Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

Информация о документе

Цена	80000UZS
Размер	63.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Gulsevar Normo'minova

Дата регистрации 01 Декабрь 2025

0 Продаж

Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: HOL VA UNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TADQIQI
ʻ

Bajardi:
Qabul qildi:
TOSHKENT — 2025
1

MUNDARIJA:

KIRISH ………………………………………………………….......................3
I BOB. HOLNING LINGVISTIK TABIATI VA NAZARIY ASOSLARI
…………………….………………………………………………………...... ..6
1.1. Hol tushunchasi va uning morfologik, sintaktik ifodalanishi………...........6
1.2. Holning turlari, ularning tizimi va ishlatilish xususiyatlari…...…………..10
I bob yuzasidan xulosa………………………………………………..……...15
II BOB. HOLNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA TADQIQI: TARIXIY ʻ
VA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR ………………………………........16
2.1. XX asrgacha bo lgan o zbek tili grammatikasida hol masalasining o rganilishi
ʻ ʻ ʻ
……………….…………………………….... ……….…….…..……...……....16
2.2. XX asr va mustaqillik davri o zbek tili grammatikasida hol masalasining
ʻ
o rganilishi ……………………..………………………………………………22
ʻ
II bob yuzasidan xulosa……………..…………………………………...........34
UMUMIY XULOSA …………..……………………………………………...35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………...…………………36
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Til – inson tafakkuri va ma naviyatining eng yorqinʼ
ifodasidir. Har bir xalqning tili uning madaniyati, tarixiy taraqqiyoti va
dunyoqarashini aks ettiradi. O zbek tili ham ko p asrlik tarixga ega bo lgan boy va
ʻ ʻ ʻ
rivojlangan til hisoblanadi. Har qanday tilning taraqqiyoti, eng avvalo, uning
grammatik qurilishi, ayniqsa, sintaksisi bilan chambarchas bog liq. Sintaksis esa
ʻ
gap birliklarining tuzilishi, o zaro aloqasi, mantiqiy ketma-ketligi orqali til tizimini
ʻ
yanada mukammallashtiradi. Ayniqsa, ikkinchi darajali bo laklar ichida hol
ʻ
sintaktik tizimda alohida o rin egallaydi.
ʻ
“Til har qanday xalq uchun eng muqaddas qadriyat, millat timsoli va
mustaqillik timsolidir. Biz o zbek tilini rivojlantirish, uning davlat boshqaruvidagi,
ʻ
ilm-fan va texnologiyalar, ta lim-tarbiya va madaniyatdagi mavqeyini
ʼ
mustahkamlash uchun yanada katta harakatlar qilishimiz kerak.” 1
-degan edi
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev.
Tilning grammatik tuzilishi, xususan, sintaksis bo limi jamiyatning nutqiy
ʻ
ehtiyojlarini qondirishda alohida o rin tutadi. Gapning mazmunini to laqonli
ʻ ʻ
ifodalash, unda harakatning turli jihatlarini aniqlik bilan bayon etish sintaktik
bo laklarning o zaro uyg unligi orqali yuzaga keladi. Shu nuqtai nazardan
ʻ ʻ ʻ
qaralganda, ikkinchi darajali bo laklarning eng muhimlaridan biri bo lmish hol
ʻ ʻ
o zbek tili sintaksisida alohida ilmiy e tiborni talab qiladigan kategoriya
ʻ ʼ
hisoblanadi. Holning mazmunni to ldirishdagi, gapni kengaytirishdagi, harakatga
ʻ
turli semantik belgi berishdagi roli uni sintaktik tizimning markaziy
komponentlaridan biriga aylantiradi.
Hol harakatning tarzini, paytini, o rnini, sababini, maqsadini, miqdor-darajasini,
ʻ
shartini va boshqa turli jihatlarini ifodalashi bilan ajralib turadi. Shu boisdan u
gapning mantiqiy mazmunini aniqlash, ichki munosabatlarini ko rsatish, fikrni
ʻ
izchil yetkazishda beqiyos ahamiyatga ega. Holning mazmuniy tabiatining
murakkabligi, ifodalanish vositalarining rang-barangligi hamda uning har bir
1
Ш.М.Мирзиёев. “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз” мавзусидаги Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали
маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. – Т.: “Ўзбекистон”.
2016. – 56 б .
3

uslubda turlicha namoyon bo lishi bu birlikni tilshunoslikning turli yo nalishlaridaʻ ʻ
– semantika, stilistika, sintaksis, matnshunoslikda o rganilishini taqozo etadi.
ʻ
O zbek tilshunosligida hol masalasi XX asrning boshlaridan e tiboran izchil
ʻ ʼ
tadqiq etila boshlagan. A.G ulomov, M.Asqarova, Sh.Rahmatullayev,
ʻ
N.Mahmudov, A.Nurmonov kabi olimlar holning struktura-semantik jihatlarini,
uning turlari va vazifalarini ilmiy asoslab berganlar. Biroq holning o zbek tilidagi
ʻ
barcha ko rinishlari, uning qadimgi turkiy yodgorliklardagi ifodalanishi, hozirgi
ʻ
adabiy tilning turli uslublarida qo llanish xususiyatlari, elektron kommunikatsiyada
ʻ
holning funksiyasi kabi masalalar hanuzgacha dolzarbligini yo qotmagan.
ʻ
Bugungi kunda tilning funksional imkoniyatlari kengayib borayotgani, nutqning
turli shakllari vujudga kelayotgani, matn lingvistikasi va korpus lingvistikasining
rivojlanishi holning yangi qirralarini ochishga imkon yaratmoqda. Ayniqsa,
zamonaviy sintaksisda nutqiy jarayonni modellashtirish, gap bo laklarining
ʻ
distributiv imkoniyatlarini aniqlash, holning semantik xaritasini tuzish kabi
yo nalishlar yangicha ilmiy yondashuvni talab etadi. Shu jihatdan holning o zbek
ʻ ʻ
tilidagi grammatik tahlilini yangicha paradigmalarda o rganish ushbu kurs ishining
ʻ
dolzarbligini belgilaydi
Kurs ishi mavzusining obyekti . O‘zbek tilidagi hol kategoriyasi, ya ni gap
ʼ
tarkibida harakatning turli semantik belgilari (tarzi, o rni, payti, sababi, maqsadi,
ʻ
miqdor-darajasi, sharti va boshqalar)ni ifodalovchi ikkinchi darajali bo lakning
ʻ
grammatik, semantik va funksional namoyon bo lish shakllaridir.Holning qadimgi
ʻ
turkiy yodgorliklardan tortib, hozirgi adabiy tilgacha bo lgan rivoji, turli
ʻ
uslublardagi qo llanishi va zamonaviy lingvistik talqinlardagi o rni ushbu
ʻ ʻ
tadqiqotning asosiy obyektini tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti . Holning ifodalanish vositalari, turlari,
semantik xususiyatlari, gap strukturasi va matn mazmunini shakllantirishdagi
funksional roli, shuningdek, holning o zbek tilshunosligidagi turli davrlarda talqin
ʻ
qilinishi va uning nazariy asoslaridir.
Kurs ishining maqsadi . Holning nazariy mohiyatini, grammatik-semantik
xususiyatlarini va o zbek tilshunosligida o rganilganlik darajasini har tomonlama
ʻ ʻ
4

tahlil qilish, shuningdek, hol kategoriyasining turli tarixiy bosqichlarda va
zamonaviy til tizimidagi tutgan o rnini ilmiy asoslashdan iborat.ʻ
Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz.
— Hol tushunchasining mazmun-mohiyati va lingvistik tabiatini aniqlash.
—Sintaktik bo laklar tizimida holning o rnini belgilash.
ʻ ʻ
—Holning semantik tasnifini va uning turlarini ilmiy jihatdan asoslash.
—Holning grammatik ifodalanish vositalarini tizimlashtirish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, kurs ishining
umumiy 36 betini tashkil qiladi.
I BOB. HOLNING LINGVISTIK TABIATI VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Hol tushunchasi va uning morfologik, sintaktik ifodalanishi
5

Hol (tilshunoslikda) — gapning ikkinchi darajali bo laklaridan biri bo lib, ish-ʻ ʻ
harakatning belgi-sifatini, uning bajarilish usulini, shu bajarilish bilan bog liq
ʻ
bo lgan o rin, payt, sabab, maqsad, shart-sharoit, miqdor-daraja kabi
ʻ ʻ
xususiyatlarini ko rsatadi.
ʻ
Hol ravish, fe l, ot, sifat, son, olmosh kabi so z turkumlari bilan, shuningdek,
ʼ ʻ
taqlidiy so zlar bilan ifodalanadi:
ʻ
Odil uyalganidan qizarib ketdi (Oybek);
Sulaymonov tantanali ravishda knopkani bosdi (Abdulla Qahhor);
Yetti o lchab, bir kes (Maqol).
ʻ
Ravishning barcha turlari hol vazifasida kela oladi. Fe lning ravishdosh,
ʼ
sifatdosh shakllari hol vazifasida keladi. Masalan,
Saida kulib so zladi. Anvar jilmaygan holda kirib keldi.
ʻ
O zbek tilida hol mazmun jihatdan 8 xil bo ladi:
ʻ ʻ
Tarz holi. — ish-harakatning bajarilish holati, usuli va sifatini bildiradi, odatda
fe lga bog lanadi:
ʼ ʻ
Ular juda sekin yurishdi (Oybek).
Miqdor-daraja holi — ish-harakatning bajarilish darajasini, shu bajarilish bilan
birga bog liq bo lgan miq-dorni bildiradi:
ʻ ʻ
Ko p o yla, oz so zla (Maqol).
ʻ ʻ ʻ
Sabab holi — harakat, holat yoki belgining ro y berish sababini bildiradi. Bunday
ʻ
Hollar fe l bilan ifodalangan bo lakka ham, ot bilan (keng ma noda)
ʼ ʻ ʼ
ifodalangan bo lakka ham bog lana oladi:
ʻ ʻ
Qolaversa, keyin – jon ukamizga jonimiz kuyganidan keldik (O. Yoqubov).
O sha oqshom men andak sharob ichganim uchun kayfiyatim yaxshi edi (R.
ʻ
Tagor).
Maqsad holi — harakat, holat yoki belgining ro y berishidagi maqsadni anglatadi:
ʻ
Sizni deb bu yerga keldim, Yo lchi aka (Oybek).
ʻ
Shart holi — harakat, holatning biror shart asosida ro y berishini bildiradi: Ish –
ʻ
lasa, tishlaydi.
6

To siqsizlik holi — harakat, holatning ro y berishiga to siq bo la olmagan shartniʻ ʻ ʻ ʻ
bildira-di:
U ko rsa ham o zini ko rmaslikka soladi.
ʻ ʻ ʻ
O rin holi — harakat va holatning ro y berishi, boshlanish, yo nalish o rnini va bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo nalishdagi so nggi nuqtani bildiradi:
ʻ ʻ
Stansiyadan temiryo lchilar, shahardan hasharchilar yetib keldi (A. Muxtor).
ʻ
Har yerni qilma orzu, har yerda bor tosh-tarozu (Maqol).
Payt Holi — harakat, holatning ro y berish vaqtini anglatadi:
ʻ
Erta-indin bu adirlar ham chamandek yashnaydi (Sh. Rashidov).
“So nggi yillarda hol bo yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari holning
ʻ ʻ
ma no (mazmun) turlari keragicha tahlil qilingan bo lsa-da, uning grammatik
ʼ ʻ
tabiati chuqur va atroflicha tavsif etilmaganligini ko rsatadi. Amalga oshirilgan
ʻ
tadqiqotlar ham holning faqat nutqiy ko lamdagi tashqi belgilari, ma nosi, vazifasi
ʻ ʼ
hamda ifodalanish xususiyatlarini talqin qilishga bag ishlangan.”
ʻ 2
Hol — gapda fe l bildirgan harakat yoki holatning turli jihatlarini aniqlab,
ʼ
kengaytirib, to ldirib beradigan ikkinchi darajali sintaktik bo lakdir.
ʻ ʻ
U harakatning qanday? qayerda? qachon? nima sababdan? kim uchun? qanday
sharoitda? kabi savollariga javob bo lib keladi.
ʻ
Asosiy belgisi: hol harakatni tavsiflaydi, uni to liq mazmunan tushunishga yordam
ʻ
beradi.
Holning sintaktik xususiyatlari
1. Hol harakatga bog lanadi
ʻ
Hol faqat kesim yoki boshqa harakat bildiruvchi so zga bog lanadi.
ʻ ʻ
Masalan:
U tez yurdi. — “tez” hol bo lib, “yurdi” kesimiga bog langan.
ʻ ʻ
2. Hol gapning ikkinchi darajali bo lagi
ʻ
Hol gapning asosiy grammatik tuzilishini tashkil etmaydi, lekin mazmuniy jihatdan
juda muhim bo lakdir.
ʻ
3. Hol gapda erkin joylashadi
2
S.Zufarov. Kelurnoma. / / « O ‘zbck tili va adabivoti masalalari». 1961, №3;
7

Hol gap boshida, o rtasida, oxirida kelishi mumkin. Bu holning erkin sintaktikʻ
tabiatini ko rsatadi.
ʻ
Holning semantik mohiyati
Hol — harakatning qo shimcha belgi va sharoitlarini ifodalaydi:
ʻ
harakatning xarakteri,bajarilish vaqti,harakatning o rni,bajarilish sababi,
ʻ
maqsadi,miqdoriy darajasi,bajarilish shakli,shart-sharoiti.
Ya ni, hol gap mazmunini kengaytiradi, to ldiradi, rang-baranglashtiradi.
ʼ ʻ
Holning nutqdagi vazifalari
1. Mazmunga aniqlik kiritadi
Hol orqali harakatning qanday ro y bergani tushunarli bo ladi.
ʻ ʻ
2. Gapni kengaytiradi
Hol gapni kengaytiruvchi bo lak bo lib, fikrni mukammallashtiradi.
ʻ ʻ
3. Nutqning ekspressivligini oshiradi
Ayniqsa badiiy uslubda hollar matnning obrazliligini kuchaytiradi.
4. Matnning ritm va ohangiga ta sir qiladi
ʼ
Holning joylashuvi gapning intonatsion tuzilishiga ham ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Holning grammatik ifodalanish vositalari
Hol o zbek tilida bir necha grammatik vositalar bilan ifodalanadi:
ʻ
1. Ravishlar
tez, sekin, rosa, yaxshi…
2. Kelishik shakllari
-da: maktabda, uyda
-ga, -qa
-dan, -tadan
3. Sifatdosh va ravishdosh shakllari
-ib: kulib, yugurib
-gach: kelgach
-may: aytmay
-lab: o ylab
ʻ
4. Ko makchilar yordamida
ʻ
8

$bilan, uchun, sababli, tufayli, singari… 5. So z birikmalariʻ ertalabdan beri, juda ko p holda, ko pincha… ʻ ʻ 6. Mustaqil so zlar asosida ʻ Ravish va otlar bevosita hol vazifasida kelishi mumkin: Bugun kelaman. — “bugun” — payt ma nosida hol. ʼ Holning strukturadagi o rni ʻ Hol gapning obligator (majburiy) va fakultativ (ixtiyoriy) bo laklaridan bo lib, ʻ ʻ odatda fakultativ hisoblanadi, lekin ayrim fe llar bilan majburiy hol keladi: ʼ o tirib qolmoq — tarz holi talab etiladi ʻ ketib qolmoq — harakatning boshlanish shakli hol talab qiladi Holning boshqa bo laklardan farqi ʻ Hol — kesimni to ldirmaydi, balki aniqlaydi. ʻ To ldiruvchi esa kesimning talabini bajaradi. ʻ Hol — harakatning qo shimcha belgisi, ʻ Aniqlovchi esa otning belgisini Hol — harakatga xos, Ega — darak beruvchi asosiy bo lak, ʻ Kesim — gapning markazi Holning vazifasi mazmunni boyitish. “Tilshunoslik tarixida holning tabiati, ifoda shakllari, uning gapdagi semantik roli haqida jadidlar, keyinroq S. I. Izmailov, A. Hojiyev, M. Asqarova, H. G ulomov, G . Rahmatullayev kabi olimlar tomonidan chuqur tadqiqotlar olib ʻ ʻ borilgan. Ayniqsa, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab holning semantik tasnifi, grammatik xususiyatlari, stilistik funksiyalari, nutq turlarida qo llanishi haqida ʻ alohida ilmiy qarashlar shakllandi.” 3 Zamonaviy sintaksisda hol gapning mazmuniy qurilishida eng moslashuvchan, eng harakatchan, eng ko p qo llanuvchi bo lak sifatida baholanadi. Chunki u ʻ ʻ ʻ 3 Abdurahmonov G \, Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. — Т .: « 0 ‘qituvchi». 1973, 1 7 -2 6 -b. 9$