Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	82.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob. Husayniyning adabiy merosi va uning badiiy mahorati ...................................................................... 4
1.1. O’zbek mumtoz adabiyotida Husayniy va uning ijodiy merosi .............................................................. 4
1.2. Husayniyning badiiy mahorati ............................................................................................................ 13
II Bob.Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari ..................................................................... 20
2.1. Husayniy ijodida ilmi aruz ................................................................................................................... 20
2.2. Husayniy she’riyatida ilmi bade’ va ilmi qofiyaning o`ziga xos ko`rinishlari ........................................ 32
Xulosa ........................................................................................................................................................ 40
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 42
Kirish
Sulton Husayn Boyqaro o`z davrining muhim shaxslaridan biri
bo`lgan.Siyosiy, iqtisodiy, harbiy salohiyatlarga hamohang tarzda
ma’rifatparvarlik, xalqparvarlik, ilmparvarlik fazilatlari bilan o`z davrining
chinakam hukmdoriga aylandi.
Shoir sifatidagi faoliyatida ham uning yuqorida sanab o`tilgan fazilatlariga
guvoh bo`lamiz. Insonning ham ichki, ham tashqi barkamolligi shoir she’rlarida
2

o`z aksini topgan. Iste’dodli shoir bo’lgan Sulton Husayn Boyqaro millatning
tayanchi bo`lgan turkiy tilda o`ziga xos jonbaxsh uslubni rivojlantirdi, sodda,
ravon, mazmundor she’rlar yozdi, hirot adabiy muhitini shakllantirdi. Rahm,
shafqat, adolat, fidoiylik, oqibat, sabr-toqat kabi ezgu fazilatlarni ijodiga jo eta
olgan.
Shoir she’rlarida ilgari surilgan yuksak g`oyalar, chaqiriq va undovlar
bugungi kunda yurtimizning yuksalish yo`lidagi dadil qadamlarida muhim
tarbiyaviy ahamiyat kasb etmoqda. Husayniy ijodini qofiya ilmi nuqtai nazardan
o’rganish shuni ko’rsatadiki, u qofiya va uning turlari, radif va raviy, qofiya
unsurlari va san’atlaridan har bir she’rida so’z san’atkori darajasida foydalanadi.
Sharq xalqlari she’riyatida, xususan turkiy adabiyotida qo’llanilmagan kamyob
so’zlardan qofiya va radif sifatida foydalanadi. Bu Navoiy tomonidan shoirning
“ixtirolari”, deya baholanadi.
Husayniy she’riyatining yana bir yutuqlaridan biri badiiy san’atlarni rang –
barangli va bulardan mahorat bilan foydalanishda deyish mumkin. Zero, she’riyat
ilmida badiiy san’atlar she’rni ziynatlovchi, jonlantiruvchi, yurakka
yaqinlashtiruvchi, go’zallashtiruvchi vosita sifatida qadrlanadi. Husayniy
devonidagi har bir g’zalning har bir bayti va misrasida bir varakayiga bir necha
badiiy san’atlar qo’llanilganiga guvoh bo’lamiz. Xususan, tashbeh, tajohuli
orifona, mubolag’a, tazod, tazmin, husni ta’lil, tanosib, ruju’, tashxis kabi
san’atlardan unumli foydalanadi.
Husayniy badiiy san’atlardan shunchaki, she’rda bir vosita sifatida
foydalanibgina qolmasdan, badiiy mantiqiylikka ham alohida e’tibor beradi.
Mazmuniy izchillikning saqlanishida badiiy san’atlarning o’rni yaqqol
sezilib turadi.
Husayniy devonidagi she’rlarni vazni jihatdan tahlil etish o’z navbatida shoir
ijodida yaratilgan janr namunalarining tasnifda muhim o’rin tutadi. Ayniqsa, bu
holat to’rtliklarninig janrini belgilashda o’rinlidir. Tahlil jarayonlari shuni
ko’rsatadiki, Husayniy vazn talablaridan chiqishiga uringan holatlar ham mavjud.
3

Bizga ma’lumki, qofiya san’ati va ilmi she’rda ohangdorlik, musiqiylik va
ta’sirchanlikni oshirishda muhimdir. Bu o’z navbatida shoir iste’dodining bir
belgisi sifatida ham e’tirof etiladi. Husayniy she’riyatining yana bir yutuqlaridan
biri qofiyadosh so’zlarni mahorat bilan tanlangani-yu, bevosita qofiya bilan bog’liq
san’atlardan unumli va joyida qo`llagani ahamyatlidir. Qofiyaning go’zal va
ohangdosh bo’lishi, turli shakl va san’atlar bilan jilolanishi, shoirdan kuchli
tayyorgarlik, ilm va iste’dodni talab etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Husayniy g’azallarining g’oyaviy -
badiiy xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.
O’zbek mumtoz adabiyotida Husayniy va uning ijodiy merosi. Husayniyning
badiiy mahorati haqida chuqurroq tahlil qilish va xulosalar hosil qilish.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Husayniy g’azallarining mazmun-
mohiyati. Husayniy ijodida ilmi aruz. Husayniy she’riyatida ilmi bade’ va ilmi
qofiyaning o`ziga xos ko`rinishlari.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
tо plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.ʻ
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda о rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
ʻ
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qо yilgan maqsadga erishishi uchun tо plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
ʻ ʻ
va elektron manzillari keltirildi.
I Bob. Husayniyning adabiy merosi va uning badiiy mahorati
1.1. O’zbek mumtoz adabiyotida Husayniy va uning ijodiy merosi
Ilm–u fanning homiylari, ma`rifat bulog`idan bahramand bo`lgan
Sohibqiron Amir Temur va temuriyzodalar o`zlarining sa’y–harakatlari,
tashabbuskorliklari– yu, homiyliklari, aql-u zakovatlari, o`ziga xos iste`dodlari
natijasida jahon ilm–fani va madaniyatiga sezilarli hissa qo`sha oldilar.
Temuriylar davrida, xususan turkiy til va bu tildagi badiiy ijodning mavqei oshadi.
4

“Amir Temur faoliyatini, xususan uning boy shaxsiyatini badiiy adabiyotsiz
tasavvur etish mumkin emas. Amir Temurning davlar siyosati tufayli turkey tilda
ham badiiy adabiyot keng rivojlana boshladi” 1
.
Ana shunday temuriyzodalardan biri, shubhasiz Abulg`ozi Sulton Husayn
Bahodirxon bo`lib, tarixda bu zot Husayn Boyqaro nomi bilan shuhrat topgan.
Sulton Husayn Boyqaro 1469-1506- yillar oralig`ida Xurosonda hukmronlik qiladi.
Bu davrada madaniy, adabiy, ilmiy markaz sifatida Hirotning mavqei oshadi.
Garchi ko`pchilik bunda Navoiyning xizmatlari katta bo`lgan, deya e`tirof etishsa–
da, nazarimizda, Navoiyning o`zini ham Hirotga chaqirib olgan, unga til va so`z
erkinligini bergan, moddiy jihatdan katta sharoitlar yaratib bergan Husayn
Boyqaroning xizmatlari cheksiz ekanligi ayon bo`ladi. U kishi nafaqat yirik
siyosatchi, davlat arbobi va ma’rifat, san’at homiysi, balki Navoiy tab’iri bilan
aytganda “…ham forsiy demakka qodir va ham turkcha aytmoqqa mohir shoir”
hamdir. Ijod gulshanida o`z ismini taxallus qilib olgan (Husayniy) va taxallusiga
munosib ijod bo`stonida “gul–u chechaklar o`stirgan” shoir sifatida Sulton Husayn
Boyqaro o`z zamonidayoq adabiyot ixlosmandlari e’tiboriga sazovor bo`ladi.
Adabiy taxallus hisoblanmish “Husayniy” so`zi “hasan” (go`zal) so`zidan tuzilgan
bo`lib, “go`zalgina” ma’nosini anglatar ekan” 2
.
Husayn Boyqaro temuriylarning so`nggi yirik hukmdori bo`lib, qariyb 40 yil
hukronlik qiladi, bu davrda shahzoda va amirlarning bosh–boshdoqligiga qaramay,
mamlakatning xo`jalik va madaniy hayoti yuksaldi. Alisher Navoiy va
Boburlarning bergan ma’lumotlariga ko`ra Husayniy turkiy devon tartib berdi.
Ushbu devon bizga qadar yetib kelgan bo`lib o`z davrida sazovor bo`lgan ta`rif va
tahsinlarga nechog`liq munosib ekanligini aniqlash imkonini bermoqda. Bundan
tashqari Husayniy qalamiga mansub “Risola” nomli nasriy asar ham mavjud
bo`lib, shoirning devonini tahlil qilishdan oldin ushbu asarni qisqacha bo`lsa-da
o`rganish maqsadga muofiqdir. Zero, “Risola”da keltirilgan ijtimoiy, madaniy va
adabiy fikrlar bevosita o`sha davr adabiy va madaniy hayotini o`rganishda,
1
Амир Темур жаҳон тарихида.-Тошкент: “Шарқ”, 1996 йил.171-бет.
2
Валихўжаев Б. Султон Ҳусайн Бойқаро - Ҳусайний шеърияти.- Самарқанд, 2000 йил. 26-бет.
5

qolaversa, Husayniyning nazmiy e’timodini anglashda muhim va dolzarb bo`lib
hisoblanadi.
Sharq she’riyati tarixiga nazar tashlasak, yirik adabiyot namoyondalari ijod
bilan birga adabiyotning nazariy ilmlarini ham omuxta egallashganlariga guvoh
bo`lamiz. She’rga nisbatan talabchan va tanqidiy munosabatda bo`la ololgan, she’r
ilmidan xabardor bo`libgina qolmasdan, undan unumli foydalanganlargina xalq
tomonidan tan olingan. Zero, bu davrda adabiyotshunoslik mustaqil fan
hisoblanmagan, balki badiiy majlislarda ijodkorlar doirasida shakllanayotgan ilmiy
munozara va mushohadalar shaklidagina mavjud bo`lgan. Adabiyotshunoslikka
oid dastlabki asarlar yaratila boshlagan bir davrda ham olimlik va adiblik butkul
ajralmagan. Bu davrdan ularni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin:
1. Olim–shoirlar. Ahmad Taroziy.
2. Shoir–olimlar. Komil Xorazmiy, S. Saroyi.
3. Ham shoir, ham olimlar. Alisher Navoiy, Z. M. Bobur.
Biz Sulton Husayn faoliyatiga e’tibor qaratadigan bo`lsak, istedodli shoir
bo`lish bilan birga adabiyot ilmining muhir bilimdoni ekanligiga guvoh bo`lamiz.
“Risolai Husayn Boyqaro” asarida Husayn Boyqaro shaxsiga xos bo`lgan shohlik,
davlat arbobi, siyosatchi, jonkuyar ma`rifat va san’at homiysi, shoirlik kabi sifatlar
bilan bir qatorda adabiyot ilmiga doir qarashlariga ham guvoh bo`lish mumkin.
Garchi asar sof ma’nodagi adabiyotshunoslikka bag`ishlangan bo`lmasa-da,
ayrim fikrlar e’tirof va mushohadalar har qanday adabiyotshunos diqqat e’tiborini
tortmay qo`ymaydi.
“Risolai Husayn Boyqaro”dagi she’riy satrlar uning shoirlik mahoratidan darak
bersa, asardagi “. . . bu nahif bandasining saltanati zamonida bir necha kishiga
jilvai zuhur beribturur va bu faqir majlisida alardin tashrifi huzur arzoniy
tutubturlar…” 3
kabi jumlalarida Husayniy o`z saroyida adabiy majlislarga
nechog`lik e`tabor berganligi, majlisga kelishuvchilarning ham nufuzi yuqori
ekanligi, bu jarayon chinakam fikr, adabiyot, umuman so`z shaydosi bo`lgan, “
3
Ҳусайн Бойқаро. Рисола. Девон. -Тошкент: “Шарқ”, 1995 йил. 11-бет.
6

tab’i nazm” sohibi bo`lgan Husayn Boyqaroga nechog`lik huzur bag`ishlaganidan
darak beradi.
Husayn Boyqaro Abdurahmon Jomiy, Suhayliy, Alisher Navoiylarning
ijodlariga yuksak baho berish jarayonida adabiyotning nozik inja sirlaridan
xabardor ekanligini olim va tanqidchi ekanligini namoyon etgan. E’tiborlisi, “…
Hirotda … mingga yaqin kishining ishi ma’no durlarini nazm tizmasiga tortish,
noziklik gavharlariga vazn libosi zebu ziynatini berishdir” 4
, deya shoirlar va
shoirlikka ta’rif berar ekanlar, “… hech davrda bulardek elning mingdan o`nini va
hech bo`lmagandan yuzdan birini tashkil etgan emas” 5
, deya iftixor va mamnuniyat
tuyg`ularini izhor etadilar. Darhaqiqat, bu davrda Xuroson hududida shoirlarning
boshqa davrlarga nisbatan ko`payishi, adabiy markazga aylanishida davlatda
yaratilgan sharoit, homiylik va qadr-qimmat sabab bo`ldi. Albatta, bunda saltanat
hukumdori Husayn Boyqaroning va qalam ila dunyo xalqlarini yakqalam etgan
Alisher Navoiyning xizmatlari diqqatga sazovordir.
“Risola”da Abdurahmon Jomiy, Suhayliyiy, Alisher Navoiyning iste’dodi,
mahorati va asarlarining umumiy ta’rifiga alohida to`xtalib o`tadi. Bundan
Husayniy majlislarining gultojlari aynan ular ekanligi ayon bo`ladi, nazarimizda.
“Ularning ichida eng bilimli va fazilatlisi, fazilatlar daryosining pok duri va
valiylik falagining porloq quyoshi nazm javohirining sohib intizomi hazrati
shayxul-islomiy Mavloni Abdurahmon Jomiydir” 24
, deya ta’rif berar ekan,
shoirning ham nazm, ham nasrda ijod etishiga turli fanlardan asarlari ko`pligiga,
ular nafaqat son jihatdan, salmoq jihatdan ham boy ekanligiga (“ma’nolar
xazinasi”) alohida urg`u beradi va quyidagi she’r orqali Jomiy ijodining guldastasi
bo`lmish “Haft avrang”ga ishora etadi:
Chu mizoni tab’i bo`lib ganjsanj,
Anga bir tarozu kelib “Panj ganj”
Ki, hayron qolib nazm qilgan chog`i,
Anga yo`qki Xisrav, Nizomiy tog`i 6
.
4
O`sha asar. 21-bet.
5
O`sha asar. 21- bet. 24
O`sha asar. 20- бет .
6
Ҳусайн Бойқаро . Рисола . Девон . - Тошкент : “ Шарқ ”, 1995 йил . 20 –bet. 26
O`sha asar. 20–bet.
7

Bizga ma’lumki, Nizomiy Ganjaviy “Panj ganj” asarini yaratgach, ushbu
asar keyingi salaflar uchun o`ziga xos iste’dod o`lchovchi, sinov mezonga aylandi.
Bu an’ana esa Xusrav Dehlaviydan boshlandi. Biroq Jomiyning tab’i mezoni shu
qadar yuqoriki, u nazm qilgan chog`ida Xisrav, Nizomiy qo`ygan chegara (tog`)
yo`qqa chiqdi, bekor bo`ldi, ya’ni u an’ana bo`yicha beshta emas, yettita dostonni
jamlab sab’anavislikka asos soldi. Jomiy asarining nomi yoxud dostonlari Husayn
Boyqaro tomonidan tilga olinmagan. Bunga sabab turkiy til homiysi sifatida “Haft
avrang” (forsiyda yozilgan)ni ta’kidlab o`tish joiz topilmagan bo`lishi mumkin.
Biroq ijodkor sifatida Jomiy iste’dodiga yuksak bahoni bu o`rinda keltirishni
ma’qul deb biladi: “…G`azallari olamg`a g`avg`o soluvchi baytlari latif va hayajon
uyg`otuvchidir” 26
.
Husayn Boyqaro Suhayliyiy ijodiga ham qisqa bo`lsa-da, ta’rif berib
o`tadilar.
Unga ko`ra, “yana nazm ahli– shoirlardan shirin so`zlik osmonining porloq yulduzi
–Suhayliy bo`lgudek kishilar bor va latofatli nazmdagi dostoni bayoni (zo`rligida)
olam edi ularning (Jomiyning) orqasidan ergashuvchi sifatida mavjuddirki, avval
ulardek (Jomiydek) falak go`zallik bergan emas, hozir yana hech yerda biror kishi
ulardek o`zlarini ko`rsatmagan” 7
. Suhayliy ijodiga nisbatan berilgan ushbu ta’rif
orqali uning Jomiyga shogirdligi, nazmda shirin so`zligi bilan birga ijodda
dastavval bunchalik muvoffaqiyat qozonmaganligi, o`z ustida ishlashi, mehnati va
o`zini ko`rsata bilishi natijasi o`laroq keyingi davrlarda u kabi faol shoir
bo`lmagani ayon bo`ladi. Bu bilan Husayn Boyqaro har bir shoir faoliyatidagi
o`sish yoki o`zgarishini muntazam kuzatib borganidan dalolat beradi.
Ona tiliga nisbatan jonkuyarlik masalasi ham, avval ta`kidlaganimizdek Husayn
Boyaroning tab’iga xos vijdoniy holat bo`lib, boshqa shoirlardan farqli o`laroq “…
ma’nolarning bokira tasnifiga… turkona libos kiydir” 8
gan Alisher Navoiy ijodiga
hukmdor, do`st, maslakdosh sifatida emas, balki chin muxlis, adabiyot
shinavandasi, adabiyot bilimdoni sifatida baho beradi. Shu bois bo`lsa kerak,
ayrim o`rinlarda hissiyotga berilish hayajonni yashirmaslik holatlari yaqqol
7
O`sha asar. 20- бет .
8
Ҳусайн Бойқаро . Рисола . Девон . - Тошкент : “ Шарқ ”, 1995 йил 21–bet. 29
O`sha asar. 21–bet.
8

namoyon bo`ladi: “… Har qanday she’r maydoniga ot sursa, o`sha mamlakatni tili,
tig`i, kuchi bilan ixtiyoridagi mamlakatlarga kirgizdi. Uning nazmi vasfida til
nuqsonli va ta’rif berish qiyin ish” 29
.
Husayniy ijodkor sifatida she’riy devoni bilan o`z davridayoq mashhur
bo`lgan. Bu bir tomondan Husayniy istedodi she’riyatining serjiloligidan dalolat
bersa, boshqa tomondan Husayniy she’rlari to`plami bo`lgan devon uning hayotligi
chog`idayoq mashhur xattotlar, jumladan, Sulton Ali Mashhadiy, Sulton
Muhammad Handonlar tomonidan nihoyatda go`zal tarzda ko`chirilgan va xalq
orasida tarqalganligi bilan baholanadi. Birgina Sulton Ali Mashhadiy
tomonlaridan 1485-yil (hijriy 890-yil), 1491-1492-yillar (hijriy 897-yil) va
14941495-yillar(hijriy 900-yil)da devonning uchta qo`lyozma nusxalari
ko`chiriladi. Ushbu nusxalari hajman bir-biridan farq qilib, bizgacha barchasi
yetib kelgan.
Ular hozirda Fransiya, Turkiya kutubxonalarida saqlanadi. 1494-95-yillarda
Sulton Muhammad Handon tomonidan yana bir nusxa ko`chirilgan bo`lib, ushbu
nusxa ham hozirda Turkiyada saqlanadi. Husayniyning adabiy merosi, xususan
turkiy devoni keyingi davrlarda ham adabiyot ixlosmandlari tomonidan e’tiborsiz
qolmadi. Adabiy manbalarda ko`rsatilishicha, keyingi davrlarda ko`chirilgan
nusxalarning hozircha yettitasi ma’lum bo`lib, ular Angliya, Turkiya, Rossiya,
Fransiya va boshqa mamlakatlar kutibxonalarida saqlanmoqda, XVII asrning
ikkinchi yarmi va XVIII asrning avvallarida Eron hukmdori Shoh Husayn
Safaviyning buyrug`i bilan ko`chirilgan nusxa turkiy devonning mazmuniy
tarjimasi bo`lib, “…Sulton Husayn Boyqaroning devoni she’rlari faqat
turkiygo`ylar orasida keng tarqalib qolmay balki, forsigo`ylar ham unga tarjima
qildirib mutolaa qilgan…” 9
liklari ma’lum bo`ladi. Ushbu adabiy nusxa hozirda
Angliyadagi Britaniya muzeyida saqlanadi. XX asrga kelib Husayniy devoni nashr
etila boshlandi. Dastlab 1926-yilda Bokuda nashr etiladi. O`zimizda 1927-yili
A. Fitrat “O`zbek adabiyoti namunalari”ga Husayniy she’rlaridan kiritadi.
1941yilda esa “O`zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi” 1-tomida Husayniy
9
Валихўжаев Б . Султон Ҳусайн Бойқаро - Ҳусайний шеърияти .- Самарқанд , 2000 йил . 29- бет .
9

devonidan bir qismi nashr etildi. 1946-yilda Turkiyada ham devon nashri amalga
oshirilgan.
1968-yilda Toshkentda S. G`aniyeva tahriri ostida “Devon. Risola” nomi
ostida nashr etilgan. O`sha yili Qobulda devonning nisbatan mukammal nusxasi
Muhammad Ya’qub Juzjoniy tomonidan nashrga tayyorlangan edi. Mustaqillik
qo`lga kiritilgach, 1991-, 1993- va 1995-yillarda A. Erkinov tahriri ostida “Shoh va
shoir” turkumida Husayn Boyqaro risolasi va devoni nashr etildi. Nashr anchayin
mukammal va sifatli bo`lib, keyingi tadqiqotlar uchun muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi. Yuqorida sanab o`tilgan qo`lyozma nusxa va nashrlar (adabiy)
hajman va ayrim juz’iy xususiyatlari jihatdan farqlanadi. Sulton Ali Mashhadiy
tomonidan 1491-92-yillarda ko`chirilgan qo`lyozma nusxadan 156 g`azal joy
olgan. Hattotning 1494-95-yillarda ko`chirilgan devon nusxasi esa 135 g`azalni
o`z ichiga olgan. Sulton Muhammad Handon tomonidan ko`chirilgan qo`lyozma
nusxada garchi g`azallar soni jihatdan kamroq, ya’ni 72 tani tashkil etgan bo`lsada,
bir muxammas va uch ruboiyning kiritilganligi qo`lyozma nusxaning qiymatini
oshiradi. Husayniy devonining qo`lyozma nusxalaridagi hajman xilma-xillikni
akademik B. Valixo`jayev quyidagicha izohlaydi: “Ehtimolki, Husayn Boyqaro har
bir devoni ko`chirilganidan keyin yozgan yangi g`azallarini qo`shgan holda
devonlarini qayta-qayta ko`chirtirgan bo`lishi ham mumkin” 10
. Ushbu fikrga
qo`shilgan holda yana shuni ta’kidlash joizki, Husayn Boyqaro hukmdor sifatida
devonlarining alohida tartibiga e’tibor bermagan bo`lishi ham mumkin.
XX asrda o`zimizda nashr etilgan Oybek va P. Shamsiyevlar tahriri ostidagi
“O`zbek adabiyoti tarixi xristomatiyasi” birinchi tomiga Husayniy ijodiga mansub
102 ta g`azal, 3 ta muxammas kiritilgan. 1968-yildagiga nisbatan to`liq nashrdan
esa 129 ta g`azal, 3 muxammas, 6 ta to`rtlik joy olgan. O`sha yili Qobulda
Muhammad Ya’qub Juzjoniy tomonidan amalga oshirilgan nashrga 202 ta g`azal
ikkita tugallanmagan g`azal, 2 ta muxammas, 6 ta ruboiy, 6 ta fard, 2 ta forsiy
tildagi g`azal, 1 ta ruboiy, Abdurahmon Jomiy baytlariga javoban yozilga 3 bayt
10
O`sha asar. 28–bet.
10

kiritilgan. Ushbu ikki nashr tarkibidagi g`azallarning ayrim baytlarida o`zaro mos
tushmaslik holati ham ko`zga tashlanadi.
A. Erkinov tahriri ostidagi nashrlarda ushbu nomutanosibliklar o`zaro
chog`ishtiruv natijasida to`g`rilangan. Unda 202 ta g`azal mavjud, biroq boshqa
janrlarga oid she’rlar kiritilmagan. Bu o`rinda Husayniy ijodining asosini g`azallar
tashkil etishi va devon tuzishda ham g`azal janri yetakchi mavqega ega ekanligini
hisobga olingan bo`lishi kerak. Ushbu so`nggi nashrdan o`rin olgan 202 ta
g`azalning aksariyati, ya’ni 135 tasi yetti baytdan iborat. Bundan tashqari, besh
baytli g`azallar 47 tani, olti baytli g`azallar 9 tani, sakkiz va o`n baytli g`azallar 1
tadan, to`qqiz baytli g`azallar 9 tani tashkil etadi. Bundan ko`rinib turibdiki,
Husayniy ijodida 5 va 7 baytli g`azallar son jihatdan ko`p bo`lib o`n baytli g`azal
atiga bittani tashkil etmoqda. Zero, bizga ma`lumki, g`azallardagi baytlar soni har
qaysi shoirning badiiy salohiyati va ijodiy uslubi bilan bog`liqdir. Husayniy ijodida
nisbatan yetti baytli g`azallarning ko`pligi bir tomondan turkiygo`y shoirning
uslubidan dalolat bersa, boshqa tomondan bu holat she’riyatda an’ana ham edi.
Xususan, Alisher Navoiy ijodida ham yetti baytli g`azallar ko`pchilikni tashkil
etgan. Shoir quyidagi misralar yetti baytli g`azallari xususida shunday deydi:
Bukim albatta yetti baytdan o`ksuk emas, ya’ni
Tanazzul aylay olmas rutba ichra yetti gardundin 11
.
Husayniy devoni yuqorida ta’kidlanganidek turkiy tilda yozilgan. Asosiy
janri g`azal. Navoiy o`z devonlarida debochalar yaratib, buni an’ana darajasiga
ko`targan edi. Biroq Husayniy devoni bundan farqli o`laroq, debocha bilan
boshlanmaydi. Devon an’anaga muvofiq hamd (1-2-g`azallar) va na’t (3-g`azal)
bilan boshlanadi. Ushbu g`azallar oldingi nashrlarda tushurib qoldirilgan. Qolgan
g`azallar esa asosan oshiqona ruhda, oshiqning ma’shuqa hajridagi cheksiz dard-u,
alami, yor jafosi-yu, ag`yor balosi kabi mavzulardadir. Ma’lumki, devonlarda
badiiy lirik janrlar ma’lum tartibda joylashtirilgan. Odatda, devonlar g`azaliyot
bilan boshlanib matla’larning oxirgi harflariga ko`ra arab alifbosi asosida terib
chiqilgan. Husayniy devoni ham bunday tartibdan mustasno emas.
11
Ҳожиаҳмедов А . Мумтоз бадиият луғати . .- Тошкент : “ Янги аср авлоди ”, 2008 йил .175- бет .
11

Alisher Navoiyning “G`aroyib us-sig`ar”ga yozgan debochasida, devonnig
mukammal bo`lishida 28 ta emas, 32 ta harf asosida tuzish kerakligi ta’kidlab
o`tiladi.
Husayniy o`z devonini tuzishda 32 harf tartibiga alohida e’tibor bermagan,
zero Husayn Boyqaro iste’dodli shoir bolsa-da, aslida shoh edi.
1995-yilda Toshkentda A. Erkinov tomonidan nashr etilgan devonda g`azallar
yuqoridagi tartibda joylashtirilgan. Ko`rinib turibdiki, bu tartibda 29 ta harfda
g`azallar mavjud. Garchi an’anaviy tartibdan bitta ko`p (“chim” harfi) bo`lsa-da,
Navoiy talablariga javob bermaydi. Biroq biz bu o`rinda qolgan uch harf bilan
tugallanuvchi g`azallar Husayniy tomonidan yozilmagan yoxud keltirilmagan
deyishdan yiroqmiz. Balki, bizda mavjud nashrlar uchun asos bo`lgan qo`lyozma
nusxalardan kotibning xatosi yoki boshqa sabablarga ko`ra tushib qolgan bo`lishi
ham ehtimoldan yiroq emas. 1968-yilda Kobulda chop etilgan devon nashrida
tugallanmagan ikkita g`azal mavjudligi haqida xabardormiz. Ushbu nashr bilan
tanishish balki muammoning yechimiga yordam berar. Husayn Boyqaro devonga
g`azaldan tashqari muxammas, ruboiy, fard kabi janrlarga oid ijod mahsullarini
ham kiritadi. Avval ta’kidlaganimizdek, eng so`nggi nashrda g`azaldan boshqa
janrlar kiritilmagan.
1968-yilda Toshkentda amalga oshirilgan nashrda esa uchta muxammas, oltita
to`rtlik joy olgan. Muxammaslarning har uchalasi Husayniyning Navoiy
g`azallariga bitgan muxammaslaridir.
“Muxammas arabcha “beshlik” ma’nosini bildirib, she’riyatda har bandi besh
misradan tashkil topgan lirik she’r shaklini bildiradi” 12
. Husayniy muxammaslari
tazmin muxammasdir. Birinchi muxammas Navoiyning “Netay” radifli g`azaliga
bog`langan tazmin muxammas bo`lib, shoir dastlabki uch misrani, o`zidan keyingi
ikki misrani g`azalidan keltiradi. Muxammas bandlari Navoiy g`azaliga monand
ravishda yetti banddan iborat. Husayniy keyingi ikki muxammasda ham shu
tartibni saqlab qoladi.
12
Ҳожиаҳмедов А . Мумтоз бадиият луғати . .- Тошкент : “ Янги аср авлоди ”, 2008 йил . 74- бет .
12

To`rtlik nomi bilan keltirilgan oltita she’r vazn jihatdan tekshirilganda aslida bu
to`rtliklar ruboiy, tuyuq ekanligiga guvoh bo`lamiz. Biz bu masalaga keyingi
boblarda alohida to`xtalib o`tamiz.
Husayniy devonida fard baytlar ham mavjudligi ma’lum. Biroq ulardan
foydalanish imkoniyati mavjud emasligi sabab fikr bildira olmaymiz. Bundan
tashqari, Husayniy devonining Kobul nashridan kelib chiqib, nafaqat turkiygo`y
shoir sifatida ijod qilgan, balki iste’dodli zullisonayn ham ekanligiga guvoh
bo`lamiz. Husayn Boyqarodan bizga badiiy va adabiy meros sifatida “Risola” va
“Devon” qolgan bo`lsa-da, ularning qiymatini buni asrlar davomida xalq e’tibori
va e’tirofidan tushmay kelayotganligidan ham bilish mumkin. Husayniy ijodi
nafaqat Navoiy davriga to`g`ri kelganligi-yu, badiiy pishiqligi bilan, balki turli
muhokama va munozaralarga sabab bo`lganligi bilan ham qiziqdir. Shu bois,
Husayniy ijodini mukammal o`rganish, fikr bildirish va eng asosiysi, Husayn
Boyqaro aslida kim emas, qanday ijodkor degan savolga javob topish va uni
baralla ayta olish ishimizning maqsadlaridan biridir.
1.2. Husayniyning badiiy mahorati
Husayn Boyqaro – o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixida o‘zining betakror,
ravon uslubda yozilgan g‘azallari bilan alohida o‘ringa ega bo‘lgan ijodkorlardan
biridir. Uning turkiy tildagi Devoni va “Risola” asari bizgacha yetib kelgan.
Ma’lumki, XV asr adabiyotimiz tarixida muhim ahamiyat kasb etadigan davr
sanaladi. Mazkur asrda adabiyot va san’atning ulug‘ darg‘alari yetishib chiqdi. Bu
borada Alisher Navoiy alohida o‘rin egallaydi. Shunday bo‘lsa-da, Hazrat
Navoiyning deyarli barcha asarlarida zikr etilgan temuriylar yoki Husayn Boyqaro
ijodi ham o‘z mavqei bilan ajralib turadi. Zero, Alisher Navoiy bejizga “Majolis un
nafois” asarining 8-majlisida Husayniy ijodi tahliliga to‘xtalmagan. Yoki
“Hayratul abror” dostoni hikoyatlaridan birida Shoh G’oziy sifatida e’tirof etgan.
Qolaversa, Boyqaroning Hirot taxtiga o‘tirishini Hirot osmonidagi hilol – yangi
chiqqan oyga qiyoslab, “Hiloliya” qasidasini yaratdi. Alisher Navoiy nafaqat
turkiy tildagi asarlarida, balki forsiy qasidalarida ham Husayniy nomini alohida
muhabbat va iftixor bilan tilga oladi. Bu kabi dalillarni ko‘plab keltirish mumkin.
13

Husayniy ham o‘z davri an’analarini davom ettirib, o‘ziga xos novatorlik asosida
chiroyli, dilkash g‘azallar bitdi. Ularni to‘plab devon holiga keltirdi. Shuningdek,
nasriy yo‘lda “Risola” asarini bitib, unda Hazrat Navoiyga alohida ta’riflar berdi.
Boyqaro g‘azallarining o‘z ta’sir doirasi va o‘z kitobxoni bor.
Husayniyning badiiy mahoratiga baho berish uchun shoir ijodidagi ayrim
g‘azallarining g‘oyaviybadiiy tahliliga e’tibor qaratamiz:
Ohkim ishqim o‘tining bir zamon oromi yo‘q, Istagan orom ul o‘tqa juz
xayoli xomi yo‘q.
Husayniy devonining 77-g‘azali bo‘lgan mazkur “Yo‘q” radifli she’r Alisher
Navoiyning “Badoyi ul- bidoya” devonidagi 331-g‘azaldan ilhomlanib yaratilgan.
Ma’lumki, mumtoz adabiyotimizda ishq o‘ti, uning oshiq qalbini beorom aylashi
an’anaviy tarzda kuylanib kelinayotgan mavzulardan sanaladi. Shoir shu an’anani
o‘ziga xos tarzda davom ettirgan. Ya’ni ishq o‘tidan oshiq uchun bir zamon orom
yo‘q, agar oshiq ul o‘tdan orom istasa uning istagi xom xayoldan boshqa narsa
emas.
Husayniy mazkur mulohazalar ifodasida so‘z takroriga asoslangan
san’atlardan bo‘lgan qaytarish san’atining radd ul hashr il –al hashr turidan bir
baytda ikki marta foydalangan. Bu o‘t va orom so‘zlari bo‘lib, ham birinchi
misrada, ham ikkinchi misrada aynan takrorlangan. Bu san’at takroriyligi fikr
ta’sirchanligini yanada oshirishga xizmat qilgan. Shoir tanosib san’ati
imkoniyatidan foydalanib, birinchi baytda ishq o‘ti haqida gapirgan bo‘lsa,
ikkinchi baytda unga mutanosib holda sham va parvona tushunchasini olib kiradi:
Vasl sham’idin yorub, parvona holim ne bilur?
Shomi hajrimdek chu oning bir qorong‘u shomi yo‘q.
Shoir shomi hajrimdek parvonaning bir qorong‘u shomi yo‘qligi uchun, vasl
shamidan o‘tib, holimni qaydan bilsun, deya tajohilu orifdan maqsad ifodasida
o‘rinli foydalangan. Ma’lumki, adabiyotimiz tarixida sham va parvona obrazlar
tizimi ham oshiqona, ham orifona g‘azallar tarkibida qo‘llaniladi. Sham ma’shuqa,
parvona oshiqqa nisbatan ishlatiladi. Mazkur g‘azalda shoir oshiq ruhiy holatini
ifodalashda tazod (vasl - hajr), tanosub (sham’- parvona) dan ham foydalanadi.
14

Shuningdek, ta’sirchanlikni ta’minlash maqsadida qaytarish san’atining radd ul-
ibtido il-al-hashv turini ishlatadi. Ya’ni ikkinchi misra boshidagi so‘z (shom)
ikkinchi misra o‘rtasida (shom) takrorlangan. Shoir navbatdagi baytda ma’shuqa
jamoli ta’rifini davom ettiradi:
Orazingni oy desam, ermas muvajjah nechakim,
Oyning ofatlig‘ ko‘zgu ruxsorai gulfomi yo‘q.
Shoir nazdida ma’shuqa orazini oyga tashbeh etib bo‘lmas, chunki oyning
muvajjah (ma’qul, yoqimli)ruxsorai gulfomi (gulrangi) yo‘q. Demak, ma’shuqa
orazi ta’rifida oy tashbehidan foydalanib bo‘lmas. Mazkur baytda ham rad ul hashv
il-al ibtido, ya’ni birinchi misra o‘rtasidagi so‘z (oy), ikkinchi misra boshida (oy)
san’ati ishlatilgan. Husayniy so‘z qo‘llashda o‘ziga xos yo‘ldan borib,
ma’shuqaning jon olguvchi chiroyli ko‘zlarini ta’riflar ekan, “kofir ko‘zing” deya
ta’rif beradi. Kofir islomni tanimaydigan g‘ayridin ma’nosini anglatsa-da,
g‘azallarda rahmsiz sevgili ma’nosida ham keladi. Shoir shu an’anani davom
ettirgan holda ayni mulohazani ma’shuqaning ko‘ziga nisbatan qo‘llaydi. Husayniy
tajohulu orif (Vah ne holatdurki) imkoniyatidan o‘rinli foydalanib, mahbubani “bir
kofircha ham islomi yo‘q”, deya zikr etadi. Ya’ni birinchi misrada “kofir” so‘zi
faqat ma’shuqaning jon oluvchi ko‘ziga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa, ikkinchi
misrada, esa bevosita ma’shuqaning o‘zini nazarda tutadi:
Muncha din ahlining islomin olib kofir ko‘zung,
Vah ne holatdurki bir kofircha ham islomi yo‘q.
E’tirof etish lozimki, g‘azalning matla’sida boshlangan qaytarish san’ati
orqali ta’sirchanlikni erishishga bo‘lgan ehtiyojmandlik yuqoridagi baytda ham
davom ettirgan. Ya’ni radd ul-hashv (kofir) il-al hashv (kofir) bilan ma’shuqaning
rahmsiz sevgili, oshiqqa nisbatan e’tiborsiz ekanligiga urg‘u beradi. Shoir
navbatdagi baytda ham ma’shuqa ta’rifini davom ettiradi:
Xalq sayd aylarda teng ermas, sening birla quyosh,
Zulfu xolidin chu oning dona birla domi yo‘q.
Baytning lug‘ati: sayd – ov, dom – tuzoq. Nasriy bayon qilganda, xalqning
ov qilishi, sening birla teng emas, chunki uning zulfu xolidan dona va tuzog‘i yo‘q.
15

Ya’ni shoir juda chiroyli tasvir yaratadi. U ma’shuqaning zulfini tuzoqqa, xolini
tuzoqdagi danaga tashbeh etadi. Xalqning sayd – ovdagi tuzoq va donasidan
ma’shuqaning tuzoq va donasi (zulfu xoli) tubdan farq qiladi. Mazkur tashbeq
mumtoz adabiyotimizdagi an’anaviy o‘xshatishlardan sanaladi. Husayniy shu
mumtoz an’anani davom ettirgan. G’azalning navbatdagi bayti begona bayt bo‘lib,
bunda shoir umrni maqsadsiz o‘tkazmaslik lozimligiga urg‘u beradi:
Bo‘lsa olam kamroni komsiz umr o‘tkarur,
Kimki bir shirin takallumning labidan komi yo‘q.
Baytning lug‘ati: kamron – 1) o‘z maqsadiga erishgan, baxtli; 2) hokim,
hukmronlik qiluvchi. Kom – 1) tilak, maqsad, istak; 2) bahra, bahra olish;
Takallum – so‘zlash, gapirish. Nasriy bayon qilganda, olam hokimi, shohining
umrni komsiz (maqsadsiz) o‘tkazishi, xuddi shirin so‘z so‘zlashuvchining
gapirishidan maqsadi yo‘q ekanligi kabidir, degan ma’no anglashiladi. Ya’ni shoir
umrni g‘animat tutmoq lozimligini, shu berilgan o‘tkinchi hayotni hech bir kom
(maqsad)siz o‘tkazmaslik kerakligiga urg‘u beradi. Mazkur baytdagi fikrlarning
ta’sirchan ifodasi uchun g‘azal davomida qo‘llagan qaytarish san’atini ma’qul
ko‘radi. Bunda takrorga asoslangan sanhatning radd ul-hashv (kom) il-al hashv
(kom) turi qo‘llanilgan. Husayniy g‘azal maqta’sida umr g‘animatligi bilan
bog‘liq mulohazalarni davom ettiradi:
Ey Husayniy, necha kun xush tut bu foniy dahrni
Kim emas Jamshid har shahkim, qo‘linda jomi yo‘q.
Baytning lug‘ati: foniy – o‘tkinchi; dahr – dunyo, olam, zamon, davr; xush –
1) yaxshi, ma’qul, 2) shod, xursand. Nasriy bayon: Har qanday shoh Jamshid bo‘la
olmaydi, chunki qo‘lida jomi yo‘q. Shuning uchun ey Husayniy bu o‘tkinchi
dunyoda xush (shod, xursan) bo‘l.
Mazkur baytda shoir sifatlash (foniy dahr) va talmeh (Jamshid) san’atlaridan
o‘rinli foydalangan. Baytda qayd etgan Jamshid va uning jomi bilan bog‘liq fikrlar
mumtoz adabiyotimizda o‘z aksini topgan. Rivoyat qilishlaricha, qadimgi
Eronning afsonaviy podshohi Jamshid “jomi jahonnamo” – jahonni ko‘rsatuvchi
jom ixtiro qilgan bo‘lib, unda dunyodagi nafaqat hozirgi, balki o‘tmishda yuz
16

bergan va kelajakda sodir bo‘ladigan voqea-hodisalar ham aks etar ekan. May
qadahi va komil inson qalbini ham ilohiy sirlarni o‘zida saqlashi jihatidan Jamshid
jomiga nisbat beradilar. Jamshid jomidagi may ichgan bilan sira tugamas emish.
Demak, rivoyat mazmunidan anglash mumkinki, har qanday shoh, hatto qo‘lida
jomi bo‘lsa ham Jamshid bo‘la olmaydi. Chunki uning jomi “jomi jahonnamo” edi.
Shoir ayni mulohazalar orqali bir jihatdan, olamning o‘tkinchiligiga urg‘u bersa,
ikkinchi jihatdan, har damni g‘animat bilib, xush va shukrona holda o‘tkazish
lozimligini uqtirish bilan baytni yakunlaydi. Husayniyning g‘azal maqta’sida
keltirgan xulosasi asosli va o‘rinli bo‘lib, hozirgi zamon uchun ham o‘z ta’sirini
yo‘qotmagan. Bu xulosalarga e’tiborli bo‘lish va amal qilish har bir inson uchun
amaliy ahamiyat kasb etadi.
Husayniyning tahlilga tortiladigan navbatdagi g‘azali ham oshiqona
mavzuda yozilgan bo‘lib, she’riy matnda badiiy-tasviriy vositalardan o‘rinli
foydalanilgan. Birinchi baytida shoir ishq bobida o‘zini Majnundan ustun deb
biladi:
Ishq aro Majnunni dermenkim o‘zumga o‘xshatay
Hushini zoyil qilib devonalig‘ni o‘rgatay.
Baytning lug‘ati: zoyil – yo‘q bo‘luvchi, yo‘qoladigan. Nasriy bayon: ishq
bobida Majnun menga o‘xshaydi. Uning hushini yo‘qotib, devonalikni unga
o‘rgatay.
Shoir ishq bobida o‘zining nechog‘lik ustunligini ta’kidlab, hatto
Majnunning hushini o‘zidan ayirib, unga devonalikni, jununlikni o‘rgatadigan
darajada ekanligiga urg‘u bergan. Albatta baytda qo‘llanilgan talmeh va mubolag‘a
san’ati fikr ta’sirchanlini ta’minlagan. Husayniy birinchi baytda o‘zining ishq
bobidagi mavqeyini ko‘rsatsa, ikkinchi baytda esa, o‘z ruhiy holatini ifodalaydi:
Subhi vasl-u shomi hijrondek necha olam elin Bulajab holimg`a gohi kulduray, gah
yig`latay.
Mazkur baytda lug‘at asosida so‘zlar ma’nosini keltirishga hojat yo‘q. Chunki
barcha so‘zlar mazmuni tushunarli. Nasriy bayon: Ertadan shomgacha bul ajab
holim bilan olam elini goh kuldiray, goh yig‘latay.
17

Ma’lumki, oshiqning ahvoli ko‘p hollarda odamlar uchun ajabtovur sanalgan
va bu ruhiy holat kishilarning kulgusini qistagan, ammo ayrim paytlarda oshiqqa
rahm etib uning mazkur ahvoliga achinib ko‘z yosh to‘kishgan. Shoir o‘zining
oshiqlik holati ana shunday olam elini kuldirib, yig‘latadigan darajada ekanligini
qayd etadi. Baytda tazod (subh-shom; vasl-hijron; kuldurayyig‘latay) san’ati
ketma-ket ishlatilgan. Oshiqlikning ruhiy holati va darajasi bilan bog‘liq
mulohazalar keyingi baytda ham davom ettiriladi:
Jon berurmen hajrida za’fimdin el ko`rmas meni,
Ishq aro har necha dermenkim o`zumni ko`rsatay .
Baytning lug‘ati: hajr – ayriliq, judolik, yetisha olmaslik; za’f – kuchsizlik,
holsizlik, kasallik, Nasriy bayon: Ayriliqdan jon berurman, kuchsiz va holsizligim
tufayli el meni ko‘rmaydi. Shuning uchun ishq bobida o‘zimni ko‘rsatay deyman.
Bilamizki, oshiqona g‘azallarda oshiq ma’shuqa hajrida jon berishga tayyor,
ishqdan jismu joni za’f (kuchsiz) holga kelgan, ammo vasl uchun mardona harakat
qiluvchi tarzda ifodalanadi. Husayniy ana shu an’anaviy ifodadan foydalanib,
oshiqlik darajasi va ruhiy holati tasvirini baytda singdirgan. Shoir navbatdagi
baytda ma’shuqa bilan uchrashish uchun imkoniyat izlaydi va uni topadi:
Uns tutmishmen kiyiklar birlakim, ul shahsuvor
Ovg`a kelganda anga bu nav’ o`zumni uchratay.
Baytning lug‘ati: uns – yaqinlik; shahsuvor – ot minishga mahoratli.
Nasriy bayon: O’zimni kiyiklar birla yaqin tutamanki, ot minishga
mahoratli ma’shuqa kelsa, o‘zimni unga uchratay, ya’ni u meni ko‘rsin.
Mumtoz adabiyotimizda ma’shuqaga nisbatan bir qancha sinonimlar
ishlatiladi. Shulardan biri shahsuvordir. Bu so‘z ot minishga mahoratli ma’nosini
anglatsa-da ma’shuqa nazarda tutiladi. Shoir nega aynan kiyiklar birla o‘zini yaqin
tutmoqchi? Chunki ot mingan ma’shuqa ovga kelsa yoki sayr qilib yurganda unga
o‘zi kabi go‘zal va chaqqon kiyiklar hamroh bo‘ladi. Shu bois oshiq ma’shuqaning
ovga kelganida kiyiklar oldida o‘zini ko‘rishiga umidvor bo‘ladi. Shoir har qancha
harakat qilmay, baxtim uyqudan ko‘z ochmas, deya navbatdagi baytda o‘z
mulohazalarini davom ettiradi:
18

Chun ko`z ochmas uyqudin baxtim ne sud, ey do`stlar,
Gar fig`ondin har kecha olam elini uyg`atay.
Baytning lug‘ati: sud - foyda, bahra, naf’; fig‘on – nola, ohu-zor, dod-
faryod.
Nasriy bayon: Har kecha elni nola, ohu-zordan uyg‘otaman, ammo nefoyda,
do‘stlar, o‘z baxtim uyqudan ko‘z ochmaydi.
Shoirning lirik qahramoni el g‘ami bilan qayg‘uradigan xalqparvar inson.
Xalqni fig‘ondan har kecha (doim) uyg‘otguvchi najotkor, ammo o‘z baxti
uyqudan ko‘z ochmaydi. Husayniy tashxis (baxtning uyqudan ko‘z ochishi) va
mubolag‘a (elni har kecha fig‘ondan uyg‘otish) orqali ta’sirchan fikr ifodasiga
erishgan. Mazkur baytda shoir do‘stga murojaat qilsa, navbatdagi baytda ham yana
do‘stga, rafiqqa murojaat qiladi:
Ko`ksuma tosh urmog`imni ayb qilma, ey rafiq,
Qo‘yki, anda qolg`ig`an paykonlarini o`rnatay.
Baytning lug‘ati: paykon –1) kamon o‘qining uchi, 2) kiprik. Rafiq – do‘st.
Nasriy bayon: Ko‘ksimga tosh urishimni sen ayb qlma, ey rafiq. Men qolgan
paykonlarni – yorning kipriklarini qalbimga o‘rnatay.
Oshiq hijron iztiroblari tufayli ko‘ksiga tosh uradi va ayni holati uchun
do‘stiga uni ayb etmasligini o‘tinib so‘raydi. Zero, oshiq o‘z qalbiga ma’shuqa
kipriklarini qadashga ham tayyor. Baytdagi mubolag‘aviy tasvir nihoyatda
ta’sirchan yaratilgan. G’azalda ifodalangan fikrlar maqta’da o‘z yakunini topadi:
Chun Husayniy ko`ngli har dam bir taraf ovoradur,
So`z desang yuzkim javobida ko`ngulni to`xtatay.
Mazkur baytda lug‘at asosida so‘zlar ma’nosini keltirishga hojat yo‘q.
Chunki barcha so‘zlar mazmuni tushunarli. Nasriy bayon: Husayniyning ko‘ngli
har doim bir taraf bilan ovora, band, agar so‘z desang, javobi uchun ko‘ngilni
to‘xtatishga tayyor.
Mazkur oshiqona mavzudagi g‘azalda shoir chiroyli, yakuniy xulosalarini
beradi. Ya’ni oshiq ko‘ngli doim “bir taraf” – ma’shuqaning yodi, xayoli bilan
19

band, ovora. Ushbu g‘azal shoirning oshiqona mavzudagi eng sara g‘azallaridan
biri hisoblanadi.
Husayn Boyqaro turkiy adabiyotda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan ijodkorlardan
biridir. Husayniy taxallusi bilan ijod etgan shoir haqida bir qancha manbalar
ma’lumot bergan. Ayniqsa, Alisher Navoiy va Z.M.bobur asarlari shular
jumlasidadir. Husayn Boyqaro davrida saltanat poytaxti Hirot butun Sharqda ilm,
san’at va adabiyotnnng yashnagan markaziga aylandi. U san’at va adabiyot ahliga
homiylik qilish bilan bir qatorda, manbalarda qayd etilishicha, ijod ahliga qarata
turkiy tilda asarlar yozish haqida maxsus farmon ham chiqaigan. Shu bois Husayn
Boyqaroning turk adabiyoti va tili soxasidagi faoliyati diqqatga sazovordir. Uning
g‘azallaridagi mavzu’ rang-barangligi, badiiyatdagn kashfiyotlar, noyob tashbihlar
bilan ajralib turadi. Devonida oshiqona mavzudagi g‘azallar salmoqli o‘rin
egallaydi. Shoir tarannum etgan ishqning qudrati va oshiqning iztiroblari,
intilishlarini kitobxon qalbida muhrlanib qoladi. Husayniy she’riyatida Alisher
Navoiy an’analari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Tahlillar davomida bunga amin
bo‘lish mumkin. Husayniy g‘azallari tilining soddaligi, ravonligi bilan ham ajralib
turadi. Shoir ijodida tazod, tanosub, talmeh, qaytarish kabi badiiy san’at turlaridan
keng ishlatilganligini ko‘rish mumkin.

II Bob.Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari
2.1. Husayniy ijodida ilmi aruz
Sharq mumtoz she’riyati uchta san’atjamlanmasi sifatida o`zaro
mutanosibligi bilan butun dunyoga mashhurdir. Bu uch san’at go`yoki uch javhar
kabi sharq she’riyatini harakatlantirib turgan va birgalikda she’r ilmini tashkil
qilgan. She’r ilmini tashkil etuvchi uch ilm-ilmi bade’, ilmi aruz, ilmi qofiya deb
atalgan. Adabiyotshunos A. A’zam she’r ilmlari o`rtasidagi bog`liqlikni
quyidagicha ta’riflaydi: “…agar she’r o`n sakkiz yoshli qiz bo`lsa, vazn uning
qomati, badiiyat – chehrasi, mazmun- fe’l-atvori, she’r ruhi uning qalbiga
o`xshatilsa, qofiya ko`zlariga qiyoslash muvofiq bo`ladi” 13
. Barchamizga
ma’lumki, sharq mumtoz she’riyatida o`lchov, vazn vazifasini arab adabiyotida
13
Абдулла Аъзам . Аруз .- Т .: А . Навоий номидаги ўзбек Миллий кутубхонаси нашрёти , 2006 йил . 150- бет .
20

shakillanib, butun sharqda rivoj topgan aruz bajargan. Ushbu vazn asoschisi
xususida Ataulloh Husayniy shunday yozadi: “Aruz fanining asoschisi va
arabiyyot ahlining imomi Xalili ibn Ahmad a’layka-r-rahma…” 14
. Adabiyotimiz
tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak har qanday yetuk shoir avvalom bor she’r
ilmidan, xususan, aruzdan xabardor bo`lishi zarur bo`lgan. Aruz vazni “O`zbek
she’riyatida taxminan IX asrdan beri qo`llanib kelayotgan she’riy o`lchov tizim
nomi bo`lib” 15
,“…misralardagi cho`ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibda
takrorlanishiga asoslanadi” 16
.
Aruz vaznida ming yildan ortiq vaqt mobaynida ajdodlarimiz o`zlarining eng
sara asrlarini yaratdilar. Ayniqsa, Husayniy yashab ijod qilgan XIV-XVI asrlarda
aruz ilmining o`rganilishi yangi bosqichlarga ko`tarildi. Bunday deyishimizga
sabab avvallari yaratilgan ilmi aruzga oid manbalarning barchasi ( A. Taroziyning
“Funnun ulbalg`asi”dan tashqari) arab va fors-tojik tilida bo`lib, turkiy tilda ijod
qilishga rag`batlantirilayotgan bir davrda ilmi aruzning turkiy tildagi tabdiliga
ehtiyoj sezildi. Natijada, Alisher Navoiyning, “Mezon ul-avzon” asari yaratildi.
Shoirlar majlisining homiysi, iste’dodli ijodkor, so`z o`yinlarining mohir bilimdoni
bo`lgan Husayniy aruz ilmidan xabardor shoir edi. Husayniy boshqa shoirlardan
farqli o`laroq, devon tartib berishda g`azallarini faqat bir vaznda, ya’niki “ramali
musammani maqsur (yoki mahzuf)” vaznida bitdi.
Ustozimiz akademik B. Valixo`jayev Husayniy she’riyatiga bag`ishlangan
asarlarida vaznning aynan bir xil ekanligi masalasini Navoiyning “Mezon ul-
avzon” asaridan keltirilgan katta bir iqtibosning keltirilishi orqali izohlagan edi.
Biz ham ustoz yo`lidan borib, ushbu iqtbosdan ishimizda foydalanishni maqsadga
muvofiq deb bildik. Unga ko`ra Navoiy shunday deb yozadi: “Chun doirag`a
kirgan bu hurdin forig`bulildi, yana bir necha vaznki, ba’zini Ajam shuarosi
mutaaxxirlari aytubdurlar va ba’zi bu zamonda nazm topibdur va hech aruzg`a
14
Атауллоҳ Ҳусайний . Бадойи у - с - санойи .- Тошкент : Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашрёти ,1981 йил . 11- бет .
15
Ҳожиаҳмедов А . Мумтоз бадиият луғати . .- Тошкент : “ Янги аср авлоди ”, 2008 йил . 8- бет .
16
Tohirov S. O`zbek she’riyatida aruz. –Samarqand, 2010-yil. 5-bet.
21

doxil bo`lmaydur, agarchi filhaqiqat aruz buhurig`a dohildurlar, ishorate alar sori
qilmoq xoli azmunosabate ermas erdi. Ul jumladin, ramali maxbundur…
Yana turk ulusi, bataxsis chig`atoy xalqi aro shoe’ avzondurkim, alar surudlarini ul
vazn bila yasab majlisda ayturlar.
Birisi tuyug`dur…
Yana qo`shuqdurkim, org`ushtak usulida shoyedur va ba’zi advor kutubida
ul usul zikr bo`lubtur va ul surud a’robning teva surar hudilari vazni bila madidi
musmmani solimda ( foilotun foilun foilotun foilun) voqe’ bo`lur, aning asli bu
nav’durkim, bayt:
Ammo bu latif zamonda va sharif davronda bu surudni ramali musammani
mahzuf vaznig`a elitib, musiqiy va advor ilmida muloyim tab’liq benazir yigitlar
g`arib nag`amot va alhon bila ajab tasarruflar qilib, sultoni Sohibquron majlisida
ayturlarkim, aning muloyimlig` va hushoyandalig`i sifatqa rost kelmas balki ul
hazratning ixtiroidur va bu ham ul hazratning Masihoso anfosi natoyijidin
istishhodg`a kelturmak munosibroq erdi andoqki bayt:
Sabzayi xatting savodi la’li xandon ustina
Xizr go`yo soya solmish obi hayvon ustina.
Foilotun foilotun foilotun foilun” 17
.
“Mezon ul-avzon” asarida aruz doiralariga kirgan bahrlar sanab o`tilgach,
yana bir necha vazn haqida so`z yuritib ramali maxbun vaznidagi surudlar, tuyuq,
org`ushtak kuyiga solib kuylanadigan madidi musammani solim bahrida
yoziladigan “surud” (qo`shiq) kabilarni sanab o`tadi: Qizig`i shundaki,
sanalganlarning barchasida birinchi rukn “foilotun” bo`lib, sakkizta asl bahrdan
ramalga mos keladi.
Akademik B. Valixo`jayev yuqorida keltirilgan katta iqtibosdan kelib
chiqqan holda, Husayniyning ramali musamani mahzuf (yoki maqsur)da yozilgan
g`azallarnni qo`shuq-g`azal, g`azal-qo`shuq, turkiy-g`azal, deya nomlash kerak,
degan xulosaga keladilar. Bunda Alisher Navoiyning “… ul xazratning (ya’ni
Husayn Boyqaroning) ixtiroidur” kabi degan so`zlari asos qilib olingan. Ushbu
17
Навоий А. Мезон ул-авзон. МАТ.16 –том.-Тошкент: “Фан”, 2000 йил. 92-бет.
22

fikr qaysidir ma’noda haqiqatga yaqin, nazarimizda. Biroq Husayniy she’rlarini
rasmiy g`azal emas, balki alohida janr deb qarash, ma’lum ma’noda e’tiroz
uyg`otadi. Chunki Husayniyga qadar ham turkiy adabiyotda ramali musammani
mahzuf (maqsur) vaznlarida g`azallar yozilgan, ularning hech birida janr xususiyati
xususida o`zgacha fikr yurutilmagan. To`g`ri, foilotun rukni turkiy til ohangiga,
leksik-morfologik xususiyatlariga to`g`ri kelishi mumkin, shu bois ham Husayniy
turkiy til targ`iboti, rivoji, ohangdorligi-yu, fors-tojik tilini afzal bilib, o`z ona
tilida ijod qilmaydigan shoirlarni jalb etish maqsadida barcha g`azallarini aynan
ushbu vaznda yozgan bo`lishi mumkin. Navoiyning e’tirofiga keladigan bo`lsak,
Husayn Boyqaro she’riyat majlislarida tez-tez turkiy she’riyat, unga mos tushuvchi
vaznlar xususida suhbatlar, bahslar o`tkazilgan bo`lishi mumkin. Ushbu
majlislarning bevositasi ishtirokchisi bo`lgan, ham amaliy, ham nazariy fikrlari
bilan sulton Boyqaro tahsiniga sazovor bo`lgan Alisher Navoiy esa aynan Husayn
Boyqaro topshirig`i bilan yozilgan “Mezon ul-avzon” asarida adabiy
majlislardan taassurotlari asosida yuqoridagi fikrlarni bildirib o`tgan, nazarimizda.
Devon tuzish qoidalariga ko`ra olib qaralganda ham g`azal yetakchi janr bo`lib,
dastlab aynan ushbu janrga kiruvchi she’rlar devondan o`rin olgan. Husayniy
devonidagi g`azallarning aynan bir vaznda yozilganligini xulosa sifatida
quyidagicha izohlash mumkin: Husayniy boshqa vaznda ijod qilolmasligidan
emas, (chunki boshqa vaznlarda bitilgan baytlari, ruboiy va to`rtliklari bizga
ma’lum) balki ohangdorligi, muloyimligi ritmik jihatdan turkiy til qonun-
qoidalariga mos tushuvchi ramal bahrini xalqonalikni, xalq og`zaki ijodiga,
xususan qo`shiqlarga yaqinlikni saqlash maqsadida tanlaydi. “Turkiy” turkona
uslub asoslarini tashkil etuvchi janr sifatida rivojlangan ekan, uning mazmun-
mundarijasi, g`oyaviy yo`nalishlari ham Navoiyga qadar chegaralangan bo`lib,
Navoiy yashab ijod etgan XV asrda bevosita Husayn Boyqaroning sa’y-harakatlari
natijasida anchayin boyidi. Nisbatan soddalik, yengil ohang esa oddiy havaskor
ijokorlardan tortib mahoratli shoirlarning ham e’tiborini tortishi tabiiy edi. Shu
bois Husayn Boyqaro hukmronligi davrida aholining chorak qismi ijod bilan
shug`illanishgan. Bundan tashqari soddalik shoirlar uchun nisbatan zalvorli,
23

murakkab, so`z o`yini tarzidagi o`ynoqi mazmunni ifodalashga qulay edi. Shu
sababli Husayniy g`azallarini
“g`azal-qo`shiq, qo`shiq-g`azal”deb atash mumkin, biroq alohida janr, deyish
ortiqchalik qiladi. Devondagi g`azallar vaznan tahlil etilganda hamd mazmunidagi
ikkinchi g`azal mujtass vaznida ekanligi ma’lum bo`ladi:
Meni gado netib ul shoh hamdin aylay ado
Ki, shohlar shohi keldi gadolariga gado 18
.
“Mujtass -…Ajamda musamman, juzvlari to`rt qatla mustaf’ilun foilotun
dur.
Ajam shoirlari bu bahrlarni solim iste’mol qilmaslar” 19
.
Husayniy devonida g`azaldan tashqari muxammas, to`rtliklar ham mavjud.
1968-yilda Toshkentda adabiyotshunos olima S. G`aniyeva tahriri ostida nashr
etilgan devonda uchta muxammas va oltita to`rtlik keltirilgan. Muxammaslar
to`lig`icha Navoiyg`azaliga bog`langan tazmin muxammaslardir. Birinchi
muxammas Navoiyning “Xazoyin ul- maoniy” devoniga kiritilgan “Netay” radifli
g`azaliga bog`langan yetti banddan iborat muxammas. Navoiyning “Netay” radifli
g`azali ramali musammanni mahzuf vaznida yozilgan:
Gulshani ko`yungdin ayru bog`i rizvonni netay?
Boshima gar gul sochar sensiz ul afshonni netay?
- V - - / - V - - / - V - - / - V -
Foilotun foilotun foilotun foilun
Husayniy muxammasida ijodi uchun xos bo`lgan vaznni saqlaydi. Keyingi
ikki muxammas ham aynan yuqoridagi vaznda bo`lib, biroq uch muxammasdan
“Husayniyning 1968-yilgi nashriga: Ulki jonim gulshanida bor xurram bahor –
misrasi bilan boshlanuvchi muxammas Navoiy g`azaliga taxmis sifatida kiritilgan
edi. Ammo keyingi tekshirishlar bu muxammas, aksincha, Navoiyning Husayniy
g`azaliga taxmisi ekanligini ko`rsatadi” 20
.
18
Ҳусайн Бойқаро. Рисола. Девон. -Тошкент: “Шарқ”, 1995 йил. 25-бет.
19
Атауллоҳ Ҳусайний. Бадойи у-с-санойи.-Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашрёти,
1981 йил. 26-бет.
20
Абдуғафуров А. Ўн биринчи мухаммас. // Ўзбек тили ва адабиёти. 1990 йил 5-сон. 16-бет.
24

E’tiborimizni Husayniy to`rtliklariga qaratsak. Mavjud devon nashrlarida
oltita to`rtlik keltirilgan. Shu bilan birga Husayniy “Risola”sida ham yana bir
necha to`rtliklar keltirilganki, ularning janr xususiyatlarini aniqlashda aruz
ilmining ahamiyati kattadir.
Sharq she`riyati janr xususiyatiga ko`ra rang-barang bo`lib, shakl jihatdan
to`rt misraliklari alohida ahamiyat kasb etadi. Xususan, XV asrning I yarmida
yashab ijod qilgan ko`plab turkiyzabon shoirlarning adabiy merosida to`rtlik
shaklidagi she`r namunalari uchraydi. Yusuf Amiriy, Gadoyi, Sakkokiy, Lutfiy
hamda hozircha shaxsiyati va adabiy merosi aniqlanmagan Muhammad Temur
Bug`o va Hoji Aqcha Kindiylar 21
ni mana shunday shoirlar sirasiga kiritish
mumkin. Sharq she`riyati janrlari mundarijasidan tuyuq, ruboiy, qit`a (ikki baytli
qit`alargina kiradi) mumtoz janrlar to`rtlik shaklda bo`lib, son va salmoq jihatidan
fors-tojik va turkiy she`riyatda g`azaldan keyingi o`rinda turadigan janrlardir.
“Biroq to`rtlik shaklidagi mazkur she`rlarning janrini belgilashda ruboiy, tuyuq,
qit`a, to`rtlik kabi atamalar ba`zan almashtirilgan holda qo`llanadi. Bu hol nafaqat
hozirgi zamon adabiyotshunosligida, balki XV asr manbalarida ham uchraydi” 22
.
O`zbek adabiyotshunosligi, she`rshunoslik ilmining dastlabki manbasi bo`lgan
Ahmad Taroziyning «Funun ul-balog`a»sida vazni va mazmunidan qat`iy nazar
to`rtlik shaklidagi barcha janrlar ruboiy atamasi bilan atalgan. Bunda ruboiy
so`zining lug`aviy ma`nosi (“to`rtlik”) asos bo`lgan bo`lishi kerak. Mazkur asarda
ruboiyga quyidagicha ta`rif berilgan: “Ruboiy to`rt misra’ bo`lur. Avvalg`i va
ikkinchi va to`rtinchi misraida qofiya keltururlar. Va uchinchi misra
ixtiyoriydur” 23
. Taroziy ruboiyga misol tariqasida to`rtta turkiy va ikkita forsiy
misol keltiradi, biroq keltirilgan misollarning faqat bittasigina ruboiy vazniga
(“hazajning axrab va axram shajarasi”) to`g`ri keladi. Shu bilan birga, Taroziy
tuyuqni ruboiyning bir turi sifatida ko`rsatadi: “Va ruboiyning yana bir nav’i taqi
21
Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға. //Ўзбек тили ва адабиёти. 1994 йил, 1-сон. 83-бет.
22
Тоҳиров С. XV асрнинг биринчи ярми туркий шеъриятда туюқ ва рубоий.// Мавлоно Лутфий
шеърияти ва давр адабий муҳити муоммолари. - Самарқанд, 2010 йил. 51-52-бет.
23
Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға. //Ўзбек тили ва адабиёти. 1994 йил, 1-сон. 83-бет. 92
O`sha asar. 83-bet.
25

bo`lur. Oni mujannas derlar. Aningdek bo`lurkim, ruboiyning qofiyasida tajnis
rioyat qilurlar.
Misoli bu tarz:
To ko`gulda ishq o`ti tobandadur
G`am maishat panjasin tobandadur.
Kiprik o`qin qismatetibotsangiz,
Hech kishiga tegmas ul-to bandadur.
Va bu turk shoirlarining ixtiroidur.
Muni turklar tuyuq derlar ” 92
.
Taroziy xuddi shu vaznda yozilgan, ammo ikki qofiya she`rlarni qit`a deb
ataydi. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, XV asr boshlarida ruboiy janri nazariy
va amaliy jihatdan turkiy she`riyatga to`liq singib ketmagan va to`rtlik shaklida
yozilgan she`rlarning janriy rang-barangligi aniq qoida asosida ajratilmaganligidan
dalolat beradi. Bu holat XV asrning ikkinchi yarmida yaratilgan she`riy devonlarda
ham uchrab turgan. Husayniy taxallusi bilan ijod qilgan Husayn Boyqaro
devonining 1968-yil prof. Suyuma G`aniyeva tahriri ostidagi nashrida oltita she`r
to`rtlik sarlavhasi ostida kiritilgan. Ushbu to`rtlik shaklidagi she`rlardan to`rttasi
vazn, qofiya va mazmun jihatdan ruboiy janri talablari doirasida yozilgan. Buni
ayrim to`rtliklar tahlili misolida ko`rishimiz mumkin:
Ko`rsatma chamanda sarvi yo`ldosh manga
Kim, ko`rganidin ko`zdin oqar yosh manga.
Indursa ne bo`ldi har nafas bosh manga
Ul sarvi ravonki, bo`ldi bo`ydosh manga 24
.
Bu ruboiyning 1-3-4-misralari hazaji musammani axrabi maqbuzi axrami
majbub ( Maf’uvlu mafoilun mafoiylun fa’) vaznida:
Ko`rsatma chamanda sarvi yo`ldosh manga
- - v / v - v - / v - - - / -
bo`lib, 2-misra esa hazaji musammani makfufi axrami majbub ( Maf’uvlu mafoiylu
mafoiylun fa’)vaznida yozilgan:
24
Ҳусайн Бойқаро. Девон. Рисола. -Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашри, 1968 йил.
155бет.
26

Kim, ko`rganidin ko`zdin oqar yosh manga
- - v/ v - - v / v - - - / -
She`r a-a-b-a tarzida qofiyalangan bo`lib, ishqiy mavzudagi xossasiy ruboiydir.
Ya’na bir to`rtlikni tahlil qilaylik:
Ul sho`xki birdam manga hamdam bo`lmas,
Zaxm ursa firoqi, vasli marham bo`lmas.
Ishqida ko`ngul nasibi juz g`am bo`lmas,
Ko`ngul ko`taray desam, ko`ngul ham bo`lmas 25
.
To`rtlikning 1-misrasi hazaji musammani axrami axrabi axrami majbub
( Maf’uvlun maf’uvlu mafoiylun fa’) vaznidadir:
- - -/ - - v/ v - - - / -
2-3-4-misralar hazaji musammani axrabi maqbuzi axrami majbub
( Maf’uvlun maf’uvlu mafoiylun fa’ ) vaznida yozilgan:
Zaxm ursa firoqi, vasli marham bo`lmas
- - v/ v - v -/v - - -/ -
To`rtlik a-a-a-a tarzida qofiyalangan taronayi ruboiydir. Mazmun jihatdan
ayriliq, hijron, g`am tuyg`ulari kuylanadi.
Endi Husayniy to`rtliklaridan quyidagisiga e`tiborimizni qaratsak:
Ashk to`foni agar jismim ko`tardi ko`yidin,
Ohkim, to ko`z yumib ochti chiqardi ko`yidan.
Yo`qki, surdi ko`yidin ul sel men ovorasin,
Naxli umedim niholin ham qo`pordi ko`yidin 26
.
To`rtlik vazn nuqtai nazaridan ramali musammani mahzuf (Foilotun foilotun
foilotun foilun)da yozilgan:
Ashk to`foni agar jismim ko’tardi ko’yidin
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
To`rtlik bir qarashda tuyuqga o`xshasa-da,vaznda ( tuyuq ramali musaddasi
mahzuf yoki maqsur vaznida yoziladi) bir rukn ortiqchadir. Biroq jinsdosh
25
O`sha asar. 155-bet.
26
Ҳусайн Бойқаро. Девон. Рисола. -Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашри, 1968 йил,
156бет.
27

so`zlarning qo`llanganligi, o`ziga xos turkona ohang tuyuqni eslatadi. Bundan
kelib chiqadiki, Husayniy ijodida vazn chegarasidan chiqishga intilish, turkona
ohangni kuchaytirish kabi boshqalarda uchramaydigan navatorlik holatlari
namoyon bo`ladi. Husayniyning ushbu to`rtligi Taroziy ta’riflagan tuyuqga to`g’ri
keladi. Husayniy she`rlari ichida yana bir to`rtlik ham borki, uning tahlili alohida
ahamiyat kasb etadi:
Bu soz fanida qildi sehri komil,
Bu fanga sozi bordur asru shomil.
Biz ush cho`ldin kelibbiz ochib-orib
Bizingdek bo`lmag`ay olamda soyil 27
.
Vazn jihatdan to`rtlik aruzning hazaji musaddasi mahzuf (Mafoiylun
mafoiylun fauvlun )dadir. Qofiyalanish tartibi a-a-b-a tarzida. Shaklan ruboiyga
o`xshasa-da, vazn jihatdan farq qiladi. To`rtlik hazajda yozilgani uchun ohangi va
ritmi ruboiyga yaqin. Mana shu birgina misolning o`ziyoq Husayniy o`z ijodida
nafaqat sharq she`riyati an`ana hamda tajribalaridan unumli foydalanish, shu
bilan birga, turkiy adabiyotda yangilik qilishga intilish mavjudligini ko`rsatadi.
Ya’ni Husayniy ruboiy yozishda nafaqat hazajning axrab va axram tarmoqlaridan,
balki hazaji musaddasi mahzufdan foydalanish tajribasini amalga oshiradi, ushbu
to`rtlikda ham oldingisi (Ashk to`foni…) kabi vazn talabidan chiqish ko`zga
tashlanmoqda.
Husayniy qalamiga mansub “Risola” asarida ham uchta to`rtlik mavjud.
Navoiy sha`niga atab yozilgan birinchi to`rtlik yuqorida tahlil etilgan to`rtlikka
vazn jihatdan o`xshashdir:
Erur so`z mulkining kishvarsitoni,
Qayu kishvarsiton, xisrav nishoni.
Dema xisravnishonkim, qahramoni,
Erur gar chin desang, sohibqironi 28
.
27
O`sha asar. 156-bet.
28
Ҳусайн Бойқаро. Рисола.Девон. -Тошкент: “Шарқ”, 1995 йил. 23-бет. (Misollarning barchasi ushbu nashrdan
olingan bo`lib, qolganlarining sahifasi qavs ichida ko`rsatiladi).
28

To`rtlik a-a-a-a tarzida qofiyalangan, mazmun jihatdan madh kuchli, vaznan
hazaji musaddasi mahzufda yozilgan:
Erur so`z mulkining kishvarsitoni,
v - - -/ v - - - /v - -
Yana ikki to`rtlik ruboiy sarlavhasi bilan berilgan bo`lib, qofiyalanish tartibi
va vazniga ko`ra har ikkilasi ruboiyga to`g`ri keladi. Mana o`sha ruboiylardan biri:
Yo rab, qayu shukringni ado qilg`aymen,
Ne til bila ani ibtido qilg`aymen.
Yuz jonim agar bo`lsa fido qilg`aymen
Desamki, ado bo`ldi xato qilg`aymen.
Ruboiyning 1-3-4-misralari hazaji musammani axrabi makfufi axrabi majbub
(Maf’uvlu mafoiylu mafoiylun fa’)da:
Yo rab, qayu shukringni ado qilg`aymen
- - v/ v - - v/v- - - / -
2-misra esa hazaji musammani axrabi maqbuzi axrami majbub vaznida
yozilgan: Ne til bila ani ibtido qilg`aymen
- - v/ v - v-/v - - - / -
Ruboiy qofiyalanish jihatidan a-a-a-a shaklida bo`lib, mazmunan hamdona
ruhdagi taronayi ruboiy hisoblanadi.
Husayniy to`rtliklarini janriy xususiyatiga ko`ra tahlil jarayonida mavjud
to`rtliklarning oltitasi vazn, qofiya va mazmun talabiga ko`ra ruboiy janriga
mansub bo`lib, to`rttasi devonga, ikkitasi “Risola”ga kiritilgan. Bitta to`rtlik
tuyuqga yaqin, vazniy jihatdan chegaradan chiqish ko`zga tashlanadi. Devon va
“Risola”dan o`rin olgan yana ikki to`rtlik hazajning musamman va musaddaslarida
yozilgan bo`lib, ohang va qofiyalanishiga ko`ra ruboiyga o`xshaydi. Mazmunan
deyarli barchasi bir-biriga yaqin. Husayniy to`rtliklari tili sodda va ravon, muloyim
va xushoyanda ohang bilan insonni o`ziga jalb qiladi. Qofiya, radif, badiiy tasvir
vositalarining qo`llanishidagi turkonalik, shakldan mazmunning ustun qo`yilishi,
natijada vazndagi nomutanosibliklar Husayniy to`rtliklarining badiiyatini, ya`ni
shoir “ixtiro”larini namoyon etadi. “Risola”da yana bir nechta baytlar ham
29

mavjud. Masnaviy tarzida keltirilgan baytlar Husayniy tomonidan she’r, deya
atalgan. Bu baytlar “Risola”da shoir fikrining nazmiy bayoni vazifasini bajargan.
Ularning aruziy tahlilini ko`rib o`tish esa Husayniy ijodida ramali musammani
maqsur (mahruf)dan boshqa yana qanday vaznlar uchrashi, ularda ilmiy jihatdan
mukammallik qay darajada ekanligini aniqlash muhumdir.
Xususan, ”Risola”da ham an’anaviy hamd va na’t baytlari mavjud.
Hamdona bayt:
Xudoyeki har shohi anjum sipoh,
Aning dargahida erur xoki roh.
Bayt aruzning mutaqoribi musammani mahzuf vaznda bitilgan (Fauvlun
fauvlun fauvlun faul). Biron o`rinda saktalik mavjud emas.
Na’t mazmunidagi bayt:
Rasulikim rusuldur barcha hayli,
Erur kavnu makon oning tufayli.
Bayt aruzning hazaji musaddasi mahzuf vaznida bitilgan.
“Risola”da Husayniy o`ziga ishora ma’nosada keltirgan yana bir bayt
mavjud. U quyidagicha:
Surgan bu varaq yuziga xoma,
Bir g`amzadadan siyohnoma.
Bayt “Layli va Majnun” mavzusidagi dostonlarga xos bo`lgan hazaji
musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf vaznida yozilgan.
“Risola”da Olloh ato etgan ne’matlarga shukr qilishlik to`g`risida uch bayt
masnaviy ham keltirilgan:
Aning shukrin ayturda bo`lma malul,
O`zi bilsun ar qilsa rad yo qabul.
Nekim tangri amr etti ma’mursen,
Adosida ajz o`lsa mazursen.
Vale ulcha mumkindurar say qil
Ki, xo`y aylagay tengri shukriga til.
Masnaviy mutaqoribi musammani mahzufda yozilgan.
30

Insonlar bu dunyoda ne’matlar va hadyalar turli darajada taqsimlanishi
haqidagi fikrlardan so`ng Husayniy quyidagi baytni keltirgan:
Haq nuri bila agarchi ravshandir jam,
Xurshid bila valek teng bo`lmadi sham(9).
Bayt hazajning axrab shajarasida bitilgan. Fikr davomi sifatida podshohning
shukri haqida yana ikkita bayt mavjud:
Gadoga shukr ishi bo`lgay gadocha,
Va lekin podshog`a podshocha.
Qoshlarida xalq ishi afkandaliq
Amrlariga el etib bandaliq.
1-bayt hazaji musaddasi mahzuf, 2-bayt esa ramali musaddasi mahzuf
vaznlarida yozilgan. Vaznda saktaliklar sezilmaydi.
Husayniy shohlik ulardagi lutf, karam, yaxshilik haqida so`zlab, quyidagi bir
baytni keltiradi:
Gar olam elig`a shoh qildi,
Faqr ahliga xokiroh qildi.
Bu bayt ham yuqoridagi kabi hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf
vaznida bitilgan.
Husayniy Abdurahmon Jomiy iste’dodi, “Panj ganj”ning badiiy salohiyati
haqida gapira turib, ikki bayt masnaviy keltirgan bo`lib, Iskandar haqidagi
dostonlarga xos bo`lganmutaqoribi musammani maqbuz va mahzuf vaznida
yozilgan:
Chu mezoni tab’i bo`lib ganjsanj
Anga bir tarozu, kelib “Panj ganj”
Ki hayron qolib nazm qilgan chog`i,
Anga yo`qki Xisrav, Nizomiy tog`i.
Navoiy devoni ta’rifida ham bir bayt uchraydi:
Dema devon g`amu dard ahlig`a ofat de ani
Kuymaku shu’lai g`am birla qiyomat de ani.
31

Bayt ramali musammani maxbuni mahzuf (foiltun failotun failotun failun)
da yozilgan.
Husayniy she’riyatini vazn jihatdan tahlil etish shoirning vazn qo`llash
borasidagi mahoratini o`rganishda ahamiyatlidir. Tahlillar shuni ko`rsatadiki,
Husayniy iste’dodli shoir sifatida rang-barang vaznlardan foydalangan. Husayniy
g`azal yaratishda faqat bir vazndan foydalanishi “turkiy” janr talabi ekanligi, aslida
Husayniy boshqa vaznlarda ham ijod qila olishligi ma’lum bo`ladi. Shuningdek,
Husayniy she`riyatini janriy jihatdan o`rganish va tasnif qilish, xususan, hajman
kam bo`lsa-da, to`rtliklar tarkibini aniqlash kelajakda amalda oshiriladigan
tadqiqot ishlarini yatishda, devonni nisbatan to`liq va mukammal nashr etishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
2.2. Husayniy she’riyatida ilmi bade’ va ilmi qofiyaning o`ziga xos
ko`rinishlari
Husayniy g`azallarining mazmuni ilmi bade’ va ilmi qofiyasiga ko`ra tahlil
etish shoir ijodiga xos bo`lgan “tavlidi ma’ni”larini aniqlash, an’anaviy tasvir
uslublarining aynan Husayniga xos jihatlarini aniqlashda, turkiyning shartli
belgilarini aniqlashda va boshqa turkiy shoirlari ijodi bilan qiyoslashda alohida
ahamiyat kasb etadi. Husayniy she’rlarini yuqoridagi xususiyatlariga ko`ra
o`rganish XV asrning II yarmidayoq Alisher Navoiy tajribasida amalga oshirilgan
edi.
Navoiy Husayniy she’rlariga ta’rif berar ekan, “…har oshiqona matla’ bila
dard ahli jonig`a shu’lai fano yoqilg`ay” 29
, deya yuksak baho beradi. “Majolis
unnafois”da bir yuz yetmishga yaqin g`azal matla’si keltirilgan. Hozirda bizga
Husayniy ijodiga mansub 202 ta g`azal ma’lum. Demak, Navoiy tahlilga kirmagan
o`ttizdan ortiq g`azal mavjud. Yana shunisi qiziqki, Navoiyning tartibi bo`yicha
birinchida kelgan matla’ g`azal devonda to`qqizinchi o`rinda, ikkinchi matla’
o`ninchi o`rinda, uchinchi matla’ esa sakkizinchi o`rindan joy olgan. Navoiy
asaridagi bundayin tartibdagi nomutonosiblikni ikki narsa bilan mumkin:
29
Навоий А. Мажолис ун-нафоис. МАТ.13-том.-Тошкент: “Фан”, 1997 йил. 174-бет .
32

1. Navoiy foydalangan devon nusxasida g`azallar ana shu tartibda
joylashtirilgan
bo`lishi mumkin.
2. Navoiy Husayniy g`azallari ichidan badiiy pishiq “sharif tab’ va latif
zehnining ixtiroi” darajasidagilarini tanlab, alohida tartib bo`yicha bergan
bo`lishi ham mumkin.
“Hamd” ( دمح ) arabcha so`z bo`lib, “madh”, “maqtov” ma`nolarini bildiradi.
Ushbu atama adabiy istiloh sifatida Ollohni madh etib yozilgan asarlarga nisbatan
qo`llanadi. “Islom dini qaror topgan mamlakatlarda har bir yirik adabiy asar
Olloh madhiga bag`ishlangan qism bilan boshlangan” 30
. She`riy devonlar g`azal
bilan boshlanganligi bois hamd mazmunidagi she`rlar devonlarda asosan g`azal
shaklida bo`lgan. Dostonlarda esa alohida boblar shaklida keltirilgan. Hamdlar
asarlarda an`anaviy ibtido vazifasini bajargan. Sobiq ittifoq davrida dinni afyun
sifatida targ`ib etish natijasida atiezm g`oyalari kuchaydi. Natijada turli devon va
dostonlar nashrida an`anaviy hamd va na`tlar nashrdan olib tashlandi. Asararning
badiiy-g`oyaviy mazmunining ajralmas qismi bo`lgan hamd va na`t larning
nashrda yo`qligi asarlarning badiiy yaxlitigiga putur yetkazdi, o`z navbatida
asarlarning badiiyatini to`liq aks ettirish va o`rganishda qiyinchiliklar keltirib
chiqardi. Husayniy qalamiga mansub bo`lgan turkiy tildagi she`riy devonning
sho`rolar davridagi nashrlarida ham yuqorida qayd etilgan holat ko`zga tashlanadi.
Ushbu nashrlarda an`anaviy hamd va na`t g`azallar nashrda mavjud emas.
Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda dinga o`zgacha munosabat o`rnatildi.
Insonlarda iymon-e`tiqod masalasini ochiq-oydin hal etish sharoiti yaratildi. Badiiy
asarlar nashrlarida muqaddas dinimizni ulug`lovchi, yakka-yu yagona Ollohni
madh etuvchi, uning bir-u borligiga, rahm-u shafqatiga beadadligi-yu, lutfiga
hamd-u sano bidiruvchi g`azallar va boblar to`lig`icha nashr etila boshlandi. Shu
jihatdan, Husayniy devonining A. Erkinov tahriri ostida 1995-yilda “Shoh va
shoir” turkumi ostida qilingan nashri ahamiyatga molikdir. Ushbu nashrdan 202 ta
g`azal o`rin olgan bo`lib, shundan ikkitasi hamd maznunidagi g`azallardir.
30
Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадиият луғати. .-Тошкент: “ Янги аср авлоди”, 2008 йил. 183-бет.
33

Devonda birinchi raqam ostida joylashtirilgan g`azal yetti baytdan tarkib topgan.
Vanz jihatdan Husayniy ushbu g`azalini boshqa g`azallari kabi ramali musammani
mahzuf va maqsur vaznida yozadi. G`azal quyidagi mat`la bilan boshlanadi:
Ey, habibingdin kelib hamdingg`a lo ahsa sano,
Ul chu ojiz bo`lsa, vasfing kim qila olg`ay yano .
Habibing (Muhammad s. a. v. ) ning hamdi sening cheksiz maqtovingni ado
etolmas. Agar u sening hamdingni to`liq ado etishda ojiz ekan, unda vasfingni
yana kim ham ado eta ololadi. Mat`lada Olloh vasfining adog`i, chegarasi
yo`qligi, hatto eng sevikli do`sti, rasuli bo`lgan, komil inson sifatida e`tirof
etiladigan Muhammad s. a. v. ham uning madhini to`liq ado etolmasligi
aytilmoqda. Baytda talmih san`ati qo`llangan.
Kom-u rohatdur saning shavqingdag`i anduh-u g`am,
Aysh-u ishratdur saning ishqingdag`i dard-u ano.
Ikkinchi baytda oshiqning ishq yo`lidagi holati tushuntiriladi. Ya`ni, haqiqiy
oshiq uchun yor (Olloh) ga intilish yo`lidagi anduh va g`am ham orzu, ham
rohatdir.
Uning ishqidagi dard va mashaqqat esa aslida aysh-u ishratdir. Baytda tazod
san’atidan unumli foydalanish (kom-u rohat va anduh-u g`am, aysh-u ishrat va
dard-u ano) natijasida mazmuniy ta`sir oshgan, tarsi’ san`ati esa misralardagi har
bir so`zning ohangdoshligini yuzaga keltirgan.
Lutf etib ushshoq aro yorib navo qilg`il nasib,
To Husayniyning maqomi bo`lsa dori fano .
Husayniy maqta’da o`ziga xos so’z o`yinini yaratadiki, bunda tanosib
(ushshoq, navo, Husayniy, maqom) san`ati yaqqol ko`zga tashlanadi: yorab menga
ham lutf etib, ushshoq (shoshmaqom kuylaridan biri) aro kuy nasib etgin. To
Husayniy maqomi foniylik uyigacha yetsin. Baytdagi so`zlarni boshqacha
mazmunda talqin etish ham mumkin, buning natijasida baytda iyhom san`atidan
ham foydalanilgani ayon bo`ladi: Oshiqlar ichida menga yorlik baxtini nasib
qilgin, toki Husayniyning maqomi, darajasi fano uyi qadar bo`lsin.
34

Husayniyning hamd mazmunidagi ikkinchi g`azali ham yetti baytdan iborat,
biroq bu g`azal vazniy jihatdan (mujtass bahrida yozilgan) nafaqat birinchi
g`azaldan, balki Husayniy qalamiga mansub barcha g`azallardan farq qiladi.
Ushbu g`azal mat`lasida ham Olloh maqtovini ketirish oddiy banda uchun mushkil
ekanligi haqida so`z boradi:
Meni gado netib ul shoh hamdin aylay ado
Ki, shohlar shahi kedi, gadolarig`a gado .
Men bir gado bo`lib ul shohning maqtovini, hamdini qanday qilayinki, uning
oldida shohlar shohi ham gadolarning gadosi kabidir. Baytda tazoddan (shoh va
gado) unumli foydalanish natijasida ta`sir kuchaytirilgan. Ikkinchi baytda
yaratganning buyukligi, cheksizligi kutilmagan tasvir orqali bayon etiladi:
Jaloli bog`ida xashxosh huqqasi yanglig`
Nujum durlari birla bu gunbadi miyno.
Yaratganning ulug`ligi bog`ida yulduzlar durlari bilan to`la osmon xuddi
ko`knori urug`i solingan quticha kabidir. Shoir bu bilan Olloh ulug`ligi oldida
yulduzlar bilan to`lgan cheksiz osmon ham kichik qutichadek bo`lib qoladi,
demoqchi.
Ollohning qudrati-yu buyukligini ta`kidlar ekan, Husayniy maqta’da uning
rahmshafqatidan umid qiladi:
Husayniy o`lsa sarosar gunoh-u jurm ne g`am
Chu do`st lutfining ummidi bor basdur ango.
Ya`ni, Husayniy boshdan oyoq gunohlar bilan to`la bo`lsa ne g`am, unga
do`st (Olloh) lutfidan umidvorlikning o`zi basdir. Baytda bir jihatdan shoir
gunohlarining ko`pligiga iqror bo`lgan holda shafqat tilayotgan bo`lsa, boshqa
tomondan Ollohning bandalariga mehribonligiga ishora qilinmoqda. Husayniyning
ikkala hamd g`azalida tangrining buyukligi-yu, amri vojibligi haqida so`z yuritildi.
Biroq mazmuniy maqsad jihatdan ular qisman bir-biridan farq qiladi. Birinchi
g`azalda ko`proq Ollohga yor deya, murojaat etadi, unga oshiq bo`lganning
histuyg`ulari, ko`ngil xastaligi, unga yetishmoq yo`lining mashaqqati go`zal tarzda
ifoda etiladi. Qaysidir jihatdan g`azalda tasavvufiy maznun anglashiladi. Ikkinchi
35

g`azalda esa deyarli har bir baytda Ollohning sifatlari sanaladi, uning cheksiz
ekanligi hayotiy misollar orqali tasviranadi. Bu g`azalda yaratguvchiga yor deb
emas, do`st deb murojaat etiladi.
Husayniy ijodiga mansub hamd g`azallarning devon nashrlariga kiritilishi
asar yaxitligini saqlashda, shu bilan birga, shoir shaxsiga xos bo`lgan barkamollik,
kamolat darajasini, diniy-dunyoviy qarashlarining mohiyatini anglashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Devondagi uchinchi g`azal na’t, ya’ni payg`ambar maqtovi ruhida yozilgan:
Ey, qilib ravshan ulus topmoqqa anvori hudo,
Mus’hafi ruxsor uza “Vash-sams” birla “vaz-zuho”.
Ya’ni, ey yuzi mushafidagi “Vash-shams” va “Vaz zuho” oyatlarini odamlar
hidoyat yo`lini topishi uchun ravshan etgan zot. Ushbu g`azalda ham badiiy san’at
turlaridan unumli foydalanilgan. Yuqoridagi birinchi baytning o`zidayoq
sifatlashning an’anaviy, shu bilan birga o`rinli namunalarni uchratamiz. G`azalda
xudo, zuho, ziyo, motig`a, ravo, xafo, doimo navo so`zlari muqayyad qofiyani
yuzaga keltirgan. Ikkinchi baytda Husayniy o`ziga xos go`zal o`xshatish va husni
tahlilning namunalarini yaratgan:
Laylat-ul meroj sharhi so`nbulung tobida darj,
Ul shabiston sham’i qadding anda orazdin ziyo.
Ya’ni, meroj kechasining sharhi sening (payg`ambarimiz Muhammad s. a. v)
qora sochlarining to`lg`onishidan o`ralgan xatdek bukilib qolgan, ul qorong`u
kechaning shami sening qadding bo`lib, unda yuzingdan ziyo taraladi. Bunda
payg`ambarimiz Muhammad s. a. v ning ko`kka ko`tarilgan meroj kechasiga ishora
mavjud:
Ko`zlaringga toki chekdi surma mozog`ulbasan,
Bu muayyandirki mundin zohir aldi motag`o .
Ko`zlaringga toki ul qora surma suvini chizdi. Bu aniqki,bundan motag`o
ko`rinish berdi. Motag`o “Qur’oni karim”dagi Muhammad (s. a. v)ni madh etuvchi
oyatdagi bir so`z. Husayniy bir so`z orqali butun bir oyatga, “Qur’oni karim”ga
ishora etmoqda.
36

Husayniy maqta’da taxallusi bilan bo`g`liq tasvirni yaratadi:
Qilsang ohangi shafoat ul maqom ichra ne tong,
Gar Husayniy dog`i ushshoqing aro topqay navo.
Ya’ni, ajab emaski, ul maqoming, darajang bilan Olloh va bandasi o`rtasida
turuvchi vosita ohangini qilsang, Husayniy tag`in oshiqlaring ichida bahramandlik
topsa.
Alisher Navoiy Husayniy g`azallari matla’larining mazmuni, shoir qalamiga xos
uslubi va ixtirolari haqida “Majolis un-nafois” asarining sakkizinchi majlisida arab
alifbosi tartibida o`zining tahliliy ta’rifini beradi. Navoiyning matla’larni
joylashtirishdagi o`ziga xos tartibi devonning hozirda mavjud nusxalardan
farqlanadi. Misol uchun, “Alif” harfi bilan tugallanuvchi quyidagi g`azal Alisher
Navoiy tartibida birinchi bo`lib joylashtirilgan:
Ne ajoyib xo`y erur, ey sho`xi siyminbar, sanga,
Kim necha mehringda jon bersam emas bovar sanga .
Ushbu matla’ bilan boshlanuvchi g`azal “Devon” da to`qqizinchi raqam
bilan belgilanadi. Bunday holat har bir harf ostidagi matla`lar tartibida uchraydi
Husayniy g`azallarining barchasi ishqiy mazmundadir. Ularda oshiq,
ma’shuqa va raqib obrazlari yetakchilik qiladi. Oshiq iztiroblari ma’shuqaning
noz-u karashmalari, vafo-yu zulmlari, go`zal sur`ati-yu, ag`yorning jabri shoir
qalamida yangicha ko`rinish va tarovat, o`ynoqi ohangni vujudga keltiradi.
Husayn Boyqaro ijodda shohlikdan gadolik maqomiga tushadi. Bor mahorati ila
dunyoviy go`zalning qaddi qomatini vasf etadi. Husayniy g`azallarining
badiiyatini to`laroq tahlil etish maqsadida nisbatan o`raganilmagan, hattoki Alisher
Navoiy “Majolis un-nafois”ga kiritmagan g`azallar tahliliga e`tiborimizni
qaratamiz:
Sarvu nozim jilva qilmas, vah netay bo`ston aro?
Ul alifdek qomati ham yo`q buzilg`on jon aro.
Go`zalim, kelishgan sevgilim, nozli sarvi qomatim. Gulzor aro jilva ne
uchundir qilmaydi. Uning alif kabi tik qomati ham buzilgan, barbod bo`lgan jon
ichida yo`q. Bayt mazmunan tushunarli. Tushunilishi qiyin so`z yoxud jumla
37

deyarli mavjud emas. Gulzor aro o`z sevgilisini istab kirgan oshiq uchun go`zal
yorning jilva qilmasligi, ya`ni gulzorda ko`rinmasligi og`ir holatdir. Bunday
paytda oshiq uchun bo`stonning asl qiymati yo`qoladi. O`z-o`ziga hayajonli tarzda
“vah bo`ston aro netay” deyishi shundan. Baytda Husayniy an’anaviy tashbeh
san’atidan foydalangan. Bundan tashqari mazmunan “alifdek qomat” va “buzilgan
jon” tazodni hosil qilgan. Shoir ikkinchi baytda ohangni saqlagan holda birinchi
baytga xulosa yasaydi:
Har necha sarkashdurur bu sarvqadlar, oqibat,
Mumkin ermas biz bila teng bo`mag`ay bo`ston aro .
Birinchi baytdayoq shoirning sezilar sezilmas bo`lsa-da isyoni,
ma’shuqaning jabrlariga nisbatan hayajonli munosabati aks ettirilgan edi. Ikkinchi
baytda bu holat yaqqol ko`zga tashlanadi. Ya`ni ul go`zal sarv qomatli yor har
qanchalik o`jar, itoatsiz bo`lmasin, oqibatda gulzorni ziynatlashda baribir biz bilan
teng bo`lmaydi, bizni teng deb bilmaydi.
Hajr tobidin ichim bir yon balig`dek o`rtanur,
Gar vatan tutsam balig`dek chashmai hayvon aro.
Baytda go`zal tarzda betakror tamsil san`ati qo`llanilgan. Bizga ma`lumki,
baliq qayerda tug`ilgan bo`lsa, o`sha joy uning xotirasida bir umr muhrlanib qolar
ekan. Hayoti davomida necha-necha irmog`-u, daryo-yu, ko`llarda so`zmasin, o`zi
dunyoga kelgan joyga intilib yashar ekan. Vatan hijroni shu qadar kuchli ekanki,
umrining so`nggida shu joyga qaytib jon taslim qilar ekan. Oshiqning tasviricha,
agar baliq kabi chashmayi hayvon(ishq)ni o`ziga vatan qilsa, ayriliq hijronining
kuchi baliq kabi ma’shuqa tomon intiladi, o`rtanadi.
Sarv qomatli yor tasviri, asl go`zallik, dilrabo yorning har narsadan ustunligi
“Bo`lmasa” radifli g`azalda ham o`z aksini topgan:
O`tga yondur sarvni, ul qaddi ra`no bo`lmasa,
Yelga bergil gulni ul ruxsori zebo bo`lmasa.
Mazmuni quyidagicha: Agar sarvning qaddi tik bo`lmasa, uni o`tin qilish zarur
gulning yuzi chiroyli bo`lmasa, bunday gulni ham yelga uchirib yubor, saqlab
o`tirma. Bu bilan Husayniy sarvmi, gulmi oshiqmi yoxud ma’shuqa o`z nomiga
38

munosib loyiq bo`lishi kerakligini go`zal tarzda aytmoqda. Zero, sarvning qadri tik
qaddi bilan, gulning qadri esa chiroyli ko`rinishi bilan belgilanadi. Baytda xalq
og`zaki ijodiga xos o`ynoqilik, soddalik, ravonlik sezilib turadi.
Sarv birla gul tomoshasig`a maylim yo`qturur,
Bog` aro ul sarvi gulruxdin tomosha bo`masa.
Agar bog` ichida sarv qadli gul yuzli yor o`zini ko`rsatmasa, bog`da o`sgan
sarv bilan gulni tomosha qilishga menda mayl yo`q, chunki oshiqning bog`iga
kirishdan muddaosi bu emas. Zero go`zal yor o`zida ham savrning, ham gulning
go`zalligini mujassamlashtirgan. Baytda tanosib, tashbeh san`tidan foydalangan.
Gavhari maqsud topmoq mumkin ermas, ey rafiq,
Ko`z yoshing to vasl umidi birla daryo bo`lmasa.
Ey do`st, toki ko`z yoshing vasl umidi bilan daryo bo`lmaguncha asl
maqsadni topib bo`lmaydi. Husayniy bu baytda “gavhari maqsud”, deya bir
tomondan yorga yetishishdek asl maqsadni nazarda tutgan bo`lsa, boshqa
tomondan inson nihoyatda kuchli yig`iga berilgan paytda ko`z yoshi xuddi injudek
ko`zni qamashtiradi. Va inson boshqa hech narsani ko`ra olmaydi. Husayniy
baytda husni tahlil va tamsilning nihoyatda go`zal, sodda shu bilan birga betakror
namunasini yaratgan.
Husayniy yorning betakror husni-yu, o`zga dilbarlardan ayricha mulohatini
“Aro” radfli g`azalining deyarli har bir baytida dalillar orqali isbotlashga urinadi.
Ushbu g`azalda bir necha o`rinda ko`ngilning yor husnidan shikasta ekanligini
ko`ramiz:
Nildin har bir alifdur ul mahi ruxsor aro,
Yo niholi sarv bo`lmish jilvagar gulzor aro.
Ul oy yuzlining har bir tik shakldagi xoli nildandir, yoki guzor (yuz) aro
sarvning niholi jilva qildimikan? Husayniy birinchi misrada oyda bo`lgan kabi yor
yuzida ham xoli (dog`i) borligiga, biroq bu xol nil (nashtarsimon asbob) bilan tik
qilib chizilganligiga ishora qilmoqda. Yorning yuzidagi aliflarini hayol qilib
turgan oshiq o`z fikridan qaytib gulzordagi savr niholidir, degan fikrga boradi.
Baytda husni talil va ruju’ san’atlaridan foydalanganligi yaqqol sezilib turadi.
39

Eyki, bo`lmish har sari mo`yungg`a bog`liq bir ko`ngul,
Yo`q ajab el ko`nglini eltur esang raftor aro.
Yorning har bir sochiga, tukiga har tomondan bir ko`ngil bog`lanib qolgan.
Ajab emaski, yor elning ko`nglini o`z yurig`iga kiritsa. Bu o`rinda bir qarashda
go`zal yor siymosiga ishora nazarda tutilsa-da, boshqa jihatdan insonlarni
birlashtiruvchi, ularga yo`lboshchilik qiluvchi rahnamo ham tushunilmoqda. Unga
shunchaki insonlarning jismigina emas, balki ko`ngli bog`langan. Bayt ma`lum
ma`noda ijtimoiylik kasb etgan holda hukmdorning o`ziga ishora etmoqda.
Xulosa
Abulg`ozi Sulton Husayn Boyqaro XV asr Xuroson ijtimoiy, siyosiy,
madaniy hayotida nihoyatda muhim mavqeiga ega bo`lgan tarixiy shaxsdir. Uning
hukmdor sifatidagi fazilatlari bobosi Amir Temur saltanatining munosib vorisi
ekanligi, Xuroson obodonchiligi va ravnaqi yo`lidagi xizmatlari o`z davri va
keyingi asrlar tarixchilari tomonidan yetarli darajada yoritilgan. Husayn
Boyqaroning XV asr ikkinchi yarmidagi turkiy adabiyotga qo`shgan hissasi, o`ziga
xos ilmiy adabiy muhitni yuzaga keltirgani esa nozik tab’ va shirin kalom
shoirning iste’dodidan dalolat beradi. Ijodkordan bizga qadar ikkita asar meros
bo`lib qolgan, e’tiborlisi har ikkala asarda, garchi biri nazariy, biri amaliy tarzda
bo`lsa-da, turkiy tilni rivojlantirish, xalq o`rtasida yoyish, turkiy tilda ham ajoyib
asarlar yozish mumkinligini ko`rsatish asosiy maqsad vazifasini bajargan.
Husayniy qalamiga mansub “Risola” asari o`sha davr adabiy muhiti, uning
yirik vakillari, xususan Alisher Navoiyning shaxsiy va ijodiy faolioyatiga
chizgilar, munosabat tarzida bitilgan. Ushbu asar an’anaviy qismlardan tarkib
topganligi Husayniyning adabiy bilimlaridan xabardor ekanligi, shu bilan birga
an’analarga sodiqligidan dalolat beradi. Husayniy taxallusi bilan ijod qilgan Sulton
Husayn Boyqaro turkiy o`zbek tilini rivojlantirish, u adabiy til darajasiga ko`tarish
hamda badiiy ijodda “turkiygo`ylik”ni keng targ`ib etish yo`lida nafaqat sharoit va
imkoniyatlar yaratdi, turkiy shoirlarni ham moddiy, ham ma’naviy qo`llab
quvatladi, shu bilan birga o`zi ham barchaga namuna bo`ldi. Turkiy tillar rivoji
40

hamda adabiyot ilmining ravnaqi yo`lida Husayniyning she’riy “Devon”i
nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi.
“Devon”da g`azal yetakchi janr bo`lib, arab alifbosining yigirma sakkiz
harfida bitilgan. An’anaviy hamd va na’t g`azallarining mavjudligi, g`azallarning
mazmuniy tahlili shuni ko`rsatadiki, Husayn Boyqaro shoir sifatida
an’anaviylikdan chekinmaydi, balki uni rivojlantiradi. Bu ham bejiz emas, chunki
saltanat hukmdori ijod maydonida ham barchaga o`rnak bo`lishi, yetakchilik qilishi
tabiiydir. Undan tashqari mazmundagi chuqur islomiy ilm, din, e’tiqodning go`zal
talqini Husayn Boyqaroni zohiran shoh bo`lsa–da, botinan Ollohga oshiqligidan,
uning marhamati–yu, qahri oldida boshqalar bilan tengligidan dalolat berib turadi.
G`azallarda yetakchi mavzu ishqdir.
Husayniy ishqni yangi bosqichga ko`taradi, uni ulug`laydi. Go`zal yorning
qaddi qomati, guldek orazi, shirin so`zlari, ham vafosi, ham jafosi nihoyatda nozik
o`xshatishlar, o`ynoqi tasvirlar, yangicha badiiy tasvirlar orqali ifoda etilgan.
Umumy tarzda baho berilganda Husayniy o`z she’riyatida tajnis, tazod, tashbeh,
tajohuli orifona, tamsil, husni ta’lil, ruju, mubolag`a kabi badiiy san’atlardan
unumli foydalangan. Lirik qahramon, ya’ni shoir g`azallarda ba`zan yorning
husnini madh etuvchi, ba’zan lutfini maqtovchi, ayrim o`rinlarda o`zini
ishqsizlikda ayblovchi, ba’zan yordan vafo, sadoqat talab etuvchi, hijron va
ayriliqdan yozg`uruvchi oshiq holida namoyon boladi. Bu holat esa Husayniy o`z
she’riyatida ishq deb atalmish tuganmas va eskirmas mavzularning turfa xil
qirralarini aks ettirganligidan dalolat beradi. Shoir lirik qahramon holati orqali
ishqning ulug` ne’mat ekanligini uning oldida shoh–u gado bir ekanligini ko`rsata
olgan.
Husayniy o`z iste’dodi, teran badiiy nazari yordamida turkiy tilni ko`klarga
ko`taradi. Garchi, Husayniy she’riyatida an’anaviylik, Alisher Navoiy lirikasiga
tayanganlik ko`zga tashlansa-da, o`ziga xos uslub, shoirona shuur o`zga shoirlarda
uchramaydigan tasvirlarning mavjudligi bilan qadrlanadi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Tohirov S. O`zbek she’riyatida aruz. –Samarqand, 2010-yil.
2. Vohidov R. , Eshonqulov H. O`zbek mumtoz adabiyoti tarixi. -Toshkent,
O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashryoti,
2006yil.
3. Абдуғафуров А. Навоий ва Ҳусайний. / Буюк бешлик сабоқлари, 1998
йил.
4. Абдуғафуров А. Навоий ва Ҳусайний. //Ўзбек тили ва адабиёти. 1998
йил, 1-сон.
5. Абдуғафуров А. “Рисолаи Ҳусайн Бойқаро”нинг яратилиши
тарихи.//Ўзбек тили ва адабиёти. 1972 йил, 3-сон.
6. Абдуғафуров А. Ўн биринчи мухаммас. // Ўзбек тили ва адабиёти.
1990 йил, 5-сон.
7. Абдуғафуров А. Ҳусайн Бойқаронинг “Индиана Оффис”даги девони. //
Ўзбек адабиёти ва санъати. 1998 йил, 12-январ.
8. Абдуғафуров А. Ҳусайний девонининг Баламкада нусхаси. // Ўзбек
тили ва адабиёти. 1998 йил 1-сон.
9. Абдулла Аъзам. Аруз. -Тошкент: А. Навоий номидаги ўзбек Миллий
кутубхонаси нашрёти, 2006 йил.
42

10. Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида. -Тошкент:
“Ўқитувчи”, 1996 йил.
11. Амир Темур жаҳон тарихида. -Тошкент: “Шарқ”, 1996 йил.
12. Арасли Ҳ. Ҳусайн Бойқаро рисоласи ҳақида. //Ўзбек тили ва адабиёти.
1996 йил, 6-сон.
13. Асрлар нидоси. -Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашрёти, 1982 йил.
14. Атауллоҳ Ҳусайний. Бадойи у-с-санойи. -Тошкент: Ғофур Ғулом
номидаги Адабиёт ва санъат нашрёти,1981 йил.
15. Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға. //Ўзбек тили ва адабиёти. 1994 йил,
1-сон.
16. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. -Тошкент: “Ўқитувчи”, 2002
йил.
17. Бобоев Т. Шеър илми таълими. -Тошкент: “Ўқитувчи”, 1996 йил.
18. Бобур З. М. Бобурнома. -Тошкент: “Юлдузча”, 1989 йил.
19. Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. I-II жилд. -Тошкент: А. Қодирий
номидаги Халқ мероси нашрёти, 2002 йил.
20. Валихўжаев Б. Султон Ҳусайн Бойқаро - Ҳусайний шеърияти. -
Самарқанд, 2000 йил.
21. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. Тошкент:
“Ўзбекистон”, 1993 йил.
22. Ғаниева С. Ҳусайн Бойқаро асарларининг қўлёзма ва нашрлари.
//Ўзбек тили ва адабиёти. 1969 йил, 1-сон.
23. Еркинов С. Алишер Навоийнинг Ҳусайн Бойқаро форсий ғазалларига
татаббуълари//Ўзбек тили ва адабиёти, 1996 йил, 1-сон.
24. Жўраев Ж. Ҳусайнийнинг баъзи шеърлари хусусида. //Ўзбек тили ва
адабиёти. 2005 йил, 2-сон.
25. Исҳоқов Ё. Навоий поетикаси. -Тошкент: “Фан”, 1983 йил.
26. Комилов Н. Маънолар оламига сафар. -Тошкент: “Тамаддун”, 2012
йил.
43

27. Комилов Н. Тасаввуф. -Тошкент: “Мовароуннаҳр” нашрёти ҳамда
“Ўзбекистон” НМИУ, 2009 йил.
28. Комилов Н. Хизр чашмаси. -Тошкент: “Маънавият”, 2005 йил.
29. Мавлоно Лутфий шеърияти ва давр адабий муҳити муоммолари. -
Самарқанд, 2010 йил.
30. Маллаев Н. Ўзбек дабиёти тарихи. -Тошкент: “Ўқитувчи”, 1976 йил.
31. Мирзаев С. Ўзбек адабиётида қофия. // Ўзбек тили ва адабиёти. 1992
йил, 5-сон.
32. Муҳаммад Ҳайдар мирзо. Тарихий Рашидий. -Тошкент: “Шарқ”, 2010 йил.
44

Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari

Kirish. 2

I Bob. Husayniyning adabiy merosi va uning badiiy mahorati 4

1.1. O’zbek mumtoz adabiyotida Husayniy va uning ijodiy merosi 4

1.2. Husayniyning badiiy mahorati 12

II Bob. Husayniy g’azallarining g’oyaviy - badiiy xususiyatlari 19

2.1. Husayniy ijodida ilmi aruz. 19

2.2. Husayniy she’riyatida ilmi bade’ va ilmi qofiyaning o`ziga xos ko`rinishlari 31

Foydalanilgan adabiyotlar 41

Купить