Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 302.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Huquqiy madaniyat tushunchasi, tuzulishi, darajalari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI FANIDAN KURS ISHI MAVZU: HUQUQIY MADANIYAT TUSHUNCHASI, TUZULISHI, DARAJALARI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………,....………………..…3 I BOB. HUQUQIY MADANIYAT TUSHUNCHASI....................................6 1.1. Huquqiy madaniyat tushunchasini vujudga kelishishi va rivojlantirishning asosiy vositalari………………………………………........................................6 1.2. Huquqiy ongni rivojlantirishga ta’sir qiluvchi omillar tizimi …….......….15 II BOB. H UQUQIY MADANIYAT VA H UQUQIY ONG TUZULISH I.....................................................................................................22 2.1. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolari ……........……22 2.2. H uquqiy tarbiya va h uquqiy ong haqida ba’tafsil …………….......………27 XULOSA…………………………………………………………..….……....36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………........…………38 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Huquqiy madaniyat, inson huquqlari bilan bog‘liq mavzulardan biri bo‘lib, insonlarning erkinlik, barqarorlik, va barqaror turmush olishi uchun o‘ziga xos asosiy qoidalarni ifodalovchi ilmiy va amaliy tizimdir. Bu mavzu, insonlarning huquqlarining qadr-qimmatini, ularning xavfsizlik va huquqlaridan foydalanganligini ta’minlashga oid tamoyillarni o‘z ichiga oladi. Huquqiy madaniyatning tuzulishi, davlatlarning huquqiy va qonunshunoslik tizimlarini shakllantirish, insonlarning huquqlarini qadrlash uchun qonunlar va tartibotlarni o‘rnatish, shuningdek, bu huquqlar ustida himoya va burchlarni amalga oshirishga oid tashqi va ichki tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Huquqiy madaniyatning darajalari o‘z ichiga umumiy, milliy, regionallik va xususiylashtirilgan darajalarni o‘z ichiga oladi. Buning asosiy maqsadi, insonlarning huquqlarining amalda qo‘llanilishini ta’minlash, ularning madaniy va jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlash va huquqiy qo‘llanilishining kengaytirilishini ta’minlashdir. Kurs ishi, huquqiy madaniyat mavzusidagi fan va amaliyotning o‘rganilishi, bu sohada mutaxassislar tayyorlash uchun bo‘lgan o‘quv jarayonini ifodalovchi va ta’minlovchi yo‘l. Ushbu kurslar, huquqiy, falsafa, ijtimoiy va siyosiy fanlar, shuningdek, amaliy va muammoli masalalar orasidagi ta’limni o‘z ichiga oladi. Kurs ishi, huquqiy xizmat ko‘rsatuvchilari, advokatlar, huquqshunoslar va boshqalar kabi soha mutaxassislarini tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tushunchani o‘rganish uchun, inson huquqlari, adolat tizimi, demokratiya, erk va erkinlik kabi asosiy mafkuralarni o‘rganing. Huquqiy madaniyatning tarixiy jarayonlari va uning rivojlanish tarixini o‘rganing. Inson huquqlari to‘g‘risida xalqaro hujjatlarni, shuningdek, “Inson Huquqlari Deklaratsiyasi”ni, “Inson Huquqlari Sharqining”ni, va boshqa asosiy hujjatlarni o‘rganing. 3 Tuzulishi: Huquqiy madaniyatning amaliy tuzulishini o‘rganing, masalan, qonun-huquqiy tuzumlar, davlat tuzumlarining huquqiy asoslarini tahlil qiling. Davlat va jamiyat tizimlarining inson huquqlarini muhofaza qilishda o‘z vazifalarini aniqlang. Huquqiy madaniyatning tuzulishi va uning muhim qonun-huquqiy institutlarini, masalan, sud va huquqiy nazorat organlarini o‘rganing. Huquqiy madaniyatning jahonaviy, milliy va hududiy darajalarini tushuning. Inson huquqlari bilan bog‘liq xorijiy va o‘zbekiston hududidagi muhim holatlar va qonun-huquqiy o‘zgarishlar haqida ma’lumot toping. Huquqiy madaniyatning o‘zaro aloqadorligini, o‘zgaruvchanligini va undagi soha tizimlari orasidagi bog‘liqliklarni tushunishga intilish. Bu metodik asoslar yordamida, huquqiy madaniyat mavzusini chuqur tushunish, tahlil qilish va o‘rganish mumkin. Huquqiy madaniyatni o‘rganish jarayonida, amaliy mashg‘ulotlar, darsliklar, ilmiy maqolalar va muhokamalar, shuningdek, huquqiy madaniyatni o‘rganishga mo‘ljallangan kishilarning fikr- mulohazalari va taqdimotlardan foydalanish muhimdir. Kurs ishining obyekti. Huquqiy madaniyat mavzusini o‘rganish va tushunish. Kurs ishining predmeti. Huquqiy madaniyatning asosiy tushunchalari, tuzulishi, darajalari va huquqiy tizimning amaliyoti. Kurs ishining maqsadi. Maqsadlar doirasida kurs o‘quvchilarni inson huquqlari, huquqiy tizimlar va qonunlar haqida chuqur tushunishga, shuningdek, huquqiy masalalarga hal qilish va ularni muhokama qilishga tayyorlashga intiladi. Bu kurs, huquqiy tayyorgarlik va soha mutaxassislarini tayyorlashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ularni huquqiy savodxonlik, davlat siyosati va shaxsiy huquqlar sohasida yetukliklarini oshirishga yordam beradi. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishin iodiga qo‘yilgan vazifalari quyidagilardan iborat: 1)Huquqiy madaniyat mavzusining kurs ishinigining vazifalari: 2)Asosiy tushunchalarni o‘rgatish. 4 3)Huquqiy tizimning tuzilishini tushuntirish. 4)Huquqiy madaniyatning darajalarini tushuntirish. 5)Amaliyotga tayyorgarlik berish. 6)Huquqiy muhitni tushunishga yordam berish. Kurs ishining tuzilmasi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to rtta paragraf, xulosaʻ hamda foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, kurs ishining umumiy ʻ ʻ hajmi 29 betni tashkil etadi. 5 I BOB . HUQUQIY MADANIYAT TUSHUNCHASI 1.1. Huquqiy madaniyat tushunchasini vujudga kelishishi va rivojlantirishning asosiy vositalari Huquqiy madaniyat xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslangan holda insof va iymon, adolat va qonuniylik, insonga yuksak hurmat va e’tibor, sabr-toqat kabi ma’rifat va haqiqat tuyg‘ularini ongimizga singdirishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham kishilarning fikrini, dunyoqarashini mustaqilligimiz yo‘lida fidokorona mehnat qilishga yo‘naltirilgan huquqiy madaniyatni yuksaltirish hayotiy zaruriyatdir. Aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini yuksaltirish, huquqiy ta’lim va ma’rifatni, jamiyatda huquqiy bilimlar tartibotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinlariga chuqur hurmat va ehtiromga asoslangan munosabatni, odamlarda qonunga itoatkorlik tuyg‘usini, qonunlarni bilish va unga qat’iy amal qilish saodatmandligini qaror toptirish bugungi kunning zaruriy talabi bo‘lib kelmoqda. Huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish jarayonida, avvalo, har bir fuqaroning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirib borish asosiy va muhim vazifa hisoblanadi. 1 Huquqiy davlat qurishning zaruriy sharti - bu qonunlarning so‘zsiz bajarilishidir. Qonunlarning bir xilda va so‘zsiz bajarilishi har bir shaxsning o‘z vazifasiga munosabati va zimmasidagi mas’uliyatni his qilishiga bog‘liqdir. Avvalo huquqiy ong va huquqiy madaniyatga olimlar tomonidan berilgan turlicha ta’riflar bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi, jumladan, professor Islomov huquqiy ongga shunday ta’rif beradi: “Huquqiy ongni mamlakat fuqarolarining ham amaldagi huquqqa, yuridik amaliyotga, fuqarolar huquqlari, erkinliklari, majburiyatlariga, ham orzu qilingan huquqqa va boshqa huquqiy hodisalarga munosabatini ifodalovchi huquqiy sezgilar, g‘oyalar, baholar, tasavvurlar tizimi sifatida ta’riflash mumkin”. Professor Dmitrievning ta’rificha: “Huquqiy ong bu insonlarning va ularning turli birliklarining hamda butun jamiyatning amaldagi huquq va huquqiy hodisalarga nisbatan qarashlari,g‘oyalari, tasavvurlari 1 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2003. – 40 b. 6 yig‘indisidir”. Huquqiy madaniyatga berilgan ta’riflarga kelsak, U.Tajixanov va A.Saidovlar o‘zlarining Huquqiy madaniyat nazariyasi nomli kitobida huquqiy madaniyatga shunday ta’rif berishadi: “Huquqiy madaniyat deganda jamiyatda qaror topgan huquqiy tizimning darajasini, xalqning bu huquq tizimidan xabardorlik darajasini, fuqarolarning qonunga bo‘lgan hurmati, huquqiy normalarning ijro etilish darajasi, huquqqa rioya qilmaganlarga murosasiz bo‘lish, qonunga itoatkorlik darajasini tushunamiz”. Demak, yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo‘lsak, qabul qilinayotgan qonunlar, har qanday normativ-huquqiy hujjatlar, huquq sohasida bo‘ladigan o‘zgarishlardan to‘liq tarzda xabardor bo‘lib, o‘rganib chiqilishi natijasida huquqiy ong va tushunib yetib unga amal qilinishi esa huquqiy madaniyatni shakllantiradi. Huquqiy madaniyatning yuksak darajada bo‘lishi huquqiy davlatning o‘ziga xos xususiyatidir. Bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida huquqiy madaniyatni oshirish muhim vazifa sanaladi. Fuqarolarning yuksak huquqiy ongi va huquqiy faolligi ma’rifiy jamiyatda huquq ustuvorligining, huquqiy davlatning poydevoridir. Fuqarolarning huquqiy ongini shakllantirish, huquqbuzarliklarning oldini olish, jinoyatchilikka qarshi kurashishning zaruriy talabidir. Haqiqattan ham shunday, huquqiy immunitet shakllangan shaxsga tashqaridan kirib keladigan yot g‘oyalar, qarashlar, qonunga xilof xatti-harakatlar o‘z ta’siriga ega bo‘lmay qoladi. Ijtimoiylashuv natijasida shaxslar ezgulik va adolat, inson sha’ni va uning toptalishi hamda erkinlik va qullik kabi qonuniyatning mavjudligini anglab idrok etishadi. 2 “Nima yaxshi-yu nima yomonligini” tushunib yetishda esa ularga aynan huquqiy savodxonlik, huquqiy yetuklik yordam beradi. Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan so‘ng aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga katta e’tibor berib kelinmoqda. Jumladan, 1997yil 29-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” qabul qilingan edi. Unda aholi huquqiy madaniyat darajasining oshirilishi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimyati xodimlarining bilimdonligiga ko‘p jihatdan bog‘liqligi, huquqiy 2 Islomov Z.M. Davlat va huquqning umumnazariy muammolari:huquqni tushunish, huquqiy ong va huquq ijodkorligi.T.:TDYUI,2005. –187b. 7 madaniyatning ilmiy asoslarini tadqiq etishni rag‘batlantirish, ijtimoiy – huquqiy tadqiqotlarni tashkil etish va boshqa masalalar o‘z aksini topgan. Biroq bugungi kunga kelib zamon o‘zgarishi, fuqarolarning fikr yuritish darajasi o‘zgarganligi sababli ushbu milliy dasturni yangilash vazifasi qo‘yilmoqda. Bundan tashqari 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategyasi to‘g‘risida”gi Prezident farmoni, 2017-yil 7-sentabrda qabul qilingan “Huquqiy axborotni tarqatish va undan foydalanishni ta’minlash to‘g‘risida”gi qonun, 2018-yil 13-apreldagi “Davlat huquqiy siyosatini amalga oshirishda adliya organlari va muassasalari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident farmoni, 2019- yil 9-yanvardagi “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Prezident farmoni va boshqa me’yoriy – huquqiy hujjatlarning qabul qilinganligini ko‘rish mumkin. 3 Aholining qonunlarga huquqiy jarayonlarga ishtirokini va ularning xabardorlik darajasini aniqlash uchun alohida jamoatchilik fikri so‘rovlari ham o‘tkazilib turiladi. Misol tariqasida 2017-yilda “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o‘rganish Markazi tomonidan “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25 yilligi” mavzusida jamoatchilik fikri so‘rovi o‘tkazilgan edi. O‘tkazilgan so‘rov ma’lumotlariga ko‘ra, fuqarolarning mutlaq ko‘pchiligi, ya’ni 90,5 foizi O‘zbekiston Konstitutsiyasini “mamalakatdagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi bosh hujjat”, deb hisoblaydi, unda suveren davlat va adolatli jamiyatni shakllantirishning fundamental asoslari, inson huquqlarini himoya qilish va mustahkamlashga, demokratiya va ijtimoiy adolat ideallariga, fuqarolar osudaligi va millatlararo totuvlikni ta’minlashga sodiqlik mustahkamlab qo‘yilgan. Mutlaq ko‘pchilik fuqarolarning – 86,3 foizining fikricha , asosiy qonun nafaqat davrning zamonaviy talablariga javob beradi, balki istiqbolga mo‘ljallangandir deya fikr bildirishgan. Mazkur so‘rovda aholining o‘z fuqarolik huquqlari to‘g‘risida xabardorlik darajasi aniqlandi. “Siz o‘z fuqarolik huquqlaringizni bilasizmi?”, degan savolga fuqarolarning mutlaq ko‘pchiligi – 3 Saidov A.X., Tadjixanov U., Toshqulov J.O‘. Mustaqillik va huquqiy mafkura. T., 1995. -117 b. 8 92,6 foizi tasdiqlovchi ovoz berdi. Xuddi shunday ijtimoiy so‘rovlar tez-tez o‘tkazilib turilishi aholining fikrini o‘rganish va ularda mavjud bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf etishga katta yordam beradi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Parlamentimiz haqiqiy demokratiya maktabiga aylanishi, islohotlarning tashabbuskori va asosiy ijrochisi bo‘lishi kerak” nomli ma’ruzasida siyosiy partiyalar,ularning parlamentdagi fraksiyalari va deputatlarning faoliyatini tanqidiy tahlil qilib, quyidagi fikrlarni bayon etdi: 4 “Deputatlarning ish uslubini takomillashtirish, aholining huquqiy madaniyatini oshirish maqsadida siyosiy partiyalar orqali: “Markaz - viloyat - tuman” tartibida ishlaydigan yangi tizimni joriy etish ayni muddao bo‘lar edi”,- degan fikrni bildirganlar, chunki barcha qonunlarning yaratilishi, ishlab chiqilishi deputatlar tomonidan amalga oshiriladi. Ular xalqning orasida bo‘lib barcha taklif va tavsiyalar, kamchiliklarni o‘rganib chiqib xalq manfaatlaridan, xalq ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda qonunlarni yaratishlari shart va zarur. Bekorga “Markaz-viloyat-tuman” tartibida ishlaydigan tizim deb aytmaganlar, har qanday siyosatda bo‘ladigan o‘zgarish va qo‘shimchalar markazdan viloyatga undan tuman va boshqa chekka hududlargacha yetib borishi xalq xabardor bo‘lishi va o‘z fikr –mulohazalarini yetkazishi kerak ekanligini hisobga olib bunday tizim yartish kerakligini aytib o‘tganlar. Mamlakatimizda ijroga yo‘naltirilgan har bir qonun, amaldagi huquqiy hujjatlarga kiritilayotgan o‘zgartish va qo‘shimchalardan aholini izchil hamda keng xabardor qilishda jamoatchilik ishtiroki va faolligi muhim. Kommunikatsiya texnologiyalari, davlat organlari bilan ijtimoiy sherikchilik imkoniyatlaridan samarali foydalanish lozim. 2019-yilda aholining huquqiy ong va huquqiy madaniyatini yaxshilash maqsadida “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Prezident Farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonda: jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirib borish uchun qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni mustahkamlashning eng muhim shartlaridan biri hisobanadi, deya ta’kidlab o‘tilgan. 5 Shu o‘rinda aytib o‘tish 4 Odilqoriev X. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik,_T.: Adolat, 2018. - 528 b. 5 Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev -T.: “Iqtisodiyot va huquq 9 joizki, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish sohasida muvofiqlashtiruvchi davlat organi bo‘lib hisoblanadi. Hozirda farmonga asosan shaxsan Adliya vaziri boshchiligida Advice.uz huquqiy axborot tizimi faoliyat ko‘rsatmoqda, xususan mamalakamiz ko‘plab fuqarolari ushbu tizimdan bir necha bor foydalanib savollariga yetarlicha javob olishmoqda. Bundan tashqari huquqiy targ‘ibot-tashviqot olib borish ishlari ham bir muncha yaxshilangan. Mahallalarda, joylarda malakali huquqshunoslar tomonidan tushuntirish ishlari olib borilmoqda. Qonun ijodkorligi faoliyatiga aholining keng qatlamini jalb etish maqsadida “Telegram” messendjeridagi Huuqiy axborot kanalida maxsus “Qonunchilikka taklif” boti ishga tushirilgan. Mazkur bot orqali fuqarolardan minglab takliflar kelib tushadi va ko‘rib chiqilib inobatga olinadi. Ushbu loyiha Prezidentimizning “… qonunlarning bevositai jodkori xalq bo‘lishi kerak”, degan so‘zlarining amalda tadbiq etilishining ko‘rinishidir. Huquqiy targ‘ibot tashviqot sohasini yaxshilashga munosib hissa qo‘shgan davlat organlari va tashkilotlar xodimlariga aholining huquqiy savodxonligini oshirishda ko‘rsatgan xizmatlari uchun “Huquqiy targ‘ibot ishlari a’lochisi” ko‘krak nishoni ta’sis etildi. Yana huquqiy mavzularni tizimli va tahliliy yoritib berish hamda aholini qonunga hurmat ruhida tarbiyalashga doir teleko‘rsatuvlar ko‘lami kengaytirilmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 27 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasida aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati masalasiga ham alohida to‘xtalib o‘tdilar, “Biz qanchalik mukammal qonunlar yaratmaylik, qanday islohotlar o‘tkazmaylik agar fuqarolarimizning huquqiy bilimi, ongi va madaniyati yetarli bo‘lmasa kutilgan natijalarga erishish mushkul bo‘ladi. Huquqshunos olimlarning bundan bir necha asr avval “Huquqni anglash mas’uliyat hissini rivojlantiradi”, deb aytgan hikmatli so‘zlari hech qachon o‘z dolzarbligini yo‘qotmaydi. Boshqacha aytganda Konstitutsiya va qonunlarga hurmat, huquqiy ong va huquqiy madaniyat har bir fuqaroning, har bir mansabdor dunyosi” nashriyot uyi, 2000. – 215 b . 10 shaxsning hayot va faoliyat tarziga aylanmog‘i kerak. 6 Biz huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish borasidagi ishlarimizni uzliksiz davom ettirishimiz zarur. Huquqiy tarbiyani maktabgacha ta’lim tizimidan boshlashimiz, bu boradagi ilk ko‘nikmalar ona allasi kabi farzandlarimiz qalbidan umrbod joy olishi darkor. Konstitutsiyamiz har bir fuqaroning ongi va qalbidan chuqur joy olgan, ularning huquq va erkinliklarini to‘liq kafolatlaydigan haqiqiy hayot qomusiga aylanmog‘i lozim. Har bir soha va yo‘nalish, ta’limning barcha bosqichlari uchun huquqiy madaniyatni yuksaltirishning ilmiy asoslangan dasturi tayyorlanishi kerak. Bunda, avvalambor, Konstitutsiyani o‘rganishga jiddiy yondashish lozim. Umumta’lim maktablari uchun “Konstitutsiya alifbosi”, “Konstitutsiya saboqlari”, “Konstitutsiya asoslari” kabi darsliklarni yaratish zarur deb hisoblaymiz. Ushbu fanlardan dars beradigan o‘qituvchilarni tayyorlashda ularning siyosiy, huquqiy va ma’naviy saviyasiga alohida ahamiyat berish lozim. Shuningdek, hayotdagi adolat tantanasi, qonuniy haqhuquqlar tiklangani haqida qiziqarli ko‘rsatuvlar, seriallar, badiiy filmlar, teatr asarlari yaratish ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega”, deya ta’kidlab o‘tganlar. 7 O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun keng ko‘lamli demokratik islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu esa, fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirishni nazarda tutadi. Jamiyatda kishilar qanchalik yuqori huquqiy madaniyatli bo‘lsa, huquq normalarini bilsa, qonunlarni, yurdik adabiyotlarni o‘qib ularga amal qilsa huquq buzulishi ham shunchalik kam bo‘ladi. Aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishi, mustahkam irodali, o‘z huquqini biladigan va qonunlarni hurmat qiladigan, huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay oladigan, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lgan va huquqbuzarlikka nisbatan murosasiz munosabatda bo‘ladigan fuqarolarni tarbiyalashning keng qamrovli muntazam tizimi yaratilmoqda. Tarbiya avvalo, oila 6 Xalilov E.H. Ijtimoiy turmushda huquqiy ongning o‘rni. Pravosoznaniye v strukture obshestvennoy jizni.-T.: O‘zbekiston, 1997. –48 b. 7 Hayitboyev F, Najimov M. Hozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlari 11 ostonasidan boshlanadi, shunday ekan har bir otaonaga katta mas’uliyat yuklatilgan. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”,- degan naql bekorga aytilmagan. Oila a’zolari kundalik hayotida qonunlarga, belgilangan normalarga qanday amal qilsa, yosh avlod shunday holatni ko‘rib va unga moslashib boradi. Kundalik siyosiy,ijtimoiy,iqtisodiy hayotda bo‘ladigan yangiliklarni ko‘rib borish, saylovlarga to‘liq tarzda qatnashish, mahalla yig‘inlarida doimiy ishtirok etish shular jumlasidandir. Davlat va jamiyatning huquqiy rivojlanganligini belgilaydigan bir qator muhim omillar bor, biz buning bir necha jihatlarini sanab o‘tamiz: Birinchidan, rivojlangan jamiyat a’zolarining, davlat fuqarolarining ijtimoiysiyosiy faolligi yuksak bo‘lishi kerak; 12 1.2. Huquqiy ongni rivojlantirishga ta’sir qiluvchi omillar tizimi Huquqiy demokratik davlatni qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan dadil borayotgan mustaqil O‘zbekistonda fuqarolar huquqiy ongini, huquqiy madaniyatini yuksaltirish g‘oyat darajada muhim, dolzarb muammodir. Mamlakatimizning rivojlanishi va istiqboli, keng ko‘lamda o‘tkazilayotgan iqtisodiyot, siyosat, davlat qurilishi, huquqiy tizim va jamiyatni ma’naviy o‘zgartirishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan huquqiy ongi va bilimi hamda huquqiy madaniyat darajasiga bog‘liqligi o‘z-o‘zidan ayon. "Huquqiy ong - huquqni anglash demakdir, odamlarning ham amaldagi huquqga, ham ularning o‘zlari istalgan huquqga munosabatini ifoda etadigan tassavvur va his-tuyg‘ularning mujassamidir. U tabiatan huquq bilan mushtarakdir va shu sababli mavjud iqtisodiy munosabatlarga nisbatan ikkilamchidir. Huquqiy ong jamiyatning, turli ijtimoiy guruhlarning obyektiv ravishda kelib chiqqan ehtiyojlari va manfaatlarining bevosita ta’sirida shakllanadi, o‘zgarib turadigan obyektiv sharoitlar va jarayonlar ta’siri ostida doimiy rivojlanib boradi. Huquqiy ong ijtimoiy ongning bir qismidir va shu sababli unga falsafiy, mafkuraviy va siyosiy qarashlar ta’sir etib turadi." Huquqiy ongni rivojlantirishga jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlar, qabul qilinayotgan yangi qonunlar, yangi qonunlarning loyihalarini keng omma (halq) orasida muhokama qilinishi, barcha o‘quv yurtlarida, maktablarda huquq haqidagi bilimlarni o‘rgatish-o‘rganish, mazkur fanlardan imtihonlar joriy etish, radio, televideniya, vaqtli matbuotlarda huquqiy bilimlarni keng targ‘ib va tashviq qilish; aholining mustaqil ravishda, huquqiy bilimlarni o‘rganish maqsadida qonun hujjatlarini muntazam chop etib borish; sud, prokuratura, militsiya organlarining ish tajribasini ommalashtirib borish; adliya va huquqshunoslik fanlarini rivojlantirish; oshkoralikni ta’minlash; boshqa davlatlarning huquqiy tajribasini o‘rganish va ulardan foydalanish; 13 badiiy adabiyotda, san’atda huquqiy bilimlarni tarqatish, o‘ylaymizki huquqiy ongni rivojlantirishning omillari bo‘lib hisoblanadi. Aholining barcha qatlamlarini huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo‘lishlari hamda huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay olishlari uchun asosiy e’tiborni nimalarga qaratish lozimligi haqidagi vazifalar Oliy Majlis tomonidan 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan "Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi"da ham belgilab berilgan. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat ham moddiy ma’naviy, ahloqiy va boshqa mafkuraviy omillar asosida shakllanib hamda rivojlanib boradi. Huquqiy madaniyat fuqarolarning yetukligi va ongliligini ko‘rsatuvchi me’yordir. Huquqiy ong, bilim va tasavvurlar insonda tasodifiy ravishda paydo bo‘lmaydi. Uni insonning tug‘ma xususiyati deyish ham mumkin emas. Inson onadan dono-yu donishmand bo‘lib ham tug‘ilmaydi. Kishidagi huquqiy ong, huquqiy bilim va madaniyat ta’lim tarbiya, o‘qish o‘rganish, mehnat qilish, amaliy faoliyat, hayot tajribasi, ajdodlar merosi va namunasi asosida shakllanib, rivojlanib uzluksiz takomillashib boradi. Huquqiy bilimlar va huquqiy ongning yuzaga kelishi va rivojlanishi cheksiz jarayondir. U jamiyat taraqqiyoti asosida yuzaga keladigan obyektiv talab va ehtiyojlar, mavjud imkoniyatlar, shart sharoitlar asosida shakllanadi. 8 Inson jamiyatda, davlatda yashar ekan, uning huquqiy ongini shakllanishi mavjud huquqiy mezonlar bilan bog‘lanmog‘i lozim. Huquqiy madaniyatsiz jamiyat kelajagini tassavur etib bo‘lmaydi. Yoshlarning qalbi va vujudiga go‘daklik paytidan boshlab odob ahloq, huquqiy qonun qoidalar haqidagi ilk tasavvur va tushunchalarni singdirishga jamiyatning asosi bo‘lgan oilaning roli va ahamiyati beqiyosdir. "Qonunlarimiz asoslaridan xabardor bo‘lish yoshlar o‘rtasida qonunbuzarlik holatlarini, odob ahloqimizga zid hatti xarakatlarning oldini olishda, ularning huquqiy ongi va madaniyatini o‘stirishda o‘zining ijobiy 8 Najimov M.K., Muhitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O'quv-uslubiy 14 ta’sirini ko‘rsatmoqda. Qonunlarni yaxshi bilgan yoshlargina ularga rioya qiladi. Bunday inson o‘zini ham oilasini ham, halqi davlatini ham himoya eta oladi. Qonun talablariga qat’iy rioya etish, qonunlarimizga yuksak ehtirom ko‘rsatish, qonun oldida hamma- prezident va oddiy fuqaro ham, erkagu ayollar ham, yoshlaru keksalar ham, tadbirkorlaru mansabdor shaxslar ham teng va ma’sul ekanini, bu masalada hech kimda alohida imtiyoz yo‘qligini chuqur idrok etish, ana shu qadriyatni ongiga mukammal singdirish barcha yoshlar uchun muhim fazilat hisoblanadi." Shunday qilib, ijtimoiy ongning tarkibiy qismi bo‘lgan huquqiy ong jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy turmush rivojlanishiga aks ta’sir ko‘rsatadi. Huquqiy g‘oyalar, bilim va tasavvurlar, huquqiy nazariyalar ijtimoiy hayotning barcha tomonlariga kirib borib, fuqarolarning ongidan o‘rin olib odamlar hulq atvoriga, amaliy faoliyatiga mafkuraviy va psihologik ta’sir etadi. Huquqiy ong odamlarni ma’lum tarzda o‘zlarini idora qilishga, jamiyat qabul qilgan qonun va qoidalar doirasida faoliyat ko‘rsatishga undaydi. Kishilar huquqiy ongi va bilimi rivojlanganlik darajasini ularning ijtimoiy-huquqiy faolligiga qarab aniqlash mumkin. Jamiyat a’zolarining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy ma’naviy sohalarda, o‘z-o‘zini boshqarish organlarida faol ishtirok etishlari huquqiy ong va huquqiy madaniyat darajasi o‘sib borayotganligidan dalolat beradi. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat- Biz tanlab olgan yangi jamiyat qurish yo‘lida fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksak darajada shakllantirish hamda ularning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kafolatli ta’minlash muammolari alohida ahamiyat kasb etmoqda. “Huquqiy madaniyatning yuqori darajada bo‘lishi huquqiy davlatning o‘ziga xos xususiyatidir. Bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida huquqiy madaniyatni oshirish muhim ish hisoblanadi. Shu bilan birga huquqiy madaniyat saviyasi qabul qilingan qonunlar soni bilan emas, balki ushbu qonunlarning barcha darajalarda ijro etilishi bilan belgilanadi. Ushbu muhim ishda odamlarda qonunlarga va normativ huquqiy hujjatlarga nisbatan chuqur 15 hurmat hissini tarbiyalash alohida ahamiyatga egadir. Zero huquqiy normalar odamlar ongiga singgan va ular orqali amal qilgan taqdirdagina yashaydi va ro‘yobga chiqadi.” 9 Huquqiy madaniyat keng tushunchadir. Huquqiy ong huquqiy madaniyatning g‘oyat muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u eng avvalo odamlarning qonunga munosabatlarini ifodalovchi qarashlari va e’tiqodlaridan, ularning huquq haqidagi tasavvurlaridan, intilishlari va tuyg‘ularidan iboratdir. 9 Mirziyoyev Sh.M.Milliy taraqqiyot yo"limizni qat'iyatbilan davom ettirib, yangi 16 II BOB . H UQUQIY MADANIYAT VA H UQUQIY ONG TUZULISH I 2.1. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolari Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini o‘rganishga jiddiy ravishda O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyingina kirishildi. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish masalasiga O‘zbekiston Respublikasi birinchi P rezidenti miz I.A.Karimov o‘zining ma’ruzalarida doimo to‘xtalib o‘tadi, shuning bilan birga doimo shaxs huquqiy madaniyati deb birinchi Prezident imiz I.A. Karimov qabul qilgan qonunlarning soni emas, balki bu qonunlarni shaxslar tomonidan qanchalik darajada o‘zlashtirish, amaliyotga tatbiq etishi, o‘zlari rioya qilishi va boshqalardan ham qonunlarga rioya qilishni talab qilishida ko‘rinadi deganini barchamiz bilamiz. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish va bu muammoni bizga kengroq tushunishimizga yordam beradigan va suyanadigan tog‘imiz hisoblangan bu mustaqillikdan keyin qabul qilingan birinchi Qomusimizdir. Chunki bu qomusimizni jahon sivilizatsiyalarining beshigi bo‘lgan davlatlarning olim-ekspertlari o‘qib, jahon andozasiga to‘g‘ri kelishini bir necha bor ta’kidlab o‘tishgan va bu "qomus" shaxs uchun xizmat qilishini biz bilamiz. Masalan qomusning 128ta moddadan 60 dan ziyodi shaxsning huquqiy maqomiga va fuqarolarning erkinligiga bag‘ishlanadi. 10 Qomusimizning uchinchi-"Jamiyat va shaxs" bo‘limida shaxs fuqaroviy jamiyatning erkin, ongli, mustaqil a’zosi sifatida ta’riflangan. Shaxsning manfaatlari hamma narsadan ustundir, shu bosh qomusimiz shaxsni jamiyatda eng asosiy boylik shaxs deb biladi. Boshqacharoq qilib aytganda halq, davlat va huquq uchun emas, balki davlat va huquq halq uchun xizmat qiladi. Bundan kelib chiqib shahs huquqiy madaniyatini shakllantirish faqat shaxslarning o‘ziga bog‘liq bo‘lmay, balki davlanga uning rahbarligiga ham bog‘liqdir. Shaxsni huquqiy madaniyatni shakllantirish jarayoni quruq shior yoki, "sarob" bo‘lmasdan balki aniq shakllantiradigan aniq hodisadir. 10 Исломов З.М., Тураев Б. Р. Хукук ва иктисодиёт. Рисола. — Тошкент: 2006 17 Shuning uchun ham mustaqillik qomusimizning huquqiy konsepsiyasi inson huquqlarini hurmat qilish, fuqarolar erkinligi, huquqiy davlat va milliy davlatga xos xususiyatlar kabi umumiy qadriyatlarimizning uzviy birligini o‘zida aks ettiradi desak adashmaymiz. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish jarayonida, shaxslarimiz qator qoidalarga rioya qilishi lozim bo‘ladi. Birinchidan qabul qilingan, yangi qabul qilinayotgan qonunlarda va me’yoriy hujjatlarda asrlar davomida halqimiz ongiga singib kelgan va singib borayotgan millatimizning an’analari, urf odatlari, tarixiy meroslarimizda albatta aks etilishi kerak. Ikkinchidan, barcha qonun loyihalarini tayyorlashda, muhokama qilishda yurist olimlarimiz va amaliyotchilarimiz bilan birgalikda shaxslarning o‘zlari xuquq ijodkori, faol qatnashchilar sifatida ishtirok etishi ijobiy samara berishi mumkin. Uchinchidan, har bir shaxsning huquqiy onglilik darajasi, huquqiy madaniyati ularning qomusimizga va amaldagi qonunlarimizga nisbatan chuqur hurmat bilan qarashlarida ko‘rishimiz mumkin va ularni shunga o‘rgatishimiz zarur, chunki bunday qonunlar qachon yashaydi, qachonki hamma hurmat bilan rioya qilsa, xurmat bilan tilga olinsa. Har bir shaxsning huquqiy madaniyatini shakllanganligi juda zarur fazilat bo‘lib, bu fazilat davlatimizning tayanchi hisoblanadi. Zero jamiyatda qonun ustunligi huquqiy madaniyat bilan mustahkamlanadi. Shaxs halol, nomusli, pok qalbli, o‘ziga talabchan bo‘lmasdan turib, o‘zining huquqiy madaniyatini shakillantira olmaydi. Chunki har bir shaxs muayyan vaziyatlarda o‘zini qanday tutishi kerakligini, qabul qilingan qonun - qoidalarga, ahloq normalariga muvofiq yoki xilof harakat qilish kerakligini ma’lum darajada mustaqil hal qiladi va o‘z hatti - xarakatlariga o‘zi baho beradi. Har bir shaxs ma’naviy-huquqiy 18 qiyofasining, jumladan, odobining ahloqining shakllanishi va takomillashuviga ijtimoiy shart- sharoitlar hal qiluvchi ta’sir qo‘rsatadi. Shuning uchun shaxs ijtimoiy xayotga qadam qo‘yishi bilan faqat tayyor holdagi muayyan ijtimoiy munosabatlarga, ishlab chiqish munosabatlarigagina emas, balki davlat jamoat tashkilotlari, xuquq ahloq va hakazolar bilan bog‘liq tartib qoidalarga ham duch keladi. Ma’lumki shaxs huquqiy madaniyatini shakllanishiga, huquqiy ongiga uni o‘rab turgan atrofidagi ijtimoiy muhit ta’sir qiladi. Shaxs mavjud dunyoqarashni, odat-ko‘nikmalar, odob va ahloq qoidalarini o‘zlashtirish bilan birga, aniq ijtimoiy voqea hodisalarga, kishilarning hatti xarakatlariga, qonunni buzish yoki unga rioya qilishiga va muomalalariga muayyan mavqeda turib va muayyan qonunlarga suyangan holda ish ko‘radi va baho bera boshlaydi. Har qanday huquqiy madaniyatni shakllantirish va uni amalga oshirish jarayoni davlat tayanchiga ishonadi, chunki "Hech bir davlat organi, mansabdor shaxs va inson qonunga bo‘ysunishi majburiyatidan ozod qilinishi mumkin emas". Bunday o‘ta muhim mas’uliyatli ishni amalga oshirishda jamoatchilik tuzulmalarini kuchaytirish orqali qonunlarni ro‘yobga chiqarishning ta’sirchan mexanizmini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini yechishda aholiga differensional yondashuv zarur, chunki aholining turli qatlami, qonunlarining mohiyatini turlicha tushunishi mumkin. Milliy dasturda bu o‘rinda shunday deyiladi "Ta’lim va tarbiya muassasalariga dahldor bo‘lmagan shaxslarning ( ishchi, xizmatchilar, uy bekalari, pensionerlar, harbiy xizmatchilar) huquqiy tarbiyasi va huquqiy ta’limi tizimini takomillashtirish. Bu ishga yuridik o‘quv yurtlari, xuquqni muhofaza qiluvchi organlar, ilmiy tadqiqot institutlari, xuquqshunos olimlar va boshqalarni jalb qilish" kerak deyiladi. Har qanday shaxsni huquqiy madaniyatini shakllantirish o‘z-o‘zidan yuzaga 19 keladigan jarayon emas, balki ijtimoiy tarbiyaviy institutlar faoliyatiga yordamiga suyangan holda amalga oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Bu jarayon ko‘p kuch, vaqt, mablag‘, qunt va bilim talab qiladi, bu kuch, vaqt, qunt va bilim bo‘lishi ham mumkin, lekin shaxsning o‘zini xohishi, istak irodasi bulardan ham muhimroq deb hisoblaymiz, shaxsning o‘zida xoxish, istak iroda bo‘lmas ekan huquqiy madaniyatni shakllantirish jarayonida samara bo‘lishi gumondir. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirishda milliy mafkuraga to‘xtalmasdan o‘tishga xaqqimiz yo‘q, chunki huquqiy madaniyat, siyosiy madaniyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lib bir- birini to‘ldirishadi, lekin bu hali halqning siyosiy huquqiy ongiga ta’sir etadi yoki etdi degani emas, balki siyosiy tutqinlikdan qutilish deganidir. Mafkura har bir millatning ma’naviy, moddiy yutuqlarini ifodalovchi kuchdir. Har qanday mafkura shaxslarning ma’naviy hayotini tarkibiy qismi hisoblangan, hisoblanadi ham. 20 2.2. H uquqiy tarbiya va h uquqiy ong haqida “Huquqiy tarbiya - bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko‘rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan bir tizimli aniq maqsadni ko‘zlagan holda ta’sir ko‘rsatilishidir.” Huquqiy tarbiya - bu jamiyat a’zolarining yurish-turish madaniyatiga va onggiga tizimli va maqsadga muvofiq ta’sir etish jarayonidir. Bu jarayonda kishilarning huquqiy bilim darajasiga ega bo‘lishiga erishish maqsad qilib qo‘yiladi. Ularda e’tiqoddan kelib chiqadigan qonun va huquqqa bo‘lgan hurmatni shakllantirish huquqiy tarbiyaning o‘zagini tashkil etadi. Huquqiy tarbiya va huquqni tatbiq qilish jamiyatda qonunchilik va huquq tartibotni mustahkamlashga yordam beradi. U kishilarni intizomlilikka, uyushqoqlikka, va yangi turmush tarziga o‘rgatadi. Tarbiyaviy ishning mustaqilligi avvalo uning mazmuni bilan bog‘liqdir. Huquqiy tarbiya- huquqiy ongni shakllantiradi, bu esa tarbiyaning o‘ziga xos shakllari va usullarini izlab topish qo‘llanishi zaruriyatini taqazo etadi. Tarbiyalovchilar zarur xajmdagi huquqiy bilimlar bilan qurollangan bo‘lishi va tarbiyalanuvchida huquqiy ongni shakllantirish, ularning huquqiy madaniyatini oshirish uslubiyotini egallashi lozim. Huquq haqidagi tasavurlarning shakllantirishda, shuningdek birmuncha alohida masalalarning hal etishda asos bo‘ladigan qonunning ayrim umumiy qoidalarini huquqiy tamoyillarni bilish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni unitmaslik kerakki, voyaga yetmaganlar o‘zlari kuzatib boradigan huquqiy faktlarga nafaqat ularni qo‘llanish amaliyoti nuqtai nazaridan baho berishadi. Agar bunday amaliyot huquqda yozib qo‘yilganiga nisbatan farq qiladigan bo‘lsa, unda bu yoshlar huquqiy ko‘rsatmalarning shunchaki rasmiy narsa ekanligi to‘g‘risidagi tassavurlarni- "ha, qonun boshqayu, hayot butunlay boshqa" degan fikrda bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, huquqiy tarbiyani faqat huquqiy tarbiya bilan cheklab qo‘ymaslik kerak, tarbiyaning roli zarur bo‘lganida huquqiy amaliyotni ham 21 o‘zgartira bilish uni oqilona izohlash qonun buzishning oldini olish, aniqlanishi va bartaraf etishi uchun barcha mumkin bo‘lgan chora tadbirlarni qabul qilishni ham o‘z ichiga olishi zarur. Aks holda hech qanday og‘zaki pand nasihat va suhbatlar yoshlarga ularning ko‘zi oldida jazosizlik holatida sodir etiladigan huquqbuzarliklar yetkazadigan zararni barham topdira olmaydi. Huquqiy tarbiyani amalga oshirishda yordamni nafaqat huquq bilan tanishtirish va unga nisbatan to‘g‘ri munosabatni shakllantirish muhim, shu bilan birga ularda huquqiy ko‘rsatmalarga so‘zsiz amal qilish zarurligiga ishonchni tarbiyalash tarbiyalanuvchilar ongida demokratik qonunchilik prinsiplariga nisbatan chuqur hurmatni singdira borish lozim. 11 Huquqiy tarbiya vositalari u yoki bu usulni amalga oshirishda foydalaniladigan konkret chora - tadbirlar hamda faoliyat turlaridan iboratdir . Huquqiy tarbiya vositalari nihoyatda rang - barang bo ‘ lib , huquqiy tarbiya ishlarini tashkil etishda ularni tanlab olish imkoniyatlari mavjud va u kim uchun hamda kim tomonidan o ‘ tkazilishiga ko ‘ ra hal etilishi lozim bo ‘ lgan turli maqsad va vazifalarga , shuningdek , bir qator boshqa omillarga bog ‘ liqdir . Ushbu faslda yuqori sinf o ‘ quvchilarini huquqiy tarbiyalashning bir qator vositalariga tavsif berilgan va ular atroflicha tahlil qilingan . Bular qatorida rolli o‘yinlar , dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlar , lektsiya mashg‘ulotlari , seminarlar , treninglar , to‘garak ishlari va boshqalarni ko‘rsatish mumkin . Huquq asoslarini o ‘ qitishda ta ’ limning kurgazmalilik vositalari muhim axamiyatga ega bulib , emotsional ta ’ sir kuchiga ega va o ‘ rganilayotgan kursning vazifalarini o ‘ quvchilarda o ‘ qishga kizikishini uyg ‘ otib xal etadi . Kurgazmalilik kullanmalari ukuvchilarda bilimlarning uzlashtirilishini tasavvur , tushunchalar xosil bulishini , ukuvchilarning akliy faoliyatini ustidan nazoratni ta ’ minlaydi . Kurgazmali kurollardan foydalanish ukuvchilarga murakab materialni tushunarli bulishiga , tadkikot xarakteridagi mustakil faoliyatiga imkoniyat yaratadi . Kurgazmalik vositalari , Huquq asoslarini urganishda , anik va obsratk guruxlarga bulinadi . Anik kurgazmalilik - vositalariga fonografiyalar , 11 Жавлиев Н.Б. Хукукнинг мохияти: анъанавий ва замонавий назариялар 22 surat . Rasmlar ( ya ’ ni haqiqatan majud ob ’ ektlarning aks ettirilishi ) kiradi . Abstrakt kurgazmalilik- vositalariga sxemalar, diagrammalar, tablitsalar, multiplikatsiyalar va x.k kiradi. Bu vositalar uz navbatida vizual, audivizual va vuditivlarga ajratiladi. Vizual- vositalariga karta, surat, tablitsa, diafil ь m va diapozitivlar kiradi. Audivizual – vositalarga bu kino va televidenie. Auditiv – vositalariga gramplastinka, magnit yozuvlari, radioeshtirishlar kiradi. Ta’limning ko‘rgazmalilik vositalari yaxshi natija berish mumkin, agar uni kullash metodikasi ukuv jarayonining moxiyatini o‘quvchi rahbarligi va ishtirokidagi ukuvchilarning kollektiv akliy faoliyatiday xisobga olsa «Huquq asoslari» kursi buyicha ko‘rgazmalilik vositalarini kullash metodikasi ukuv kulanmasi va dasrligida berilgan faoliyat tiplari va bilimlarini kurgazmalilik asosida ochib beradi. Grafik modellardan foydalanish keng tarkalgan. Grafik modellar orasida sxemalar muxim axamiyatga ega, u murakab materialni uzlashtirishni yengillashtiradi, xodisalarning uzaro aloka va bogliklarini aniklab beradi. Ba’zi huquqiy xodisalarni urganishda teksli va solishtiruvchi tablitsalar juda muximdir, ular murakkab tushunchalarni taksimlash va solishtirish orkali uzlashtirishga yordam beradi. Ba’zan o‘qituvchilar darslarda bosma grafik kullanmalardan foydalanadilar. Huquq asoslari darslarida buyuk mutafakkirlar va tanikli siyosiy arboblarning davlat va huquqiy doir fikr va karashlari ifodalanganplakatlarga kuprok urin berishi kerak. Bu material urganilayotgan mavzuning mazmumnini va davlat Huquqiy xolatining moxziyatini, uning bosh goyasini anik va ishonchli kilib ochib berilishi kerak. Kurgazmalilik vositalari orasida kinofil ь mlar, diafilmlar, diapozitivlar, televideniya muhim o‘ringa ega. Lekin keyingi paytlarda huquq asoslarini urganish jarayonida ulardan foydalanish ukuv materialining yo‘qligi va ulardan foydanishni bilmaslik okibatida sezilarli tarzda kamayib ketdi. Ta’limning audivizual vositalaridan foydalanish metodikasi kuyidagilarni talab kiladi: 23 -uning mazmunini sinchiklab urganish; -didaktik va asosiy metodik usullarni ifodalash; -darsda foydalanishni rivojlantirish; -audivizual kullanmalarni ukuvchilar tomonidan faol kabul kilish ishlarini tashkil kilish. Informatsion texnalogiyalarni rivojlantirishning ukitish jarayonini xam takomillashtirmokda. Hozirgi paytlarda fanlarni elektron darsliklar vositasida ukitish yaxshi samara bermokda. Chunki elektron darslik: -birinchidan, ukuvchilarni elektron darsliklardan foydalanishga urgatadi (ya’ni komp ь yuter bilimlari bulishini talab kiladi). -ikkinchidan, xar bir talaba elektron darslikdan yangi mavzuni uzlashtirish jarayonida yaxshi tushunmagan saxifalarni takror kaytarish, urganish imkoniyatiga ega elektron darsliklar sungida berilgan savol, yoki test topshiriklarini mustakil yechib, uzining muvzuni uzlashtirish darajasini o‘zi uchun aniklashi mumkin, uzlashtirmagan mavzuga oid internet tarmoklari orkali yangi ma’lumotlar olish mumkin. Huquq darslarida kurgazmali vositalardan foydalanish ukishning samaradorligini oshirish uchun xizmat kiladi. Huquqiy tarbiya va ta’limni kuchaytirishning asosiy choralari quyidagilardan iborat: -davlat huquqiy tarbiya va ta’limning asosiy tashqilotchisi sifatida ta’lim va tarbiyaning usullari va vositalarini, bu faoliyat bilan bevosita shug‘ullanayotgan muassasalar to‘zilmasini muntazam ravishda komillashtirib boradi, huquqiy tarbiya va huquqiy ta’limning muqobil tizimlarini shakllantirishga yordam beradi; -aholi huquqiy madaniyatini oshirish borasida davlat to‘zilmalari va jamoat birlashmalarining keng hamkorligini ta’minlash; ushbu faoliyatni muvofiqlashtirish, kechiktirib bo‘lmaydigan va istiqboldagi vazifalarni aniqlash O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi va yuristlar jamoat birlashmalari faoliyatining eng muhim yo‘nalishlaridan bo‘lib qolishiga erishish; 24 Huquqiy tarbiya va ta’limning ta’lim-tarbiya muassasalari tomonidangina emas, balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar, davlat organlarining va korxonalarning (muassasalar, tashqilotlarning), shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlarining yuridik xizmatlari xodimlari ishtirokida ham amalga oshirilishi; 12 -huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiyaning ularni maktabgacha tarbiya muassasalarida, umumta’lim maktablarida olib borilishini nazarda tutuvchi normativ va o‘quv-uslubiy mezonlarni ishlab chiqish, tasdiqlash hamda yangi o‘quv fanlarini joriy qilish; -huquqiy fanlar asoslarini chuqur o‘rgatadigan o‘quv yurtlari va ularda tayyorlanadigan yuridik kadrlarning sonini iqtisodiy, ijtimoiy, demografik vaziyat va jamiyatning tegishli mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojini belgilovchi boshqa omillar e’tiborga olingan holda aniqlash; -darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va boshqa adabiyotlar tayyorlash va nashr etishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish; -ta’lim tarbiya muassasalariga daxldor bo‘lmagan shaxslarning (ishchilar, xizmatchilar, uy bekalari, pensionerlar, harbiy xizmatchilar va boshqalarning) huquqiy tarbiyasi va huquqiy ta’limi tizimini takomillashtirish. Bu ishga davlat yuridik o‘quv yurtlari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ilmiy-tadqiqot institutlari, huquqshunos olimlar va boshqalarni jalb qilish. XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki h uquqiy tarbiyani huquqiy ta’limdan yoki faqat huquqshunoslikka o‘qitishdangina iborat deb bilmaslik kerak. 12 Сабуров Н. Сайдуллаев Ш. Давлат ва хукуку назарияси 25 Shuni unutmaslik kerakki huquqiy tarbiya tarbiyaviy ishlarning hamma jihatlarini qamrab olishi, maktablarda birinchi sinfdan boshlaboq amalga oshirila boshlashi, o‘quv yurtlarida huquq bilan bir qatorda boshqa fanlarni (o‘qish, adabiyot, tarix, jo‘g‘rofiya va shu kabilarni) o‘qitish jarayonida sinfdan tashqari ishlarda leksiyalar, huquqshunoslar bilan uchrashuvlar og‘zaki jurnallar, yosh huquqshunoslar klublari, maktablari va boshqalarni tashkil etish yo‘li bilan o‘tkazilishi lozim. bunda yoshlarning o‘zining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirishdagi yuridik faoliyatning rolini ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Ana shu nuqtai nazardan olganda yoshlarning jamoatchilik tartibini saqlashda, demokratik davlatda qonunchilik va huquqiy tartibotni mustahkamlash ishida bevosita va amaliy ishtirok etishlari g‘oyat muhimdir. Shunday qilib ma’naviy ong, estetik qarashlar singari huquqiy ong shaxsning turmush amaliyoti jarayonida shakllanadi. Halqning xohish-irodasi va manfaatlarini ifodalaydigan ijtimoiy taraqqiyotning obyektiv qonuniyatlariga muvofiq bo‘lgan yaxshi qonunlarga ega bo‘lishgina emas, shu bilan birga ularga so‘zsiz rioya etilishiga quyidagicha butun bir tizimli kafolatlar: iqtisodiy, siyosiy, yuridik va mafkuraviy kafolatlar mavjud bo‘lganidagina real bo‘ladi. Mafkuraviy kafolatlar fuqarolarni milliy ma’naviyatning qayta tiklanishi negizida tarbiyalanishi, ularning ma’rifiy madaniy onglilik darajasini o‘stirishdan iborat. Rivojlanib borayotgan demokratik jamiyatning qonunlari xarakterining o‘ziyoq ularga ixtiyoriy tarzda va so‘zsiz rioya etilishi va ijro etilishini taqozo etadi. Huquqiy tarbiya o ‘ z mazmuni va mohiyatiga ko ‘ ra ; keng va tor ma ’ nodagi shakllarga bulinaladi . Keng ma ’ nodagi tarbiya deganda butun jamoaga , ko ‘ pchilikka ta ’ sir ko ‘ rsatishga qaratilgan tarbiya . Tor ma’nodagi tarbiya alohida shaxsga, uning ongiga ta’sir etish yo‘lidir. Huquqiy tarbiya natijasida keng xalq ommasi va shaxs o‘z xatti-harakatlari ekanligini tushunsa, huquq normalariga ongli ravishda rioya etsa maqsadga erishgan bo‘lib hisoblanadi. Huquqiy tarbiya muntazam olib boriladigan aniq maqsadni ko‘zlangan va 26 shaxsga ta’sir eta oladigan huquqiy ong, bilim va qonunlarga rioya etish xislatlari yoki fazilatlari to‘plamidir. Barcha fuqarolarda huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish ishlari huquqni muhofaza qilish va jamoat tomonidan olib boriladigan ishdir. Buning natijasida qonunchilikni mustahkamlash, huquq normalarini hurmat qilish, ularni bilishga erishiladi. Ma’lumki, qonunga rioya qilish uchun eng avvalo uni bilish talab etiladi. Tartib buzuvchilar orasida o‘z xatti-harakatlarini noqonuniyligini o‘ylamaslik va bunday harakatni jazoga loyiq emas deb tushunish ko‘p uchraydi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun ichki tartib qoidalar, qonun normalariga rioya qilmaslik natijasida intizomiy, ma’muriy va hatto jinoiy jazo kelib chiqishini tushuntirilishi shart. Ilgarigi davrlarda huquqiy tarbiya siyosiy tarbiya bilan bog‘liq holda olib borilar edi. Shaxs va jamiyat o‘rtasida munosabatlar shaxs faoliyatini hayotiy pozitsiya esa tarbiya jarayonida shakllanadi. Tarbiyaning ijtimoiy vazifasi shaxsni foydali faoliyatga o‘rgatishidir. Masalan, yoshlarni biron hunarga, muomalaga, san’atga va yurish turishga o‘rgatish shular jumlasidan. Huquqiy tarbiya qadimdan davlat bilan birga shakllanganligini ham unutmaslik kerak. Huquqiy tarbiya o‘ziga xos xarakterga ega. U vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi. Huquqiy tarbiya davlat tomonidan belgilangan tuzilmalardan tashkil topadi va aniq maqsadlarni ko‘zda tutadi. Shaxsda, mehnatga bo‘lgan munosabatni shakllantirishda jamiyat va davlat manfaatlari, davlatning tartib va qonunlarini hurmat qilish ruhi shakllanadi. Axloq normalari bilan huquq normalari bir-biri bilan yaqin turadi. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. Rahbariy adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, ʻ ʼ yangi bosqichga ko taramiz. – T.: O zbekiston, 2017. - 432 b. ʻ ʻ 2. Mirziyo y ev Sh. M. Yangi O zbekiston strategiyasi ʻ . – T.: “ O zbekiston” ʻ nashriyoti , 2021 , - 464 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon hayot, demokratik O zbekiston davlatini ʻ birgalikda barpo etamiz. –T.: O zbekiston, 2017. – 388 b. ʻ II. Asosiy adabiyotlar 4. Odilqoriev X. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – T.: Adolat, 2018. – 528 b. 5. Saburov N. Davlat va huquq nazariyasi. O`quv-uslubiy qo`llanma. – Т.: ТDYI, 2008. - 288 b. 6. Ахмедшаева М. Давлат механизми ва ҳокимиятлар бўлиниши. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДЮИ, 2005. - 366 б. 7. Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев – Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2000. - 528 б. 8. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Т.: Адолат, 2007. - 916 б. 9. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. - 272 б. 10. Одилқориев Х.Т., Тультеев И.Т. ва бошқ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик / проф. Х.Т.Одилқориев таҳрири остида. – Т.: Sharq, 2009. - 592 б. 11. Сабуров Н., Нажимов М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Назорат шакллари бўйича синовга тайёргарлик кўриш учун ўқув-услубий қўлланма. – Т.: ТДЮИ, 2009. - 150 б. 12. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I жилд. – Т.: Адолат, 2001. - 336 б. 13. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II жилд. – Т.: Адолат, 2001. - 560 б. 28 14. Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. –Тошкент: ТДЮУ, 2018. - 220 б. III. Qo‘shimcha adabiyotlar 15. Hayitboyev F., Najimov M. Hozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlari (qiyosiy huquqshunoslik). – T.: TDYU, 2018. – 229 b. 16. Najimov M.K., Muhitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O`quv-uslubiy qo`llanma. - T.: TDYI, 2009. - 172 b. 17. Nаjimоv M.K., Muxitdinоv Z.S. Dаvlаt vа huquq nаzаriyasi. O‘quv-uslubiy mаjmuа. –Т.: ТДЮИ, 2010. -136 b. 18. Жавлиев Н.Б. Ҳуқуқнинг моҳияти: анъанавий ва замонавий назариялар. Ўқув-қўлланма. – Т.: ТДЮИ, 2010. – 96 б. 19. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. – 244 с. 20. Исломов З.М., Тўраев Б. Р. Ҳуқуқ ва иқтисоди ё т. Рисола. – Тошкент: 2006. - 126 б. 21. Книппер Р., Назарян В. Очерки к проблеме законодательной техники. - Эшборн, 1999. -62 22. Нажимов М.К. Давлат функциялари. – Т.: ТДЮУ, 2018. - 64 б. 23. Нажимов М.К. Норма ижодкорлиги. Дарслик. – Т.: ТДЮУ, 2018. - 181 б. 24. Сабуров Н., Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Т.: ТДЮИ, 2011. – 172 б. IV. Internet manbalari 25. http://www.lex.uz 26. http://www.tsul.uz 27. http://www.norma.uz 28. http://www. gov.uz 29. https:// www. natlib.uz 30. https:// www.ziyo.net.uz 31. https :// www . diss . natlib . uz 29

Huquqiy madaniyat tushunchasi, tuzulishi, darajalari

KIRISH…………………………………………………,....………………..…3

I BOB. HUQUQIY MADANIYAT TUSHUNCHASI....................................6

1.1.  Huquqiy madaniyat tushunchasini vujudga kelishishi va rivojlantirishning asosiy vositalari………………………………………........................................6

1.2. Huquqiy ongni rivojlantirishga ta’sir qiluvchi  omillar tizimi…….......….15

II BOB. HUQUQIY MADANIYAT VA HUQUQIY ONG TUZULISHI.....................................................................................................22

2.1. Shaxs  huquqiy  madaniyatini shakllantirish muammolari……........……22

2.2. Huquqiy tarbiya va huquqiy ong haqida ba’tafsil…………….......………27

XULOSA…………………………………………………………..….……....36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………........…………38

Купить