Hujjatlar manba sifatida.

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	58.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

37 Продаж

Hujjatlar manba sifatida.

Купить

KIRISH.
XIX asr oxirida paydo bo’lgan Yevropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida
ingliz olimi Ch.Ryoning ko’p tomlik arab, fors va turkiy tillardagi kataloglaridagi
yozma manbani tavsiflash prinsipi o’zining mukammalligi va puxta o’ylanganligi
bilan alohida ajralib turadi. Quyida til prinsipi asosidagi Ch.Ryoning «Britaniya
muzeyidagi turkiy qo’lyozmalar» (London, 1888, ingliz tilida) (Ñataloguc of the
Turkish Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles.-London: 1888. 432
p.). katalogidagi manba tavsifi prinsipini keltiramiz. Unda yozma manbaning
muzeydagi tartib raqami birinchi bo’lib sarlavxa o’rnida berilib, so’ngra
qo’lyozmaning kodikologik xususiyatlari, varaqlar soni, o’lchami, saxifadagi
satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. So’ngra
asar nomi asl nusxada, ya’ni arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan.
So’ngra muallif nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab
alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif to’g’risidagi va asar tarkibi,
mazmuni bayon etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi ya’ni o’rganilishi
to’g’risidagi ma’lumotlar berilgan.
O`zbek xalqining tarixi juda boy va qadimiydir. Birgina O`zbekiston
Respublikasi FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqsunoslik instituti
xazinasida o`n sakkiz ming jilddagi qo`lyozmalarida qirq mingdan ziyod
nomdagi asarlar, 3000 vaqf hujjatlari, o`ttiz mingdan ortiq toshbosma kitob
saqlanmoqda. Lekin deyarli uch ming yillik davr tarixi ma`lum darajada
o`rganilgan bo`lsada, aksariyat manbalar hali o`zini tadqiqotini kutmoqda.
Nazarimizda, yosh avlodga imkoni boricha ertaroq ota-bobolarining boy va
serqirra yozma merosi haqida to`la tasavvur berilsa, ularga nisbatan hurmat va
e`tibor ruhida tarbiyalansa, ularning o`zligini anglashi, yurt va vatan, xalq
tarixi to`g`risidagi mukammal bilimga ega bo`lishi ta`minlanar edi.
Tarixni manbalarga tayanib o`rganish fanda ilgaridan mavjud an`ana bo`lsa -
da, lekin har bir davrda unga o`ziga xos talablar qo`yilgan. O`zbekistonda
mustaqillik yillarida manbalarni o`rganishning dolzarb vazifaga aylanishi
2

bevosita milliy davlatchilik masalalari bilan bog`liq va shu asosda tariximizni
yangicha tadqiq etishga kirishdik.
Mustaqillik yillarida O`zbekiston tarixini o`rganishga qaratilgan alohida
e`tibor birinchi navbatda, tarixiy manbashunoslik sohasida jiddiy o`zgarishlarga
sabab bo`ldi; manbalarni o`rganishga yangicha yondashuv, yangi talablar va
vazifalar kun tartibiga qo`yildi. Ushbu asosda tarixiy manbashunoslik sohasida
ilmiy tadqiqotlar va o`quv –uslubiy tizimlarida ham mavjud standartlarni qayta
ko`rib chiqish ehtiyoji yuzaga keldi.
Bugunda manbashunoslik fanining ish doirasi yanada kengaymoqda. Bu
soha bo`yicha turli manbalar – moddiy, etnografik, arxeologik va yozma
yodgorliklarni qidirib topish, ulardan foydalanish nazariyasi va amaliyoti
ustida qizg`n tadqiqotlar olib borilmoqda. ”Xalqimizning asrlar sinovida yanada
kuchayib, toblanib borgan mustahkam irodasi, iymon-e`tiqodi nafaqat qadimiy
ma`naviyatimiz balki milliy o`zligimizni saqlab qolishga asos bo`ldi” 1
.
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishganligi tufayli,
jamiyatimizning hamma sohalarida jiddiy o’zgarishlar davri boshlandi. Shu
jumladan tarix fani oldida ham yangi-yangi muammolar ilmiy izlanishlarni
taqozo qilmoqda. Ayniqsa, bu vazifani bajarishda yoshlarning intilishlari,
fidoiyligi talab etilmoqda. Prezidentimiz I.A. Karimov, “Men avvalambor shu
yurtda yashayotgan har qaysi inson o`zligini anglashi, qadimiy tariximiz va
boy madaniyatimiz, ulug` ajdodlarimizning merosini chuqurroq o`zlashtirishi,
bugungi tez o`zgarayotgan hayot voqealigiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi
va diyorimizdagi barcha o`zgarishlarga daxldorlik tuyg`usi bilan yashi zarur” 1
deb ta`kidlaganlarida, naqadar haqirlar.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Tarixiy manba deganda nimani
tushunamiz? Tarixiy manba deganda uzoq o’tmishdan qolgan, tabiat va
jamiyatning ma’lum bosqichdagi kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy va
ma’naviy yodgorliklarni tushunamiz.
1
I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. : ”Ma`naviyat”, 2008. 26- bet
1
1
Karimov. I.A.Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. ”Ma`naviyat”, 2008. 17- bet.
3

Moddiy yodgorliklarga - qadimiy obidalar, manzilgohlar va mozarlar,
shaharlar, qasrlar va qal’alar xarobalari, uy-ro’zg’or buyumlari va boshqalar kiradi.
Ma’naviy yodgorliklar deganda qadimgi yozuvlar, xalq og’zaki ijodi
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, qo’lyozma kitob, hujjatlar va
arxiv materiallari tushuniladi.
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo’lgan va
uning xususiyatlarini o’zida aks ettirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklardan
iboratdir. Ularni o’rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz.Manbashunoslik
fani ijtimoiy fan sohasida asosan ikki xil bo’lishi mumkin - tarixiy manbashunoslik
va adabiy manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy manbashunoslikni
o’rganishdir.Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni
qidirib topish, ularni ro’yxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish,
manbada o’z aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni to’la
va ob’ektivligini aniqlash, manbaning tarix fani taraqqiyotini o’rganishdagi
ahamiyatiga baho berish, manbashunoslikning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Mavzuning o`rganilish darajasi . Manbashunoslik fani tarix ilmining
fundamental yo’nalishi bo’lib, bu sohada faoliyat olib borish uchun bir necha til va
yozma manbalar to’g’risida katta bilim va tajribaga ega bo’lish talab qilinadi.
Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab
yozuvidagi turkiy til va g’arb tillaridan ingliz, nemis va fransuz tillaridan birini
yaxshi bilishi kerak. Bu sohada rus tili ham ma’lum mavqega ega. Bu mavzunu
tarixchi olimlar: B Axmedov.M.Muqminova va boshqa olimlar qisman
o`rganganlar. Lekin yana chuqurroq o`rganish zarur. Biografik va me`muar
asarlarni o`rganish hali o`z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 4 reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat
I. Asosiy qism.
4

1.1. Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.
Qator mavjud kataloglar asosida Izbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti olimlari
ham izlaricha qo’lyozma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chiqqanlar
va bu ilmiy usul D.Y.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan
«Sobraniye vostochnix rukopisey AN RUz. Istoriya» («Tarix») nomli katalogida
foydalanilgan. Ushbu «Tarix» katalogida manbaning quyidagicha tavsifi berilgan:
Sarlavsha sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, qilyozmaning
xazinadagi tartib raqami va ushbu katalogdagi raqami keltirilgan. Singra asar
muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif to’g’risida
(imkon darajasida tiliq), asar mazmunining tarkibi va qisqacha bayoni
(annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham kodikologik ma’lumotlar-xati, qog’ozi,
ziynati, xattot nomi, qilyozmaning kitobat tarixi, nuqsoni, varaqlar soni, ilchami va
adabiyotlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi. 1
Bulardan tashqari yozma manbalarni tavsiflashning qomusiy yoki
ensiklopedik prinsipi sham mavjud. Biz uning namunasini «Izbekiston
ensiklopediyasi» va «Izbekiston milliy ensiklopediyasi» sashifalarida kirishimiz
mumkin.
Kafedramizda manbashunoslik fani kiritilganda, ilk bor dars bergan prof.
Sh.N.Bobobekov iz ma’ruzalarida qomus prinsipidan va qomuslardagi yozma
manbalar to’g’risidagi ma’lumotlardan foydalangan.
B.A.Ashmedov yozma tarixiy manbalarni ikki turga bo’ladi: Oliy va mashalliy
xukmdorlar mashkamasidan chiqqan rasmiy shujjatlar (yorliqlar, farmonlar,
inoyatnomalar va boshqalar). Ushbu asarlarda yozma manbalar alohida emas, balki
muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashqari tarixchi shar bir tarixiy davrga
qisqa ta’rif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy
ma’lumotlarni ko’pliligi, ilmiyligini qayd etish mumkin. Faqat ularda materiallar
1
Ahmedov B.A.«O’zbekiston tarixi manbalari».-T.:O’qituvchi, 2001.251- bet
5

akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars itish xususiyatlari inobatga
olinmagan.
A.Shabibullayevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik» (T.:
TDSHI. 2000) qillanmasi va A.A.Madraimov tuzgan «Manbashunoslikdan
ma’ruzalar majmuasi» (T.: TDPU 2001)da yozma manbalar to’g’risida talabalarga
ma’lumotlar berish dars jarayoni xususiyatlarini e’tiborga olishga sharakat
qilingan. Faqat A.Shabibullayev qillanmasida adabiy manbashunoslikka katta
e’tibor berilgan.
Unda dars quyidagi tartibda tuzilgan:
1. Mavzu nomi.
2. Adabiyotlar.
3. Dars mazmunining qisqa izoshi. Singra dars mazmuni bayoni, alohida
atamalar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan ma’ruzalar matnida dars jarayonining tartibi
quyidagichadir.
1. Mavzu nomi.
2. Dars rejasi.
3. Asosiy tushunchalar.
4. Darsning mufassal mazmuni.
5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida adabiyotlar riyxati
keltirilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashqari qilyozma kitob to’g’risida
va sharq manbashunosligiga oid tiplam va kitoblar sham mavjud bilib, ulardagi
mushim yozma manbalarning shar biriga alohida e’tibor berilmagan. Lekin ularda
eng mushimlari to’g’risida matn orasida ma’lumotlar keltiriladi shamda
manbalarning umumiy xususiyatlari tadqiq etilgan. Zikr etilgan darslik va
qillanma, maxsus adabiyotlarning barchasida iziga xos foydali ma’lumotlar
mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan
talabalarga manbalar to’g’risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish
mumkin emas.
6

$Mavjud ilmiy adabiyotlarning va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida yozma manbalar to’g’risidagi texnik ma’lumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqishga sharakat qilindi. 1.2. Kodikologik ma’lumotlar. Kodikologik ma’lumot yoki tashlil deganda yozma manba, uning muallifining nomlari va noyob qilyozmalar to’g’risidagi ma’lumotlarni bayon etish tushuniladi. Bunday ma’lumotlar 5 dan 9 gacha bilishi mumkin. (Bundan ortiqcha ma’lumot talabani e’tiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik yoki qilyozma to’g’risidagi ma’lumotlar shisoblanadi. Kodikologiya sizi lotincha ñodex- kodeksdan olinga bilib qilyozma kitobning iziga xos xususiyatlarini anglatadi. Kodikologik ma’lumotlar asar nomidan tashqari yana quyidagilardan iboratdir: 1. Muallifning nomi (shayot yillari); 2. Asarning yaratilgan vaqti; 3. Qo’lyozmaning tartib raqami va saqlanayotgan joyi; 4. Eng qadimgi qilyozmaning yaratilgan vaqti va joyi; 5. Qo’lyozmaning varaqlar soni va ilchami. Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tashqi belgilari-qilyozma muqovasi, qo\ozi va xatidan tashqari asarning yozilgan vaqti, joyi, muallifi, yozilish sabablari, asar yozilgan vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy mushit, deb tushuntiradi. Bular qilyozma asar to’g’risidagi eng ixcham kodikologik ma’lumot shisoblanadi. Pedagog irganilayotgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib chiqib, yana quydagi qishimcha ma’lumotlar bilan tildirish mumkin va ularni qilyozma asar to’g’risidagi batafsil ma’lumotlar deb atashimiz mumkin. Ular quyidagilardir: 1. Shattotning nomi va xat turi; 2. Qo’lyozmaning kichirilgan joyi; 7$ $3. Paleografik xususiyatlari (siyoshi, qo\ozi va qilyozmaning iziga xos xususiyatlari); 4. Qo’lyozma xotimasi-kalofon. Pedagog-mutaxasis iz bilim saviyasiga kira va ixtiyori bilan bu ma’lumotlarning barchasini yoki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga tushuntirishi mumkin. Singgi tadqiqotlar shuni kirsatadiki, bir manba, qilyozma kitob, bitik to’g’risida 60 dan ziyod texnik, kodikologik ma’lumot mavjud. Albatta bularning aksariyati faqat sof ilmiy akademik tadqiqotlarda istifoda etiladi. Oliy ta’lim tizimining birinchi bosqichi uchun asar to’g’risidagi 9 ta eslatilgan kodikologik ma’lumotlarni kifoya deb iylaymiz. Manbashunoslik sohasidagi tadqiqot. Manbalarni aniqlash va uning ilmiy ahamiyati. Manbalarni mavzular tartibida saralash va uning asosiy shartlari. Manbalarni taxlil qilish uslublari. Manbalarni tashqi va ichki belgilariga qarab taxlil qilish. Manbalarni umumiy tavsiflash va alohida bir manbani tadqiq etish. Matnni aniqlash. Asl manba. Manba yozilgan davr va joy, unda tarixiylikning in’ikosi. Manbaning yaratilish tarixi shart-sharoit va undagi tarixiy haqqoniylik mezoni (hujjatlarda tarixiylik deyarli real aks etgan bo’ladi). Asl manbadan ko’chirilgan nusxalar. Nusxalarning asl manbaga yaqinligini aniqlash muammolari. Tarixiy manba haqida umumiy xulosalar chiqarish. Manbashunoslikning yo’nalishlari asosiy maqsad va vazifalari. Manbashunoslik fani asosan ikki yo’nalishga ega bo’lib, u nazariy manbashunoslik va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy manbashunoslik xususiyatlarini bayon etamiz. 2 Nazariy manbashunoslik (yo’nalishi) . Nazariy manbashunoslik yo’nalishi amaliy manbashunoslik tajribasini umumlashtiradi, yozma manbalarni vujudga kelishi va ularning real tarixiy sharoitni o’zida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish, turkumlash, tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy muomalaga kiritishning, amaliy o’rganishning eng 2 H abibullayev A . Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik , Toshkent , 2000. 8$

maqsadga muvofiq asosiy usul va yo’llarini aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi.
Ular quyidagilardir.
Manbalarni turkumlash. Sharq yozma manbalarni turkumlashning yagona
aniq bir qoidasi hozirgacha ishlab chiqilmagan. Mavjud qo’lyozma manbalar
fihristi bir qismi asarlar tili no’qtai nazaridan kelib chiqib tuzilgan. Masalan,
Angliyaning Britaniya muzeyida saqlanayotgan sharq qo’lyozmalari yirik
sharqshunos Charlz Riyo tomonidan ularning qaysi tilda yozilganiga qarab, arab,
fors va turkiy tildagi qo’lyozmalarni alohida, alohida tavsifga olib fihrist tuzgan.
Frantsiya poytaxti Parijdagi Milliy kutubxonadagi saqlanayotgan sharq
qo’lyozmalari haqida Edgar Bloshe ham shu tartibda katalog tuzgan.
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti
xazinasidagi qo’yozmalar birinchi bor saqlanayotgan tashkilot “O’zbekiston Fanlar
Akademiyasi Sharq qo’lyozmalari majmuasi” nomi ostida turli tildagi va turli
mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning o’n bir jildda nashr etilgan. Hozir
qo’lyozmalarni qaysi fan sohasiga oidligiga qarab tavsifga olish boshlab
yuborilgan mana shunday kataloglar chop etilmoqda.
Ba’zi manbashunoslar qo’lyozmalarni mazmuniga qarab, asarda qaysi
masala bayon etilganiga qarab, turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir
guruhi asarning kelib chiqishiga, ya’ni qaerda va qachon yozilganligiga qarab
turkumlashni ma’qul ko’radilar. 3
Yana bir guruh olimlar esa ularni rasmiy hujjatlar, tarixiy, geo-kosmografik
va biografik asarlar kabi turlarga bo’lib o’rganishni tavsiya qiladilar. Manbalarni
avtograf – ya’ni muallifning o’z qo’li bilan ekanligiga qarab yoki ko’chirilgan
nusxa ekanligigi qarab turkumlash hollari ham uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat
bittasiga, ya’ni ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot yo’llari yozma manbani chuqur va atroflicha
o’rganish hamda tahlil qilish vazifalariga to’la javob bera olmaydi.
3
Munirov Q. Sharq qo`lyozmalari Т . 1962. 86- b .
9

Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir masala – ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy, madaniy va boshqaga butunlay bag’ishlangan asar deyarli yo’q yoki juda
kam.
Til bo’yicha manbalarni o’rganish yomon emas, lekin biror mavzuga oid
manbalarni o’rganganda, faqat bir yoki ikki tilda yaratilgan asarlar bilan
chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi.
Mana shularni inobatga olganda, tarixiy manbalarni turlariga va qaysi davr
voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash muvofiqdir. Avvalgi paytlarda
talaygina markaziy oliy o’quv yurtlarida o’qitilgan “CCJM tarixi
manbashunosligi” va “O’rta asrlar tarixi manbashunosligi” darsliklari mana shu
qoidaga asoslangan.
B. A. Ahmedov “O’zbekiston tarixi (o’rta asrlar) manbalari”ni (yozma
manbalarni) quyidagi uch turga bo’lib o’rganishni tavsiya qilgan: 1) Ashyoviy
manbalar, ya’ni arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar; 2) rasmiy
hujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. Ushbu turkumda
qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, ya’ni qadimda ajdodlarimiz
turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini o’rganish uchun asosiy manba bo’lib xizmat
qiluvchi manbalar asosan arxeologiya fani tomonidan o’rganiladi va biz uchun
qo’shimcha yoki yordamchi dalil sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, O’zbekiston tarixi yozma manbalarini asasan ikki turga
bo’lib o’rganish ma’qul ko’rinadi.
1) rasmiy hujjatlar – yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, vaqfnomalar,
hisob-kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar, maktublar va boshqalar.
Umuman, tarixiy hujjatlarning o’ttizdan ortiq turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-
siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, ya’ni feodal yer egaligi, ijtimoiy
munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga o’xshash masalalar bo’yicha daliliy
ma’lumotga boyligi bilan tarixiy manbalarning boshqa turlaridan ajralib turadi.
Ular asosan hujjatshunoslar tomonidan maxsus o’rganilsa-da, tarixiy manba
sifatida manbashunoslikda ilmiy qiymati juda katta.
2) tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlar.
10

Tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlarda rasmiy
hujjatlarga nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va to’la yoritiladi. Shuning
bilan bir qatorda ularda faktik materialning boyligi ko’zga tashlanadi.
O’zma manbalarni faqat zikr etilganlari bilan cheklab bo’lmaydi. Xususan,
badiiy adabiyotlarda ham tarixiy voqealar, shaxslar to’g’risidagi ma’lumotlar
bayoni mavjud bo’lib, faqat ularning o’ziga xos bayon uslubi, badiyatini nazardan
qochirmasdik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni yozishi kerak bo’lsa, shoir yoki
ijodkor badiiy to’qima, bo’rttirish, mubolag’aga yo’l qo’yish, ya’ni o’z istagiga
muvofiq tasvirlash imkoniga ega. Masalan, Alisher Navoiy badiiy asarlarida shoir
davriga va zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Xususan,
uning asarlaridagi shoir biografiyasiga oid ma’lumotlar asosida Izzat Sulton
“Navoiyning qalb daftari” nomli kitob yozib, unda Alisher Navoiy biografisini
tiklashga harakat qilgan.
Alisher Navoiyning “Xamsa” asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy
ma’lumotlar, xususan Mirzo Ulug’bek shaxsi va uning ilmiy merosi to’g’risida
juda qimmatli ma’lumot mavjud.
O’zma manbalardagi o’ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan
voqea, hodisalarga sub’ektiv yondoshuv, ayrimlarini xaspo’shlash yoki buzib
talqin hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot olib borilganda ularga
tanqidiy yondoshish talab etiladi. Bu esa manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va
printsiplaridan biridir. 4
Arxeografiya . Arxeografiya - yozma manbalarni ilk tavsifga olish yoki
ularni qidirib topib, birinchi marta tavsiflash, ilmiy muomalaga olib kirishni
nazarda tutadi. Bu ilmiy yo’nalish Respublikamiz Fanlar Akadnmiyasining Abu
Rayhon Beruniy va sobiq Qo’lyozmalar Institutida boshlangan bo’lib ma’lum
davrgacha Farg’ona vodiysi, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlariga qator
arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirilgan bo’lib, ularda A. Murodov, A.Irisov,
I.Abdullaev, A.Ahmedov, B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov, Yu. Tursunov va
4
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. “Fan”, 2007. 293-b
11

boshqalar ishtirok etganlar. Bular natijasida bir qancha nodir qo’lyozmalar va
hujjatlar aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan.
Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Frantsiya (1868) va Hindiston
kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va
buning natijasida qator yozma manbalar to’g’risida ma’lumotlar, ayrimlarining
mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi.
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va Islom universiteti qoshida sharq
qo’lyozmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud bo’lib, ularda aholi
o’rtasida mavjud yozma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir mutaxassislar bor.
Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish . Nazariy
manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va nihoyat uni
ilmiy tahlil qilish har qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki bosqichi
hisoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy hamda nazariy jihatdan to’g’ri hal etilishi ko’p
jihatdan har qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan manbaning
sifat va salmog’iga, ya’ni mukammalligiga va faktik materialga boyligiga
bog’liqdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy hujjatlar, solnomalar, geo-
kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi
ma’lumotlarqiyosiy solishtirilib tahlil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa
va umumlashmalar ishonarli va asosli bo’lib, uning ilmiy ahamiyati ham katta
bo’lishi shubhasizdir.
Tadqiqot uchun yozma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari
yordamchi rol o’ynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan,
iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni o’rganishda rasmiy hujjatlar asosiy birlamchi manba
rolini o’taydigan bo’lsa, siyosiy hamda madaniy hayotni yoritib berishda
solnomalar – tarixiy asarlar va biografik tazkiralar hamda adabiy-badiiy asarlar
yetakchi o’rinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda
faqat asosiy hisoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon
12

qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni ham tadqiqotga
jalb etish maqsadga muvofiqdir.
Manbashunos olimlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, aksariyat tarixiy
asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar hamda madaniy hayotga oid qimmatli
ma’lumotlarga boy bo’ladi. Rasmiy hujjatlarda va biografik asarlarda esa siyosiy
tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda yo’q ma’lumotlarni uchratish
mumkin.
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda ko’p va turli tipdagi manbalarga asoslanib,
tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bo’dajak ilmiy
asarning qiymatini va ahamiyatini belgilovchi asosiy va hal qiluvchi omillardan
biridir.
Amaliy manbashunoslik (yo’nalishi) . Amaliy manbashunoslik yo’nalishi bevosita
yozma manbalarni nazariy manbashunoslik tavsiyasiga binoan o’rganish, izlab
topish, tavsif etish va o’zi topgan, mavzu uchun yangi va kerakli ma’lumotlarni
ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi.
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi o’zi uchun tanlab olgan biror
mavzuga oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning har birini tashqi yoki
moddiy –texnik belgilari va ichki mazmuniga ko’ra guruhlarga ajratib ilmiy tahlil
etishi lozim.
Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik ma’lumotlariga qarab tahlil
etish. Manbalarni tashqi belgilari yoki moddiy-texnik ma’lumotlari deganda
qo’lyozma kitob yohud hujjat bitilgan qog’ozning o’lchami, qog’ozi, varaqlar soni,
muqovasi,matn o’lchami, xati, siyohi, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat tarixi,
joyi kabi ma’lumotlar nazarda tutiladi. Bu ma’lumotlar asar yozilish sabablari,
uning yozilgan joyi va o’sha vaqtdagi texnik taraqqiyot va ijtimoiy-sisiy muhitni
o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlarni aniqlamay turib, asarda
bayon etilgan voqealar haqida, umuman asar haqida to’g’ri va to’la tasavvurga ega
bo’lish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas.
Qo’lyozma kitoblarning muallifi, asar nomi, yozilgan vaqti va joyini
aniqlash qiyin. Chunki qadimgi qo’lyozmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi
13

muqovaning o’zidayoq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi
kabi zaruriy ma’lumotlar keltirilmagan. Ba’zi hollarda asar oxiri-xotimada uning
ko’chirilgan vaqti va joyi hamda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.
Ma’lumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, yozilish va kitobati
tarixi, qog’ozi, xati hamda tili va til uslubiga qarab tahminan aniqlanadi. Bunday
ma’lumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta hayotiy tajriba va yuksak malakani
talab qiladi va bu ancha qiyin va mas’uliyatli ishdir. Bunday masalalarni mashhur
kitob bilimdoni Ibodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov kabi
yuksak malakali mutaxassislargina bir necha yozma manbalarni solishtirish,
qiyoslash asosida hal qilishi mumkin.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qo’lyozma kitobning ilmiy tahlil
etishda katta ahamiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning yozilishiga
sabab bo’lgan ijtimoiy-siyosiy muhitni aniqlab olish uchun ham zururdir.
Odatda, qadimgi qo’lyozma asarlarda ko’p hollarda muallifning ismi
ma’lum va ko’zga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi yoki oxirida qayd
etilmaydi.
1.3. Asar muallifi va uning davri.
Qo’lyozmadagi asar muallifi va uning yashagan davri to’g’risida ixcham
ma’lumot keltirilishi zarur. Odatda sharš tarixchilari nomlari ixcham tarzda va t¢la
keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda ya’ni arab alifbosida berilishi
kerak. Muallifning tu ђ ilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning
šisšacha mazmuni keltirilishi mašsadga muvofišdir. Shuningdek, muallif yashagan
davr, jamiyat to’g’risida ham talabalarga tushuncha berish zarur.
Asarning tarkibi va mazmuni tahlili
Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tashqari yozma
manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini sham tushuntirish lozim.
Bularni B.A.Àshmedov manbaning ichki belgilari deb atagan.
Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga
quyidagi ilmiy ma’lumotlarni berishi zarur deb hisoblayman.
1. Asarning umumiy xarakteri;
14

$2. Asarning tarkibini tashlili; 3. Asarning mazmunini tashlil qilish, \oyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy qiymatini aniqlash masalalari nazarda tutadi; 4. Asarning iziga xos xususiyatlari; 5. Asarning iz soshasiga qishgan yangiligi va uning ilmiy ashamiyatini aniqlash. Manbadagi asarning umumiy xarakteri. Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar mazmunining umumiy tarixga, masalan, «Tarixi Tabariy», «Ravzat us-safo», «Jomi ut-tavorix» kabi asarlarga xos xususiyatlarini aniqlash nazarda tutiladi. Yoki sulolalar tarixi-«Tarixi Bayshaqiy», «Tarixi salotini man\itiya» kabi asarlarga xos xususiyatlarni aniqlash tushuniladi. Bulardan tashqari yana xotira xarakterdagi manbalar-«Temur tuzuklari», «Boburnoma», «Tarixi Rashidiy» kabi asarlar xususiyatlari sham mavjud. Sof tarixiy asarlardan tashqari manba sifatida yana tazkiralar-shoirlar, adiblar va tasavuf namoyondalari to’g’risidagi majmualar sham katta ilmiy tarixiy ashamiyatga ega. Din namoyondalar to’g’risida agiografik xarakterdagi asarlar sham mushim tarixiy manba bilib xizmat qilishi mumkin. Bulardan tashqari yozma yodgorliklardan, ayniqsa, maktublar va shujjatlar namunalaridan manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tadqiqotlarda foydalanish mumkin. Bu yerda keltirilgan asar xarakteri to’g’risidagi ma’lumotlar bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. Yozma manba va undagi asar to’g’risidagi boshqa tafsilotlar maxsus ilmiy tadqiqotlarda istifoda etiladi. Asar tarkibining tashlili. An’anaga kira, tarixiy asarlar «Bismilloshi Rashmonu Rashim» sizidan keyin shamd, tashmid – Alloshga shamdu sano bilan boshlanadi. Singra na’t - Mushammad Pay\ambarning ta’rifi, maqtovi bitiladi. Yana tirt sashobalar – Xalifai Roshidin ya’ni ti\ri yildan yurgan xalifalar - Abubakr Siddiq, Umar, Usmon va Alilarning madshi irin oladi. Shundan keyin tarixchi iz asariga shomiylik qilgan 15$ $shaxsni ulu\laydi. Alohida ibora «Ammo ba’d» sizidan sing muallif izi va yozmoqchi bo’lgan asari to’g’risida ixcham ma’lumot yoki shu xususida ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar muqaddima yoki debocha deb ataydilar. Mana shundan sing asarning asosiy mazmuni bayon etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda voqyealar bayon etiladi. а ) Xronologik tartibda ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla’ as-sa’dayn» va «Boburnoma» kabi asarlar yaratilgan. б ) Tarixiy asarlarda eng mushim voqyealar alohida sarlavsha ostida bayon etiladi. Bundan tashqari turli shududlarda yuz bergan voqyealar alohida bayon etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yuqoridagi usullar aralash sholida sham kelishi mumkin. Manbaning mazmuniga qarab tashlil etish. Shar bir asarning mazmuni muallifning iz oldiga qiygan maqsad va vazifalaridan kelib chiqib yoritilgan biladi. Manbadagi asarning mazmunini yoritish juda mushim va ma’suliyatli ish bilib, kitob bilan tila tanishib chiqishni taqazo etadi. Pedagog-mutaxasis yozma manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ishcham va linda tarzda bayon etishi zarur. Bunda yozma manbalar to’g’risidagi mavjud tavsif-kataloglar shamda ensiklopedik ma’lumotlardan foydalanishi mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida voqyealar bayoni iz xususiyatiga kira ikki xil bilishi mumkin: a) Boshqa tarixchilar tomonidan bayon etilgan voqyealar zikrini muallif ixcham sholda yoki aynan keltiriladi. Asarning bu qismini kompilyatsiya ya’ni izlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya sizi inglizcha ñompile-tuzmoq ma’nosini anglatadi. b) Muallifning shaxsan izi ma’lumot yig’ib voqyealarni bayon etgan qismi original, yangi qismi deb ataladi Manbaning iziga xos xususiyatlarini tashlil etish. 16$