• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 44.5KB
Покупки 13
Дата загрузки 14 Август 2024
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

I BOB. HOL HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT 1.1.Holning ta’rifi haqida Odatda fe’l bilan ifodalangan bo’lakka bitishuv yoki boshqaruv yo’li bilan bog’lanib, undan anglashilgan ish-harakatning belgisini bildiradigan ikkinchi darajali bo’lakka hol deyiladi. Hol ish-harakatning qay tarzda bajarilishini, uning bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan o’rin, payt, sabab, maqsad, miqdor-daraja kabilarni bildiradi. Hol ravish, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari shakllaridagi ot yoki ko’makchili ishlatilgan so’zlar, sifat, son, fe’l shakllari, taqlid so’z hamda so’z birikmasi orqali ifodalanadi. Ravish, asosan, hol vazifasini bajaruvchi mustaqil so’z turkumidir. Masalan: Faqat idora yaqinidagi MTS tomonidan yakka traktorning o’qtin- o’qtin gurillagani eshitildi. (O’.Hoshimov). Asta esa boshlagan shamol tumanni pastliklarga olib ketdi. (J.Abdullaxonov). Gapda hol bo’lib kelish fe’lning ravishdosh shaklining ham asosiy vazifalaridandir. Masalan: Tomchilarning derazaga chirsillab urilishi aniq eshitila boshladi. (O’.Hoshimov). Erali bu gaplarni choyxonada odam gavjum paytida maqtana-maqtana aytib berdi. (S.Ahmad). Ot jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigida kelib yoki ko’makchi bilan birga ishlatilib hol vazifasini bajarishi mumkin: Toshkentga butun mamlakatdan katta geolog olimlar kelishgan. (S.Karomatov). Mashina shiddat bilan qaltis tog’ yo’lidan uchib ketdi. (O’.Hoshimov). Harakat nomi gapda hol bo’lib kelganda, u ham ot kabi shakllanadi: Mehmonlarni kutish uchun bog`ga dasturxon tayyorlatib qo’yishgan edi. (S.Ahmad). Taqlid so’z ham gapda hol vazifasida kela oladi: Toshlar havoni g’iz-g’iz yorib o’tadi. (Oybek). Ko’chadan dupur-dupur o’ynoqlab bir gala otlar o’tadi. (J.Abdullaxonov). Ba’zan hol so’z birikmasi bilan ifodalanadi: Tong otar payti bulbullar paydar-pay sayraydi. (S.Ahmad). Aqlni o’stirmoq uchun hadeb o’qiyvermasdan ko’proq fikrlash kerak. («Tafakkur gulshani»). 6 2.2. Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti. O’zbek tilining lug’at tarkibi ko’pdan buyon o’rganilib keladi. O’zbekiston Respublikasi M.Qoshg’ariy nomidagi til va adabiyot instituti tomonidan 1957 yil nashr etilgan «Hozirgi zamon o’zbek tili» 1966 yilda nashr etilgan «Hozirgi o’zbek adabiy tili» asarining birinchi tomida o’zbek tili lug’at tarkibining masalalariga birmuncha o’rin berilgan. O’zbekiston Respublikasi oliy o’quv yurtlari filologiya til va adabiyot fakultetlari talabalari uchun yozilgan darslik va qo’llanmalarda ham o’zbek tilining lug’at boyligiga ancha o’rin ajratilgan. Bu ishlar asos e’tibori bilan normativ-tasviriy ishlar bo’lgani uchun o’zbek tilining so’z boyligi ularda norma va grammatek talablari asosida tavsif etiladi. O’zbek tili lug’at tarkibining ma’lum sohalariga bag’ishlangan monografik tadqiqotlar yaratildi. O’zbek tilida xorijiy so’zlar, evfemizmlar, eskirgan so’zlar, kasb-hunar leksikasi, antroponimlar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. S.Ibrohimov 1961 yilda «O’zbek tilining kasb-hunar leksikasi» degan temada doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. O’zbek tili frazeologiyasiga bag’ishlangan birinchi yirik ish Sh.Rahmatullaevning 1952 yilda Moskvada himoya qilingan 22 paradigmatik qator doirasidan sintagmatik qator doirasiga o’tishi, virtuallik belgilarini tark etib, aktual holat kasb etishi va shu yo’sinda gapning sintaktik shakllanishi nutq lingvistikasining g’oyat muhim masalalarini taqozo etadi. Ravshanki, gapning asosiy bevosita ishtirokchi elementlari so’zlar hisoblanadi. Biroq gap sathida so’zlarning o’zaro bog’lanishi ularning shunchaki ketma-ket kelishidan iborat bo’lmay, bunda tilning semantik, sintaktik va hatto fonologik qurshov (distributsiya) qoidalari ustuvor ahamiyatga ega bo’ladi. Bu jarayonda gap shaklini tashkil etayotgan har bir bevosita ishtirokchi element uning ajralmas bir bo’lagi vazifasini olib, ma’lum bir funksional qiymat kasb etadi. Chunki gap tarkibida faollashayotgan har bir element orqali ma’lum bir kommunikativ, semantik yoxud pragmatik maqsad ko’zda tutiladi. Mazkur maqsad ifodasi esa turlicha ro’y beradi. Masalan, gapda tilning ba’zi birliklari katta yoki kichik bo’lishidan qat’i nazar, mustaqil holatda faollashib, ega yoki kesim vazifasini bajarsa, ba’zilariga boshqalarning yordamida aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol vazifalari yuklanadi, ayrimlari esa muxtor tarzda harakatga keladi. 21 gap bo’laklari bo’yicha ko’zga ko’ringan mutaxassislardan biri. U «O’zbek tilida gapning bosh bo’laklari», «Hozirgi o’zbek tilida gapning semantik-sintaktik jihatdan bo’linishi» degan temada doktorlik dissertatsiyasi himoya qildi. Qo’shma gap-o’zbek tilining qizg’in o’rganilayotgan sohalaridan biri. O’zbek tilida shart va to’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar payt, to’ldiruvchi, bir necha gapli qo’shma gaplar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari yoqladi. O’zbek tili punktuatsiyasi bo’yicha qator qo’llanmalar yaratildi.X.G’oziev o’zbek punktuatsiyasi tarixiga oid bir qancha asar yozdi. K.Nazarov «O’zbek tili punktuatsiyasi asoslari,, «Tinish belgilari va yozma nutq» qo’llanmalarini bostirib chiqardi. XULOSA Xulosa qilib aytganda tilimizda shunday elementlar ham mavjudki, ular biror sintaktik vazifani bajarmay so’zlovchining o’zi bayon etayotgan fikrga, yoxud o’sha fikrning ifoda etilishi usuliga bo’lgan munosabatni bildiradi. Bunday munosabat tasdiq, umid, ishonch, gumon, taxmin, shodlik, taajjub va hokazo ma’nolarni anglatib, bayon qilinayotgan fikr tartibini, mazkur fikrning oldingi mulohaza bilan bog’liqligini ifodalaydi. Bular modal so’zlar bo’lib, gapning biror bo’lagiga yoki butun gapga taalluqli holda kirish so’z mavqyeida kelishi bilan sintaktik va nihoyat, fikrga aniqlik kiritishi, tasdiq, taxmin, tartib turlicha emotsional munosabatlarni ifodalashi bilan semantik belgilarga ega bo’la oladi [21-560 б ]. Kirish so’z va kirish birikmalar gapning umumiy strukturasini kengaytirib, uning mazmuniga qo’shimcha ma’no berishiga qaramay, an’anaviy grammatikalarda gap bo’laklari qatoriga kiritilmaydi. Bu esa gapni tashkil etuvchi bevosita ishtirokchilarning birini bosh bo’lak, ikkinchisini ikkinchi darajali bo’lak 25 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Masofaviy ta’lim fakultet dekani _________ N.Chiniqulov “____” __________________ MAVZU: Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi mavzusida KURS ISHI Himoyaga tavsiya etildi. Masofaviy ta’lim kafedrasi Mudiri _________ R. Abdullayeva TOSHKENT – 2024 Talabaning F.I.SH. Boymirzayeva Sevinch Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305 - guruh Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi: “Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi” 1 She’riyatda, shiorlarda kesim gapning boshida ham keladi: Intilar borliqni inson Barkamol etmoq uchun. Ne ajab, insonni borliq Barkamol etgan emas. (E.Vohidov.) III. Vositasiz to’ldiruvchi odatda fe’l kesim oldida keladi. Masalan: Mashina shamoli brezentning uchini hilpiratib, chakmonning etaklarini tortqilaydi. (P.Qodirov). Ba’zan vositasiz to’ldiruvchi gapning boshida keladi: Yomonlik o’tini faqat yaxshilik o’chiradi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). Vositali to’ldiruvchi ham ko’pincha kesimdan oldin keladi: Xayrli va savobli ishlar insonni turli halokatlardan saqlaydi . (Hadis namunalari). IV. Hol ham asosan kesimdan oldin keladi: 1. Payt holi, odatda, gap boshida, ba’zan egadan keyin, ayrim hollarda kesimdan oldin keladi. Masalan: Bugun vahshiy tog’lar orasida u bilan yuzma-yuz keldi. (S.Ahmad). Gazeta yo’q, televizor hali ham ishlamaydi. (S.Ahmad). Erali allaqachon juftakni rostlab qolgan edi. (S.Ahmad). 2. O’rin holi, odatda, kesimdan oldin keladi, ba’zan esa gap boshida keladi: ... mashina tog’ etagidagi ellik-oltmish hovlilik Oyko’l qishlog’iga kirib bordi. (P.Qodirov). Tekislikka yoqqan yomg’ir tog’ tepasiga qor bo’lib tushgan ekan. (P.Qodirov). 3. Ravish holi, odatda, kesim oldida, ba’zan gap boshida keladi: ... barglar orasiga to’planib qolgan oppoq yomg’ir suvi oftobda yaltirab, tirqirab to’kildi. (P.Qodirov). – Keling,- deb sovuqqina ko’rishdi. (P.Qodirov). Qo’qqisdan qorasovuq boshlanib, cho’ponlarni tashvishga solib qo’ydi. (M.Qoriyev). 4. Miqdor-daraja holi ham kesim oldida keladi: Ko’p yurgan ko’p ko’rar, ko’p o’qigan ko’p uqar. (Maqol). 12 5. Sabab va maqsad hollari kesimdan oldin, gapning boshida yoki o’rtasida keladi: Aqlning eng katta g’alabalari, ehtimol, ehtiroslar tufayli ro’yobga chiqqandir. («Tafakkur gulshani»). Atay izlab keldim, oq qoya, sen naqadar mag’rur va kibor. (Mirtemir). Endi ularning xatosini tuzatish uchun hammamiz qancha mashaqqat chekamiz. (P.Qodirov). V. Aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Agar bu tartib o’zgarsa, ularning grammatik holati ham o’zgaradi. 1. Qaratuvchi qaralmishdan oldin keladi: Har bir kishining so’zi o’z fazilatlari dalili va aqlining tarjimonidir. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). 2. Sifatlovchi sifatlanmishdan oldin keladi: Havoda ... yong’oq hazonlarining o’tkir hidi gurkirardi. (O’.Hoshimov). Muvaffaqiyatli tarbiyaning siri - o’quvchiga hurmatda bo’lish. («Tafakkur gulshani»). Gapda sifatlovchi birdan ortiq qo’llansa, ularning tartibi quyidagicha bo’ladi: 1) sifatdosh bilan ifodalangan sifatlovchi+sifatlanmish: U atrofida mavj urib turgan yashil daraxtlarga ... zavq bilan tikilardi. (P.Qodirov). 2) sifatdosh bilan ifodalangan sifatlovchi + olmosh bilan ifodalangan sifatlovchi + sifat bilan ifodalangan sifatlovchi + sifatlanmish: Osmonning yarmigacha chiqib borgan bu bahaybat devorning u yer - bu yerida cho’ponlar yoqqan gulxanlar milt-milt qiladi. (P.Qodirov). 3) –dagi affiksli so’z bilan ifodalangan sifatlovchi + sifat bilan ifodalangan sifatlovchi + sifatlanmish: Hulkar chelakdagi tiniq suvdan ... olib kelib berdi. (P.Qodirov). 4) miqdor tushunchasini bildiruvchi so’z (son, olmosh, ravish) bilan ifodangan sifatlovchi + sifat bilan ifodangan sifatlovchi + sifatlanmish: ... suvdan bir chinni kosa olib kelib berdi. (P.Qodirov). 5) sifatdosh bilan ifodalangan sifatlovchi + son bilan ifodalangan sifatlovchi + sifatlanmish: Yomg’irdan keyingi loyqada muhrlanib qolgan ikkita izning nimasidir go’dak tovonini eslatar edi. (P.Qodirov). 13 5. Maqsad holi ish-harakatning bajarilishidagi maqsadni anglatib, nima uchun? nimaga? nima maqsadda? degan so’roqlardan biriga javob bo’ladi. Maqsad holini ko’pincha «uchun», «maqsadida», «niyatida» yordamchi so’zlari, shuningdek jo’nalish kelishigi – ga affiksi shakllantiradi. Maqsad holi ravish, ravishdosh, ot, frazeologik ibora, harakat nomi, so’z birikmasi bilan ifodalanishi mumkin. Masalan: Qadamimni ataylab dadil-dadil bosaman. (P.Qodirov). Ular baliqlarni tomosha qilgani pastga tushishdi. (S.Ahmad). ... Votti kennoyi andak ko’nglini yozib ketish uchun kelgan ko’rinadi. (J.Abdullaxonov). 6. Miqdor-daraja holi ish-harakatning bajarilishini miqdor jihatdan belgilab, qancha? necha marta? qanchalab? kabi so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Miqdor-daraja holi ko’pincha miqdor-daraja ravishlari bilan ifodalanadi: Gapni oz so’zla, ishni ko’p ko’zla. (Maqol). Dodamat akaning qotma va abjir gavdasiga mos qoramag’iz basharasi Ahmadga borgan sari ko’proq yoqardi. (F.Musajonov). Bular dushman pozitsiyasiga mumkin qadar yaqinroq borib, biron qulay joyda soatlab... poylab etishadi. (A.Qahhor). Yelkasiga charm xalta osgan yigit tarjimon bilan xiyla tortishib qoldi. (J.Abdullaxonov). Miqdor-daraja holi son bilan ifodalanadi. Bunda son yakka o’zi yoki «marta», «karra» so’zlari bilan kelib miqdor-daraja holi vazifasini bajaradi: Yetti o’lchab, bir kes. (Maqol). Ana shunaqa, azizlar, fan yana bir karra g’alaba qozondi. (J.Abdullaxonov). Ortiq ham ayiq ovini bir marta ko’rgan. (P.Qodirov). So’z birikmasi ham miqdor-daraja holi vazifasini bajarishi mumkin. Masalan: Mehmonlar yana bir necha muddat teplitsani aylanishdi. (J.Abdullaxonov). 7 . S hart holi nima qilsa(-m , -ng, -k , -ngiz) so’rog’iga javob bo’ladi va bir harakatning bajarilishi uchun shart bo’lgan ish-harakatni bildiradi: Eksang o’rasan. Qaytarish sharti bilan oldi. 10 1) ish-harakatning bo’lish o’rnini bildirib, qayerda? so’rog’iga javob bo’ladi. U o’rin ravishi, o’rin-payt kelishigidagi so’zlar hamda ko’makchili ishlatilgan so’zlar bilan ifodalanadi: Bostirmada g’ildiraklari olingan... «Volga» mashinasi turibdi. (P.Qodirov). Yuqorida ... bola shitirlashni eshitgan zahoti bu tomonga qarab chopgan edi. (P.Qodirov). Ular yuqoridan shildirab tushayotgan suv bo’yida archa bilan ayqashib o’sgan zirk tagida o’tirib ovqatlanishadi. (P.Qodirov). 2) ish-harakatning yo’nalish o’rnini yoki harakatning bo’lishidagi eng so’nggi chegarani bildirib, qayerga? qayergacha? so’rog’idan biriga javob bo’ladi: U Tolibjonga ro’para kelishdan qo’rqib, so’qmoqdan o’ngga burildi... (S.Ahmad). Ishkomlar tunnel singari bir tekis olis-olislarga cho’zilgan. (J.Abdullaxonov). Qo’rg’oshindek qora bulutlar Oyqor tog’lari tomon o’tib ketdi. (S.Ahmad). – Kelib turing, xola,- eshikkacha kuzatib qo’ymoqchi bo’ldi Qunduz. (J.Abdullaxonov). 3) ish-harakatning boshlanish o’rnini ifodalab, qayerdan? so’rog’iga javob bo’ladi: Ministrlikdan telefon qilishardi. (J.Abdullaxonov). Ammo qayoqdandir hoshiya tortib kelayotgan qora bulut uning yuzini sholday bir nafas o’rab turdi... . (J.Abdullaxonov). Temirjon haligina kutubxonadan olib kelib, divanga betartib sochib qo’ygan kitoblariga qaradi. (J.Abdullaxonov). 4. Sabab holi ish-harakatning bajarilish sababini anglatib, nimaga? nima uchun? nima sababdan? kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. Sabab holini ko’pincha «uchun», «sabali», «tufayli», «bois» kabi ko’makchilari yoki chiqish kelishigi –dan affiksi shakllantiradi. Sabab holi ravish, ot, olmosh, sifatdosh, so’z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: U tortinchoqligi , parishonholligi tufayli ayrimlarga g’alatiroq ko’rinayotganini ham seza boshladi. (J.Abdullaxonov). Muvaffaqiyatsizliklardan ranjishlar yo’llariga g’ov bo’lmas. (J.Abdullaxonov). Negadir birdan zildek bo’lib ketgan qo’lini arang ko’tarib, qo’ng’iroq tugmasini bordi. (F.Musajonov). Hozirgina savdosi yaxshi bo’lganidan Azizbekning ko’ngli vayron bo’ldi. (S.Ahmad). 9 mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish”. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ushbu sintaktik birliklar yuzasidan turli munosabat va qarashlar mavjud. Biz ushbu ishimizda ustozlarning fikrlarini inobatga olga holda, gap bo’laklarini xarakterini chuqurroq o’rganishga, o’zbek tilini o’qitish modellarini tadqiq qilishga qaror qildik. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilarni o’rganishni vazifa qilib oldik. – mavzu yoritilgan barcha ilmiy adabiyotlarni o’rganib chiqish; – ushbu mavzu yuzasidan boshqa tillarda yaratilgan asarlar va ulardagi fikrlarni aniqlash; – badiiy adabiyotlardan gap bo’laklariga xilma-xil misollar to’plash; – an’anaviy hamda innovatsion ta’lim metodlarini chuqurroq o’rganish; – o’rganilgan nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etish. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi tarkibiy tuzilishiga ko’ra kirish, ikkita mustaqil bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 5 davomsizlik (non—continuous aspect) va davomlilik (continuous aspect) aspektlariga ajratiladi, ya’ni tilning morfologik qatlamida o’rganiladi. Grammatik materiallarni tadqiq etishda distributiv, transformatsiya, bevosita ishtirokchilarga ajratish tahlil usullari asosida ko’zga ko’rinarli ishlar qilingan bo’lsa-da.], biz o’z tadqiqotimizda komponent va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish usulini qo’llashni afzal ko’rdik. An’anaviy grammatikada gapni bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga ajratib tahlil qilishda o’ziga xos juz’iy kamchiliklar mavjud. Chunki an’anaviy tilshunoslikda sintaktik birliklarga ajratiladigan bo’laklar ham gapning bir bo’lagi deb qaraladi. Bu esa gap bo’laklarini elementar sintaktik birliklarga ajratish imkonini bermaydi. Undan tashqari, gap tahlilida sintaktik elementlarning semantikasi hisobga olinmaydi. Ammo ushbu ishda tillar tizimida gapda kesim o’rnida kelgan sintaktik birliklarga e’tibor qaratgan holda ularni sintaktik jihatdan o’rganish bilan cheklandik. Ushbu muammoni tadqiq etishda A. M. Muxin va uning shogirdlari tomonidan yaratilgan lisoniy metoddan [20-304 с .] foydalanish bizning nazarimizda yuqorida qayd etilgan usullarga xos ayrim kamchilik va nuqsonlarni to’ldirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur tahlil usuli boshqalaridan farqli ravishda ikki bosqichda amalga oshiriladi. Xususan, boshlangich bosqichda gapdagi elementlar komponentlarga ajratib tahlil qilinadi hamda ushbu bosqichda berilgan elementlarning o’zaro sintaktik aloqalari aniqlanib, bir-biridan farqlanish usullari yunksion va komponent modellarda ifoda etiladi. Tilshunoslik fani taraqqiyotining hozirgi davri bosqichida til tizimi birliklarining qay tarzda nutqqa ko’chirilishi va jumlaning nutqiy zanjirda voqelanishi, sintaktik strukturalarning nutqiy faollashuvi, ularning semantik va sintaktik munosabatlari masalasiga doir muammolar tilshunos olimlarimizdan o’z tadqiqini kutmoqda. Chunki hozirgacha tilning sistema ekanligi to’g’risida diqqatga sazovor tadqiqot ishlari qilingan bo’lsa ham, sistema belgilarining nutqqa ko’chirilishi, boshqacha aytganda, ularning nutqda real ishlatilishi masalasiga kam e’tibor berildi. Mazkur masalalar ayniqsa nutq lingvistikasi ilmiy asoslanayotgan bugungi kunda yanada dolzarb bo’lib qolmoqda. Zotan, til tizimidagi har bir belgining 20 deb, boshqasini nomsiz qoldirib, hech qanday bo’lak qatoriga qo’shmaslik masala mohiyatini nihoyatda chigallashtirib yubormoqda. Bunday vaziyatga ko’pchilik olimlarimiz ko’nikib ketishgan bo’lsalar-da, so’nggi yillarda ba’zi tilshunoslar bu haqda o’zlarining e’tirozli fikrlarini bildirmoqdalar. Masalan, A.R.Sayfullayev o’zining ilmiy izlanishlarida modal so’z va modal birikmalar gapning uchinchi darajali bo’laklari ekanligini va ular semantik vazifalaridan tashqari sintaktik vazifa bajarishi mumkinligini ilmiy jihatdan asoslab berdi. A. R. Sayfullayevning fikricha, kirish so’z va kirish birikmalar ko’pincha gapning kesimi vazifasida kelgan so’z bilan sintaktik munosabatda bo’lib, ular bilan boshqaruv, bitishuv usullari orqali bog’lanadi. Lekin shunga qaramay, bu o’rinda ham muammo yechimi to’liq hal qilinganligini e’tirof etishimiz qiyin ko’rinadi. Chunki gap bo’laklari nazariyasi gap muchalarining formal-sintaktik funksiyalarini atroflicha yoritmayapti. Bizningcha, buning asosiy sababi gap bo’laklari tushunchasining mantiqiy xarakteri bilan bog’liqdir. Boshqacha aytganda, gap bo’laklari tushunchasi sof lingvistik maqsadlarni ko’zda tutmagani bois, u orqali gap komponentlarining tildan nutqqa ko’chirilishi va bu jarayonda qanday sintaktik vazifalar bajarishi masalasi talqinini berib bo’lmayapti. Albatta, vaziyatning bunday tus olishi tilshunos olimlarimizni tashvishlantirmoqda va shu bois gap komponentlari sintaktik tahlilining yangi-yangi usullari taklif ham etilmoqda. Ana shunday tahlil usullaridan biri Praga tilshunoslik maktabining yirik namoyandalaridan biri A.Martinening funksional tahlil nazariyasidir. Mazkur nazariyada nutqning eng kichik birligi «monema» tushunchasi ilmiy iste’molga kiritildi. Bu struktur-funksional tahlil uchun eng qulay atama bo’lib, uning yordamida gap elementlarining funksional tomonlarini va sintaktik qurilmaning shakllanishida har bir elementning paradigmatik qator doirasidan sintagmatik qator doirasiga o’tishi masalalarini mukammal talqin etish mumkin. A.Martine monemalarni uchga bo’ladi: avtonom, funksional va qaram monemalar. Avtonom monema gap tarkibida muxtor holda qo’llanilib, tildan nutqqa biror bir morfologik vositaning yordamisiz ko’cha oladi. Nutqda uning faolligi boshqa monemalar bilan 26 Izohlovchi izohlanmishdan oldin yoki keyin keladi: O’shanda Oxunboboev bilan quvalik temirchi Shakarxon Mo’minova degan juvonning suvrati gazetada chiqqandi. (S.Ahmad). Norboy ota usta Qambarga gap uqtirib ketdi. (P.Qodirov). Agar gap bo’laklarining normativ, to’g’ri tartibi o’zgarsa, inversiya hodisasi ro’y beradi. Inversiya hodisasi ko’proq jonli tilda va she’riyatda kuzatiladi. Inversiyada odatda gap bo’laklarining grammatik holati o’zgarmaydi. Masalan:. Zotiljam kasali-yu yurak siqilishi nimaligini bilmaydi o’sha xonadon ahli. (J.Abdullaxonov). (Ega, ega tarkibi gap oxirida kesimdan so’ng kelgan). Chindan ham hayvonot bog’i desa bo’larkan bu yerni . (J.Abdullaxonov). (Vositasiz to’ldiruvchi inversiyaga uchrab kesimdan keyin qo’llangan.) Qaysi bir gazetada ota-bolaning ko’chat ekib turgandagi surati ham e’lon qilingan edi bir yili. (J.Abdullaxonov). (Payt holi gap oxirida kesimdan keyin kelgan.). Tilshunoslikda gap nutq birligidir. Shuning uchun, uning sintaktik tahlili nutq lingvistikasi qonun – qoidalari bo’yicha amalga oshirilishi kerak bo’ladi. Nutq lingvistikasi qonun-qoidalari esa endigina ilmiy asoslana boshladi. Shu sababli ular orqali sintaktik tahlilda o’z aksini topishi lozim bo’lgan gapning struktur butunligini tashkil etayotgan bevosita ishtirokchi elementlarning tildan nutqqa ko’chirilishi va bu jarayonda ularning qay tarzda sintaktik faollik olishi, sintagmatik zanjirning voqelanishidagi ulushi masalalarini izohlab bo’lmaydi. Gap bo’laklari nazariyasiga asoslanuvchi an’anaviy sintaktik tahlilning zaif tomonlari haqida ba’zi tilshunoslar o’z fikr va mulohazalarini bildirishgan bo’lishiga qaramay, bu sohada hali keskin o’zgarishlar sodir etilganicha yo’q. Z.D. Popova gap bo’laklari tushunchasiga yangicha yondashib, ularning gapda bajaradigan vazifalarini birmuncha mukammalroq va aniqroq izohlashga harakat qiladi. Olima G.A.Zolotova qo’llagan “subyektiv” va “predikativ” terminlaridan foydalanib, gap bo’laklarini ularning vazifalariga ko’ra quyidagicha tasnif etadi. Gapning struktur sxemasiga kiruvchi gap bo’laklari. Bunga subyektivlar (ega, dativ subyektiv, genitiv subyektiv, instrumentativ subyekt va h.k.lar); predikativlar 14 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Istiqlol yillarida o’zbek tilining qo’llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o’ziga xos xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o’quv qo’llanmalari, yangi-yangi lug’atlar ko’plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o’z hissasini qo’shmoqda”. O’zbek tilshunosligida sintaktik birliklarning tildagi vazifalarini aniqlash tadqiqi masalasi ham ona tilimizning yangi-yangi qirralarini ko’rsatib berishga xizmat qiladi. Yangi asr o’qituvchisini tayyorlashda uning pedagogik-psixologik va intellektual salohiyat bo’yicha, innovatsion ta’lim bo’yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta’lim texnologiyalari, ta’limning interfaol usullari va ilg’or samarali metodlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali usullaridan xabardor bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada muhtaram birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida “...farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsad va vazifasi bo’lishi lozim,” deb ta’kidlagan edilar. 2017-yil 7-fevralda imzolangan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha “Harakatlar strategiyasi” IV bobi “Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari” bo’limining “Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish” bo’limi aynan ta’lim sohasiga bag’ishlangan: “Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish; umumiy o’rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo’lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish; ta’lim va o’qitish sifatini baholashning xalqaro 4 standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichmabosqich ko’paytirish; ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag’batlantirish, ilmiy va innovasiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali 4 «Hozirgi zamon o’zbek tilidagi obrazli fe’l frazeologik birliklarning asosiy grammatik xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasi bo’ldi. Bu ishning kirish qismida akad. V.V.Vinogradovlarning frazeologik kontseptsiyasi o’zbek tili materialiga tadbiq etildi. Sh.Rahmatullaev 1966 yilda «O’zbek frazeologiyasining ba’zi masalalari» degan temada doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. O’zbek tili frazeologik boyligini to’plash va o’rganish keyinchalik badiiy adabiyot tili materialida olib borildi. Muqimiy frazeologiyasi, Oydin asarlari frazeologiyasi, A.Qahhorning novatorligi bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. M.Hakimov 1971 yilda frazeologiyaga oid «Yozuvchi va xalq tili» degan monografiya e’lon qildi. Keyingi yillarda o’zbek tilining lug’at boyligi semasiologik planda ham o’rganila boshlandi. O’zbek tilida sinonim so’zlar, antonim so’zlar, polisemantik so’zlar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi: o’zbek tilida polisemiya, so’z ma’nosi va uning valentligi masalalari bo’yicha monografiyalar bosilib chiqdi. I.Qo’chqortoev 1978 yilda «O’zbek tilida nutq fe’llari semantikasi» degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. SH.Rahmatullaev va uning shogirdlari leksik ma’noning tabiati haqida , polisemiya va antonimiya, sinonimiya bo’yicha maqolalar e’lon qilib, dissertatsiya yoqladilar. O’zbekiston leksikografiyasi uzoq tarixga ega. O’zbek tilshunosligining bu sohasi Oktyabr to’ntarishidan keyin ayniqsa tez sur’atlar bilan rivojlandi. To’ntarishidan keyin yaratilgan dastlabki lug’atlar asosan o’quv-ma’rifiy xarakterga ega. E.D.Polivanovning «Kratkiy russko-zbekskiy slovar», K.K.Yudaxinning «Qisqacha o’zbekcha-ruscha lug’at», S.Rahmatiy va A.Qodiriyning «Russko-uzbekskoy slovar» kabi asarlari ana shunday lug’atlar qatoriga kiradi. Bu lug’atlarda o’zbek tili leksikasining asosiy qismi tavsiflandi, o’zbek leksikografiyasining keyingi taraqqiyoti uchun zamin hozirlandi. O’zbek tilining fonetikasi hali keng ko’lamda o’rganilmagan. Bu sohaga bag’ishlangan ishlar sifatida o’zbek tili haqidagi tasviriy asarlar va darsliklarning fonetika qismlarini, yirik ish sifatida V.V.Reshetovning «Uzbekskiy yazk» nomli monografiyasini ko’rsatish mumkin. 23 Hol o’zi bog’lanib kelgan so’z bilan «hol-hollanmish» sintaktik munosabatini yuzaga keltiradi. 1.2. Holning turlari haqida Hollar ma’nolariga ko’ra bir necha turga bo’linadi. 1. Ravish holi ish-harakatning qay tarzda bajarilganligini bildirib, qanday? qanday qilib? qay tarzda? qay holda? degan so’roqlarning biriga javob bo’ladi. U quyidagicha ifodalanadi: 1) holat ravishi bilan: Sahnada hozir biron yangilik yuz berishi kerakday, hamma nafasini ichiga yutib, jimgina tikilib qoldi. Birdan qarsak chala boshladilar. (J.Abdullaxonov). 2) ravishdosh bilan: To’rg’aylar bir nuqta ustida qanot qoqib g’ujurlashadi. (P.Qodirov). Temirjon ularning kuyib-pishib bir-birlariga gap uqtirishlarini ko’rib, o’qituvchilarning muvaffaqiyatidan qanchalik faxrlanishlarini his qila boshladi. (J.Abdullaxonov). Qiqirlab kulganicha qochib borayotgan qizning ortidan jilmayib qarab turdi. (J.Abdullaxonov). Ona yana o’ylay-o’ylay o’yiga etolmay qoldi. (J.Abdullaxonov). 3) sifatdosh+ «holda» ko’makchi so’zi bilan: Bu payt Yulduzning dugonalari o’zaro bahslashgan holda yaqinlasha boshladilar. (J.Abdullaxonov). 4) bosh kelishikdagi ot yoki ko’makchili ishlatilgan ot bilan: Turmushning yaxshi o’tib, farovonlik bilan yashashni istasang, isrofgarchilikka yo’l qo’yma. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»). 5) sifat bilan: Qiyshiq o’tirsang ham, to’g’ri gapir. (Maqol). Albatta, mendan ko’ra paxta ishining ustalari yaxshiroq bilishadi. (J.Abdullaxonov). 6) taqlid so’z bilan: Ufqqa yonboshlagan quyoshning so’nggi nurlaridan yaltiragan mirzateraklar uchidagi nurlar lip-lip o’chdi. (J.Abdullaxonov). Ba’zilar negadir hiring-hiring kulishar, pichir-pichir so’z qotishardi. (J.Abdullaxonov). 7) frazeologik ibora bilan: U tarvuzi qo’ltig’idan tushib ko’chaga chiqdi. (F.Musajonov). 2. Payt holi ish-harakatning bajarilish paytini, uning chegarasini bildirib, qachon? qachongacha? qachondan beri? kabi so’roqlardan biriga javob 7 munosabatning harakterini, gapning grammatik jihatdan qanday bo’laklarga ajralishini, so’zning gapdagi rolini ko’rsatadi. Har bir gap ma’lum obyektiv mazmun va substant material, ya’ni so’zlar yordamida ifodalanadi. Gapning substantsional tomoni uning sintaktik strukturasi hisoblanadi. Sintaktik strukturani tashkil etgan elementlar tilshunoslikda turlicha, ya’ni "gap bo’laklari", "sintaksema", "sintaktik shakl" kabi1 nomlanib kelinmoqda. Sintaktik elementlarni, shuningdek, aktant nomi bilan ham atashadi. Avvalo shuni aytish lozimki, «aktant» termini tilshunoslikka taniqli fransuz olimi Lyus’en Ten’yer tomonidan kiritilgan edi. U aktant deganda, fe’l bajarayotgan ish-harakati ijrosida faol qatnashayotgan leksik birliklarni tushunadi. Aktantlar, boshqacha aytganda, harakat ijrochisi va uning iste’molchilaridir. Ularning ishtirokisiz fe’lning sintaktik vazifalari xususida hamda uning jumla tarkibida voqyelanayotgan faolligi xususida mukammal ma’lumotga ega bo’lish qiyin. Aktant gap sathida ot turkumidagi so’z yoki mazkur so’zning o’rnida qo’llanilishi mumkin bo’lgan olmosh, otlashgan biror so’z orqali ifodalanadi. L.Ten’yer aktantlarni harakat ijrosidagi darajasiga qarab uch turga bo’lib talqin etadi va ularni 1-darajali, 2- darajali, 3- darajali aktantlar deb nomlaydi. L.Ten’yerning aktantlar nazariyasi mantiq iskanjasida bo’lgan tilshunoslikni sezilarli darajada undan tozalash uchun xizmat qilishi shubhasizdir, zotan, mazkur nazariyada an’anaviy sintaktik tahlilda qo’llaniladigan ega, kesim, aniqlovchi va h.k. tushunchalaridan foydalanilmaydi. Ma’lumki, an’anaviy tilshunoslikda gapning sintaktik talqini xususida so’z yuritilganda gapni bo’laklarga ajratib tahlil qilish tushuniladi. Gap bo’laklarining bunday tavsifi tilshunoslikda XX asrning o’rtalariga qadar sintaktik tahlil jarayonida yetakchi rol o’ynadi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, til birliklariga, shu jumladan, sintaksemalarga muayyan ichki strukturaga ega bo’lgan murakkab sistema sifatida yondashuv, tilning boshqa sathlarida bo’lgani kabi sintaktik sathda ham turli yangicha tahlil mezonlarini ishlab chiqish uchun asos bo’ldi. Xususan, A. Nurmonovning fikricha, sistem tilshunoslikda gapning struktur elementlari gap bo’laklari yoki sintaktik pozitsiya, propozitiv struktura elementlari esa obyektiv reallik strukturasiga nisbatan izomorflik, kommunikativ (aktual) struktura tema 16 sistem-struktur sintaktik tadqiqotlar kirib kelgunga qadar davom etib keldi. Ammo H. Ne’matov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva, M. Abzalova kabi o’zbek hamda boshqa xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida kesimning mavqyei yangicha baholandi - kesim gap qurilishidagi mutlaq hokim bo’lak, gap markazi sifatida talqin etildi". Umuman olganda, kesim bosh bo’laklarning biri sifatida barcha tillarda universal harakterga ega bo’lishiga qaramasdan, u ifodalanishiga ko’ra tasniflanganda tilshunoslarning kesim haqidagi fikri turli-tumanligining guvohi bo’lamiz. Masalan, ingliz tili nazariy grammatikalaridan birida kesim quyidagicha tasniflanadi: sodda fe’l kesim, tarkibli fe’l kesim. Tarkibli kesim ikki ko’rinishga ega: 1) tarkibli ot-kesim; 2) tarkibli fe’l-kesim. Ularning ifodalanishi haqida fikr yuritilganda, sodda fe’l-kesim nafaqat yaxlit, yagona fe’l yordamida, balki fe’lning murakkab shakli orqali ham ifodalanishi qayd etilgan. Bundan tashqari, tarkibli ot- kesim bog’lama fe’l hamda predikatni ifodalovchi ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh, holatni ifodalovchi so’zlar, infinitiv, gerundiy yoki ravish orqali ifodalanadi, deb ta’kidlanadi. V.D. Arakinning fikricha, kesim bir komponentli va ikki komponentli kesimlarga bo’linib, bir komponentli kesim ikki turga ajratiladi: a) ega bilan moslashadigan; b) ega bilan moslashmaydigan. Ikki komponentli kesimlar ham ikki turga ajratiladi: a) ot kesim; b) murakkab kesim. Kesimning bunday tasniflanishi B.A. Il’ishning fikrini ham tasdiqlaydi, ya’ni u ingliz tili nazariy grammatikasida kesimni ikki katta guruhga bo’ladi: fe’l kesim, ot kesim, shuningdek, ularning har birini yana ikkiga bo’ladi: sodda fe’l-kesim, qo’shma fe’l-kesim; sodda ot-kesim, qo’shma ot-kesim. Ingliz tili amaliy grammatikasida kesim quyidagicha tasniflanadi: 1) Sodda kesim (Simple predicate); 2) Qo’shma kesim (The compound predicate). Birinchi kesim turi fe’lning shaxsli shakli bilan ifodalanadi, ammo uning tarkibi frazeologik birliklar yordamida ifodalanganini hisobga olib, u frazeologik kesim deb nomlanadi. Masalan: I’ll get a divorce. Kesimning ikkinchi turi ifodalanishiga ko’ra ikki qismdan iborat bo’ladi, birinchi qismi fe’lning shaxsli shakli bilan ifodalansa, ikkinchi qismi esa ot, olmosh, sifat, sifatdosh, gerundiy va infinitiv yordamida ifodalanadi. Qo’shma kesimning o’zi 18 8 . To’siqsizlik holi nima qilsa (-m, -ng, -k , -ngiz) ham//-da? so’roqlariga javob bo’lib, bir ish-harakatning bajari¬lishi uchun to’siq bo’la olmaydigan ish-harakatni bildiradi va shart fе’li+ham//-da), ravishdosh, sifatdosh+bilan ko’makchisi, qaramay, qaramasdan so’zlari qatnashgan qurilma orqali ifodalanadi: Chaqirilmasa ham qatnashdi. Kichik bo’lgani bilan ancha og’ir edi. Shoshganiga qaramay kutib turdi . II BOB. HOLNING O`ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TADQIQI 2.1. Tilshunoslikda gap bo’laklari va sintaktik aloqalar masalalari . O’zbek tilida gap bo’laklarining tartibi, asosan, erkin. Ularning o’rnini almashtirish odatda grammatik holatni o’zgartirmaydi. Masalan: Oppoq bulutlar qishloq ustidan shoshilmay, tog`ga qarab o’tib ketadi. (S.Ahmad). - Qishloq ustidan oppoq bulutlar shoshilmay o’tib ketadi tog`ga qarab. - O’tib ketadi shoshilmay tog`ga qarab oppoq bulutlar qishloq ustidan. – Shoshilmay o’tib ketadi qishoq ustidan tog`ga qarab oppoq bulutlar. Mazkur gaplarda gap bo’laklarining o’rinlarini almashtirish grammatik holatni o’zgartirmagan, ammo gap mazmuniga ma’lum darajada ta’sir etgan, negaki har gal boshqa-boshqa gap bo’laklariga odatdagidan ko’proq ahamiyat berilgan. Lekin, shunga qaramay, gap bo’laklari ma’lum bir normativ tartibda joylashish xususiyatiga ega. O’zbek tilida ega, odatda, gap boshida, kesim gapning oxirida keladi. Ikkinchi darajali bo’laklar esa ega va kesim orasida joylashadi. Bunday tartib, asosan, darak gaplarda bo’lib, u to’g’ri yoki normativ tartib deyiladi. Har bir gap bo’lagiga nisbatan tartib quyidagicha bo’ladi: I. Ega, odatda, gap boshida keladi: Kishilar mirishkor raisni qarsaklar bilan olqishladilar . (Y.Shukurov). Yoyiq gaplarda ega ba’zan kesim oldida ham kelishi mumkin: Uning yigirmataga yaqin qo’y-echkisi borligini ko’p odam bilar edi . (P.Qodirov). Ba’zan ega gapning oxirida ham keladi: G’o’za umriga zavol- ku u. (J.Abdullaxonov). II. Kesim odatda gapning oxirida keladi: Bog’da yetti-sakkiz tup mevali daraxt, ikki chinor, ikki tup mirzaterak o’sgan edi. (J.Abdullaxonov). 11 bo’ladi. Payt holi payt ravishi, ravishdosh, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigidagi so’zlar bilan, ko’makchili ishlatilgan so’zlar bilan, so’z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: Tomosha qilib turganlar doim uni kulgi qilishardi. (P.Qodirov). Ertalab bolalar uchun olgan suvlaridan ozgina qolgan edi. (P.Qodirov). Hech qachon o’z aybingni birovga yuklashni o’rganma!.. (J.Abdullaxonov). Yoshligingda odat qilsang, qariguncha ko’nikasan, qariganingda odat qilsang, ko’ nikkuncha ko’milasan. (Maqol). O’ ttizida er atangan, qirqida sher atanar. (Maqol). Kuni bilan jiyanlarini erkalatib, soy bo’ylarida aylandi. (J.Abdullaxonov). Biz dam olish kuni shahardan tashqariga, Bo’zsuv bo’yiga chiqdik. (O.Yoqubov). Payt holi harakatning bajarilish paytini bildiradi: Shunday diqqat bo’lgan kunlarning birida Tolibjon kechasi xontaxtaga bag’rini berib... xat yozdi. (S.Ahmad). Temirjonning ongi hech qachon bunchalik yangiliklar bilan boyimagan edi. (J.Abdullaxonov). Payt holi harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi: Yangi yilgacha yog’ingarchilik kam bo’ldi... (J.Abdullaxonov). Ertalabdan to qorong’i tushgunga qadar barcha qatori dala qoshidan nari ketmasdi. (J.Abdullaxonov). Temirjon allamahalgacha uyqusi qochib, Usmonali otaning Hilol aka haqidagi gaplarini eslab yotdi. (J.Abdullaxonov). Men yigirma besh yildan beri paxta ekaman. (J.Abdullaxonov). 3. O’rin holi ish-harakatning bo’lish, boshlanish, yo’nalish o’rnini bildirib, qayerda? qayerdan? qayerga? qayergacha? kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi. O’rin holi o’rin ravishi, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar hamda ko’makchili ishlatilgan otlar, so’z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: Unda yuqoridan shitob bilan quyilib kelayotgan tiniq suv toshlarga urilib, qirg’oqqa sapchib oqardi. (S.Ahmad). Afsus, oyoqlar ostida tuzoqlar ko’p. (T.Malik). Osmoni falakka burgut qanotini tarang yozib uchadi. (S.Ahmad). O’rin holi ma’nosiga ko’ra uch xil: 8 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….4 I BOB. HOL HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT 1.1.Holning ta’rifi haqida…………………………………………………..….....13 1.2. Holning turlari haqida…………………………………………….................20 II BOB. HOLNING O`ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TADQIQI 2.1. Tilshunoslikda gap bo’laklari va sintaktik aloqalar masalalari …………......35 2.2. Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti……………….………………….....39 XULOSA……………………………………………………………………….... 52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..…… 54 3 ikki guruhga bo’linadi: 1) qo’shma ot-kesim; 2) qo’shma fe’l kesim. Qo’shma ot- kesim bog’lama fe’l va boshqa so’z turkumlari yordamida ifodalanadi. Bu borada shuni ta’kidlash lozimki, ingliz tilida juda ko’p fe’llar borki, ular gapda bog’lama, mustaqil va yordamchi fe’llar vazifasida ishlatiladi. Bunday hol ingliz tilini o’rganuvchilar uchun ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Everyone was the king. Qo’shma fe’l-kesim ifodalanish usuliga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) Qo’shma modal fe’l-kesim; 2) qo’shma aspekt fe’l-kesim. Qo’shma modal fe’l-kesim asosan, modal fe’llar yoki ularning muqobillari hamda fe’lning infinitiv shaklini qo’shish bilan ifodalanadi: We shall have to exirt ourselves. Kesimning bu turi haqida ham ayrim qiyinchiliklarga duch kelamiz. Masalan, gap tarkibida to hope, to expect, to intend, to attempt, to try, to want kabi fe’llar infinitiv yoki gerundiy bilan birikib kelsa ham qo’shma modal fe’l-kesim deyish mumkin, lekin bu uni chuqurroq tahlil qilishga undaydi. Masalan, I don’t want to take it to anybody (18-M.Wilson, p.313) gapiga e’tibor qilaylik. Bu gapga shunday savol qo’yish mumkin: What don’t you want? Yana, ikkinchi bir gapni olaylik: He tried to open the tin with a pocket knife. Bu gapga esa Why did he try? deb, savol qo’yish mumkin. Mazkur gaplarning birinchisiga qo’yilgan savol to’ldiruvchiga mos bo’lsa, ikkinchisidagi esa, maqsad holiga mos keladi. Yoki ba’zi darsliklarda qayd etilganidek, gapda kesim o’rnida to be obliged, to be bound, to be anxious, to be capable kabi birikmalar infinitiv bilan kelsa ham qo’shma modal fe’l-kesim deb atalishi mumkin. Qo’shma aspekt fe’l-kesim haqida to’xtalsak, u gapda kesim o’rnida to begin, to start, to continue, to stop kabi fazali fe’llar bilan infinitiv yoki gerundiyning birikib kelishi yordamida ifodalanadi. He began to speak; He began speaking. Har ikkala gapga bir xil savol, ya’ni to’ldiruvchiga beriladigan savol mos keladi, What did he begin? E’tibor berib qaralsa, bu kesim turini alohida ajratishda fe’llarning leksik ma’nosi asosiy o’rinni egallaydi. Boshqalarida esa ifoda planiga qarab ajratilgani yaqqol ko’rinib turibdi. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lum bo’ladiki, aspekt kategoriyasi qaysi qatlamda, ya’ni morfologik, sintaktik yoki leksik qatlamda o’rganilishidan qat’iy nazar izohtalabdir. Aspekt kategoriyasi L.S. Barxudarovning fikricha, fe’lning zamon shakllariga qarab o’rganilib 19 (ma’lum) va rematik (yangi), modal struktura obyektiv va subyektiv munosabatlar nuqtayi nazaridan o’rganiladi. Darhaqiqat, har bir strukturaning o’ziga xos elementlari mavjud bo’lib, ular faqat shu struktura darajasidagina o’zaro assotsiativ va sintagmatik aloqada bo’ladi. Shu jihatdan qaralganda, an’anaviy tilshunoslikdagi ayrim muammolarning sababi oydinlashadi. Xususan, an’anaviy tilshunoslikda gapning sintaktik tahlili uni bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga ajratish bilan chegaralanadi. Bunday tahlil gapning shakliy tomonini tekshirish hisoblanadi. Mantiq tilshunoslari esa gap elementlarini ega o’rnida «subyekt», kesim o’rnida «predikat» kabi lisoniy atamalar yordamida tahlil qiladi. Lekin bu borada ega bilan subyekt, kesim bilan predikat o’rtasidagi o’xshashlik tomonlar hamda ularning bir-biridan farq qilish muammosi anchagina bahslarga yo’l ochib berishi e’tibordan chetda qoladi. Masalan, rus mantiqiy tilshunosi F.I. Buslayev, «...tilda egaga bosh kelishikda kelgan ot mos keladi... ba’zan ega va kesim boshqa so’z turkumlari bilan ifodalanadi, lekin har holda egani anglatgan so’z ot ma’nosini, kesimni anglatgan so’z esa fe’l ma’nosini oladi» ,[8-c.8.] degan fikrni bildiradi. Shunday ekan, gapda ega har doim bosh kelishikda kelib, faqat subyektni ifodalasa, kesim fe’l bilan ifodalanib, predikat bo’lib kelsa va ularda bir xillik mavjud bo’lsa, bosh bo’laklarni har xil atamalar bilan atashga nima majbur qiladi, degan savol tug’iladi. Mantiqda implikatsiya munosabatlari ekstensional, intensionallar va ularning orasidagi bog’liqlik orqali, grammatikada esa grammatik kategoriyalar, gapdagi fe’lli va otli qurilmalarning bog’liqligi bilan aniqlanadi. Gapning sintaktik qatlami tahlil qilinganda gapda ega yoki kesimning muhim ahamiyatga ega ekanligi ham ayrim bahslarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. A. G’ulomov va M. Asqarovalar bu haqda shunday deydi: «Bosh bo’laklar gapning asosini tashkil etadi: ular gap konstruksiyasining asosidir, markazidir-gapdagi ikki uyushtiruvchi markazdir. Lekin bosh bo’laklarning yolg’iz o’zi ham mustaqil gapni tashkil qiladi, biroq ba’zi o’rinlarda ularning o’zidan to’liq fikr ifodalanmaydi», deb yozadilar. Bu olimlar egani hokim tarkibning grammatik markazi, shuningdek, uni tobe tarkibdagi bosh bo’lakka - kesimga ham hokimdir, deb ta’kidlashadi. Kesim haqidagi bunday talqin 1980-yillargacha, ya’ni fanimizga 17 (kesim, predikativ ravish, infinitiv va h.k.) kiradi. Gapning struktur sxemasiga kirmaydigan gap bo’laklari. Bu bo’laklar, o’z navbatida, ikkiga bo’linadi: 1. Gapning pozitsion sxemasiga kiruvchi ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, hol). 2.Gapning pozitsion sxemasiga kirmaydigan ikkinchi darajali bo’laklar (aniqlovchi). Tilshunoslarning gapning ikkinchi darajali bo’laklari haqida ham bildirishayotgan salbiy mulohazalarini kuzatamiz. Bu xususda gapirganda akademik V. V. Vinogradov gapning ikkinchi darajali bo’laklari masalasini tubdan qayta ko’rib chiqish kerakligini, ular grammatik tamoyillarga izchil asoslanmaganligi tufayli gap strukturasida sodir bo’ladigan jonli sintaktik aloqalarni mutlaqo sun’iy ifodalashini alohida ta’kidlagan edi. Bunday fikr Ya. I. Rosloves tadqiqotlarida ham ko’zga tashlanadi. Uning « Вопросы языкознания » jurnalida e’lon qilingan maqolasida quyidagilarni o’qiymiz: « Традиционное учение о второстепенных членах предложения … переживает своеобразный и противоречивый кризис ». Olim masalaning bunday holatga kelib qolishining asosiy sababi mantiqiy va sintaktik kategoriyalarning, gap va hukmning, gap bo’laklari va mantiqiy hukm bo’laklarining bir-biridan keskin farqlanmayotganligida deb biladi. Tilshunoslik adabiyotlarida gap bo’laklari va ularning talabga javob bera olmayotgani haqida aytilgan fikr va mulohazalar anchagina bo’lishiga qaramay, hozirgacha bu xususda sof lingvistik qonun-qoidalarga izchil asoslanuvchi biror bir konkret taklif kun tartibiga qo’yilgani yo’q. Bizningcha, buning amalga oshishi nutq lingvistikasining to’liq ilmiy asoslanishi bilan bevosita bog’liqdir. Boshqacha aytganda, gap nutq birligidir va shu bois uning sintaktik tahlili muammolarini ham nutqdan ayri holda hal etish mushkuldir. Ma’lumki, har bir til tizimining sintaktik qatlamini o’rganishda gaplar struktura jihatdan kommunikativ yo’nalishiga hamda tarkibiga ko’ra tasniflanadi. Ammo gapdagi so’zlar o’zaro bog’langan bo’lib, ularning har biri gap tarkibida biror grammatik vazifani bajaradi. Gap strukturasini tahlil qilishda undagi gap bo’laklari sintaktik kategoriya hisoblanadi. Mazkur kategoriyalar gap tarkibidagi elementlarning o’zaro munosabatini, bu 15 A.Mahmudov o’zbek tili fonetik sistemasi masalalari bilan ko’pdan buyon shug’ullanib keladi. Uning «O’zbek tilida so’z urg’usi», «O’zbek tili unlilari», «O’zbek tili sonorlar» kabi monografiyalari bosilib chiqdi. O’zbek tili grammatikasi ancha tugal o’rganilgan. E.D.Polivanov, A.N.Kononov va boshqa rus olimlarining umumturkologik va o’zbek tili grammatikasi bo’yicha yozgan asarlari bu sohada olib borilgan tadqiqotlar uchun nazariy va ilmiy-metodik asos bo’ldi. O’zbek tili grammatikasi bahsining rivojida A.G’ulomov, U.Tursunov, F.Kamolov kabi olimlar katta rol o’ynadi. O’zbek tilshunosligida grammatik tadqiqotlar so’z tarkibi, so’z yasalishi, so’z turkumlari va sintaksis bo’yicha olib borildi. O’zbek tilida so’z tarkibi masalalariga oid tadqiqotlarda so’zning morfologik tarkibi, qo’shma so’z, juft so’z bo’yicha amalga oshirilgan ishlarni ko’rsatish mumkin. S.Usmonov 1964 yilda «Hozirgi zamon o’zbek tilida so’zning morfologik xususiyatlari» temasida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. U o’zbek tili haqida qator darslik va qo’llanmalar yozishda ishtirok etdi. S.Usmonov o’zbek tilida birinchi bo’lib «Umumiy tilshunoslik» darsligini yaratdi. So’z-yasalishi o’zbek tilshunosligining maxsus sohasi.Bu sohaning sistemali o’rganilishi A.G’ulomovning ilmiy tadqiqotlaridan boshlandi. U 1957 yilada «O’zbek tilida so’z yasalishi tarixiy problemalari» degan temada doktorlik dissertatsiyasi yoqladi. A.G’ulomov o’zbek tili bo’yicha bir qancha darslik va qo’llanmalar yozdi, monografiyalar yaratdi. Akademik grammatikani yozishda Etakchi avtorlardan biri sifatida ishtirok etdi. Uning nazariy-lingvistik qarashlari, tadqiqot usullari o’zbek- sovet tilshunosligining deyarli barcha sohaldarida ta’sir ko’rsatdi. O’zbek tilida so’z yasovchi va forma yasovchi affikslar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. So’z turkumlari bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarning tematikasi ancha keng. O’zbek tilda ravish, numerativ so’zlar, son bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalar himoya qilindi, ko’makchilar, tasviriy so’zlar, kelishiklar, ish-amal va holat nomlari, fe’l darajalari maxsus tadqiqotlar ob’ekti bo’ldi. A.Safoev- o’zbek tilida 24 Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ _____________________________________________________________ _ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.Abdullayeva A’zolar: ____________________ __________ ____________________ __________ ____________________ __________ 2 bog’lanmaydi. Boshqacha aytganda, muxtor monema o’zining sintaktik, semantik va funksional faolligi jihatidan boshqa biror monemaga tobe bo’lmaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. S.Peysikov. Voprosi sintaksisa persidskogo yazika M., 1959. 387397 b . 2. Y.A.Rubinchik. Osnovi frazeologii persidskogo yazika., 1981. 3. Y.A. Rubinchik. Grammatika sovremennogo persidskogo literaturnogo yazika. 4. A.A. Vertennikov. O tipax ramochnoy konstruksii glagolnix frazeologizmov persidskogo yazika. V sbornike: Aktualniye problemi stroya iranskix yazikov. Izd. MGU, 1988, s. 3-17 5. Asqarova M., Abdurahmonov G’. Hozirgi o’zbek adabiy tili.T. Fan, 1986. 231 b. 6. Boboyeva A. Hozirgi o’zbek adabiy tilida to’liqsiz gaplar. -T.Fan, 1978. – 104 b. 7. O’zbek tilida murakkablashgan sodda gaplar. – T.: FAN, 1969. -174 b. 8. Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tili nazariy grammatikasi. –T.: O’qituvchi, 1995. –228 b. 9. Mahmudov N.M. O’zbek tilidagi sodda gaplarda semantik-sintaktik asimmetriya. –T.: O’qituvchi, 1984. –147 b. 10. Ne’matov X., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O’zbek tili struktural sintaksisi asoslari. –T.: Universitet, 1999. –55 b. 11. Omonturdiyev J. Hozirgi o’zbek adabiy tilida gap bo’laklari tipologiyasi. T.: O’qituvchi, 1988. – 212 b. 12. Rasulov I. Hozirgi o’zbek tilida bir sostavli gaplar. –T.: Fan, 1974. –236 b. 13. Jamolxonov H.A. Hozirgi o`zbek adabiy tili. - T.: “Talqin” nashriyoti. 2005, 25-bet . 27

Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi 

Купить