Hisor madaniyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	37.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Madaniyatshunoslik

Hisor madaniyati

Sotib olish

Hisor madaniyati Dushanbedan 25 km g’arbda joylashgan yirik
qarorgohlardan biri Telem Gaziyon manzilgohing 1953-1958-yillarda
o’rganilganidan so’ng, “Arxeologiya’’ faniga kiritilgan. Hisor madaniyati
tarqalgan asosiy hududlar Yaxsu, Surxob, Vaxsh, Kafirnigon vohalari hisoblanadi.
V.A. Ranov tadqiqoticha, hisor jamoalariga tegishli makonlar dengiz sathidan 500-
700 metrdan 1000-1500 metrgacha bo’lgan balandlikdagi joylarda joylashga. 1
Bu
makonlar barchasi soz tuproq qatlamlidir. Shundan so’ng Tojikistonning daryo
vodiylari tog’ oldi va tog’lik rayonlaridan 200 tadan ortiq Neolit davri qarorgohlari
topib o’rganilgan. Hisor neolit jamoalari moddiy madaniyatini tadqiqot ishlarini
1948 yili A.P. Okladnikov boshlab bergan bo’lsa, keyinchalik madaniyatni
atroflicha tadqiqot etgan olim V.A. Ranov bo’ldi. 1963-1965-1967- yillarda Ranov
boshchiligida tadqiqotlar olib borilgan bo’lib, bu yodgorlikning ko’p qatlamliligi
va ularning mehnat qurollari va ularning chiqindilarining soni jami bo’lib, 40 000
tadan ortiq topilmalar topilgan. Shuningdek, A.G. Amosova, A.X. Yusupovlarning
izlanishlari ham muhim. Hisor madaniyati tarqalgan asosiy hududlar Yaxsu,
Surxob, Vaxsh, Kofirnixon vohalari hisoblanadi. V.A. Ranov tadqiqoticha, hisor
jamoalariga tegishli makonlar dengiz sathidan 500-700 metrdan 1000-1500
metrgacha bo’lgan balandlikdagi joylarda joylashgan. Bu makonlar barchasi soz
tuproq qatlamlidir. Hozirgi kunda Hisor jamoalariga tegishli makonlar soni 100
dan oshib ketdi. 2
Hisor madaniyati tarqalgan xudud chegarasi masalasiga
kelganimizda quyidagi holatni kuzatamiz: Uning shimoliy chegarasi Shimoliy
Tojikiston baland tog’liklari yon daralari bilan chegaradosh. Shuningdek, Farg’ona
vohasi janubiy qismi, Issiqko’l, Cho’l vohasi hududlaridan ham Hisor jamoalariga
tegishli moddiy madaniyat izlari topib o’rganilgan. Lekin, bu joylarda madaniy
qatlami yaxshi saqlangan makonlar uchratilmagan, faqatgina tasodifiy xarakterdagi
1
Egamberdiyeva, Arxeologiya’’ (Toshkent 2011)
2
Martinov,, Arxeologiya SSSR ‘’ ( 1973 )

manbalar yig’ib olingan. Geolog A.A. Nikonov ma’lumotiga ko’ra, SHimoliy
Afg’oniston hududida, Ko’kcha rayonida Hisor jamoalari moddiy madaniyatiga
tegishli manbalar mavjud. Shu faktning o’zi Hindikush tog’ tizmalari shimoliy yon
bag’ri Hisor jamoalari madaniyati tarqalgan hududga kirishini tasdiqlaydi.
Umuman aytganda, Hisor jamoalari madaniyati O`rta Osiyo tog’ mintaqalari
hududlarida tarqalgan. V.A. Ranov tadqiqotiga ko’ra, Hisorning neolit jamoalari
moddiy madaniyati kelib chiqishi ildizi, mahalliy mezolit davri madaniyatlari
negizidan hisoblanadi. Bular Tutqovul makoni 2a- gorizonti, Say-Sayyod makoni
3- gorizonti, Darai-Sho’r makoni moddiy madaniyatlaridir. (Ranov, 1998, 106-
bet) 1
M.M. Paxomovning changlanish diagrammasi ma’lumoti bo’yicha mil avv 6
ming yillik boshlarida hozirgi zamonga o’xshash iqlimiy yuzaga kelgan. Endi,
Hisor madaniyati boshlanishi xronologik yoshi masalasiga kelganimizda V.A.
Ranovning bu boradagi tadqiqotlari muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. V.A. Ranov
Tutqovul makoni 2-gorizontidan radiouglerod analizi oladi va namunaning
xronologik yoshi yoki bilan belgilanadi. Demak, mil. avv. 8 ming yilliklar bilan
yoshlangan. Hisor jamoalari madaniyatining tugash yoshi Say-Sayyod makoni
yuqori madaniy qatlamlari, Quyi-bulon makoni madaniy qatlamlari asosida mil.
avv. 4 ming yilliklar bilan belgilangan. Demakkim, Tojikiston hududi Hisor
jamoalari madaniyatining mavjud bo’lgan xronologik davri mil avv VI – IV
minginchi yillarni o’zi ichiga oladi. 3
Hisor madaniyatining bosh xususiyati shu
madaniyat sohiblarining,,galechnaya texnika " sidan keng foydalanganliklaridir.
Bu madaniyat egalari o’z mehnat qurollarini yasashda ularni asosan daryo va soy
qirg’oqlarida ko’plab uchraydigan qattiq toshlardan xomashyo sifatida
foydalanganlar, shuning uchun ham Hisor madaniyatiga oid tosh industriyasi
haqida gap ketganda arxeologlarimiz ularni ,,galechnaya texnika " deb ataydilar.
Bu texnikada foydalanishda ya’ni qattiq toshlardan, qayroq tosh otboyniklar
3
Korobkova , Орудия труда и хозяйство неолитических племен Средней Азии ‘’ ( 1969 )

yordamida mehnat qurollarini yasashda ularni dastlabki qiyofalarini eslatuvchi
shakllari birmuncha saqlab qolingan. Butun Hisor madaniyatiga oid
yodgorliklarning asosiy rolini qayroq toshlardan yasalgan qo’pol ko’rinishdagi
uchrindilar tashkil qilib, ularga hech qanday ishlov berilmaganligi bilan ajralib
turadi. Hisor madaniyatining keng tarqalgan qurollaridan biri randa (skobel) lar
bo’lib ular asosan yirik va dag’al uchrindilardan yasalgan. 4

 V.A. Ranov tadqiqotiga ko’ra Hisor jamoalari asosiy makonlari Tutqovul,
Say-Sayyod, Qo’yi-bulon, Kangurtut kabilar hisoblanadi. V.A.Ranov Hisor
jamoalariga tegishli asosiy tayanch makonlarni davrlashtirish sistemasini ishlab
chiqqan va ularni uchta taraqqiyot davriga ajratadi: 1. Ilk Hisor madaniyati
makonlari – Say-Sayyod 2-madaniy qatlam, Tutqovul 1-2-madaniy qatlami (mil
avv 6 mingichi yillik boshlari – 5 ming yillik); 2. O’rta Hisor makonlari guruhi
Bulyoni Poyon, Ko’xnaboy, Mullaniyoz, Say-Sayyod makoni 1-madaniy qatlami
(mil avv 5 minginchi yillik 2 yarim – 4 minginchi yillik); 3. So’nggi bosqich Hisor
makonlari guruhi – Kangurttut, Tepakazyon, Sangiugur, Oqtangan makoni 3-
madaniy qatlami (mil avv 3 minginchi yilliklar).
1.Tutqovul makoni. Tutqovul makoni Dushanbedan 70 km janubi sharqda
Normal suv ombori xavzasi hududida Baxsh daryosi hududida Pulisanchin
darasidan chiqib kelish joyidan Normal shahridan 12 km yuqoriroqdagi Tutqovul
qishlog’i yaqinida joylashgan.1956 yil A.P. Okladnikov tomonidan kashf etilgan
bo’lib, makonni keyinchalik V.A. Ranov 1963-64 yillar mobaynida atroflicha
o’rgangan. Makonning umumiy maydoni 1 gektarga yaqin joyni egallaydi. V.A.
Ranov tadqiqoticha, Tutqovul makoni 2a gorizonti mezolit davri jamoalariga
tegishli va bu qatlam ustida joylashgan 2-madaniy qatlam esa neolit jamoalari
moddiy madaniyatiga tegishlidir. Tutqovul makoni 2-madaniy gorizonti qalinligi
0,4 – 2 metrni tashkil etadi. Bu qatlam arxeologik manbalar asosida 3 ta gorizontga
4
Pugachenkova G . A ,, Шедевры Средней Азии ‘’ ( Toshkent 1986 )

V.A. Ranov tomonidan bo’lingan. 1-gorizont 10-15 sm qalinlikda bo’lib, qoramtir
rangli qatlam hisoblanadi. 2-gorizont nisbatan qalinroq va ko’p kvadrat maydon
sathida madaniy qatlam o’rganilgan. Bu qatlamdan to’g’ri burchakli, suyri va
aylana shaklda bo’lgan o’choq qoldiqlari topilgan. Qizig’i shundaki, o’choqlarning
aylanasiga qator qilib toshdan terilgan devorlari ham saqlangan. Ana shu 2-
gorizontdan hammasi bo’lib 40 mingdan ortiq tosh buyumlar kolleksiyasi topilgan.
Tutqovul madaniy qatlamlari 2 metrdan ortiq qalinlikka ega bo’lgan o’rta asrga oid
bo lgan o’rta asrga oid bo’lgan Temliyat shahrining madaniy qatlamlari tagidaʻ
joylashgan. 5
Tutqovul makonidan neolit jamoalariga tegishli bo’lgan qimmatli
ashyoviy dalillar topilgan. Shuningdek, bu erda ibtidoiy kishilarning yarim erto’la
shaklidagi uy-joy qoldig’i topilgan bo’lib, u Kaltaminorliklar chaylasiga o’xshash
qiyofada bo’lgan. Tutqovul yodgorligining I- II madaniy gorizontlaridan topilgan
chaqmoqtoshlardan ishlangan tosh qurollar jami tosh qurollarining 30% ni tashkil
etadi. Geometrik shakldagi mikrolitlar soni 12 ta. III- gorizontda 300 ta buyum
bo’lib, ular asosan chaqmoqtoshlardan yasalgan. Bularning orasida bironta ham
chaqmoqtoshlardan ishlanmani yo’q. Qurol yasash texnikasi asosan plastinkalar
uslubda bo’lgan. Demak Tutqovulning III- gorizontda Hisor madaniyatiga oid
element yo’q. To’g’ri shaklga ega bo’lgan plastinkalar juda oz. II gorizont
radikorbon analizi usuliga ko’ra miloddan avvalgi 5150-+140 yil bilan II ,,A’’
gorizonti esa mil. avv VII ming yilliklar bilan ifodalanadi. III- gorizont esa XI- X
ming yilliklar bilan belgilanadi. Bu makondan topilgan qimmatli topilmalardan biri
neolit odamlarining qoldiqlari topilishi hisoblanadi. Madaniy qatlamdan 2 ta katta
odamning va 2 ta bolaning qabrlari topildi. Ulardan katta yoshdagi ayolning qabri
yaxshi saqlangan bo’lib, jasad g’ujanak, qo’l oyoqlari bog’langan holda Dafn
qilingan ekan. Antropologik analizlar bu odam qoldiqlarining cho’ziq boshli
evropoidlarga o’xshash irqli kishilarga ta’lluqli ekanligini isbotladi. Tutqovul
5
Avdusen ,, Основы археологии ‘’ ( Moskva 1989 )

makoni, Hisor madaniyatiga doir boshqa yodgorliklardan o’zining tosh qurol-
aslahalariga serobligi bilan ham farq qiladi. Qurol yasash uchun xom ashyo sifatida
makon aholisi turli navli toshlardan- chaqmoqtoshdan, ayniqsa, qayroqlardan keng
foydalanganlar. Makon kishilari mahalliy xom ashyodan tashqari Amudaryo
sohillaridan ham chaqmoqtoshlarni keltirib foydalanganlar. Makondan turli
funksiyalarni bajarishda qo’llaniladigan qurollarning 16 xili topilgan. Bu esa
hisorliklar turmush xo’jaligining birmuncha rivojlanganligidan dalolat beradi.
Shulardan trapetsiya turidagi ponasimon qurollar, o’roq tig’i uchun qadamatoshlar,
pichoqlar, randalar turmushda muhim qurol turlari hisoblangan. Makondan
topilgan qo’l chopqilari (chopper va choppinglar), silliqlash usulida ishlangan
boltalar, pichoqlar va boshqa bir necha turli qurollar qayroq toshlardan yasalgan.
Ayrim qurollar, jumladan, qirg’ichchalar, qirg’ich va randalar boshqa turli tosh
jimjimalaridan yasalgan. Chaqmoqtoshdan yasalgan chopqich qurollar
uchramaydi. Aksincha, trapetsiya, qadama toshlar, paraqa uchiga yasalgan qirg’ich
kabi qurollar deyarli chaqmoqtoshdan yasalgan. Hisor madaniyatining eng
xarakterli xususiyatlaridan biri, qayroq qurollarining serobligidadir. 6
Bu erda
qayroq toshlardan o’ziga xos texnika uslubida qurol yasalgan. Bu texnika paleolit
davridagi chopper va chopping qurollarini yasash traditsiyasini eslatadi. Qayroq
qurollarning ko’pchiligi ushatgich (otboynik), chopqich, burdalash qurollari
sifatida daraxtlarni qirqish uchun qo’llanilgan. Hisor neolit yodgorliklaridan,
ayniqsa qurol-aslaha yasashda hosil bo’lgan chiqindilar – tosh parchalari ko’p
uchraydi. Bulardan, o’tkir qirralilari qo’shimcha kertuvsiz ham kechuvchi qurollar
sifatida foydalanilgan. Tutqovulliklar toshlarni silliqlash usuli bilan ham qurollar,
jumladan boltalar yasashgan. Qo’l yorg’uchoqlarining juda oddiylari uchraydi.
Bunday uskunalar uchun yalpoqsimon toshlar tanlangan, donni ezish uchun turli
hajmdagi, ko’pincha qumlik granit toshlar qo’llanilgan. Tutqovul tosh
6
Археологи расказывают, Таджикгосиздат , - Сталинабад ( 1959 )

industriyasida chaqmoqtosh o’zaklari uchraydi. Ulardan mikroparaqachalar ajratib
olingan va ular turli keskich qurollarining qadama tig’lari sifatida foydalanilgan.
Qirra tomonlari o’tmaslangan paraqachalar Tutqovulning mezolit va Hisor
komplekslarida uchramaydi. Makonning yuqori qatlamida juda mayda tarzdagi
trapetsiya, qirrali randa, paraqadan yasalgan botiq tig’li qurollar Joytun madaniyati
materiallarida kamroq uchrasada, kaltaminorliklar yodgorliklarida ko’proq
kuzatiladi. Tutqovul makonidan topilgan tosh buyumlarning 30 foizini
chaqmoqtosh tashkil qiladi. 7
Bu xom ashyodan turli qurol-aslahalar ishlab
chiqilgan. Umuman, hisorliklar xo’jaligida asosiy rolni «qayroq element»lari
tashkil qiladi.
2. Sayid makoni. Bu makon Tutqovuldan 3 km janubi-sharq tomonda
joylashgan bo’lib, u 1956 yili tadqiq qilingan edi. Bu makon Hisor madaniyatini
o’rganishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 60-yillarda makonning 3500 metr
kvadrat maydoni qazib tekshirildi. Makon bir necha madaniy qatlamlardan iborat
bo’lib, ular mezolit davridan bronza asriga qadar kishilarning qarorgohi
bo’lganligini ifodalaydi. Makonda Tutqovul qatlamlariga teng madaniy
gorizontlardan uy-joy qoldig’i, yalpoq toshlardan qilingan yashik, tandir qoldiqlari
topilgan. Yashikdan topilgan hayvon suyaklari, unda zahira go’sht ozuqasi
saqlanganligidan guvohlik beradi. Umuman, Sayd makonidan 30 mingdan
ziyodroq tosh buyumlar topilgan. 8
Topilmalarni chaqmoqtosh, qayroqtosh va suyak
buyumlari qoldiqlariga bo’lish mumkin. Bu yodgorliklarda Tutqovulga qaraganda,
chaqmoqtosh buyumlari ko’proq uchraydi (50 – 60%). Bu qurollar turli-tuman
bo’lib, Joytun madaniyatining so’nggi pog’onalariga o’xshashdir. Tosh qurol
turlari Tutqovulga o’xshash. Suyak qurollardan- mayda tuyoqli hayvon
7
Ibragimov R . Z . ,, O`rta Osiyo arxeologiyasi ‘’ ( Toshkent 2020 )
8
Исаков А.И. Саразм. – Душанбе, 1991

qovurg’alaridan yasalgan juvoldiz, taqinchoqlar va bug’u shohidan yasalgan
bolaning bilakuzugi kabilar qiziqarlidir.
3. Bulyoni Poyon makoni. Bu makon A.P. Okladnikov tomonidan 1957-59
yillarda tadqiq qilingan. U Jilontov adirlarining birida, Quyi Bulyon qishlog’i
yaqinidagi chashma atrofida joylashgan. Makon katta maydonni egallab,
topilmalar 500 – 600 metr masofaga tarqalgan. Makonning faqat 200 metr kvadrat
maydoni qazib ko’rilgan va bir necha gorizontdan iborat madaniy qatlamga ega
ekanligi aniqlangan. Shulardan yuqori gorizontdagisi arxeologik topilmalarga
ancha serob ekan. Jumladan, 3 – 5 sm qalinlikda ganj bilan suvalgan neolit
kishilarining uy-joy qoldig’i, qadimiy tandir qoldig’i topilgan. Yodgorlikdan
topilgan tosh industriyaning aksariyatini qayroq buyumlar tashkil qiladi. Bulardan,
chopper va qo’pol qirg’ich qurollarni ko’rsatish mumkin. Biroq Tutqovulga
nisbatan bu erda chaqmoqtosh buyumlar ko’proq topilgan. Chaqmoqtoshdan
ajratib olingan mayda paraqachalar, qurollarning qadama tig’lari sifatida
qo’llanilgan. Bunday qurollarning ayrimlarida mezolit an’anasi saqlanib qolgan.
Eng muhim topilmalardan biri silliqlangan tosh boltalardir. Bunday qurollarning
taqdim qilingan nusxalari Tojikiston hududida birinchi marotaba topilishidir. Sopol
idish qoldiqlari ham topildi. Ma’lum bo’lishicha, yupqa devorli sopol idishlar
ovqat pishirish uchun qo’llanilgan bo’lsa, qo’polroq qalin sopol idishlar xum
sifatida ishlatilgan. Shunday qilib, Bulyoni Poyondan topilgan ashyoviy buyumlar
Tutqovul va Sayid makonlariga qaraganda, birmuncha taraqqiyot pog’onasiga
erishgan. Bu makonning yoshini mil. avv. 5 minginchi yillarning ikkinchi
yarmidan 4 minginchi yillar davomidagi madaniyat deb aytish xato bo’lmaydi. 9
4. Kangurttut makoni. Bu makon Kangurttut qishlog’idan 8 kilometlar
chamasi shimolroqdagi terrasada joylashgan. Soz tuproqli qatlam qalin. 260 metr
kvadrat maydon sathida madaniy qatlam o’rganilgan. Makonni tadqiqot qilar ekan,
9
Aleksev V . P ., Asqarov A . A , Xodjayev T . K ., Исторический антропология Средней Азии (Toshkent 1990)

V.A. Ranov, bu makon madaniy qatlamidan Hisor madaniyati makonlari ichida
eng yosh radiouglerod analiz olinganligi to’g’risida ma’lumot beradi. Bu
radiouglerod analizining absolyut sanasi mil. avv. yilni tashkil etadi. Bu esa Hisor
jamoasi moddiy madaniyatining so’nggi bosqichlarini o’z ichiga olib, eng qizig’i
Hisor jamoalariga tegishli madaniy qatlam ustida bevosita bronza jamoalariga oid
bo’lgan qatlam uchratilgan. Bu juda qiziq ilmiy fakt hisoblanadi. V.A. Ranov
fikricha, Hisor jamoalar moddiy madaniyati negizida mahalliy bronza jamoalari
madaniyati shakllangan. Makondan toshlar bilan qalangan devorlarga ega bo’lgan
o’choq qoldiqlari topilgan. Tosh qurollari mikrolit qurollar hisoblanadi. 1-1,5 sm li
mikrotosh o’zaklari, mikroparaqalar ko’plab uchratilgan. Xullas Kangurttut
makoni madaniy qatlami o’z jihatlari bilan Hisor jamoalari moddiy madaniyatini
namoyon etadi. Yuqorida imkoniyat darajasida Tojikiston hududi neolit jamoalari
moddiy madaniyatini xarakterlovchi Hisor madaniyati, asosiy tayanch makonlari
bayonini keltirdik. Bulardan tashqari yuqorida zikr etilganidek, V.A.Ranov,
A.G.Amosova, A.X.Yusupov, T.G.Filimonova kabi tadqiqotchilar ilmiy
izlanishlari jarayonida 100 dan ortiq Hisor jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli
madaniy punktlar aniqlangan, bular ichida nisbatan kattarog’i Tepaiqoziyon,
Kunchi, Ko’xnaboy kabi makonlar Hisor vohasida Sangiugur, Dagana kabi
makonlar Yaxsu daryosi vohasidan topib o’rganilgan. 10
Nurek suv ombori
atrofidan ham ko’plab Hisor jamoalari elementlarini mujassamlashtirgan madaniy
punktlar aniqlangan.
5. Oq- Tongi yodgorligi. Bu yodgorlikda 1959- yili qazishma ishlari olib
borilib, uni madaniy qatlamlaridan o’rta asrdan tortib, antik davr va bronza
asrining topilmalari borligi aniqlangan. Lekin bu yodgorlik keyingi yillarda ham,
arxeologlar tomonidan o’rganilib, oxirgi bronza asri qatlami deb topilgan, madaniy
qatlamni bronza emas balki Hisor madaniyatiga oid deb topilgan. Chunki Oq -
10
J. Kabirov, A. Sagdullayev, O`rta Osiyo arxeologiyasi SSR ‘’ (1990)

Tongi yodgorligidan Hisor madaniyatiga xos bo’lgan o’choqlar bilan birga
ohaktosh bo’laklari ham topilgan. Hisor madaniyatini birinchi bo’lib fanga kiritgan
olim Okladnikov Oq - Tongini quyi qatlamlarini mil.avv III- II ming yilliklar bilan
belgilagan. Bu yodgorlikni madaniy qatlamlaridagi topilmalar ko’proq qayroq tosh
texnikasiga bog’liq. Bu yerda asosan ikki turdagi choppersimon va rapidasimon
nukleislar mavjud. Choppersimon nukleislar asosan qayroqtoshlardan bo’lib,
ularning bir tomonidan uchirindilar uchirilib, ikkinchi tomonidan olinmagan.
Shuning uchun ham bu turdagi nukleuslar choppersimon nukleuslar deyiladi.
Rapidasimon nukleuslarning esa hamma yon tomonidan uchirindilar uchirib
olingan. Bu ishlarning barchasi otboyniklar yordamida bajarilgan.
Yodgorliklarning tosh qurollarining guruhlarga bo’lib o’rganilishi natijasi shuni
ko’rsatadiki bu yerda uchrindilar soni dag’al plastinkalarga nisbatan juda ko’p. 11
Oq - Tongi qarorgohining egaligi xo’jaligi asosini Okladnikov dehqonchilik va
chorvachilik bilan bog’laydi. Ammo bu yerda dehqonchilik bilan
shug’ullanganliklarini isbotlovchi daliliy ashyolar hozircha topilgani yo q. Shuniʻ
aytish kerakki Hisor madaniyatiga oid Neolit davri yodgorliklari hozirgi
Qirg’iziston Respublikasi hududidan ham topilgan. Birinchi Neolit davriga oid ilk
topilmalarni XX asrning 20- yillarini oxirgi yillarining oxirlarida Voevodskiy
Olamedin GES ining yaqinidagi Qabrtepani o’rganish vaqtida topgan. Bu
topilmalar bir nechta chaqmoqtoshlardan qilingan plastinkalar bo’lib, ularda
ikkinchi ishlov berganligini anglatuvchi izlar bo’lgan. Qirg’izistonning bu
madaniyatga oid yodgorliklarini o’rganishda Bernshtampning xizmatlari katta. U
Tyanshan- Oloy ekspeditsiyasida 1944-1947- yillari rahbarlik qilib ko’p
bo’lmasada muste nukleuslarning topib, Qirg’iziston hududlarida ham paleolit
odamlari yashaganliklarini bayon qiladi. Ammo Qirg’iziston hududini keng
ko’lamda o’rganish XX asrning 2- yarmini boshlaridan boshlangan. 1953- yilda
11
Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959

Qirg’izistonda arxeologiya va etnografiya kompleks ekspeditsiyasi tashkil qilinadi.
Shu yilni o’zida Sari- Jez daryosi rayonida Oq- Chuqur yodgorligi topilib, unga
shurf solinadi va bu yodgorlik Neolit davriga oidligi aniqlanadi. 1957- yildan
boshlab, paleolit guruhi Ranov boshchiligida Oloy vodiysida qidiruv ishlarini olib
borib, qayroqtoshlardan ishlangan Neolit davriga oid mehnat qurollarini topadi.
1960- yillaridan boshlab esa O’sh viloyatiga qarashli Haydarkon shahri yaqinida
o’zbek arxeologlari qidiruv ishlarini olib borib obishir I va V kabi mezolit davriga
oid yodgorliklarni topadi. Qirg’izistonning tog’li rayonlaridagi aksariyat
yodgorliklarni Hisor madaniyatiga mansub deb topdilar. Sababi neolitning oxirgi
bosqichlarida Hisor madaniyatini aks ettiruvchi barcha yodgorliklarda “galechnaya
texnika” hukmronlik qilgan.
6. Quy - Bulyon yodgorligida 1958- 1959- yillarda Okladnikov tomonidan
qazishma ishlari olib borilib, bu qarorgohdan juda ko’p arxeologik topilmalar
topilgan. Bu topilmalarni o’rganish natijasida shu qarorgoh egalarini prizma
shaklidagi nukleuslardan o’ta nozik va yupqa pichoqsimon plastinkalarni uchirib
olishdek yuqori texnikada ega ekanliklarini ko’rsatdi. Okladnikov fikricha ko’ra
manzilgoh egalari ana shu hududdagi xalqlarni birinchi bo’lib, dehqonchilik bilan
shug’ullangan xalqlarning ajdodi sifatida bilishadi. Quy- Bulyonda 3 ta gorizont
aniqlanib ularning sathi kul va gips aralashmasidan qilingan qorishma bilan 3-5 sm
qalinlikda suvalgan. 12
Hisor madaniyatini yoritguvchi yodgorliklar sirasiga Tutqovul, Say- Sayyod,
Darm - Sho’r, Tangri - Tavri, Guyoni - Payon, Kuhna - Boy kabilarni kiritish
mumkin. Markaziy Osiyoning Sharqiy rayonlarida asosan Hisor - Pomir
tog’laridan topilgan Neolit davrining qarorgohlari Hisor madaniyati nomi bilan
yuritiladi. Hisor madaniyati mahalliy tilda tog’ madaniyati ham deb ataladi. Hisor
madaniyatining asosi markazi Tojikiston Respublikasi g’arbiy qismida joylashgan
12
Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л., Наука, 1964

Hisor - Bobotog’- Qoratog’ oralig’idagi hududlar bo’lib, Hisor madaniyatining
Neolit davriga oid bo’lgan dastlabki yodgorliklar Hisor vodiysidan topib
o’rganilganligi uchun ham shu nom bilan atalgan.
 Hisor madaniyatiga oid bo’lgan ma’ lumotlarni o’rganish ishlari bilan
o’rgangan shaxslar - Okladnikov (1953- 1958 - 1959 yillarda), Voevodskiy (XX
asrning 20- yillarida), Ranov (1963- 1965 - 1967 - yillarda), va Karobkova,
Masson ham atroflicha o’rgangan. Shuningdek, Hisor madaniyatiga oid
yodgorliklarning xo’jaligi asosini nima tashkil qilganligi haqida aniq bir fikrga
kela olmayobdilar, masalan Okladnikov va Ranovlar Hisor madaniyati asosini
qoloq dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan desalar, Masson Hisor madaniyati
egalarining ko’pchiligi ovchilik va yig’uvchilik bilan shug’ullangan degan fikr
bildirishi, hozirgacha olimlarimizning yakdil fikrga kela olmaganliklarini isbotidir.
Hisor madaniyatiga oid yodgorliklarning mehnat qurollarining ko’pchiligini
trassiologik uslubda o’rgangan Korobkovaning xulosasiga ko’ra Hisor madaniyati
egalarini xo’jaligining asosini o’zlashtiruvchi xo’jalik emas balki ishlab
chiqaruvchi xo jalik tashkil etgan degan xulosani beradi. Bu ishlab chiqaruvchiʻ
xo’jalik chorvachilikka asoslangan, dehqonchilik bo’lmagan. Bunday ilmiy
xulosaga Ranov ham qo’shilgan. Paleozolog Botirovni Tutqovuldan topilgan suyak
qoldiqlarini o’rganish natijalariga ko’ra, bu yerda yovvoyi hayvonlarning suyak
qoldiqlari qatorida xonakilashtirilgan qo’y va echkilarning ham suyak qoldiqlari
topilgan. Bundan xulosa shuki, Hisor madaniyati haqidagi xulosalardan Korobkova
va Ranovlarning xulosalari to’g’ri. Demak X- V ming yilliklardagi Tutqovulni
evolyutsiyasi ov va termachilikdan chorvachilik va chorvachilikdan
dehqonchilikka o’tish davrida bo’lgan qabilalarning manzilgohi bo’lgan deyish
mumkin. Shuni ham aytish mumkinki Hisor madaniyati egalari qo’lda yasalgan
sopol idishlardan foydalanganlar. Bu idishlarni tayyorlash usuli juda sodda

$bo’lgan. Ba’zi sopol parchalarini ichki yuzasida mato o zlarining saqlanganligi,ʻ idishlarni pardozlashda matolardan foydalanganligidan dalolat beradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati: ʻ 1. Деревянко А.П., Исламов У.И., Петрин В.Т., Сулейманов Р.Х., Кривошапкин А.И., Алимов К., Крахмаль К.А., Феденева И.Н., Зенин А.Н., Анойкин А.А. Исследования грота Оби-Рахмат (Республика Узбекистан) в 1998 г.// Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. – Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН. – 1998. 2. 6. Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. – Ташкент: ФАН, 1980. 3. 7. Исламов У.И., Анисюткин Н.К., Крахмаль К.А., Сайфуллаев Б.К., Хушвактов Н.О. Отчет о проделанной работе кульбулакским отрядом в 1994 г. «Палеоэкология и пути первоначального заселения и обживания северо-востока Узбекистана». Самарканд. 1995.7. 4. 8.Исламов У.И., Крахмаль К.А. Дрекнепалеолитические орудия труда из Ферганской долины \\ ОНУ. № 4. 1987 5. 9.Касымов М.Р. Проблемы палеолита Средней Азии и Южного Казахстана \\ Автореферат док. Дисс. Новосибирск. 1990 6. 10.Насретдинов Х.К. Ходжакентская пещера №2 – мустьерский памятник близ Ташкента // ОНУ. – Ташкент: ФАН, 1962. – № 4.$

TESTLAR:
1. Quy - Bulyon yodgorligida qachon Okladnikov tomonidan qazishma ishlari olib
borilgan?
A) 1958-1959-yillarda B) 1957-1958-yillarda
B) C) 1956-1955-yillarda D) 1959-1960
2. Qirg’izistonda qachon arxeologiya va etnografiya kompleks ekspeditsiyasi
tashkil qilinadi?
A) 1952- yilda B) 1953- yilda C) 1954- yilda D) 1951- yilda
3. Qaysi yodgorlikning madaniy qatlamlaridan o’rta asrdan tortib, antik davr va
bronza asrining topilmalarigacha borligi aniqlangan?
A) Quy - Bulyon yodgorligining
B) Kangurttut yodgorligining
C) Oq- Tongi yodgorligining
D) Bulyoni Poyon yodgorligining
4. Kim Hisor jamoalariga tegishli asosiy tayanch makonlarni davrlashtirish
sistemasini ishlab chiqib, ularni uchta taraqqiyot davriga ajratadi?
A) J. Kabirov B) Martinov C) Ташкенбаев Н.Х D) V.A. Ranov
5. Qaysi yodgorlikning III- gorizontida 300 ta buyum topilgan bo’lib, ular asosan
chaqmoqtoshlardan yasalgan?
A) Tutqovul B) Quy - Bulyon C) Kangurttut D) Bulyoni Poyon
6. Umuman, Sayd makonidan qanchadan ziyodroq tosh buyumlar topilgan?
A) 40 mingdan B) 30 mingdan C) 20 mingdan D) 10 mingdan
7. Kim Tyanshan- Oloy ekspeditsiyasida 1944-1947- yillari rahbarlik qilib ko’p
bo’lmasada muste nukleuslarning topib, Qirg’iziston hududlarida ham paleolit
odamlari yashaganliklarini bayon qiladi?
A) V. A. Ranov B) Okladnikov C) Bernshtamp D) Pugachenkova G.A

8. ……………makonidan turli funksiyalarni bajarishda qo’llaniladigan
qurollarning 16 xili topilgan. (Nuqtalar o`rniga mos javobni qo`ying)
A) Quy - Bulyon B) Oq- Tongi C) Sayid D) Tutqovul
9. Qirg’iziston hududini keng ko’lamda o’rganish qachondan boshlangan?
A) XX asrning 2- yarmidan
B) XX asrning 1- yarmidan
C) XX asrning boshlaridan
D) XX asrning oxiridan
10. . 60-yillarda Sayid makonining qancha maydoni qazib tekshirildi?
A) 3400 metr. kv B) 3500 metr. kv
C) 3300 metr. kv D) 3600 metr. kv
11. Kangurttut makoni Kangurttut qishlog’idan qancha shimolroqdagi terassasida
joylashgan?
A) 6 kilometr B) 7 kilometr C) 8 kilometlar D) 9 kilometr
12. . Kimning tadqiqoticha, hisor jamoalariga tegishli makonlar dengiz sathidan
500-700 metrdan 1000-1500 metrgacha bo’lgan balandlikdagi joylarda joylashgan?
A) Nesmeyonov B) Medoyev C) Alpisboyev D) V. A. Ranov
13. Hisor madaniyati Dushanbedan 25 km g’arbda joylashgan yirik
qarorgohlardan biri Telem Gaziyon manzilgohing yillarda o’rganilganidan
so’ng,,Arxeologiya’’ faniga kiritilgan?
A) 1953-1958- yillarda B) 1952-1957- yillarda
C) 1954-1959- yillarda D) 1953-1956- yillarda
14. Qaysi makon Tutqovuldan 3 km janubi-sharq tomonda joylashgan bo’lib, u
1956 yili tadqiq qilingan edi?
A) Tutqovul B) Sayid C) Quy – Bulyon D) Bulyoni Poyon
15. Qaysi makonning yoshini mil. avv. 5 minginchi yillarning ikkinchi yarmidan 4
minginchi yillar davomidagi madaniyat deb aytish xato bo’lmaydi?

A) Quy – Bulyon B) Kangurttut C) Bulyoni Poyon D) Tutqovul
JAVOBLARI:
1. A
2. B
3. C
4. D
5. A
6. B
7. C
8. D
9. A
10. B
11. C
12. D
13. A
14. B
15. C

Hisor madaniyati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Hisor madaniyati

O'xshash dokumentlar