram bo’lgan joylarning qo’lga kiritilishi muhim ahamiyt
kasb etadi. Bu yurish Bobur Qobul va G’aznaga hukmdor bo’lgandan yigirma
yildan ko’proq vaqt o’tgandan so’ng ro’y berdi. Bungacha bo’lgan davrda Bobur
Badaxshon, Qunduz hamda Qandaharda ham hukmronlikni qo’lga kiritgan edi.
Boburning Hindistonga qilgan yurishi tafsilotlaridan avval uning bu yerdagi
saltanatning shakllanishida ma’lum darajada sezilarli ahamiyat kasb etadigan
holatlarga, ya’ni Boburgacha bo’lgan Hindistondagi davlat tuzulishi, Dehli
saltanati va unda yuz bergan voqealar haqida qisqacha hikoya qilish maqsadga
muvofiqdir. Hindiston va uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlarning ko’p sonli
aholisining taqdiri azaldan shimoldan keluvchi bosqinchilarning qurboni
bo’lishga mahkum etilgandek ko’rinadi. Ular o’z mamlakatining tabiiy chegarasi
bo’lmish Himolay tog’laridan Hind ummonigacha bo’lgan ulkan hududdan
tashqarida qadim davrlardan buyon hech qanday bosqinchilik yurishlari
qilmaganlar. Uzoq davrlardagi forslar va yunonlarning yurishlaridan keyin bu
o’lkaga keying davrlarda osiyolik musulmonlar quruqlikdan, ovropalik xristianlar
esa dengiz tarafdan bostirib keldilar.
Mamlakatda ahvol musulmonlarning kirib kelishi bilan tubdan o’zgardi.
Ularning bu yerdagi hukmronligi tarixan ikki davrga bo’linadi. Birinchi davr
15

Sulton G’aznaviyning kelishi ( 1021-yil ) dan Boburning kelishigacha bo’lib, besh
yuz yillik davrni qamrab oladi. Ikkinchi davr uch yuz yildan ortiqroq davr bo’lib,
Boburning Hindistonga kelgan kunidan hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga
oladi. Bu “ Hindistonda boburiylar sulolasi “ davri deb ham ataydilar.
Boburning nazari Hindistonga tushib turgan kezlarda Dehlida Ibrohim Lo’diy
hukmron edi. Lekin saltanatda paydo bo’lgan raqobat Lo’diy saltanatini
anchagina bo’shashtirib qo’ygan edi. Jiyanining davlatni boshqarish siyosatidan
norozi bo’lgan Alovuddin Bobur huzuriga madad so’rab keldi. Bizga ma’lumki,
Bobur Kobulga yangi kelgan kunlardayoq uni Hindistonga taklif etishgan edi.
Boburning Hindistonni bo’ysundirishdan avval bu ishga u to’rt marta urunib
ko’rgan ekan. Uning birinchi yurishi 1519-yilda sodir bo’lib, unda Bajur qal’asini
olib, Sind orqali Attokgacha brogan va Behra vodiysigacha etib kelgan edi. Undan
o’tib, Kushob va Chanob viloyatlari ham olindi. Olti hafta davomida daryoning
narigi qirg’og’idagi anchagina yerlar ham qo’lga kiritildi.
Hindistonga ikkinchi bor yurishida Bobur Lohur, Multon va Sgirind
viloyatlarini egallab, qaysar afg’on qabilalarini bo’ysundirib, o’ttiz mingga yaqin
qul, to’rt yuz ming shohruhiy soliq olib ketgan edi.
Uchinchi yurishda yani 1520-yilda Hind daryosidan o’tib Behra,
undan nari borib Chanob viloyati ham olindi. O’sha paytda qandahorliklar Bobur
yerlariga hujum qilgani haqida xabar kelib, ularni tinchitish va Qandaharni qayta
olish uchun Qobulga qaytib ketgan edi.
Boburning to’rtinchi yurishi yani 1522-yil, Sulton Ibrohimning tog’asi
Alovuddinning Bobur huzuriga kelishi va uni Dehli taxtiga ko’tarmoqchi ekani
haqidagi chaqirig’i bilan bog’liq. Sulton Ibrohimning raqibi bo’lmish Lohur
hokimi Davlatxon ham afg’on beklari bilan til biriktirib, Boburdan yordam so’rab
murojaat qildi. Chunki u o’z kuchlari bilan unga qarshi jo’natilgan Bahorxon
Lo’diyning qo’shiniga bas kela olmas edi. Ko’rsatilgan yordam evaziga Boburni
shoh qilib ko’tarishga va’da bergan edi. Bobur bu taklifni mamnuniyat bilan qabul
qilib, o’z qo’shini bilan yo’lga chiqdi. Sind daryosidan o’tib Gekerlar viloyati
olindi. Chanob va Jilem viloyatlari ham qo’lga kirgach, tez orada Lohurga
16

yaqinlashib keldilar. Bahorxon Lo’diyning yaqinlashganini eshitib Davlatxon
belujlar qabilasiga keldi. Bobur qo’shini Lohur yaqinida Bahorxon Lo’diyning
qo’shini bilan yuzma-yuz kelib, ancha talofat berib, nihoyat, uni tor-mor qildi.
Uning qo’shini shaharni talab, bozorga o’t qo’ydi. Shaharda to’rt kungina
to’xtab, Dibolpurni ishg’ol qilish uchun yo’lga chiqildi. Qattiq hijum bilan shahar
olindi va talandi, himoyachilar qilichdan o’tkazildi.
1526-yildan boshlab Hindistonda yangi sulolaning boshlanishiga asos solgan
Bobur Chig’atoy turklari oilasiga mansub edi. Shunga qaramay Hindiston tarixida
uning oilasi “ mo’g’ullar “ deb ataladi. Bu sulola vakillari Hindistonni uzoq davr
mobaynida mohirlik bilan boshqarib turdi. Mamlakatning juda katta qismida
siyosiy birlikni saqlab, bu ulkan imperiyani tinchlikda gullab-yashnashini
ta’minlay oldilar. Bu sulola mamlakatga Boburdan Avrangzebgacha bo’lgan
qobiliyatli hukmdorlarni ketma-ket yetkazib berib turdi. Temuriylar odatda
Xalifani o’zlarining piri deb bilmas edilar, balki davlatni mustaqil ravishda o’z
qarashlari asosida boshqarar edilar. Ular raqib bilan urush olib borishning
vositalari va uslublarini takomillashtirdilar. Hindistonda birinchi bor arteliriyani
qo’lladilar. Shuningdek, adabiyot va tasviriy san’atning har sohada o’sib
rivojlanishiga rahnamolik qildilar.
Boburiylar davrida Hindistonning xorijiy mamlakatlar bilan aloqalari
tiklandi. Afg’onistonday mamlakat esa buyuk imperiyaning bir qismi bo’lib
qolaverdi. U Hindiston bilan Eron, Markaziy Osiyo va ular orqali G’arbning uzoq
mamlakatlari bilan aloqa bog’lash uchun vositachilik vazifasini bajarib turdi. Bu
hol esa xorijiy mamlakatlar bilan savdo ishlarini yo’lga qo’yish va Hindistonning
yanada ranaq topishiga imkoniyat yarati berar edi. Shuningdek, G’arbiy Osiyo
mamlakatlari bilan madaniy aloqalarni saqlashga ham yordam berar edi. Shunisi
diqqatga sazavorki, musulmon hukmdorlarining ko’pchiligi dinga nisbatan xolis
nazar bilan qarar edilar. Ular ko’r-ko’rona din ketidan quvishdan ko’ra imperiya
barpo etishni afzal ko’rar edilar. Shuning uchun ham mamlakat aholisining
ko’pchiligini tashkil etuvchi hindlarning e’tiqodini ham qo’llab quvvatlashga
harakat qilishardi. Deyarli uch asr davomida ikki xil e’tiqoddagi, ikki xil turmush
17

tarzidagi jamoani bir-biriga yaqinlashtirib diniy raqobatga yo’l qo’ymasdan hindlar
bilan musulmonlar yonma-yon holda yashab keldilar. Shunday qilib, boburiylar
Dehli saltanatida qo’llanib kelingan ko’p an’analarni saqlab qoldilargina emas,
balki ularning ko’plarini davom ettirishga ham erishdilar. Shuning uchun ham
boburiylar sulolasi tarixi Hindiston tarixida muhim va sharafli o’rin egallaydi.
Hozirgi tarixchilarning barchasi Boburning tarixda juda katta hurmatga
sazavor o’rinni egallashini alohida ta’kidlaydilar. Ingliz tarizchisi V. A. Smitning
yozishicha, “ Bobur o’sha davrdagi osiyolik shahzodalarning eng zo’ri bo’lib,
uning tarixdagi o’rni o’tmishdagi shahzodalar orasida o’lkan tahsinga sazovordir. “
Yevropalik tarixnavis Gavel esa Boburni “ Islom dunyosi tarixidagi eng
jozibador shaxslardan edi.” Deb ta’riflaydi. Ingliz sharqshunosi U. Erskinning
ta’riflashicha, “ Osiyolik shahzodalar orasida Bobur bilan barobar mavqeni egallay
oladigan shahzoda bo’lgan emas.” Boburning shaxsi va uning fel-atvori,
shubhasiz, ana shunday yuksak baholarga sazovordir. Lekin u Shimoliy
Hindistonning katta qismini zabt etmaganida, tarix sahifalarida bunday yuqori
o’rinni egallamagan bo’lar edi. Osiyo mamlakatlaridagi siyosati va Afg’onistonni
fatx qilishdagi xizmatlari unga unchalik shuhrat keltirmagan. Faqat Hindistondagi
g’olibona yurishlari tufayligina u tarixda mashhur va ahamiyatli o’rin egallaydi.
O’rta asrlarda qudratli hukmdorgina yaxshi hukumat boshqaruvchisi
hisoblanadi. Hindiston ham kuchli va ta’sirchan davlat idorasi asosidagina gullab
yashnashi mumkin edi. Asrlar davomida rajputlar, turklar va afg’onlar navbatma-
navbat Hindistonda imperiya va kuchli monarxiya o’rnatishga urinib keldilar.
Lekin ularning hech biri bu ishni uddalay olmadilar. Bobur esa bu o’lkada
o’zining tadbirkor hukmdorlar sulolasini va ulkan imperiyani o’rnata oldi. U
Hindistonda uch marta, ya’ni Panipat, Qanva va Gograda hal qiluvchi janglar qildi
va ularning barchasida g’olib chiqdi. Shu bilan u Hindistonga temuriylarga xos
davlat boshqaruvini olib kirdi va unga mustahkam asos soldi.
Bobur, albatta, o’z saltanatini butun Hindistonga yoyib, uning turg’unligini
ta’minlay olmadi. Shunga qaramay, afg’onlar va rajputlar hokimiyatini sindirib,
uning o’ning o’rnida kuchli imperiyaga asos soldi. Tarixchilar ko’pincha Akbarni
18

boburiylar imperiyasining asoschisi deb aytishadi. Albatta, Akbar mazkur
imperiyani qayta tiklab, uni kengaytirdi va qudratini ancha oshirdi hamda
saltanatni ma’muriy jihatdan mohirona idora qilish bilan unga yaxshigina asos
yaratib berdi. Shuning uchun ham u qonuniy ravishda boburiylarning eng buyuk
hukmdori deb tan olindi. Shunga qaramay, faqat Boburgina Hindistonda o’z nomi
bilan ataluvchi sulolaga asos solgan hukmdor deb tan olinishi mumkin. U Shimoliy
Hindistonning katta qismini egallab oldi. Dehlini o’ziga poytaxt qilib, afg’onlar va
rajputlar hokimiyatini sindirdi.
Hind tarixchisi S. R. Sharma Boburni Angliya qiroli Genrix VII bilan
taqqoslaydi. Ularning ikkalasi ham o’ziga qadar bo’lgan taxt sohibi va
da’vogarlarini surib tashlab, o’z sulolasini davlat tepasiga olib kelib o’rnatdilar.
Shu munosabat bilan Sharma shunday deb yozadi: “ 1526-yilda Zahiriddin
Muhammad Bobur Panipat yonidagi jangda Ibrohim Lo’diy ustidan g’alabaga
erishib, Hindiston tarixida yangi davrni yaratdi va Dehli taxtiga yangi sulolani olib
keldi. Xuddi shunga o’xshab undan qirq yil avval Bosfor maydonidagi jangda
g’olib chiqqan Genrix VII ham Angliyada o’z sulolasi va davlat boshqaruvini
o’rnatgan edi. “ Hind tarixchisi R. P. Tripatining ta’kidlashicha, “ … boburiylar
imperiyasining tantanasi uning harbiy qudrati tufayligina emas, balki o’z siyosatida
diniy e’tiqod erkinligini amalga oshirgani va madaniy hayotga katta hissa
qo’shganligi tufaylidir.” Bu siyosatni esa Bobur boshlab bergan edi.
Bobur yangi imperiyani qay tarzda o’rnatish kerakligini ko’rsatibgina
qolmay, balki bu imperiyani boshqarish siyosatini ham o’rgatib qo’ygan edi. U
Hindistonda o’rnatgan sulola va uning an’analarini hech qaysi mamlakatda topib
bo’lmaydi. Bobur davlat boshlig’i sifatida xalifalikka da’vo ham qilgani yo’q va
o’z hukmdorlik faoliyatida diniy muhtojlikni sezmadi. Aksincha, u “ Podshoh “
unvoniga sazovor bo’lgach, davlatni mustaqil tarzda temuriylar uslubida boshqarib
bordi. Shuning uchun ham u Dehli saltanatida hukm surib kelgan davlat
boshqaruvini nazariy jihatdan o’zgartirib yubordi.

19

II BOB. BOBURIYLAR DAVLATI VA HINDISTONDA HOKIMIYAT VA
DAVLAT BOSHQARUVI
2.1 Boburiylar davlati haqida
1477-yildan boshlab Dehli sultonligida ichki nizolar avj olib, sultonlik
inqirozga yuz tutdi, mahalliy hokimlar markaziy hukumatga bo ysunmay qo ydi.ʻ ʻ
Lohurda Davlatxon, Dehlida Ibrohim Lo diy
ʻ , Mevarda Rano Sango mustaqillik
e lon qildilar. Bobur bundan foydalanib
ʼ 1519 va 1524-
yillari Kobuldan Panjobga yurish qildi va katta o ljalar olib qaytdi.
ʻ 1525-yil Rano
Sango o z raqnbi Ibrohim Lo diyni yengish va shu tariqa Shimoliy Hindistonni
ʻ ʻ
qo lga kiritish maqsadida Bobur bilan ittifoq tuzdi.
ʻ Bobur yana Hindistonga
yurib , 1525- yil kech kuzida Panjobni bo ʻ ysundirdi . 1526-yilning aprel oyida esa
Panipat yonida bo lgan jangda (qarang Panipat janglari) Ibrohim Lo diyni yengib,
ʻ ʻ
Agra va Dehlini egalladi. Bobur ilgari fotixlar singari (masalan Mahmud
G aznaviy
ʻ , Amir Temur va boshqa) Hindistonni tashlab chiqmay, shu yerda
qolishga qaror qildi. U 1527-yilning mart oyida Sikri yonida bo lgan jangda Rano
ʻ
Sangoni ham yengib, butun Shimoliy Hindistonni bo ysundirdi. Bobur
ʻ 1530-
yil dekabr oyida vafot etdi. U o zi fath etgan mamlakatlarni betob kunlari
ʻ
o g illariga: Xindistonni to ng ich o g li Humoyunga, Panjobni Komron Mirzoga,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kobul va Qandahorni Askariy Mirzoga, Badaxshonni Hindol Mirzoga taqsimlab
berdi. Humoyun o z mulkini kengaytirish maqsadida
ʻ 1534-yil Gujarot va Biharga
yurish qildi. Humoyun afg on sur qabilasining nufuzli yetakchilaridan Sherxon
ʻ
bilan Chousa va Qunuj (Kanauj)da bo lgan janglarda mag lubiyatga uchrab,
ʻ ʻ
dastlab Sind va Qandahorga, u yerdan esa Eronga shoh Tahmasp huzuriga qochdi.
Shunday qilib, Shimoliy Hindiston 1555-yilgacha Sherxon va uning avlodi
tasarrufida qoldi. 1555-yil Humoyun chig atoy, afg on, eron, turkman va
ʻ ʻ
koomchmanchi o zbek
ʻ qabilalaridan katta qo shin to plab, Hindistonga yurish ʻ ʻ
qildi, o sha yilning iyun oyida Surni yengib, Dehlini egalladi. Lekin oradan bir yil
ʻ
o tgach, Humoyun saroy kutubxonasi zinapoyasidan yiqilib, fojiona halok
ʻ
bo ldi.
ʻ 1556- yil taxtga uning hali balog ʻ atga yetmagan o ' gli Akbar o ʻ tqazildi .
20

Boburiylar davlati hukmronligiga qarshi bosh ko ʻ targan Xemu va Iskandar Sur
ustidan g ʻ alaba qozondi , keyinchalik Boburiylar davlatini birmuncha
kengaytirishga muvaffaq bo ʻ ldi . Akbar davrida Hindukushdan jan . dagi Godavari
daryosigacha bo ʻ lgan yerlar Boburiylar davlati tasarrufiga o ʻ tdi . Akbar markaziy
davlat apparatini mustahkamlashga qaratilgan bir qancha islohotlar o tkazdi. Yerʻ
solig i, davlatni boshqarish tartibi xususidagi qonunlarni ishlab chiqdi. Birinchi
ʻ
qonunga binoan natural soliq pul solig i bilan almashtirildi. Bu tadbir davlatning
ʻ
moliyaviy ahvolini yaxshiladi. Akbar jizya, ziyoratchilardan olinadigan soliqni,
soliq to plovchilarning maoshi (dorug a)ni, chopar hamda amaldorlar uchun
ʻ ʻ
to lanadigan yig im (qo nalg a)ni, bozordan yig iladigan bir qancha soliq va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jarimalarni bekor qildi. Akbar zamonida ichki va tashqi savdo rivojlandi. Dengiz
orqali olib boriladigan savdoda Gujarot va Bengaliya alohida o rin egalladi. Savdo
ʻ
yo llarida karvonsaroy va quduklar bunyod etilishi savdoni rivojlantirdi.
ʻ
Akbar XVI asrning 60—70-yillarida bir qator islohotlar o tkazdi. Podshoh hokimi
ʻ
mutlaq hisoblanib, uning huzurida maxsus vakillik mahkamasi tashkil etildi. Bu
islohot mamlakatni birlashtirish va davlatni markazlashtirishda muhim rol o ynadi.
ʻ
Akbarning o g li Jahongirshoh (1605—27) otasi davrida joriy etilgan feodal
ʻ ʻ
tartiblarni mustahkamladi, Boburiylar davlatini kengaytirish siyosatini davom
ettirdi. Jahongir 1614-yil Mevarni, 1615-yil Assomni va 1621-yil Kashmirdagi
kichik Kishtvora navobligini bosib oldi. Bangola viloyatidagi afg on qabilalarining
ʻ
g alayonlarini bartaraf etib, ularni bo ysundirdi.
ʻ ʻ 1624-yildan boshlab hokimiyat
uning o qimishli va tadbirkor xotini Shoh Jahon qo liga o tdi. Xuddi shu yillardan
ʻ ʻ ʻ
boshlab mamlakatda ichki kurash yanada kuchayib ketdi. Bu kurashni uning
o g illari Xurram (Shoh Jahon) va Hisrav Mirzo boshladilar.
ʻ ʻ 1622-yil Xurram
otasiga qarshi qo zg olon ko tarib, oxiri taslim bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ U faqat otasining vafotidan
( 1627 ) keyingina Shoh Jahon nomi bilan taxtga o ʻ tirdi . Shoh Jahon (1627—58)
ayrim mahalliy mulkdorlar ( Bundel hokimi Jujhar , Dekan hokimi Xon Jahon
Lo ʻ diy va boshqa ) ning qarshiligiga duch keldi va ularning isyonlarini bostirdi ,
1632— 1636- yillarda Dekan hokimliklarini bo ʻ ysundirdi , 1638- yilda Qandahorni
egalladi . Boburiylar davlati.ning eng mashhur hukmdorlaridan yana biri
21

Avrangzeb Olamgirdir (1618—1707). U Dekan va Bijapurni bo ysundirdi. Akbar,ʻ
Shoh Jahon va Avrangzeb hukmronligi davrida Boburiylar davlati taraqqiy etdi.
Mamlakat birmuncha markazlashdi, iqtisod va madaniy hayot o sdi
ʻ [1]
.
Parchalanishi [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Avrangzeb hukmronligining ohirgi yillarida Dekanda marathalar, Shimolida afg on
ʻ
qabilalari, Panjobda sikhlar, Mevar va Marvarda rajputlar qo zg olonlari tufayli
ʻ ʻ
Boburiylar davlati og ir ahvolga tushib qoldi.
ʻ Avrangzeb vafotidan so ng ichki ʻ
kurashlar kuchaydi. Undan
tashqari, yevropaliklar ( Portugaliya , Daniya , Gollandiya va Angliya )ning
bosqinchilik siyosati boshlandi. Natijada mamlakat mayda-mayda davlatlarga
bo linib ketdi. Boburiylar davlati
ʻ 1858-yil ingliz mustamlakachilari tomonidan
butunlay tugatildi.
Madaniyati [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Boburiylar davlati mahalliy xalqlar madaniyati tarixida progressiv rol o ynagan; bu
ʻ
yerda obodonchilik va madaniy turmushga katta e tibor berilgan; ko plab sug orish
ʼ ʻ ʻ
inshootlari qurilgan, yangi yerlar o zlashtirilgan, bog rog lar bunyod etilgan,
ʻ ʻ ʻ
shaharsozlik, hunarmandchilik (qog oz i.ch., zargarlik, kulolchilik, temirchilik,
ʻ
qandolatpazlik, to quvchilik va boshqa) taraqqiy etgan. Tarixiy hujjatlarda
ʻ
gazlamaning 100 ga yaqin nomi keltirilganligi mamlakatda to quvchilik keng
ʻ
ko lamda taraqqiy etganligini ko rsatadi. Boburiylar mahalliy xalq bilan tobora
ʻ ʻ
yaqinlashish siyosatini olib borganlar, idora qilishda mahalliy urfodatlarga rioya
etganlar. Akbar musulmon bo lmagan xalqlardan olinadigan jizya solig ini bekor
ʻ ʻ
qilgan, turlituman dinlarga e tiqod qiluvchi qabila hamda xalqlarni kelishtirish
ʼ
maqsadida turli dinlar aqidalari majmuidan iborat umumiy "Dini ilohiy" joriy
etishga harakat qilgan.
Xalqaro aloqalari [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
22

Boburiylar davlati bilan Movarounnahrdagi davlatlar o rtasida dastlabki rasmiyʻ
madaniy aloqalar XVI asr 30-y.laridan boshlangan bo lsada, Bobur Hindistonni
ʻ
zabt etgan vaqtdayoq ko plab shoir, sozanda, bastakor, xonanda, miniatyurachi
ʻ
rassomlarni olib ketgan edi. XVI asr 2-yarmida shayboniylardan Abdullaxon
II Akbar saroyiga bir qancha miniatyurachi rassomlar (xususan, Muhammad
Murod Samarqandiy)ni, 1585-yil o z elchilari (shoir Mushfiqiy va boshqa) ni
ʻ
yuborgan. 1613-yil Buxoro xoni Imomqulixon Jahongirshoh huzuriga,
Jahongirshoh ham o z navbatida Buxoroga o z elchilari (bular orasida hindistonlik
ʻ ʻ
mashhur hakim Hoziq ham bo lgan) ni yo llagan.
ʻ ʻ 1660-yil Boburiylar
davlatiga ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645—80)ning , 1685-yil Buxoroga
Avrangzebning elchilari borgan. Movarounnahrdan elchilar hay atida yuborilgan
ʼ
adabiyot va san at ahllaridan tashqari turli sabablar bilan Boburiylar davlatiga
ʼ
kelib yashab qolgan shoirlar, me mor va miniatyura ustalari ko p bo lgan. ==
ʼ ʻ ʻ
Me morchilik, san at, adabiyot Boburiylar davlatida ro y bergan ijtimoiyiqtisodiy
ʼ ʼ ʻ
o zgarishlar, madaniy aloqalarning kengayishi natijasida ilmfan, adabiyot, san at,
ʻ ʼ
me morlik taraqkiy etgan, astronomiya yuksalgan.
ʼ Dehli , Jaypur va boshqa
shaharlarda rasadxonalar qurilgan. Adabiyotda xalq diniysektantlik harakati
g oyalari (turli diniy e tiqoddagi xalqlar tengligi va boshqa)ni targ ib qiluvchi
ʻ ʼ ʻ
"Bhakti" poeziyasi rivojlangan. Mazkur oqimning yirik namoyandalaridan
biri Tulsidas (1532—1624) mashhur " Ramayana " dostonini yaratgan. Ayni vaqtda
Shimoliy Hindistonda forsiy va turkiy tillarda, Markaziy Hindiston (Dekan) da
urdu tilida saroy poeziyasi taraqqiy etgan, qator nasriy va nazmiy asarlar (Bobur,
Bayramxon, Omuliy, Soib Tabriziy, Zebunniso, Bedil, Mirzo G olib va
ʻ
boshqaning asarlari) yaratilgan. Ijodda "hindmusulmon uslubi" (shoirlar o z
ʻ
asarlarida Hindiston tabiat manzaralarini, voqeahodisalarini tasvirlasalarda,
forstojik she riyatining an anaviy shakl va obrazlaridan foydalanganlar) vujudga
ʼ ʼ
kelgan (Fayziy, "Nal va Daman"; Bedil, "Komde va Mudan" va boshqa), mahalliy
xalklar bilan musulmon aholi o rtasidagi o zaro do stlik, muhabbat goyalari
ʻ ʻ ʻ
tarannum etilgan. Adabiyotshunoslikka doir muhim asarlar (Bobur, "Aruz
risolasi", Alouddavla ibn Yahyo Sayfiy Husayniy , "Nafois ulmaosirot"; Husayn
23

Alixon Azimobodiy, "Nashtari ishq"; Shohnavozxon, "Maosir ulumaro"; Badriddin
Kashmiriy, "Ravzat arrizvon va hadiqat alg ilmon" va boshqa) yuzagaʻ
kelgan. Movarounnahr , Hindiston va Afg oniston
ʻ tarixi , jug rofiyasi ʻ , madaniy
aloqalariga bag ishlangan asarlar (Bobur, "Boburnoma"; Abulfazl Allomiy, "Tarixi
ʻ
Akbarshohiy"; Nizomuddin Axmad, "Tabaqoti Akbariy"; Mirzo Salim Jahongir,
"Tuzuki Jahongiriy"; Jahongirshoh, "Jahongirnoma"; Gulbadanbegim,
"Humoyunnoma"; Badovuniy, "Muntaxab uttavorix"; Muhammad Mustaidxon
Soqiy, "Maosiri Olamgiriy" va boshqa) yaratildi. Hind, arab va turkiy xalqlar
badiiy va ilmiy adabiyoti nodir yodgorliklari tarjimasiga ham katta e tibor berildi.
ʼ
Xususan, geometriyaga doir "Lilavatiy", "Atharvaveda" asarlari, "Mahabharata",
"Ramayana" xalq dostonlari (sanskritchadan), Yoqut alHamaviynit jug rofiyaga
ʻ
oid "Mu jam ulbuldon" asari (arabchadan), Kamoliddin Dabiriyning "Hayot
ʼ
ulhayvon" va Boburning "Boburnoma"si (eski o zbek tilidan fors tiliga) tarjima
ʻ
qilingan. XVI— XVIII asrlar mobaynida boburiylar tomonidan bunyod etilgan
qator monumental inshootlar, asosan Movarounnahr va Hindiston me morlik
ʼ
uslublarining uyg unlashuvi — yangi "hind-musulmon uslubi" bo yicha qurilgan.
ʻ ʻ
Qurilish materiali sifatida oq va qora marmardan unumli foydalanilgan. Binolar
devori qimmatbaho, rangli toshlar — haqiq , marvarid , sadaf , kahrabo , zumrad ,
yoqut va boshqa hamda fil suyagi bilan bezatilgan. Qurilishga Movarounnahr ,
Hindiston, Eron va Turkiya me morlari boshchilik qilgan. Bu davr me moriy
ʼ ʼ
yodgorliklaridan Humoyun maqbarasi (1565), Baland darvoza (1576), Toj
Mahal (1632—50), Oltin ibodatxona (1764—66) jahon ahamiyatiga molik.
Fotihpur Sikri shahri qal asi, Ajmir va Ollohoboddagi qal alar, Mathuradagi
ʼ ʼ
Govindadeva ibodatxonasi, Skandardagi Akbar va E timoduddavla maqbaralari,
ʼ
Agradagi La l qal a, Moti masjid va Avrangoboddagi Bibika maqbarasi va boshqa
ʼ ʼ
Boburiylar davlati.ning yirik me morlik obidalaridan hisoblanadi. Boburiylar
ʼ
davlati.da miniatyura san ati (qarang Hindisshon miniatyura maktablari) keng
ʼ
taraqqiy etgan.
24

2.2 Hindistonda hokimiyat va davlat boshqaruvining tashkil etilishi
Bobur Hindistonda katta hajmdagi davlat ishlari bilan bir qatorda o ziningʻ
adabiy-badiiy faoliyatini ham davom ettirdi va yuqorida zikr etilgan asarlarini
yaratdi. Boburning butun jahon ommasiga mashhur bo lgan shoh asari
ʻ
“Boburnoma”dir. Ma lumki, unda Bobur yashagan davr oralig ida Movarounnahr,
ʼ ʻ
Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan. Asar asosan uch qismdan
iborat bo lib, uning birinchi qismi – XV asrning ikkinchi yarmida Markaziy
ʻ
Osiyoda ro y bergan voqealarni, ikkinchi qismi – XV asrning oxiri va XVI asrning
ʻ
birinchi yarmida Kobul ulusi, ya ni Afgonistonda ro y bergan voqealarni; uchinchi
ʼ ʻ
qismi – XVI asrning birinchi choragidagi Shimoliy Hindiston xalqlari tarixiga
bag ishlangan. “Boburnoma”da o sha davrning siyosiy voqealari mukammal bayon
ʻ ʻ
qilinar ekan, o z yurti Farg ona viloyatining siyosiy-iqtisodiy ahvoli, uning
ʻ ʻ
poytaxti Andijon shahri, Markaziy Osiyoning yirik shaharlari: Samarqand, Buxoro,
Qarshi, Shahrisabz, O sh, Urganch, O ratepa, Termiz va boshqa shaharlar haqida
ʻ ʻ
nihoyatda nodir ma lumotlar keltirilgan.
ʼ Alixon Azimobodiy, "Nashtari ishq";
Shohnavozxon, "Maosir ulumaro"; Badriddin Kashmiriy, "Ravzat arrizvon va
hadiqatalg ilmon"vaboshqa)yuzagakelgan.
ʻ Movarounnahr , Hindiston va Afg onist ʻ
on tarixi , jug rofiyasi
ʻ , madaniy aloqalariga bag ishlangan asarlar (Bobur, ʻ
"Boburnoma"; Abulfazl Allomiy, "Tarixi Akbarshohiy"; Nizomuddin Axmad,
"Tabaqoti Akbariy"; Mirzo Salim Jahongir, "Tuzuki Jahongiriy"; Jahongirshoh,
"Jahongirnoma"; Gulbadanbegim, "Humoyunnoma"; Badovuniy, "Muntaxab
uttavorix"; Muhammad Mustaidxon Soqiy, "Maosiri Olamgiriy" va boshqa)
yaratildi. Hind, arab va turkiy xalqlar badiiy va ilmiy adabiyoti nodir yodgorliklari
tarjimasiga ham katta e tibor berildi. Xususan, geometriyaga doir "Lilavatiy",
ʼ
"Atharvaveda" asarlari, "Mahabharata", "Ramayana" xalq dostonlari
(sanskritchadan), Yoqut alHamaviynit jug rofiyaga oid "Mu jam ulbuldon" asari
ʻ ʼ
(arabchadan), Kamoliddin Dabiriyning "Hayot ulhayvon" va Boburning
"Boburnoma"si (eski o zbek tilidan fors tiliga) tarjima qilingan.
ʻ XVI— XVIII
asrlar mobaynida boburiylar tomonidan bunyod etilgan qator monumental
25

inshootlar, asosan Movarounnahr va Hindiston me morlik uslublariningʼ
uyg unlashuvi — yangi "hind-musulmon uslubi" bo yicha qurilgan. Qurilish
ʻ ʻ
materiali sifatida oq va qora marmardan unumli foydalanilgan. Binolar devori
qimmatbaho, rangli toshlar — haqiq , marvarid , sadaf , kahrabo , zumrad , yoqut va
boshqa hamda fil suyagi bilan bezatilgan. Qurilishga Movarounnahr , Hindiston,
Eron va Turkiya me morlari boshchilik qilgan. Bu davr me moriy
ʼ ʼ
yodgorliklaridan Humoyun maqbarasi (1565), Baland darvoza (1576), Toj
Mahal (1632—50), Oltin ibodatxona (1764—66) jahon ahamiyatiga molik.
Fotihpur Sikri shahri qal asi, Ajmir va Ollohoboddagi qal alar, Mathuradagi
ʼ ʼ
Govindadeva ibodatxonasi, Skandardagi Akbar va E timoduddavla maqbaralari,
ʼ
Agradagi La l qal a, Moti masjid va Avrangoboddagi Bibika maqbarasi va boshqa
ʼ ʼ
Boburiylar davlati.ning yirik me morlik obidalaridan hisoblanadi. Boburiylar
ʼ
davlati.da miniatyura san ati (qarang Hindisshon miniatyura maktablari) keng
ʼ
taraqqiy etgan.
Unda Kobul ulusining yirik shaharlari Kobul, G azna va ular ixtiyoridagi ko pdan
ʻ ʻ
ko p tumanlar, viloyatlar, Shimoliy Hindiston xaqida ma lumotlarni uchratish
ʻ ʼ
mumkin. “Boburnoma”ni varaqlarkanmiz, ko z oldimizdan Markaziy Osiyo,
ʻ
Afg oniston va Hindiston xalklariga xos bo lgan fazilat va nuqsonlar, ularning
ʻ ʻ
tafakkur olamini kengligi va murakkabligi bilan birga, o sha davrdagi hayot
ʻ
muammolari, Bobur davlatidagi siyosiy va ijtimoiy hayotning to liq manzarasi
ʻ
namoyon bo ladi. “Boburnoma”da keltirilgan bu tarzdagi ma lumotlar Bobur
ʻ ʼ
davrida yozilgan boshqa tarixiy manbalar: Mirxond, Xondamir, Muhammad Solih,
Binoiy, Muhammad Haydar, Farishta, Abul-Fazl Allomiy va boshqa
tarixchilarning asarlarida bu darajada aniq va mukammal yoritilgan emas. Muallif
“Boburnoma”da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Behzod, Ulug bek Mirzo va
ʻ
boshqa allomalar haqida o zining eng yuqori fikr va mulohazalarini bildiradi.
ʻ
“Boburnoma” – Movarounnahr, Xuroson, Hindiston, Eron xalqlarining XV asr
oxiri – XVI asrning birinchi yarmidagi tarixini o zida aks ettirgan bo lsa ham, shu
ʻ ʻ
bilan birga juda ko p dolzarb iqtisodiy, ijtimoiy masalalar, yuqorida nomlari
ʻ
keltirilgan viloyatlarning o zaro siyosiy-iqtisodiy va savdo munosabatlari,
ʻ
26

jug rofiy mavqei, iqlimi, o simlik va hayvonot dunyosi, tog lari, daryolari,ʻ ʻ ʻ
xalqlari, qabila va elatlari va ularning yashash sharoitlari, urf-odatlari, muhim
tarixiy inshootlari hindular va musulmonlarning ibodatxonalari, to y va dafn
ʻ
marosimlari haqida nihoyatda nodir ma lumotlarni o ziga qamrab olgan shoh
ʼ ʻ
asardir. Shu bois “Boburnoma” tarixiy va adabiy meros sifatida dunyo olimlarini
hayratda qoldirib kelmoqda. Uzoq yillar davomida G arb va Sharqning mashhur
ʻ
sharqshunos olimlari “Boburnoma” mazmunini jahon jamoatchiligiga yetkazish
borasida katta faoliyat ko rsatdilar. Masalan, gollandiyalik olim Vitsen, angliyalik
ʻ
olimlar J. Leyden, V. Zrskin, R. Koldekot, A. Beverej, T. Albot germaniyalik Yu.
Klaynrat va A. Keyzer, fransiyalik Pave de Kurteyl, hindistonlik Mirzo Nasriddin
Haydar Rizvi, turkiyalik R. R. Art va N. I. Bayur va bizning davrimizdagi
fransiyalik olim Bakke Gromon, afg onistonlik olim Abulhay Habibiy, pokistonlik
ʻ
olimlar Rashid Axtar, Nadvi va Shoh Olam Mavliyot shular jumlasidandir.
“Boburnoma”ni o rganish sohasida jahonning mashhur sharqshunoslari qatoridan
ʻ
yaponiyalik olimlar ham joy olmoqdalar. Ma lumki, Boburning tarixiy, ilmiy va
ʼ
adabiy merosini o rganish va ommalashtirishda O zbekiston, Tojikiston, Rusiya
ʻ ʻ
olimlarining faoliyatlari ham diqqatga sazovordir. XIX–XX asrlar davomida Georg
Ker, N. Ilminskiy, O. Senkovskiy, M. Salye, Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev, V.
Zohidov, Ya. G ulomov, R. Nabiyev, S. Azimjonova, A. Kdyumov kabi
ʻ
olimlarning sa y-harakatlari bilan “Boburnoma” bir necha bor rus va o zbek
ʼ ʻ
tillarida chop etiddi, ularga so zboshi yozildi va keng kitobxonlar ommasining
ʻ
ma naviy mulkiga aylantirildi, uning she rlari ham bir necha bor nashr etildi.
ʼ ʼ
Bobur o zbek adabiyotida o zining nozik lirik asarlari bilan ham mashhurdir.
ʻ ʻ
Uning hayoti va adabiy faoliyati Movarounnahrda siyosiy hayot nihoyat
murakkablashgan feodal guruhlarning boshboshdoqlik harakatlari avjiga chiqqan
va Temuriylar davlatining inqirozi davom etayotgan bir davrga to g ri kelgan edi.
ʻ ʻ
Bunday murakkabliklar in ikosini “Boburnoma”da ko rgan bo lsak, ularning shoir
ʼ ʻ ʻ
ruhiyatida qanday aks etgani uning she rlarida namoyon bo ladi. Movarounnahrni
ʼ ʻ
birlashtirishga urinishlari natija bermagach, Bobur ruhan qiynalgan,
amaldorlarning xiyonatlari ta sirida umidsizlikka tushgan kezlardagi kayfiyati
ʼ
27

she rlarida aks etgan. Keyinchalik o z yurtini tark etib, Afg oniston va Hindistongaʼ ʻ ʻ
yuz tutganda Bobur she riyatida Vatan tuyg usi, Vatan sog inchi, unga qaytish
ʼ ʻ ʻ
umidi mavj ura boshladi. Tole yo qi jonimg a balolig bo ldi,
ʻ ʻ ʻ ʻ Har ishnikim
ayladim – xatolig bo ldi,
ʻ ʻ O z yerin qo yib Hind sori yuzlandim, ʻ ʻ Yo Rab, netayin,
ne yuz qarolig bo ldi.
ʻ ʻ Shu bilan birga Bobur lirikasida she riyatning asosiy ʼ
mazmuni bo lgan insoniy fazilatlar, yor vasli, uning go zalligi, unga cheksiz
ʻ ʻ
muhabbat va hijron azobi, ayrilig alamlari va visol quvonchlari nihoyat go zal va
ʻ ʻ
mohirona ifoda etilgan. Xazon yaprog i yanglig gul yuzung hajrida sarg ardim,
ʻ ʻ ʻ
Ko rub rahm aylagil, ey lolarux, bu chehrai zardim.
ʻ Sen ey gul, qo ymading ʻ
sarkashligingni sarvdek hargiz, Ayog ingga tushub bargi xazondek muncha
ʻ
yolvordim. Bobur o z lirik she rlarida har doim odamlarni yaxshilikka, adolat,
ʻ ʼ
insonparvarlikka, yuksak insoniy tuyg ularni qadrlashga chaqirdi.
ʻ Har kimki vafo
qilsa, vafo topqusidur, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur. Yaxshi kishi
ko rmag ay yomonlig hargiz,
ʻ ʻ ʻ Har kimki yamon bo lsa, jazo topqusidur. ʻ Bobur
lirik sher lari va tarixiy “Boburnoma”sidan tashqari islom qonunshunosligi va
ʼ
boshqa sohalarda ham asarlar yaratgan. 1522 yilda o g li Humoyunga atab yozgan.
ʻ ʻ
“Mubayyin” nomli asarida o sha zamon soliq tizimini, soliq yig ishning qonun-
ʻ ʻ
qoidalarini, shariat bo yicha kimdan qancha soliq olinishi va boshqa masalalarni
ʻ
nazmda izohlab bergan. “Xatti Boburiy” deb atalgan risolasida arab alifbosini
turkiy tillar, xususan o zbek tili nuqtai nazaridan birmuncha soddalashtirib
ʻ
berishga harakat qilgan. U, tajriba sifatida “Xatti Boburiy” alifbosida Kur oni
ʼ
Karimni ko chirgan. Boburning aruz vazni va qofiya masalalariga bag ishlangan.
ʻ ʻ
“Mufassal” nomli asari ham bo lganligi ma lum, biroq bu asar bizgacha yetib
ʻ ʼ
kelmagan. Bobur o zining ma lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik
ʻ ʼ
shoir va ijgimoiy masalalar yechimiga o z hissasini qo shgan olim sifatida
ʻ ʻ
xalqimiz ma naviy madaniyati tarixida munosib o rin egallaydi.
ʼ ʻ
28

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
29

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi