Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	180.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi kurs ishi

2.2. O‘zbekistonda hissadorlik jamiyatlarining shakllanishi va
rivojlanish holati
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mulkchilik
shakllarining erkinlashuvi va iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi bilan bir
qatorda, hissadorlik jamiyatlari institutining shakllanishi alohida o‘rin tutdi.
Aksiyadorlik jamiyatlari bozor iqtisodiyoti uchun muhim korporativ boshqaruv
shakli sifatida qabul qilinib, ularning yurtimiz iqtisodiyotidagi roli yildan-yilga
ortib bormoqda. Hissadorlik jamiyatlari orqali korxonalarni aksiyalashtirish,
mulkni ommaviylashtirish va ichki investitsiyalarni jalb etish kabi dolzarb
maqsadlar amalga oshirilmoqda.
Mustaqillik yillarining dastlabki bosqichlarida, xususan 1990-yillarda
O‘zbekistonda davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish
(xususiylashtirish) bo‘yicha keng qamrovli dasturlar ishlab chiqildi. Bu
jarayonda minglab davlat korxonalari yuridik jihatdan qayta rasmiylashtirilib,
aksiyadorlik jamiyatlari shakliga o‘tkazildi. Aholi aksiyadorlikka jalb qilinib,
ularga korxonalar aksiyalarining muayyan foizi tekin yoki chegirma asosida
taklif etildi. Bu esa mulkchilikning ijtimoiylashuvi, ya’ni aholining bevosita
iqtisodiy ishtirokini kuchaytirdi.
1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun ushbu
jarayonning huquqiy asosini mustahkamlab berdi. Qonun asosida jamiyatlar
tashkil etish, aksiyalar chiqarish va ularga egalik qilish mexanizmlari belgilab
qo‘yildi. Shuningdek, ushbu qonun aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish,
jamiyat faoliyatining shaffofligini ta’minlash va davlat nazorati mexanizmlarini
aniqlashtirishga qaratilgan.
2000-yillarga kelib, O‘zbekistonda aksiyadorlik jamiyatlari soni keskin ortdi.
Turli sohalarda, xususan, sanoat, energetika, transport, bank-moliya, aloqa,
qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish yo‘nalishlarida minglab yirik va o‘rta
hajmdagi jamiyatlar tashkil topdi. Ayniqsa, “O‘zbekneftgaz” AJ,

2. Ustav va boshqa asosiy hujjatlarni tayyorlash
Jamiyat faoliyatini yuritish uchun zarur bo‘lgan asosiy hujjat — bu uning
ustavi hisoblanadi. Ustavda jamiyatning nomi, huquqiy shakli, faoliyat turi,
ustav kapitalining miqdori, aksiyalarning turlari va ularni joylashtirish tartibi,
boshqaruv organlari, foyda taqsimoti, dividend to‘lovlari, majburiyatlar va
boshqa masalalar ko‘rsatiladi. Shuningdek, jamiyatning nizomi, aksiyalarni
chiqarish rejalari va ishtirokchilar o‘rtasidagi bitimlar ham tayyorlanadi.
3. Tashkiliy yig‘ilish o‘tkazish
Ta’sischilar yig‘ilish o‘tkazib, unda jamiyat tashkil etish to‘g‘risida qaror
qabul qiladilar. Yig‘ilishda quyidagilar amalga oshiriladi: ustav tasdiqlanadi,
boshqaruv organlari saylanadi (direktorlar kengashi, kuzatuv kengashi), auditor
tayinlanadi, aksiyalarni chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Ushbu
yig‘ilish bayonnomasi — ro‘yxatdan o‘tkazish uchun muhim hujjat hisoblanadi.
4. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
Tashkil etilgan jamiyat yuridik shaxs sifatida tan olinishi uchun O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligining hududiy organlari yoki Yagona interaktiv
davlat xizmatlari portali orqali ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Ro‘yxatdan o‘tkazish
uchun quyidagi hujjatlar taqdim etiladi: ustav, bayonnoma, ta’sis shartnomasi,
davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi kvitansiya. Ro‘yxatdan o‘tgandan so‘ng,
jamiyatga STIR (soliq to‘lovchi identifikatsion raqami), bank hisobraqami va
muhr rasmiylashtiriladi.
5. Aksiyalarni chiqarish va joylashtirish
Jamiyat tashkil etilganidan so‘ng, u o‘z aksiyalarini chiqaradi. Bu jarayon
"emis siya" deb ataladi. Aksiyalar chiqarilishi Davlat qimmatli qog‘ozlar
bozorini nazorat qiluvchi organ tomonidan tasdiqlanadi va reyestrga kiritiladi.
So‘ngra aksiyalar ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanadi yoki ommaviy tarzda
sotuvga chiqariladi (agar bu ochiq jamiyat bo‘lsa). Joylashtirish jarayoni orqali
ustav kapitali shakllantiriladi.
6. Boshqaruv organlarini ishga tushirish

bilan muhokama qilish, mustaqil direktorlarni jalb qilish, ichki audit tizimini
mustahkamlash – bular samarali boshqaruv elementlaridir.
Ikkinchidan, aksiyalarning muomaladagi likvidligini oshirish lozim.
Aksiyalar fond birjasida erkin sotilishi, ularning bahosi bozor tomonidan
aniqlanishi, investorlar uchun moliyaviy ochiqlik yaratilishi aksiyadorlik
tizimining jozibadorligini oshiradi. Bugungi kunda “Toshkent” fond birjasida
aksiyalar savdosi 3.8 trillion so‘mga yetgan bo‘lsa-da, bu hali potensialning
to‘liq ishga solinmaganini anglatadi. Elektron savdo tizimlarini
takomillashtirish, xalqaro birjalar bilan integratsiya qilish – ushbu yo‘nalishdagi
muhim vazifalardan biridir.
Uchinchidan, aksiyadorlarning huquqlarini ta’minlash va ularning faolligini
oshirish kerak. Ayniqsa, kichik aksiyadorlarning dividend siyosati, yillik
yig‘ilishlarda ovoz berish huquqi, jamiyat haqida axborot olish imkoniyatlari
qonuniy asosda kafolatlanishi zarur. Hozirgi holatda aksiyadorlarning bir qismi
jamiyat faoliyatidan bexabar, passiv ishtirokchi sifatida qolmoqda. Ularni faol
jalb qilish uchun onlayn platformalar, mobil ilovalar, virtual yig‘ilishlar va
investorlar uchun shaffof hisobot tizimlarini yaratish lozim.
To‘rtinchidan, kadrlar salohiyatini oshirish va zamonaviy menejment
yondashuvlarini joriy etish zarur. Aksiyadorlik jamiyatlarida faoliyat
yuritayotgan rahbar va mutaxassislar xalqaro moliya, menejment, audit va
huquqiy bilimlarga ega bo‘lishlari kerak. Shu maqsadda korporativ
universitetlar, o‘quv markazlari, malaka oshirish dasturlari keng yo‘lga
qo‘yilishi maqsadga muvofiq. Xalqaro hamkorlik, xususan, Yevropa Ittifoqi,
Yaponiya va Janubiy Koreya kabi davlatlar bilan boshqaruv sohasida tajriba
almashish foydali bo‘ladi.
Beshinchidan, innovatsion va raqamli transformatsiyani jadallashtirish orqali
jamiyatlarning samaradorligi oshiriladi. Bugungi raqamli asrda korxonalarda
ERP tizimlari, CRM, moliyaviy monitoring, onlayn audit, real vaqtli hisobotlar,
bulutli texnologiyalar joriy etilishi kerak. Bu esa nafaqat samaradorlikni, balki

tashkil etilishi orqali iqtisodiyotga sarmoya jalb qilish, yirik loyihalarni
moliyalashtirish, xodimlarni rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish
imkoniyati yaratiladi. Shu bilan birga, ushbu kurs ishida keltiriladigan
tavsiyalar va xulosalar O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini
takomillashtirish, iqtisodiy samaradorlikni oshirish va investorlar ishonchini
mustahkamlash kabi vazifalarni hal qilishga xizmat qilishi mumkin. Ayni
paytda fond bozori rivojlanayotgan bir davrda, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati
bo‘yicha tahliliy yondashuvlar amaliy qarorlar qabul qilishda asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekistondagi aksiyadorlik jamiyatlari
tizimi va ularning faoliyat yuritish mexanizmlari tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish,
huquqiy asoslari, boshqaruv tizimi va iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari
bilan bog‘liq nazariy va amaliy jihatlarni qamrab oladi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekistonda hissadorlik
jamiyatlarining tashkil etilishi, faoliyati, ularning iqtisodiyotdagi o‘rni va
rivojlanish istiqbollarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Hissadorlik jamiyatining huquqiy asoslarini yoritish;
 Aksiyadorlik jamiyatlarining turlarini taqqoslash;
 Aksiyadorlarning huquq va majburiyatlarini o‘rganish;
 O‘zbekistonda ushbu jamiyatlarning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish;
 Ularning iqtisodiyotdagi roli va samaradorligini aniqlash;
 Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha takliflar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

Qonun va ustavda ko‘rsatilgan holatlarda majburiy yig‘ilishlarda ishtirok
etish.
Aksiyadorlik mexanizmi orqali investitsiya jalb qilish, iqtisodiy resurslarni
to‘plash va keng ko‘lamli ishlab chiqarish faoliyatini moliyalashtirish mumkin.
Aynan shu sababli, aksiyadorlik jamiyatlari yirik biznes loyihalar,
infrastrukturaviy obyektlar va texnologik modernizatsiyalar uchun ideal
moliyaviy platforma bo‘lib xizmat qiladi. Aksiyalar investorlarga xatarga qarshi
turish va mulkdan foyda olish imkonini beradi, ayni paytda korxonaga
kapitallarni tez va katta miqdorda jalb qilish imkoniyatini yaratadi.Aksiyadorlar
iqtisodiy faoliyatda nafaqat mulk egalari sifatida, balki boshqaruv subyektlari
sifatida ham qatnashadilar. Bu holat korporativ boshqaruv tamoyillarining
asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Jumladan, korxona boshqaruvida eng
yirik aksiyadorlar strategik qarorlar qabul qiluvchi organlarga saylanadi. Ular
orqali kompaniya yo‘nalishi, investitsiya siyosati, dividend siyosati va boshqa
muhim masalalar hal qilinadi. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi, direktorlar
kengashi va kuzatuv kengashi orqali ushbu ishtirok amalga oshiriladi.

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining shakllanishi
jarayonida mulkchilik shakllarining xilma-xillashuvi, ayniqsa, hissadorlik
jamiyatlari (aksiyadorlik jamiyatlari) iqtisodiy taraqqiyotda alohida o‘rin
egallay boshladi. Hissadorlik jamiyati bu – kapital birikmasi asosida tashkil
etiladigan, foyda olishni ko‘zlovchi va fuqarolik jamiyatida keng ishtirok
etuvchi korporativ subyektdir. Bunday jamiyatlarning afzalligi shundaki, ular
orqali nafaqat yirik iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirish, balki jamiyat
a’zolarining mulkiy ishtirokini kengaytirish mumkin bo‘ladi. Ayni paytda
O‘zbekiston iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan ko‘plab yirik korxonalar,
banklar, sug‘urta kompaniyalari va ishlab chiqarish birlashmalari aynan
hissadorlik jamiyati shaklida faoliyat olib boradi. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan korporativ boshqaruv tizimining
takomillashtirilishi, biznes yuritishning shaffofligini ta’minlash, xalqaro
moliyaviy institutlar bilan hamkorlik qilish kabi islohotlar doirasida hissadorlik
jamiyatlarining roli tobora ortib bormoqda. Hissadorlik jamiyatlarining
iqtisodiyotdagi ulushi ortib borar ekan, ularni tashkil etish, boshqarish va
rivojlantirish masalalari nazariy va amaliy jihatdan chuqur tahlil qilinishi zarur.
Ayniqsa, ushbu tizim orqali ichki investitsiyalarni rag‘batlantirish, aholi
mablag‘larini iqtisodiyotga jalb etish va shaffof boshqaruvni yo‘lga qo‘yish
O‘zbekistonning barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlashda muhim omil
hisoblanadi. Shu boisdan, ushbu kurs ishi doirasida hissadorlik jamiyatlari
faoliyatini o‘rganish va amaliy yechimlar ishlab chiqish nihoyatda dolzarbdir. 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Hissadorlik jamiyatlari
haqidagi ilmiy izlanishlar jahon miqyosida XX asrning boshlaridan boshlab
rivojlangan bo‘lib, bugungi kunda AQSh, Yevropa Ittifoqi, Yaponiya va boshqa
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

uchun keng ommaviy investorlardan mablag‘ yig‘ish imkoniyatlari torayadi. Bu
holat jamiyatning o‘sish sur’atlarini sekinlashtirishi mumkin. Biroq bunday
yondashuvning muhim afzalligi bor – boshqaruvning markazlashgan va
mustahkam bo‘lishi. Jamiyat kapitalining oz sonli shaxslar qo‘lida jamlangani
qarorlar qabul qilishda muvofiqlik, tezlik va aniqlikni ta’minlaydi. Boshqaruvda
soddalik va ishonch ustuvor bo‘ladi. Jamiyat kapitalini asosan ichki manbalar
— reinvestitsiya, oila yoki yaqin sheriklar mablag‘lari orqali to‘ldiradi. Yangi
investorlarni jalb etishda esa ularga ishonch, yaqinlik va strategik moslik talab
qilinadi. Boshqaruvning bunday mustahkam tuzilmasi uzoq muddatli
barqarorlikni, ichki siyosatning soddaligini va faoliyatda mustaqillikni
ta’minlaydi. Jamiyat tashqi bosimlardan holi holda o‘z strategiyasini mustaqil
belgilaydi.
1.3. Aksiyalar va aksiyadorlar: huquqlar, majburiyatlar va iqtisodiy roli
Bozor iqtisodiyoti sharoitida aksiyalar va ularning egalari bo‘lgan
aksiyadorlar korporativ boshqaruv tizimining markaziy subyektlari hisoblanadi.
Aksiyalar — bu jamiyat ustav kapitalining muayyan qismini ifodalovchi va
aksiyadorga jamiyat foydasidan ulush olish hamda boshqaruvda qatnashish
huquqini beruvchi qimmatli qog‘ozlardir. Ular yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan egalik qilinishi, meros qilib olinishi, sotilishi yoki boshqa shaxsga
o‘tkazilishi mumkin. Aksiyalar orqali jamiyat o‘zining moliyaviy asosini
mustahkamlaydi, investorlarni jalb etadi va o‘z rivojlanish istiqbollarini
kengaytiradi. Shu bois, aksiyalar va ularning atrofidagi huquqiy, iqtisodiy va
boshqaruv munosabatlarini chuqur o‘rganish zamonaviy korporativ tizimni
tushunishda muhim o‘ringa ega.
Aksiyalar ikki asosiy turga bo‘linadi: oddiy aksiyalar va imtiyozli aksiyalar.
Oddiy aksiyalar egalari jamiyatning boshqaruvida ishtirok etish, yillik umumiy
yig‘ilishlarda ovoz berish, dividend olish va jamiyat tugatilganda mulkdan
ulush olish huquqiga ega. Imtiyozli aksiyalar esa, odatda, oldindan belgilangan
miqdorda dividend olish yoki jamiyat tugatilganda birinchi bo‘lib mulkdan

1.2.1-rasm
Ochiq jamiyatlarning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
1. Aksiyalarni ommaviy joylashtirish va sotish huquqi
Ochiq hissadorlik jamiyatining asosiy belgisidirki, u o‘z aksiyalarini
ommaviy tarzda joylashtirish huquqiga ega bo‘ladi. Bu degani, jamiyat o‘zining
ustav kapitalini keng omma – fuqarolar va yuridik shaxslar hisobidan
shakllantirishi mumkin. Aksiyalarni joylashtirish birlamchi (IPO) va ikkilamchi
bozor orqali amalga oshiriladi. Birlamchi bozor – bu aksiyalar birinchi marta
chiqarilayotgan bosqich, ikkilamchi esa — ularning keyingi savdosi. OchiqAksiyalarni ommaviy joylashtirish va
sotish huquqi;
Har qanday shaxs jamiyat aksiyadori
bo‘lishi mumkin;
Majburiy yillik moliyaviy hisobotlar
taqdim etilishi;
Fond bozorida ishtirok etish
imkoniyati;
Investorlar oldida yuqori darajada
shaffoflikni ta’minlash.

jamiyatlar fond birjalariga chiqish orqali aksiyalarni investorlar orasida erkin
muomalaga kiritadi. Bu imkoniyat kompaniya uchun katta miqdordagi
investitsiyalarni qisqa muddatda jalb etishga xizmat qiladi. Aynan shu holat uni
yopiq jamiyatdan farqlab turadi, chunki yopiq jamiyatlarda aksiyalar yopiq
doirada tarqatiladi. Shuningdek, ommaviy joylashtirish jamiyatning nufuzi va
jiddiyligidan dalolat beradi. Aksiyalarni ommaga taklif qilish tartibi
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida qat’iy tartibga solingan bo‘lib,
“Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun asosida amalga oshiriladi.
Ommaviy joylashtirish kompaniyaning moliyaviy shaffofligini oshirishga ham
xizmat qiladi.
2. Har qanday shaxs jamiyat aksiyadori bo‘lishi mumkin
Ochiq hissadorlik jamiyatlarida istalgan fuqaro yoki yuridik shaxs aksiyalarni
sotib olib, jamiyat aksiyadoriga aylanishi mumkin. Bu demokratik iqtisodiy
mexanizm hisoblanadi, ya’ni korxonaning mulkchilik tuzilmasida ishtirok etish
imkoniyati faqatgina cheklangan doiradagi shaxslarga emas, balki istalgan
manfaatdor investorga taalluqli bo‘ladi. Bunday imkoniyat moliyaviy
vositalarning ijtimoiylashtirilishiga zamin yaratadi. Misol uchun, oddiy fuqaro
fond birjasida faoliyat yurituvchi kompaniyaning aksiyasini sotib olib, uning
daromadidan dividend shaklida foyda olishi mumkin. Bu esa aholining
moliyaviy savodxonligini oshiradi va real iqtisodiy jarayonlarda ularning
ishtirokini ta’minlaydi. Shuningdek, bu yondashuv kichik investorlarning
imkoniyatlarini kengaytirib, ularni xususiy mulkka egalik qilish tamoyiliga
yaqinlashtiradi. Bu jihat kapital jamg‘armalari kengayishida, mulkchilik
shakllarining erkinlashuvida va fuqarolik jamiyatining iqtisodiy faol qatlamini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
3. Majburiy yillik moliyaviy hisobotlar taqdim etilishi
Ochiq hissadorlik jamiyatlari har yili o‘z faoliyati bo‘yicha moliyaviy
hisobotlarni e’lon qilishga majbur. Bu qonunchilik talabi bo‘lib, aksiyadorlar va
investorlar jamiyat faoliyati haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishini

1. Aksiyalar faqat asosiy ta’sischilar yoki ularning roziligi bilan beriladi
Yopiq hissadorlik jamiyatlarining asosiy jihatlaridan biri — bu aksiyalarni
erkin sotishning cheklanganligidir. Ya’ni, bu jamiyatda aksiyalar faqat
jamiyatning asosiy ta’sischilari yoki ular rozilik bildirgan shaxslar doirasida
taqsimlanadi. Bunday yondashuv jamiyatdagi aksiyadorlar tarkibining
barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. Bu holat ayniqsa oilaviy bizneslarda
yoki do‘stlar va ishonchli sheriklar o‘rtasida tuzilgan korxonalarda qo‘llaniladi.
Ular tashqi ta’sirlar va kutilmagan investorlardan himoyalangan bo‘ladi.
Aksiyalarni uchinchi shaxslarga o‘tkazish uchun boshqa aksiyadorlarning
roziligi talab qilinadi, bu esa mulkchilikda muvozanatni saqlaydi. O‘zbekiston — Aksiyalar faqat asosiy ta’sischilar yoki ularning
roziligi bilan beriladi;
— Aksiyalar erkin sotilmaydi, transfer cheklangan
bo‘ladi;
— Boshqaruvda faqat ishonchli shaxslar ishtirok etadi;
— Ommaviy hisobot berish majburiyati yo‘q yoki
cheklangan;
— Kapital jalb qilish imkoniyatlari kamroq, lekin
boshqaruv mustahkamroq.

Quyidagi jadvalda 2021–2025-yillar oralig‘ida aksiyalar savdosi hajmi,
yillik o‘sish sur’ati, faol AJlar soni va fond birjasida ro‘yxatga olingan
jamiyatlar statistikasi keltirilgan:
Yil Aksiyalar savdosi
hajmi (trln so'm) Yillik o‘sish
sur’ati (%) Faol
AJlar
soni Fond birjasida
ro‘yxatda bor AJlar
202
1 1.2 – 5400 95
202
2 1.8 50.0 5700 110
202
3 2.3 28.0 6100 150
202
4 3.1 34.8 6500 185
202
5 3.8 22.6 7000 210
Davlat ishtirokidagi yirik korxonalarning ochiq jamiyat shakliga o‘tkazilishi
“xalq aksiyadorligi” tamoyilini amaliyotga olib kirdi. 2023–2024-yillarda
“Qo‘qonspirt” AJ, “O‘zsanoatqurilishbank” AJ, “O‘zmetkombinat” AJ kabi
korxonalarning aksiyalari ommaviy savdoga chiqarildi va minglab fuqarolar
ularning aksiyadoriga aylandilar. Bu — jamiyatdagi mulkchilikning
ommaviylashuvida katta qadamlardan biridir.
Lekin mavjud yutuqlar bilan birga muammolar ham yo‘q emas: kichik
aksiyadorlarning huquqlari to‘liq ta’minlanmayapti, dividend to‘lovlarida
kechikishlar bo‘lmoqda, ayrim jamiyatlar moliyaviy hisobotni yashirishga
urinmoqda. Ayniqsa, kuzatuv kengashlari faoliyati sust, jamiyatlarda korporativ
boshqaruv amalda emas. Shu sababli 2023-yildan boshlab transformatsiya

korrupsiyaviy xavflarni kamaytiradi, ma’lumotlar tahlilini avtomatlashtiradi va
investorlar uchun ochiqlikni ta’minlaydi.
Oltinchidan, dividend siyosatini yaxshilash orqali investorlarning ishonchini
kuchaytirish mumkin. So‘nggi yillarda yirik AJlar yillik daromadining muayyan
qismini dividend sifatida aksiyadorlarga to‘lamoqda. Masalan, 2023-yilda
“O‘zsanoatqurilishbank” aksiyadorlariga 175 milliard so‘m miqdorida dividend
to‘ladi. Bu nafaqat mavjud aksiyadorlar uchun foyda, balki yangi investorlar
uchun jalb etuvchi omildir.
Yettinchidan, jamiyatlar faoliyatini xalqaro moliya institutlari va reyting
agentliklari orqali baholash lozim. Fitch, S&P yoki Moody’s agentliklarining
baholari asosida kompaniyaning kredit reytingi shakllanadi. Bu reytinglar
xalqaro investorlar uchun ishonch mezonidir. Shuning uchun korxonalar o‘z
moliyaviy intizomini kuchaytirib, xalqaro hisobot standartlariga muvofiq
harakat qilishlari zarur.
Sakkizinchidan, ijtimoiy mas’uliyat va ekologik barqarorlikni oshirish orqali
jamiyatlar aholi ishonchini qozonadi. ESG (environmental, social, governance)
mezonlariga rioya qiluvchi aksiyadorlik jamiyatlari nafaqat ichki bozorda, balki
xalqaro miqyosda ham yuqori baholanadi. Bugungi kunda ekologik xavfsizlik,
xodimlar uchun ijtimoiy sharoitlar, jamiyatga foyda keltirish kabi omillar
jamiyatning umumiy bahosiga ta’sir qilmoqda.
Hissadorlik jamiyatlari O‘zbekiston iqtisodiyotining strategik tayanch
nuqtasiga aylanmoqda. Ularning samaradorligini oshirish esa kompleks
yondashuvni talab qiladi: shaffof boshqaruv, investitsion jozibadorlik,
aksiyadorlar huquqlari, malakali kadrlar va innovatsion texnologiyalar bu
yo‘ldagi muhim ustuvorliklardir. Bular amalga oshirilganda, O‘zbekiston
iqtisodiyotida hissadorlik jamiyatlarining ulushi nafaqat son jihatidan, balki
sifat jihatidan ham yuqori bosqichga ko‘tariladi.

bosimlarsiz amalga oshiriladi. Bu jamiyatlarda aksiyadorlar va boshqaruv
o‘rtasida yuqori darajadagi aloqadorlik mavjud bo‘ladi, bu esa korxonaning
uzoq muddatli strategik barqarorligini oshiradi. Ko‘plab hollarda, bunday
jamiyatlarda direktorlar kengashi kichik, ammo yadroli tarkibdan iborat bo‘lib,
samarali nazoratni ta’minlaydi. Shu sababli, yangi ishtirokchilarni qabul
qilishda ham ehtiyotkorlik bilan yondashiladi. Ustuvorlik har doim jamiyatdagi
mavjud boshqaruv muvozanatini saqlab qolishga qaratiladi. Aksiyadorlar o‘zaro
kelishgan holda faoliyatni yo‘lga qo‘yadilar va har qanday yangilik yoki
sarmoya kiritish qarori umumiy ishonch asosida qabul qilinadi. Bu yondashuv
xatarlarni kamaytiradi va tashqi aralashuvlardan himoya qiladi.
4. Ommaviy hisobot berish majburiyati yo‘q yoki cheklangan
Yopiq jamiyatlar ochiq jamiyatlardan farqli ravishda ommaviy hisobot berish
majburiyatiga ega emaslar. Ya’ni, ular o‘z moliyaviy holati, faoliyat natijalari
yoki boshqaruv strategiyasi haqida keng jamoatchilikka axborot taqdim etishlari
shart emas. Bu holat jamiyatga o‘z moliyaviy holatini sir saqlash,
raqobatchilarga strategik rejalari oshkor bo‘lishining oldini olish imkonini
beradi. Ommaviy hisobot yo‘qligi jamiyatni byurokratik tartiblardan holi qiladi
va operatsion xarajatlarni kamaytiradi. Hisobotlar faqat soliq organlariga yoki
ichki audit tuzilmalariga taqdim etilishi mumkin. Shu bilan birga, ba’zi
holatlarda — masalan, kredit olish, investitsiya jalb qilish yoki davlat bilan
shartnoma tuzishda — yopiq jamiyatlar ham moliyaviy hisobotlarni
ko‘rsatishga majbur bo‘ladilar. Lekin bu holatlar alohida tartibda, shartnoma
asosida amalga oshiriladi. Hisobotning yopiq bo‘lishi jamiyatga
moslashuvchanlik va faoliyatni mustaqil olib borish imkonini beradi. Bu jihat
kichik va o‘rta biznes uchun katta qulaylik yaratadi, ayniqsa raqobat kuchli
bo‘lgan sohalarda.
5. Kapital jalb qilish imkoniyatlari kamroq, lekin boshqaruv mustahkamroq
Yopiq jamiyatlar ochiq jamiyatlarga nisbatan kapital jalb qilishda
cheklovlarga ega bo‘ladi. Ular o‘z aksiyalarini fond bozorida sotolmagani

II BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINI TASHKIL ETISH VA
RIVOJLANTIRISH TAJRIBASI
2.1. Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish bosqichlari va tartibi
Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish — bu muayyan qonunchilik asosida
amalga oshiriladigan murakkab va ko‘p bosqichli jarayondir. Bu jarayon
yuridik, moliyaviy, tashkiliy va iqtisodiy jihatlarga ega bo‘lib, jamiyatning
kelgusidagi huquqiy maqomi, boshqaruv tizimi va iqtisodiy faoliyati uchun
poydevor vazifasini bajaradi. O‘zbekiston Respublikasida hissadorlik
jamiyatlarini tashkil etish “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun, Fuqarolik kodeksi, Adliya
vazirligi va Davlat aktivlarini boshqarish agentligining me’yoriy hujjatlari bilan
tartibga solinadi.
Jamiyatni tashkil etishdan ko‘zlangan asosiy maqsad — iqtisodiy faoliyatni
yiriklashtirish, kapitalni jamlash, investorlar ishtirokini ta’minlash va mulkni
ommaviylashtirishdir. Aynan shu sababli, aksiyadorlik jamiyatlari bugungi
kunda yirik sanoat korxonalari, banklar, transport tizimlari va hatto
infratuzilmaviy loyihalarning moliyaviy asosiy mexanizmiga aylanmoqda.
Jamiyatni tashkil etishdan oldin uni tashkil etuvchilar (ta’sischilar) aniq
maqsadga ega bo‘lishi va uni aniq rejalashtirgan bo‘lishlari zarur. Ularning soni
qonun bo‘yicha kamida bir yoki bir nechta yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lishi
mumkin.
Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan
iborat:
1. Tashabbuskorlar guruhining shakllanishi
Jamiyat tashkil etilishidan oldin, uning tashabbuskorlari — ya’ni tashkil
etuvchilari aniqlanadi. Bu guruh jamiyatning ustav kapitalini shakllantiradi,
hujjatlarni tayyorlaydi va jamiyat tuzilmasi bo‘yicha dastlabki qarorlarni qabul
qiladi. Ular o‘z hissasi sifatida pul mablag‘lari, mulk, intellektual mulk yoki
boshqa moddiy boyliklarni taqdim etishlari mumkin.

Mavzu: Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………
I BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Hissadorlik jamiyati tushunchasi va huquqiy asoslari ……………………..
1.2. Hissadorlik jamiyatlarining turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari …..
1.3. Aksiyalar va aksiyadorlar: huquqlar, majburiyatlar va iqtisodiy rol i……….
II BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINI TASHKIL ETISH VA
RIVOJLANTIRISH TAJRIBASI
2.1. Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish bosqichlari va tartibi ……………….
2.2. O‘zbekistonda hissadorlik jamiyatlarining shakllanishi va rivojlanish holati .
2.3. Hissadorlik jamiyatlarining iqtisodiyotdagi o‘rni va samaradorligini
oshirish yo‘nalishlari …………………………………………………………….
Xulosa …………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………….

Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.

jarayoni kuchaytirilib, jamiyatlar majburiy audit, yillik hisobot va shaffoflik
standartlariga rioya qilishga majbur qilinmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekistonning investitsion salohiyati xalqaro reyting
agentliklari tomonidan ijobiy baholanmoqda. Fitch Ratings va Moody’s
agentliklari yurtimizda korporativ sektorning ochiqligi va ishonchliligi borasida
ijobiy reytinglar bergan. Bu esa aksiyadorlik jamiyatlari orqali xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatini kengaytirmoqda.
Yuqorida ta’kidlanganidek, hissadorlik jamiyatlari mamlakatimizda nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Ular bandlikni ta’minlaydi,
eksport salohiyatini oshiradi, ichki bozorni raqobatga asoslangan mexanizmlar
bilan to‘ldiradi. Korporativ boshqaruvni takomillashtirish esa jamiyatlar
faoliyatining samaradorligi va barqarorligini ta’minlaydi. O‘zbekistonda
hissadorlik jamiyatlari tizimi bosqichma-bosqich rivojlanib, bugungi kunga
kelib yetuk huquqiy va institutsional asosga ega bo‘ldi. Ammo mavjud

bu orqali kompaniyaning hozirgi holati, risk darajasi, moliyaviy barqarorligi va
kelajakdagi rivojlanish istiqbollari haqida xulosa chiqaradi. Shaffoflik nafaqat
huquqiy talab, balki ishonch mezonidir. Aynan shaffoflik darajasi investorlar
ishonchini mustahkamlab, ularga o‘z mablag‘larini kompaniya aksiyalariga
kiritish qarorini osonlashtiradi. Shuningdek, shaffoflik korruptsiyaviy xavflarni
kamaytiradi, ichki nizolarning oldini oladi va aksiyadorlar huquqlarining
ta’minlanishini kuchaytiradi. Ochiq jamiyatlar uchun shaffoflik – bu strategik
ustunlikdir, chunki u nafaqat mavjud investorlarni saqlab qoladi, balki yangi
sarmoyadorlarni ham jalb etishga xizmat qiladi. Bu esa kompaniya kapitalini
barqaror ravishda ko‘paytirishga imkon beradi.
Yopiq hissadorlik jamiyati esa — aksiyalari cheklangan doiradagi
shaxslarga taalluqli bo‘lgan va ommaviy savdoga chiqarilmaydigan jamiyat
turidir. Bunday jamiyatlar odatda oilaviy biznes, kichik va o‘rta korxonalar
ko‘rinishida bo‘ladi. Ular ko‘proq ichki nazoratni saqlash, qarorlarni tez qabul
qilish va tashqi investorlardan mustaqil bo‘lishni maqsad qiladi. Yopiq
jamiyatlar uchun qat’iy nazorat tizimi, yillik audit yoki ommaviy hisobot berish
majburiyati mavjud emas, biroq qonunchilikda belgilangan minimal shartlar
amal qiladi.
Yopiq jamiyatlarning o‘ziga xos tomonlari quyidagilardan iborat:

muammolarni bartaraf etish, yangi islohotlarni joriy qilish va xorijiy tajriba
asosida faoliyatni optimallashtirish zaruriyati hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Hissadorlik jamiyatlari orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish, mulkchilikning
demokratik shakllarini rivojlantirish va aholining iqtisodiy faolligini
kuchaytirish O‘zbekistonning uzoq muddatli strategik maqsadlaridan biridir.
2.3. Hissadorlik jamiyatlarining iqtisodiyotdagi o‘rni va samaradorligini
oshirish yo‘nalishlari
Hissadorlik jamiyatlari zamonaviy iqtisodiyotda strategik ahamiyatga ega
bo‘lgan korporativ tuzilmalar bo‘lib, ularning iqtisodiy tizimdagi o‘rni yildan-
yilga kuchayib bormoqda. Ular kapitalning jamlanishi, mulkni erkin
muomalada bo‘lishi, investitsiyalarni jalb qilish, shaffof boshqaruvni joriy etish
va mulkchilikni demokratlashtirishda asosiy vosita sifatida xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda ham ushbu shakldagi tashkilotlar sanoat, energetika, bank-
moliya, transport, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritib, yirik
iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishda yetakchi rol o‘ynab kelmoqda.
Hozirgi vaqtda respublika bo‘yicha faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik
jamiyatlari soni 7000 taga yaqinlashdi. Ular davlatning yalpi ichki mahsulot
(YaIM) tarkibida muhim ulushni tashkil etadi. Ayniqsa, “O‘zbekneftgaz”,
“O‘zmetkombinat”, “UzAuto Motors”, “O‘zsanoatqurilishbank”, “O‘ztransgaz”
kabi yirik AJlar iqtisodiy o‘sish sur’atlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
Bunday jamiyatlar yuqori rentabellik, moliyaviy barqarorlik va tashqi
investitsiyaga ochiqlik kabi ustunliklarga ega.
Hissadorlik jamiyatlarining iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘nalishlari
bir necha asosiy guruhga bo‘linadi. Birinchidan, bu korporativ boshqaruv
tizimini takomillashtirishdir. Boshqaruv organlari – direktorlar kengashi,
kuzatuv kengashi va boshqaruv apparatini professional, shaffof va hisobdor
qilish orqali korxona faoliyatining samaradorligi oshiriladi. Bunda xalqaro
standartlar – OECD, IFC, ISO tamoyillariga asoslanilgan boshqaruv
mexanizmlari joriy qilinadi. Masalan, yillik strategik rejalarni aksiyadorlar

10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

investitsiya hajmining ortib borayotganidan, balki aholining moliyaviy
savodxonligining oshayotganidan darak beradi.
Shuningdek, faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni ham yil sayin
ortmoqda. 2021-yilda 5400 ta bo‘lgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 5700
taga, 2023-yilda 6100 taga, 2024-yilda 6500 taga, 2025-yilga kelib esa 7000
taga yetishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiyotda aksiyadorlik jamiyatlarining o‘rni
mustahkamlanib borayotganini anglatadi.
O‘zbekistonda fond birjasining faollashuvi ham mazkur jarayonning muhim
ko‘rsatkichidir. 2021-yilda fond birjasida ro‘yxatdan o‘tgan aksiyadorlik
jamiyatlari soni 95 tani tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda ularning soni 150 taga
yetdi, 2025-yilga kelib esa 210 taga chiqishi kutilmoqda. Aksiyalarni erkin
savdoga qo‘yish, ularni elektron platformalarda taklif etish va aholining ularga
erkin kirish imkoniyati — moliya bozorining raqobatbardoshligini
kuchaytirmoqda.
Bunga qo‘shimcha ravishda, 2022-yildan boshlab “Toshkent” fond
birjasining texnik infratuzilmasi modernizatsiya qilindi. Elektron savdo tizimi
orqali istalgan investor onlayn tarzda aksiyalarni sotib olish yoki sotish
imkoniga ega bo‘ldi. “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi”
faoliyatini boshlashi esa korporativ boshqaruv, fond bozori qonunchiligi va
investorlar huquqlarining himoyasini kuchaytirishga xizmat qilmoqda.
Fond bozoridagi o‘sish sur’atlari quyidagicha:
2021-yil: 1.2 trln so‘m, 5400 ta AJ, 95 ta fond birjasida ro‘yxatga olingan
jamiyat;
2022-yil: 1.8 trln so‘m, 5700 ta AJ, 110 ta fond birjasida jamiyat, 50% lik
savdo hajmi o‘sishi;
2023-yil: 2.3 trln so‘m, 6100 ta AJ, 150 ta fond birjasida jamiyat, 28% lik
savdo hajmi o‘sishi;
2024-yil: 3.1 trln so‘m (prognoz), 6500 ta AJ, 185 ta fond birjasida jamiyat;
2025-yil: 3.8 trln so‘m (prognoz), 7000 ta AJ, 210 ta fond birjasida jamiyat.

Jamiyatda boshqaruv organlari — aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi, direktorlar
kengashi, boshqaruv raisi, auditorlik komissiyasi va kuzatuv kengashi
shakllantiriladi. Ularning vakolatlari ustavda belgilangan bo‘ladi. Aynan shu
bosqichdan boshlab, jamiyat o‘z faoliyatini amaliy bosqichga o‘tkazadi.
7. Moliyaviy va soliq hisobotlarini yo‘lga qo‘yish
Yangi tashkil etilgan jamiyat bankda hisob raqamini ochadi, soliq organida
ro‘yxatdan o‘tadi, buxgalteriya hisobi yuritiladi va me’yoriy hisobotlarni
tayyorlash tizimi ishga tushiriladi. Yillik hisobotlar, moliyaviy balans, dividend
siyosati va audit ko‘riklari qonuniy asosda olib borilishi shart.
8. Operatsion faoliyatni boshlash
Yuqoridagi barcha bosqichlar tugallangach, jamiyat o‘zining bevosita
iqtisodiy faoliyatini boshlaydi: mahsulot ishlab chiqaradi, xizmat ko‘rsatadi,
bitimlar tuzadi, ishchilarni yollaydi. Jamiyatning daromadi va muvaffaqiyati
uning tashkil etish bosqichidagi puxta tayyorgarlikka bog‘liq bo‘ladi.
O‘zbekiston tajribasida aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etishda davlat
ishtirokidagi korxonalarni aksiyalashtirish alohida o‘rin tutadi. Ko‘plab yirik
davlat korxonalari transformatsiya qilinib, ochiq hissadorlik jamiyatlari
shakliga o‘tkazildi. Bu esa ular ustidan nazoratni kuchaytirdi, boshqaruvning
shaffofligini ta’minladi va xorijiy investorlarga yo‘l ochdi.
Bundan tashqari, so‘nggi yillarda “xalq aksiyadorligi” tamoyiliga asoslangan
model ham keng joriy etilmoqda. Bu tamoyilga ko‘ra, aksiyalar aholiga sotiladi
va ular korxona foydasida bevosita manfaatdor bo‘lishadi. Bu model nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlikka ham xizmat qiladi, chunki fuqarolar mulk
egasi sifatida jamiyat faoliyatida ishtirok etadi.
Jamiyat tashkil etishda korrupsion xavflarni kamaytirish, hujjatlarni
raqamlashtirish, onlayn tizim orqali ro‘yxatdan o‘tish, davlat xizmatlarining
soddalashtirilgan tartibi ham muhim rol o‘ynaydi. Yagona interaktiv davlat
xizmatlari portali orqali barcha hujjatlarni onlayn yuklash va 3 ish kuni ichida
ro‘yxatdan o‘tish imkoniyati mavjud.

I BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Hissadorlik jamiyati tushunchasi va huquqiy asoslari
Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishida mulkchilikning turli
shakllari, xususan, hissadorlik jamiyatlari (aksiyadorlik jamiyatlari) muhim
o‘rin egallaydi. Hissadorlik jamiyati bu — jismoniy yoki yuridik shaxslar
tomonidan birgalikda tashkil etilib, ustav kapitali ma’lum miqdordagi
aksiyalarga bo‘lingan va foyda olish maqsadida tashkil etiladigan tijorat
tashkilotidir. Aksiyadorlik jamiyatining asosiy jihati shundaki, uning
ishtirokchilari – aksiyadorlar jamiyat majburiyatlari bo‘yicha faqat o‘zlarining
aksiyalar qiymati miqdorida javobgar hisoblanadilar. Bu esa investorlar uchun
xavfni kamaytiradi va kengroq moliyaviy ishtirokni ta’minlaydi.
Hissadorlik jamiyati O‘zbekistonda qonuniy tartibda 1996-yil 26-aprelda
qabul qilingan “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun bilan huquqiy asosga ega bo‘ldi. Mazkur
qonun aksiyadorlik jamiyatlarining tashkiliy-huquqiy maqomi, ularning
faoliyati, boshqaruv mexanizmlari, aksiyadorlar o‘rtasidagi munosabatlar
hamda aksiyalarning muomalasi bilan bog‘liq asosiy normalarni belgilaydi.
Ushbu qonun aksiyadorlik jamiyatining iqtisodiy erkinlik, mulk daxlsizligi,
fuqarolarning teng huquqliligi prinsiplariga asoslanib faoliyat yuritishini
kafolatlaydi. U orqali jamiyatlarning tashkil etilishi, yuridik maqomini olish,
boshqaruv organlarini shakllantirish va ularning vakolatlari aniq belgilangan.
Qonun doirasida aksiyadorlarning huquqlari, jumladan, dividend olish,
boshqaruvda ishtirok etish, jamiyat to‘g‘risidagi axborotlardan xabardor bo‘lish
va aksiyalarni erkin sotish kabi jihatlar mustahkamlangan. Shu bilan birga,
ushbu huquqlarning ta’minlanishi tartibi, ularning buzilishi holatlarida qanday
choralar ko‘rilishi ham huquqiy jihatdan aniq belgilanadi. Ayniqsa,
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan bir sharoitda, ushbu qonun
orqali mulkchilik munosabatlarining shaffof va qonuniy yuritilishi
ta’minlangan.

ulush olish huquqini beradi, biroq ular boshqaruvda qatnashish huquqidan
mahrum bo‘lishi mumkin. Bu ikki turdagi aksiyalar o‘rtasidagi farq investorlar
uchun muhim qaror mezonidir, chunki biri barqaror daromad, boshqasi esa
boshqaruvda ishtirokni ta’minlaydi.
Aksiyadorlar jamiyatning eng muhim subyektlari bo‘lib, ular jamiyat
kapitalini shakllantiradi va o‘z hissalari orqali foyda olishni maqsad qilgan
bo‘ladilar. Ular jamiyat ustaviga muvofiq o‘z huquq va majburiyatlarini amalga
oshiradilar. Aksiyadorlarning asosiy huquqlari quyidagilardan iborat:
Dividend olish huquqi – jamiyat yillik foydasi mavjud bo‘lsa va uni
taqsimlashga qaror qilinsa, aksiyadorlar o‘z aksiyalari miqdoriga qarab
foydaning bir qismini olishadi.
Boshqaruvda ishtirok etish – umumiy yig‘ilishlarda ishtirok etish, ovoz
berish va jamiyat rahbarlarini saylash huquqiga ega bo‘lish.
Axborot olish huquqi – jamiyatning moliyaviy holati, boshqaruv qarorlari,
yillik hisobotlar va audit natijalari haqida ma’lumot olish.
Aksiyalarni erkin sotish huquqi – mavjud qonunchilik doirasida o‘z
aksiyalarini boshqa shaxslarga erkin sotish, meros qilib qoldirish yoki hadya
qilish.
Jamiyat tugatilganda mulkdan ulush olish huquqi – jamiyat tugatilsa, uning
aktivlari taqsimlanayotganda o‘z ulushini olish.
Aksiyadorlarning ushbu huquqlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksi, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya
qilish to‘g‘risida”gi Qonun hamda jamiyat ustavi bilan himoyalanadi. Shu bilan
birga, aksiyadorlar ayrim majburiyatlarga ham egadirlar:
Jamiyat oldida o‘z aksiyalariga tegishli to‘lovlarni amalga oshirish (agar ular
to‘liq to‘lanmagan bo‘lsa).
Jamiyat faoliyati to‘g‘risida maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilmaslik.
Jamiyatni obro‘sizlantiruvchi harakatlar sodir etmaslik.
Boshqa aksiyadorlarning huquqlarini buzmaslik.

Respublikasi Fuqarolik kodeksi va “Aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risida”gi
qonun bu jihatni huquqiy jihatdan kafolatlaydi. Bundan tashqari, bu turdagi
jamiyatlarda aksiyalarni ajratishda ustavda alohida tartib va qoidalar
ko‘rsatiladi. Bu esa jamiyat ichida boshqaruvni muvofiqlashtirishni va qarorlar
qabul qilishni yengillashtiradi. Tashqi investitsiya jalb etilmasa ham, ichki
ishonchli sarmoyadorlar bilan ishlash orqali faoliyat davom ettiriladi. Bu jihat
jamiyatning barqarorligi va o‘z ichki siyosatini saqlab qolishiga xizmat qiladi.
2. Aksiyalar erkin sotilmaydi, transfer cheklangan bo‘ladi
Yopiq jamiyatlarda aksiyalarni erkin muomalaga chiqarish taqiqlanadi yoki
qat’iy tartibga solinadi. Ya’ni, aksiyador o‘z ulushini begona shaxsga sota
olmaydi, bu uchun boshqa aksiyadorlarning roziligi talab qilinadi. Bu
yondashuv jamiyatning mulkiy birligini va boshqaruvda ishonchni saqlashga
qaratilgan. Aksiyalar transferini cheklash orqali jamiyat o‘z manfaatlariga zid
keladigan shaxslarning boshqaruv jarayoniga aralashuvini oldini oladi. Shu
boisdan, bunday jamiyatlar ko‘proq yopiq doirada ishlaydi, ular tashqi
sarmoyadorlar uchun ochiq bo‘lmaydi. Aksiyalarni transfer qilish tartibi jamiyat
ustavida yoki aksiyadorlar o‘rtasidagi shartnomalarda alohida ko‘rsatiladi. Bu
esa huquqiy ziddiyatlarning oldini olishga yordam beradi. Aksiyalarni
begonalashtirishda esa jamiyat boshqa aksiyadorlarga ularni sotib olish
bo‘yicha ustuvor huquqni beradi (preemptive right). Bu huquq jamiyatdagi
ichki tartib va barqarorlikni saqlashda muhim omildir. Transferni cheklash
orqali jamiyat kapitalining konsentratsiyasi muhofaza qilinadi, qarorlar esa
ishonchli shaxslar tomonidan qabul qilinadi.
3. Boshqaruvda faqat ishonchli shaxslar ishtirok etadi
Yopiq hissadorlik jamiyatlarining boshqaruv tizimi doimiy ishonchli shaxslar
guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Bu guruh odatda jamiyatning ta’sischilari,
yaqin sheriklari yoki oilaviy a’zolaridan iborat bo‘ladi. Bunday yondashuv
boshqaruvda ichki intizom va yagona manfaat yo‘nalishini ta’minlaydi.
Ishonchli shaxslar orasida qaror qabul qilish tez, murosa asosida va tashqi

Jamiyatlar faoliyatining yuritilishi uchun dividend siyosati, aksiyalar
muomalasi va aksiyadorlar o‘rtasidagi shartnomaviy munosabatlar qonun
asosida boshqariladi. Bu esa, o‘z navbatida, korporativ boshqaruvning huquqiy
tayanchini mustahkamlab beradi. Aksiyadorlik jamiyatining turiga qarab (ochiq
yoki yopiq) aksiyalarni joylashtirish tartibi va ularning aylanish darajasi qonun
bilan tartibga solinadi. Ochiq jamiyatlar o‘z aksiyalarini fond birjasiga chiqarib,
ularni erkin savdoga qo‘yishi mumkin. Yopiq jamiyatlarda esa bu huquq faqat
mavjud aksiyadorlar yoki belgilangan shaxslar doirasida amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi ham
aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining muhim huquqiy manbaidir. Fuqarolik
kodeksida yuridik shaxs sifatida aksiyadorlik jamiyatining tashkil etilishi, uning
tuzilmasi, huquqiy maqomi, xo‘jalik yuritish tartibi va tugatilishi bosqichma-
bosqich bayon etilgan. Kodeks asosida jamiyatlarning shartnomaviy va
tashkiliy asoslari belgilanadi, boshqaruv organlari (Kengash, Direktorlar
kengashi, Boshqaruv, Kuzatuv kengashi) ning vakolatlari aniqlanadi. Aynan
mana shu kodeks va yuqoridagi qonun o‘zaro bir-birini to‘ldirib, jamiyatlar
faoliyatining qonuniyligini kafolatlaydi.Shuningdek, “Qimmatli qog‘ozlar
bozori to‘g‘risida”gi Qonun, “Korporativ boshqaruv kodeksi”, Davlat soliq
qo‘mitasi, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi va boshqa tegishli organlar
tomonidan beriladigan me’yoriy-huquqiy hujjatlar orqali hissadorlik jamiyatlari
faoliyatiga doir masalalar batafsil tartibga solinadi. Masalan, aksiyalarni
chiqarish va joylashtirish, investorlarga ochiqlikni ta’minlash, yillik moliyaviy
hisobotlarni jamoatchilikka e’lon qilish, auditorlik tekshiruvlari va dividend
siyosati – bularning barchasi qonun doirasida nazorat qilinadi.Korporativ
boshqaruvda shaffoflik va hisobdorlik tamoyillarining ustuvor bo‘lishi,
investorlar va kichik aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish tizimining
mavjudligi ushbu huquqiy bazaning amaliy natijalaridandir. Bularning barchasi
aksiyadorlik jamiyatlariga ishonchni oshiradi va ularning iqtisodiy
samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan mana shu huquqiy asoslar orqali

yo‘nalishdagi islohotlar korporativ boshqaruvni kuchaytirish, xususiy sektorga
keng yo‘l ochish, fond bozorini rivojlantirish va investitsion muhitni
yaxshilashga xizmat qilmoqda.
1.2. Hissadorlik jamiyatlarining turlari va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari
Hissadorlik jamiyatlari bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali ishlovchi va
investitsiya resurslarini jalb etuvchi muhim korporativ tuzilma hisoblanadi. Ular
turli shakllarda tashkil etilishi mumkin, bu esa ularning tashkiliy-huquqiy
maqomi, boshqaruv shakli va mulk munosabatlarida farq paydo bo‘lishiga olib
keladi. Asosan, hissadorlik jamiyatlari ikkita asosiy turga bo‘linadi: ochiq
hissadorlik jamiyati (OHJ) va yopiq hissadorlik jamiyati (YHJ).
Ochiq hissadorlik jamiyati — bu shunday tashkilotki, uning aksiyalari erkin
muomalada bo‘lib, istagan fuqaro yoki yuridik shaxs ularni fond bozorida sotib
olish huquqiga ega bo‘ladi. Ochiq jamiyatlar ko‘pincha yirik kompaniyalar
shaklida bo‘ladi va ular o‘z aksiyalarini ommaviy joylashtirish orqali kapitalni
keng ommaviy qatlamlardan to‘plash imkoniyatiga ega. Bu jamiyatlarda
shaffoflik va hisobdorlik yuqori darajada bo‘lishi talab etiladi, chunki ular
davlat organlari va aksiyadorlar oldida muntazam hisobot berib boradi. Shu
bois, ochiq jamiyatlarda moliyaviy hisobotlar, audit xulosalari va strategik
rejalarning ochiqligi muhim ahamiyat kasb etadi.

davlatlarda keng tahlil etilgan. Ularning korporativ boshqaruvi, investitsion
salohiyati, aksiyadorlar huquqlari, mulk munosabatlari kabi yo‘nalishlarda
ko‘plab ilmiy asarlar mavjud. O‘zbekistonda esa bu sohadagi tadqiqotlar
mustaqillik yillaridan boshlab jadal rivojlandi. Xususan, iqtisodchi olimlar B.M.
Xodiev, M.Q. Sharipov, A.A. To‘raev va boshqalar tomonidan hissadorlik
jamiyatlarining iqtisodiy va huquqiy jihatlari chuqur o‘rganilgan. Bundan
tashqari, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya
qilish to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi va
boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ushbu mavzuning ilmiy-metodik asosini
tashkil etadi. Prezidentimizning farmonlari va qarorlari asosida joriy etilgan
islohotlar mazkur mavzuga zamonaviy yondashuvlarni olib kirdi. Shu bilan
birga, har yili O‘zbekistonda aksiyadorlik jamiyatlariga oid qonunchilik
yangilanmoqda, fond bozori ishtirokchilari soni ortmoqda, yangi korporativ
boshqaruv normalari joriy etilmoqda. Bu holat mavjud ilmiy tadqiqotlarning
dolzarbligini saqlab qolgan holda, ularni amaliyotga tadbiq etish va zamonaviy
iqtisodiy muhitga moslashtirishni taqozo etadi. Ya’ni, ushbu kurs ishida oldingi
ilmiy ishlardan foydalanilgan holda, hozirgi holatga xos xususiyatlar chuqur
tahlil qilinadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Hissadorlik
jamiyatlarini chuqur o‘rganish iqtisodiyotni barqarorlashtirish va tadbirkorlik
muhitini yaxshilashda muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Nazariy
jihatdan mazkur kurs ishi orqali korporativ boshqaruv, aksiyadorlik tizimi,
mulkchilik shakllarining huquqiy bazasi, aksiyadorlarning huquqlari va
majburiyatlari, aksiyalarni joylashtirish va kapital bozorining ishlash
mexanizmlari o‘rganiladi. Bu esa bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat
yuritayotgan talaba-yoshlarning iqtisodiy tafakkurini shakllantirishga xizmat
qiladi. Amaliy jihatdan esa ushbu mavzudagi tahlillar davlat boshqaruvi
organlari, xususiy sektor vakillari, tadbirkorlar va potentsial investorlar uchun
muhim axborot manbai bo‘lishi mumkin. Hissadorlik jamiyatlarining to‘g‘ri

— moliyaviy hisobotlarning shaffof emasligi;
— kuzatuv kengashlarining passivligi;
— aksiyalarning erkin muomalasi va likvidligi pastligi.
Mazkur muammolarni bartaraf etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2021-yil 24-fevraldagi PQ–5000-sonli qarori bilan “Davlat
ishtirokidagi korxonalarni transformatsiya qilish” dasturi yo‘lga qo‘yildi. Ushbu
dasturning asosiy vazifasi — davlat ishtirokidagi yirik jamiyatlarni moliyaviy
jihatdan mustahkamlash, ularni xalqaro korporativ standartlarga moslashtirish
va qimmatli qog‘ozlar bozorida faol ishtirok etishini ta’minlashdir.
Bundan tashqari, “Toshkent” respublika fond birjasining isloh qilinishi,
“Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi”ning tashkil etilishi,
elektron savdo platformalarining joriy qilinishi kabi chora-tadbirlar aksiyadorlik
muhitini yaxshilashda muhim qadamlar bo‘ldi. O‘zbekistonda aksiyadorlik
jamiyatlarining shakllanishi va rivojlanishi 2021–2025 yillar oralig‘ida sezilarli
o‘zgarishlarga yuz tutdi. Mazkur davrda davlat tomonidan aksiyadorlik
jamiyatlarini chuqur transformatsiya qilish, ularni xalqaro korporativ boshqaruv
standartlariga moslashtirish, fond bozoriga faol chiqishini ta’minlash bo‘yicha
qator muhim islohotlar amalga oshirildi.
Bu borada eng muhim hujjatlardan biri – 2021-yil 24-fevralda qabul qilingan
Prezident qarori PQ–5000-sonli “Davlat ishtirokidagi korxonalarni
transformatsiya qilish” dasturi bo‘lib, u davlatga qarashli yirik jamiyatlarni
aksiyadorlik shakliga o‘tkazish, moliyaviy ochiqlikni ta’minlash, investorlar
bilan hamkorlikni kuchaytirish kabi maqsadlarni belgiladi. Ushbu hujjat asosida
yuzlab davlat korxonalari aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi.
2021-yilda O‘zbekiston fond bozori hajmi 1.2 trillion so‘mni tashkil etgan
bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 1.8 trillion so‘mga yetdi. 2023-yilga kelib bu
raqam 2.3 trillion so‘mni tashkil qildi, bu 2022-yilga nisbatan 28% o‘sishdir.
2024-yil yakunida aksiyalar savdosi 3.1 trillion so‘mga yetishi, 2025-yilda esa
3.8 trillion so‘mga chiqishi prognoz qilinmoqda. Bu raqamlar nafaqat

Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, zamonaviy bozor iqtisodiyotining
ajralmas bo‘g‘ini bo‘lgan hissadorlik jamiyatlarining nazariy asoslari, ularning
tashkil etilish tartibi va iqtisodiy jarayonlardagi o‘rni borasida chuqur tahlil olib
bordim. Hissadorlik jamiyatlari kapitalning jamlanishi, korxonalarning
yiriklashuvi, moliyaviy shaffoflikni ta’minlash va investitsiyalarni jalb qilish
imkoniyatlarini kengaytiruvchi muhim mexanizm ekanligiga amin bo‘ldim.
O‘zbekiston Respublikasida bu boradagi islohotlar, ayniqsa, 1996-yildagi
“Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun, so‘nggi yillardagi Prezident qarorlari, xususan 2021-
yildagi PQ–5000-sonli qaror, hissadorlik jamiyatlarini rivojlantirishda muhim
huquqiy asos va amaliy yo‘nalish bo‘lib xizmat qilmoqda. Men kurs ishimda
ushbu qonunchilik asoslarini chuqur o‘rgandim va ularga tayanib, jamiyatlarni
tashkil etish bosqichlari, ularning turlari, aksiyalar va aksiyadorlarning
huquqlari hamda iqtisodiy samaradorligi masalalarini keng yoritdim.
Kurs ishim davomida shuningdek, 2021–2025 yillar mobaynida aksiyadorlik
jamiyatlarining rivojlanish holatini statistik ma’lumotlar, jadval va
diagrammalar asosida tahlil qildim. Natijalarga ko‘ra, bu yillarda fond
birjalaridagi aksiyalar savdosi hajmi, faol jamiyatlar soni va investorlar
ishtirokida ijobiy o‘sish kuzatilgan. Bu esa, sohaning iqtisodiyotdagi o‘rni
tobora ortib borayotganidan dalolat beradi. Shuningdek, men hissadorlik
jamiyatlarining iqtisodiyotdagi samaradorligini oshirish yo‘nalishlari bo‘yicha
ham o‘z takliflarimni ilgari surdim. Ular orasida korporativ boshqaruvni
takomillashtirish, aksiyadorlar huquqlarini to‘liq ta’minlash, raqamli
texnologiyalarni joriy etish, dividend siyosatini kuchaytirish va xalqaro reyting
tizimlaridan foydalanish kabi chora-tadbirlar mavjud. Ushbu takliflar orqali

ta’minlaydi. Yillik hisobotlar tarkibiga balans, foyda va zararlar hisoboti, pul
oqimlari harakati, auditor xulosasi va boshqaruv hisobotlari kiradi. Hisobotlar
davlat organlariga, fond bozoriga va aksiyadorlarga taqdim etiladi. Bu tartib
shaffoflik va hisobdorlik prinsiplariga asoslanadi. Moliyaviy hisobotlar orqali
aksiyadorlar jamiyatning rentabelligi, daromad manbalari, qarz yuki va
istiqbolli loyihalari haqida xulosa chiqarish imkoniga ega bo‘ladilar. Agar
jamiyat hisobotni taqdim etmasa yoki noto‘g‘ri ko‘rsatsa, qonunchilik asosida
moliyaviy va ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin. Hisobotlar orqali
jamiyat o‘zining ishonchliligi va barqarorligini namoyon qiladi. Bu esa
investorlar va moliyaviy institutlar uchun hal qiluvchi axborot manbai
hisoblanadi.
4. Fond bozorida ishtirok etish imkoniyati
Ochiq jamiyatlar o‘z aksiyalari bilan fond birjasida erkin savdo yuritishi
mumkin. Bu esa jamiyatga katta miqdordagi investitsiyalarni jalb qilish, o‘z
aksiyalarining bozor bahosini shakllantirish va kompaniya brendini xalqaro
miqyosda tanitish imkonini beradi. Fond bozorida ishtirok etish uchun jamiyat
bir qancha talablarga javob berishi lozim: yillik moliyaviy hisobotlar, audit
xulosasi, korporativ boshqaruv kodeksiga rioya qilish, ichki nazorat tizimi va
boshqalar. Fond birjalarida qatnashish jamiyat uchun doimiy monitoring,
baholash va o‘z ustida ishlashni talab qiladi. Bu esa uzoq muddatli rivojlanishga
olib keladi. Jamiyat aksiyalarining fond birjadagi narxi uning faoliyati,
moliyaviy ko‘rsatkichlari va bozor ishonchiga qarab belgilanadi. Shuningdek,
fond bozori orqali aksiyalarni qayta joylashtirish, likvidlikni oshirish va boshqa
kompaniyalar bilan qo‘shilish yoki qo‘shib olish strategiyalarini amalga
oshirish mumkin.
5. Investorlar oldida yuqori darajada shaffoflikni ta’minlash
Ochiq hissadorlik jamiyati investorlar oldida moliyaviy va boshqaruv
jihatdan shaffof bo‘lishi kerak. Bu degani, jamiyat o‘z faoliyati haqida
muntazam ravishda aniq, ishonchli va to‘liq axborot taqdim etadi. Investorlar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

jamiyatlarning raqobatbardoshligini, ishonchliligini va investitsion
jozibadorligini yanada oshirish mumkin, deb hisoblayman.
Xulosa qilib aytganda, men bu kurs ishi orqali hissadorlik jamiyatlari
faoliyatining nazariy asoslari va amaliy jihatlarini chuqur o‘rgandim.
O‘zbekiston misolida tahlillar olib borib, bu institutni iqtisodiy barqarorlik va
taraqqiyotning muhim vositasi sifatida baholash mumkinligiga ishonch hosil
qildim. Kelgusida ushbu mavzuni amaliyotda qo‘llash va yanada
chuqurlashtirib o‘rganish niyatidaman.

“O‘zsanoatqurilishbank” AJ, “Kvarts” AJ, “O‘zmetkombinat” AJ kabi yirik
ishlab chiqaruvchi va moliyaviy institutlar aksiyadorlik shakliga o‘tkazildi. Ular
bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiy barqarorligining tayanchi bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Keyingi yillarda hissadorlik jamiyatlari faoliyatini takomillashtirish, ularning
ochiqligi va samaradorligini oshirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi. 2015-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aksiyadorlik
jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-4720-sonli qarori qabul qilinib, barcha yirik jamiyatlarga
xalqaro korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish majburiyati yuklatildi. Bu
esa, o‘z navbatida, jamiyatlar faoliyatida ochiqlik, javobgarlik, moliyaviy
hisobot berish tartibi va ichki nazorat tizimlarining joriy qilinishini ta’minladi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan
aksiyadorlik jamiyatlari soni 6000 dan ortiq bo‘lib, ularning katta qismi real
sektor (ishlab chiqarish), moliya sektori (banklar, sug‘urta), aloqa, energetika va
transport sohalariga to‘g‘ri keladi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, fond birjasida
ro‘yxatdan o‘tgan jamiyatlar soni 150 tadan oshdi, bu esa investorlar ishonchi
va aksiyalar muomalasi hajmining ortib borayotganidan dalolat
beradi.Shuningdek, “xalq aksiyadorligi” konsepsiyasi asosida yirik davlat
korxonalarining aksiyalari aholiga va investorlar ommasiga sotuvga
chiqarilmoqda. Masalan, “O‘zsanoatqurilishbank” AJ va “Qo‘qonspirt” AJ kabi
korxonalarning aksiyalari fond birjasi orqali ommaga taklif etildi. Bu orqali
oddiy fuqarolar ham aksiyadorlik orqali iqtisodiy faoliyatda ishtirok etish
imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda.
Ammo, shunga qaramay, hissadorlik jamiyatlari faoliyatida bir qancha
muammolar ham mavjud. Xususan:
— aksiyadorlar huquqlarining to‘liq ta’minlanmasligi;
— yillik yig‘ilishlarning noto‘g‘ri tashkil etilishi;
— dividendlar bo‘yicha to‘lovlar sustligi;

jamiyatlar o‘z faoliyatini qonuniy ravishda yuritib, kapital jalb qilish, ishlab
chiqarishni kengaytirish va raqobatbardoshlikni oshirish imkoniyatiga ega
bo‘ladi.
Hissadorlik jamiyati ochiq yoki yopiq shaklda tashkil etilishi mumkin. Ochiq
hissadorlik jamiyati aksiyalarini ommaviy savdoga chiqaradi va istalgan shaxs
aksiyalarni sotib olish huquqiga ega bo‘ladi. Yopiq hissadorlik jamiyatida esa
aksiyalar faqat muayyan shaxslar doirasida taqsimlanadi. Bu shakl korxonani
boshqarishda ko‘proq nazoratni saqlash imkonini beradi, lekin kapitalni jalb
qilish imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Ayni paytda, O‘zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligi va Davlat aktivlarini boshqarish agentligi orqali hissadorlik
jamiyatlari ro‘yxatga olinadi va faoliyati nazorat qilinadi.
Bundan tashqari, hissadorlik jamiyatlari faoliyatini tartibga soluvchi boshqa
normativ-huquqiy hujjatlar qatoriga “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi
Qonun, “Korporativ boshqaruv kodeksi”, Davlat soliq qo‘mitasining aksiyalar
bo‘yicha soliq hisoboti talablari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
tegishli qaror va farmonlari kiradi. Ushbu hujjatlar jamiyat faoliyatining
shaffof, samarali va investitsiyaviy jozibali bo‘lishini ta’minlashga xizmat
qiladi.
Hissadorlik jamiyatlarining huquqiy maqomi ularni nafaqat iqtisodiy faoliyat
yurituvchi subyekt, balki iqtisodiy rivojlanishga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi
omil sifatida namoyon etadi. Ular ko‘plab yirik loyihalarni moliyalashtiradi,
xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi, yangi ish o‘rinlarini yaratadi va iqtisodiy
o‘sishni ta’minlaydi. Shuningdek, jamiyatlar o‘z aksiyalarini birjada
joylashtirish orqali kapital bozorida faol ishtirok etadi. Bu esa moliya bozori
infratuzilmasini mustahkamlab, korporativ boshqaruvning zamonaviy
tamoyillarini joriy etish imkonini beradi.Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki,
rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida hissadorlik jamiyatlari orqali mulkchilikni
ommaviylashtirish, korxona boshqaruvini professionalizatsiya qilish va
iqtisodiy samaradorlikni oshirish keng yoyilgan. O‘zbekistonda ham ushbu

Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi kurs ishi

Купить