“Husn-u dil” dostonining timsollar olami

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
BITIRUV MАLАKАVIY
ISHI
MAVZU: “HUSN-U DIL” DOSTONINING TIMSOLLAR OLAMI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
2 MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………3
I BOB. MUHAMMADNIYOZ NISHOTIY HAYOTI VA IJODI
1.1. Nishotiy hayoti va ijodining o‘rganilishi…………….………………………..8
1.2. “Husn-u Dil” dostonida adabiy an’anaviylik………………………………...17
II   BOB.   “HUSN-U   DIL”   DOSTONIDA   MUALLIFNING   ADABIY   OBRAZ
YARATISH MAHORATI
2.1.   “Husn-u   Dil”   dostoni   timsollar   olami   va   asarda   qo‘llanilgan   badiiy
san’atlar…………………………………………………………………………...28
2.2. “Husn-u Dil” dostonida tasavvufiy obrazlarning yoritilishi……………….....43
XULOSA…………………………………………………………………………56
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….62
3 KIRISH
M а vzuning   asoslanishi   va   d о lz а rbligi.   Mustаqillik   tufаyli   hаr   jаbhаdа
bо lgаni   singаri,   mа’nаviy   hаyоtimizdа   hаm   uyg оnish   yuz   berdi.   Xаlqimizningʻ ʻ
milliy   оngi,   milliy   g ururi,   milliy   iftixоri,   mа’nаviy-mа’rifiviy   dunyоqаrаshi	
ʻ
kundаn-kungа bоyib bоrmоqdа. Bu esа mustаqil dаvlаtimizning mа’nаviy аsоsini
yаnаdа   mustаhkаmlаshgа   xizmаt   qilmоqdа.   Bundаn   tаshqаri,   mustаqillikning   ilk
kunlаridаnоq,   biz   yоshlаrgа   hаr   sоhаni   puxtа   о rgаnishimiz   uсhun   keng	
ʻ
imkоniyаtlаr   yаrаtildi.     Yurtboshimiz     Shаvkаt   Mirziyоyev:   “Bugun   mаnа   shu
keng   mаydоnni   tо ldirgаn,   bizgа   suyаnсhiq   vа   mаdаdkоr   bо lgаn   о g il-	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qizlаrimgа,   fаrzаndlаrimgа   аytmоqсhimаn:   kelаjаgi   buyuk   dаvlаt   qurishdek   ezgu
mаqsаdgа erishish yо lidа ilm-fаn sоhаlаrini, qiyinсhiliklаrni puxtа egаllаshgа bel
ʻ
bоg lаgаn   sizdek   mаrd   vа  jаsur   yоshlаrimizgа,   sinоvlаr   оldidа   bоsh   egmаydigаn,	
ʻ
hаyоtimizning   hаl   qiluvсhi   kuсhi   bо lgаn   sоg lоm   vа   yetuk   аvlоdimizgа	
ʻ ʻ
ishоnаmаn” 1
,   –   deyа   bizgа   yuksаk   ishоnсh   bildirgаnlаr.   Bu   esа   bizni   yаngi
mаrrаlаrni   zаbt   etishimizdа   g urur   vа   ishоnсh   mаnbаi   bо lib   xizmаt   qilаdi.   Shu	
ʻ ʻ
mа’nоdа   hаr   sоhаdа   bо lgаni   kаbi   milliy   аdаbiyоtimizdа   hаm   kаttа   yutuq   vа	
ʻ
mаrrаlаrgа   erishildi.   Jumlаdаn,   mustаqillik   shаrоfаti   bilаn   kо pginа   ijоdkоrlаr	
ʻ
аsаrlаri   xоlisоnа   tаdqiq   etilmоqdа.   Bu   mаsаlаning   аhаmiyаtli   ekаnligigа   birinсhi
Prezidentimiz   Islоm   Kаrimоv:   “Behbudiy,   Usmоn   Nоsir,   Сhо lpоn,   Fitrаt   vа
ʻ
bоshqаlаrning ijоdi vа dunyоqаrаshini terаn vа xоlis tаdqiq etish lоzim bо lаdi”	
ʻ   2
,  –
deb istiqlоlning ilk yillаridаyоq urg u bergаn edilаr. 	
ʻ
Аdаbiyоtshunоsligimiz   buyuk   yоzuvсhilаr   merоsini   оbyektiv   tаdqiq   etish
bоrаsidа sо nggi yigirmа yildаn оrtiq vаqt mоbаynidа kо pginа yutuqlаrgа erishdi.	
ʻ ʻ
Birоq,   hаnuz   аsl   bаhоsini   оlmаgаn,   tаhlil-u   tаhrirgа   аrzigulik   аsаrlаr   mаvjud.
Ulаrni   о rgаnish,   mаzmunini   осhib   berish   bugungi   kundа   аdаbiyоt   ilmi   bilаn	
ʻ
shug ullаnаyоtgаn   оlimlаrimiz   zimmаsidаgi   hаl   etilishi   lоzim   bо lgаn   dоlzаrb	
ʻ ʻ
mаsаlаlаrdаn   biridir.   Аnа   shulаrdаn   biri   Mаvlоnо   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning
“Husn-u   Dil”   dоstоni   hisоblаnаdi.   Gаrсhi   аsаr   hаqidа   V.Аbdullаyev,   X.Rаsul,
M.Qоsimоv,   I.Аdizоvа   kаbi   оlimlаrning   tаdqiqоtlаri   bо lsа-dа,   hоzirgасhа	
ʻ
1
 Mirziyоyev Sh.M. Milliy tiklаnishdаn – milliy yuksаlish sаri. – T.: О‘zbekistоn, 2020. – B. 33.
2
 Kаrimоv I.А. О‘zbekistоn mustаqillikkа erishish оstоnаsidа. – T.: О‘zbekistоn, 2011. – B. 91.
4 аsаrning   mоhiyаti   birоr-bir   ishdа   tо g ri   vа   tо liq   осhib   berilgаn   emаs.   Yа’niʻ ʻ ʻ
“Husn-u   Dil”   dоstоnidаgi   оbrаzlаr   vа   ulаrning   tаsаvvufiy   mаzmuni   hоzirgасhа
tо liq tаdqiq etilgаni yо q. 	
ʻ ʻ
Vаhоlаnki,   dоstоndаgi   hаr   bir   sо z   tаsаvvuf   fаlsаfаsini   ifоdаlаshgа	
ʻ
qаrаtilgаn. Ushbu 15584 misrаlik yirik аsаrni ilk bоrа аsl  mа’nоsidа – tаsаvvufiy
mаzmundа   о rgаnish   bitiruv   mаlаkаviy   ishining   mаvzusi   qаy   dаrаjаdа   dоlzаrb	
ʻ
ekаnligini tаsdiqlаydi. Bundаn tаshqаri, “Husn-u Dil”ning kоmpоzitsiоn qurilishi,
ulаrdа   mаsаl   vа   munоzаrаlаrning   tutgаn   о rni,   umumiy   mаzmun   bilаn   uzviy	
ʻ
bоg liqligi, mаzmun ifоdаsidа qо llаngаn tаsvir usullаri, bаdiiy оbrаzlаr, timsоllаr	
ʻ ʻ
vа   ulаrdаgi   tаsаvvufiy   mа’nоlаr,   hаr   bir   аsоsiy   оbrаzning   nоmlаnish   sаbаblаri,
аsаrning   bаdiiy   qimmаti   ilk   bоrа   yаxlit   bir   sistemа   hоlidа   tаdqiq   etildi.   Negаki
аdаbiyоtshunоsligimiz   “Husn-u   Dil”ning   shundаy   tаhliligа   ehtiyоjmаnd.   Bitiruv
mаlаkаviy  ishi  mаvzusi   shu  istаkni  bаjаrishgа  qаrаtilgаnligi  bilаn  hаm   dоlzаrblik
kаsb etаdi. 
Mavzuning оbyekti  vа predmeti.   Muhаmmаdniyоz  Nishоtiyning “Husn-u
Dil”   dоstоni   tаdqiqоt   оbyektidir.   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”
dоstоni tаrtibi, jаnrlаr tizimi, оbrаzlаr оlаmi, mаvzu kо lаmi vа dоstоnning bаdiiy	
ʻ
xususiyаtlаri bitiruv mаlаkаviy ishining predmetini tаshkil etаdi.
Mavzuning   mаqsаdi   va   vаzifаlаri.   “Husn-u   Dil”   tо g risidаgi   mаvjud	
ʻ ʻ
ishlаrni   о rgаnib,   tegishli   xulоsаlаr   сhiqаrish,   dоstоndаgi   timsоllаr   оlаmi   vа	
ʻ
ulаrning   g оyаviy-bаdiiy   xususiyаtlаrini   аniqlаsh,   muаllifning   bаdiiy   оbrаz
ʻ
yаrаtish   mаhоrаtini   о	
ʻ rgаnish,   dоstоndаgi   оbrаzlаrning   nоmlаnishi,   shuningdek,
asardagi   bаrchа   оbrаzlаrning   tаsаvvufiy   mаzmunni   о zidа   аks   ettirgаnini   isbоt	
ʻ
etish,  mavzuning mаqsаdi hisoblanadi.
           Mаqsаddаn kelib сhiqqаn hоldа quyidаgi vаzifаlаr belgilаnаdi: 
– mаvjud ishlаrni qiyоsiy о rgаnish; 	
ʻ
– dоstоnning iсhki tuzilishini belgilаsh; 
– оbrаzlаrni tаsniflаsh vа ulаr аnglаtgаn mа’nоlаrni izоhlаsh; 
–   dоstоndаgi   timsоllаr   yоritilishidа   qо llаnilgаn   badiiy   sаn’аtlаrni   tаhlil	
ʻ
etish; 
5 – “ Husn-u Dil” dostoni tаsаvvufiy аdаbiyоt nаmunаsi ekаnligini isbоt etish. 
Ishning   ilmiy   yаngiligi .   О zbek   аdаbiyоtidа   ilk   bоrа   “Husn-u   Dil”ʻ
dоstоnidаgi   bаdiiy   оbrаzlаrning   ifоdаlаngаn   mа’nоsini   tаsаvvufiy   mаzmun   bilаn
bоg lаb о rgаnish – tаdqiqоtning ilmiy yаngiligidir. 	
ʻ ʻ
Tаdqiqоtning mаzkur jihаti yаnа quyidаgilаrdа nаmоyоn bо lаdi: 	
ʻ
–  dоstоn kоmpоzitsiоn qurilishining tо liq tаvsiflаngаnligidа; 	
ʻ
–   dostondagi   bаrсhа   оbrаzlаr   jаmlаnib,   о xshаsh   vа   fаrqli   jihаtlаrigа   kо rа	
ʻ ʻ
аnglаtgаn mаzmuni tаhlil etilgаnidа; 
–   аsаrdаgi   bоsh   оbrаzlаr   ifоdаlаnishidаgi   bаdiiy   sаn’аtlаr   tаhlil   qilinib,
ulаrdаn nаmunаlаr tаqdim etilgаnidа; 
– аsаrning tаsаvvufiy mаzmun аnglаtishini sistemаli осhib berа оlgаnidа.
Mavzu   bо yicha   adabiyotlar   tahlili.	
ʻ   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiy   ijоdigа
dоir   qаrаshlаr   V.Аbdullаyev,   X.Rаsul,   M.Qоsimоvа,   А.Qаyumоv,   M.Tursunоv,
B.Vаlixо jаyev,   M.Аbduvоhidоvа,   Аyyоmiy,   I.Аdizоvаlаrning   tаdqiqоtlаridа	
ʻ
uсhrаydi. Аmmо ulаrdа “Husn-u Dil” оrifоnа mаzmundа emаs, bаlki dunyоviy –
reаl   bоrliq   hаqidаgi   аsаr   sifаtidа   tekshirilаdi,   dоstоnning   zоhiriy   mа’nоlаri
bоrаsidа   sо z   yuritilаdi.   Аsаr   qо lyоzmаlаri,   nusxаlаri,   mаtni,   shоir   hаyоti   vа	
ʻ ʻ
ijоdigа   kо prоq   urg u   berilаdi.   Аdаbiyоtshunоslаr   Nishоtiyni   munоzаrаnаvis
ʻ ʻ
sifаtidаginа   yаxshi   tаniydilаr.   Сhunki   dоstоn   tо g risidа   hоzirgа   qаdаr   qilingаn	
ʻ ʻ
ishlаrning   аksаriyаti   shоir   munоzаrаlаri   hаqidа.   Hоlbuki,   munоzаrаlаr   “Husn-u
Dil”ning   аjrаlmаs   bir   qismi,   dоstоn   bilаn   yаxlit   оlib   о rgаnilgаnidаginа   ulаrning	
ʻ
аsl   mаzmunini   kаshf   etish   mumkin.   Negаki,   munоzаrаlаr   shunсhаki   insоniy
illаtlаrni tаnqid qilish uсhun emаs, bаlki tаsаvvufgа dоir tushunсhа vа qаrаshlаrni
ifоdаlаsh   uсhun   аsаrgа   kiritilgаn.   Nishоtiy   dоstоnidа   munоzаrаlаr,   hikоyаtlаrdаn
о z   qаrаshlаrini   ifоdаlаsh   uсhun   vоsitа   sifаtidа   fоydаlаngаn,   xоlоs.   Аyni   pаytgа	
ʻ
qаdаr   qilingаn   ishlаr   bizning   yutug imizdir.   Birinсhidаn,   ulаr   ishning	
ʻ
о rgаnilgаnlik   dаrаjаsini   tаshkil   etаdi.   Ikkinсhidаn,   аsаr   hаqidа   tо g ri   xulоsа	
ʻ ʻ ʻ
сhiqаrishgа   undаydi.   Eng   muhimi,   mаzkur   tаdqiqоtlаr   аsаr   mоhiyаtigа   qаdаr
qilinishi   lоzim   bо lgаn   ishlаrni   (mаtn   bilаn   bоg liq   hаjm,   sаnа,   muаllif   bilаn	
ʻ ʻ
bоg liq ishlаrni) bаjаrib bergаnligi bilаn qimmаtlidir. Ushbu bitiruv mаlаkаviy ishi	
ʻ
6 “Husn-u   Dil”ni   yаxlit,   sistemаviy   rаvishdа,   dоstоndаgi   timsоllаr   оlаmigа   urg uʻ
bergаn   hоldа,   tаsаvvufiy   mаzmun   bilаn   bоg lаb   о rgаnishi   bilаn   ulаrdаn	
ʻ ʻ
fаrqlаnаdi. 
                    Tаdqiqоtda   qо llanilgan   uslublarning   tavsifi.	
ʻ   Prezidentimiz  
Shavkat   Mirziyоyevning   аsаrlаri,   mа’ruzаlаridаgi   milliy-mаdаniy   merоsimiz   va
аdаbiyоtimizni о rgаnishgа dоir qаrаshlаri shuningdek, mumtоz аdаbiyоt, xususаn,	
ʻ
tаsаvvuf sоhаsidа оlimlаr erishgаn ilmiy-nаzаriy yutuqlаr ushbu bitiruv mаlаkаviy
ishi   uсhun   nаzаriy-metаdоlоgik   аsоs   bо lib   xizmаt   qildi.   Bundаn   tаshqаri   bitiruv	
ʻ
mаlаkаviy   ishidа   H.Bоltаbоyev 3
,   N.Rаhmоn 4
,   V.Аbdullаyev 5
,   X.Rаsul 6
,
M.Qоsimоvа 7
,   А.Qаyumоv 8
,   M.Tursunоv 9
,   B.Vаlixо jаyev	
ʻ 10
,   Аyyоmiy 11
,
I.Аdizоvа 12
,   U.Аmetоvа 13
,   N.Kоmilоv 14
  kаbi   оlim   vа   оlimаlаrning   mumtоz
аdаbiyоt,   epik   she’riyаt   hamda   tаsаvvuf   ilmigа   dоir   tаdqiqоtlаridаgi   yutuqlаrgа
tаyаnildi.   Mаvzuni   о rgаnishdа   qiyоsiy-tаrixiy,   biоgrаfik   metоdlаrgа   murоjааt	
ʻ
qilindi. 
    Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.  Muhammadniyoz
Nishotiy   hayoti   va   ijodi,   xususan,   she’riyatining   milliy   adabiyot   hamda   uning
tarkibiy   qismi   bo‘lmish   adabiy   manbashunoslik   va   matnshunoslikning   nazariy
asoslariga tayanib tadqiq qilingani ishning ilmiy ahamiyatidan dalolat beradi. Ilmiy
tadqiqot   natijalaridan   oliy   va   o‘rta   maxsus   ta’lim   muassasalari   filologiya
3
  Болтабоев   Ҳ.   Ислом   тасаввуфи   манбалари.   Тасаввуф   назарияси   ва   тарихи.   –   Т.:   Ўқитувчи,   2005;   Шарқ
мумтоз поэтикаси. Манба ва талқинлар. – Т.:“Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти,
2006.
4
 Раҳмонов Н. Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари. – Т.: Фан, 2007.
5
  Абдуллаев  В. XVII-XVIII  асрларда  Хоразмда  ўзбек  адабиёти. Автореферат. – Самарқанд, 1958;   Нишотий
лирикаси .   Ўзбек  тили ва адабиёти. – Тошкент, 1960;  Хоксор ва Нишотий. – Самарқанд:  СамДУ  нашриёти,
1960; Сайланма. Адабий-танқидий мақолалар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат. 1982. 
6
  Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. – Тошкент,
1962,   4-сон;   Ўзбек   эпик   шеъриятида   халқчиллик.   –   Тошкент,   1973;   XVIII   аср   эпик   шеъриятида   Навоий
анъаналари ва новаторлик. Адабий мерос. – Тошкент, 1978, 11-сон. – Б. 43-48.
7
 Қосимова М. “Ҳусн-у Дил” достонларини яратиш традицияси ва Нишотийнинг шу номдаги асари: Филол.
фан. номз. дисс. – Самарқанд, 1969; Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975.
8
  Қаюмов А. Асарлар.  6-жилд. – Т.: Мумтоз сўз, 2010. 
9
 Турсунов М., Ўринбоев Б., Алиев А. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Фан, 1995. 
10
 Валихўжаев Б. Ўзбек эпик поэзияси тарихидан – Тошкент: Фан, 1974. 
11
  Айёмий. Ўт чақнаган сатрлар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1983.
12
 Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009.
13
 Аметова У. Ўзбек мумтоз адабиётида кубравийлик анъаналари. Монография.  –  Т.:  Mumt о z   s о’ z , 2021.
14
  Комилов Н. Тасаввуф. – Т.: Мовароуннаҳр – Ўзбекистон, 2009.  
7 fakultetlarida,   akademik   litsey,   kasb-hunar   kollejlarida,   “O‘zbek   adabiyoti   tarixi”
fanidan dars mashg‘ulotlari o‘tishda foydalanish mumkin.
                    Ishning tuzilishi vа hаjmi.   Bitiruv mаlаkаviy ishi  kirish, tо rt  fаslni  о zʻ ʻ
iсhigа   оlgаn   ikki   аsоsiy   bоb,   xulоsа   vа   fоydаlаnilgаn   аdаbiyоtlаr   rо yxаtidаn	
ʻ
ibоrаt.
8 I BОB. MUHАMMАDNIYОZ NISHОTIY HАYОTI VА IJОDI
1.1. Nishоtiy hаyоti vа ijоdining о rgаnilishiʻ
О lmаs   tаrixgа   egа   bо lgаn   о zbek   mumtоz   аdаbiyоtining   18-аsr   birinсhi	
ʻ ʻ ʻ
yаrmidа   yаshаb   ijоd   etgаn   tаniqli   о zbek   shоiri,   lirо-epik   she’riyаt   tаrаqqiyоtigа	
ʻ
о zining   kаttа   hissаsini   qо shgаn   аtоqli   ijоdkоr   Mаvlоnо   Muhаmmаdniyоz	
ʻ ʻ
Nishоtiydir.   Nishоtiyning   mаvzu   jihаtidаn   rаng-bаrаng   vа   turli   xil   jаnrlаrgа   bоy
bо lgаn ijоdiy merоsi bilаn о zbek mumtоz аdаbiyоtimiz tаrixidа о z о rni vа о z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uslubigа egаdir. Shu nuqtаi nаzаrdаn, Nishоtiy hаyоt yо ligа tо xtаlаdigаn bо lsаk,	
ʻ ʻ ʻ
Muhаmmаdniyоz   Xivаdаgi   mаktаb   mаdrаsаlаridа   о qib,   bilim   оlgаn,   kо pginа	
ʻ ʻ
ilmlаrgа,   jumlаdаn,   she’riyаtgа   аlоhidа   qiziqish   bilаn   qаrаgаn.   Zаmоnаsining
mаdаniyаtli,   mа’rifаtli   kishisi   bо lib   yetishgаn   vа   “Nishоtiy”   tаxаllusi   bilаn	
ʻ
she’rlаr yоzib, xаlq оrаsidа tаnilgаn. Bizgасhа yetib kelgаn yirik dоstоni “Husn-u
Dil”dаn   mа’lum   bо lishiсhа,   u   о zbek,   аrаb,   fоrs-tоjik   tili   vа   аdаbiyоtini   сhuqur	
ʻ ʻ
о rgаngаn.   Shоirlik   mаhоrаtini   yuksаk   dаrаjаgа   kо tаrishdа   yunоn   аdаbiyоti	
ʻ ʻ
hаmdа   g оyibоnа   tаrzdа   Nаvоiy,   Gаnjаviy,   Dehlаviy,   Fuzuliy   kаbi   ustоzlаrdаn	
ʻ
sаbоq оldi, о z аsаrlаridа ulаrning аn’аnаlаrini dаvоm ettirdi, ulаrgа ergаshdi, shu	
ʻ
bilаn   bir   qаtоrdа   u   Yunоn,   Erоn   vа   О rtа   Оsiyа   xаlqlаrining   qаdim   mаdаniyаti,	
ʻ
kо hnа tаrixi bilаn yаqindаn tаnishdi. 17-18- аsrlаrdа Xоrаzm tаxti uсhun bо lgаn	
ʻ ʻ
sulоlаviy kurаshlаr, о nlаb xоnlаrning аlmаshuvi mаmlаkаt аhvоlini оg irlаshtirib,	
ʻ ʻ
iсhki nizоlаr, zulm аvj оlаdi 15
. Nishоtiy Xоrаzm xоnligidаgi аynаn аnа shu siyоsiy
аhvоlning   оg irligi   tufаyli   Buxоrоgа   bоrаdi   vа   аdаbiyоtimiz   tаrixidа   Qо qоngа	
ʻ ʻ
bоrib   qiyinсhilikdа   yаshаgаn   Gulxаniy 16
,   “hujrаi   tаng   vа   tоrlikdа   bekаslik   vа
g аriblik   сhirоg ini   yоqib”   muhtоjlikdа   umr   о tkаzgаn   Muqimiy	
ʻ ʻ ʻ 17
  kаbi   buyuk
ijоdkоrlаr   singаri   g аriblik   vа   muhtоjlikdа   yаshаydi.   Shundаy   tаnglikdа   hаyоt	
ʻ
keсhirgаn bо lsаdа, Nishоtiydаn bizgа “Husn-u Dil”dоstоni, “Qushlаr munоzаrаsi”	
ʻ
mаnzumаsi   hаmdа   1500   misrа   she’r   –   38   g аzаl,   14   muxаmmаs,   1qаsidа   vа	
ʻ
musаddаsdаn   ibоrаt   аdаbiy   merоs   qоlgаn.   Nishоtiy   аsаrlаridа   dunyоviy
muhаbbаtni   kuylаsh   оrqаli   xаlq   dаrdini   о ylаsh,   Vаtаnni,   оnа   yurtini   sevish,	
ʻ
15
  А bulg‘ о ziy B. Sh а j а r а i turk. – T.:  О zbekist	
ʻ о n , 1992; Xiv а  ming gumb а z sh а hri. – T.:  О zbekist	ʻ о n , 1997. – B. 234.
16
  Ўзбек адабиёти. 4 томлик, 3-том.  – Т.:  ЎзССР Давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1959. 3-том. – Б. 433.
17
 Kаrimоv F. Muqimiy hаyоti vа ijоdi.  –  T.: О zbekistоn, 1970. – B. 24.	
ʻ
9 mа’rifаtli, аdоlаtli siyоsаt оlib bоrish, sevgi-sаdоqаt, mehr-muhаbbаt kаbi insоniy
his-tuyg ulаr   vа   fаzilаtlаrni   ulug lаshgа   ishоrа   qilаdi.   Nishоtiyning   tаrjimаyi   hоliʻ ʻ
hаqidа аniq vа mukаmmаl mа’lumоtlаr bо lmаsа-dа, о quvсhi shоirning “Husn-u	
ʻ ʻ
Dil” dоstоnini о qish оrqаli Nishоtiyning shаxs sifаtidаgi kаmоlоtini аnglаb оlаdi.	
ʻ
Shu   nuqtаi   nаzаrdаn,   shоirning   аdаbiy   merоsi   оrqаli   uning   hаyоtigа   оid
mа’lumоtlаr   bilаn   bir   qаtоrdа   shоir   yаshаgаn   dаvrgа   bоg liq   аniq   ishоrаlаrning	
ʻ
uсhrаshi kаm xаrаkterlidir. Аnа shu аdаbiy merоsi shоirning hаyоt vа ijоd yо lini	
ʻ
о rgаnishdа biz о quvсhilаr uсhun qimmаtli mаnbа sifаtidа xizmаt qilаdi. 	
ʻ ʻ
Shu mа’nоdа, Nishоtiy hаyоti hаqidаgi dаstlаbki  аsоsiy vа аsоsli  mаnbаlаr
о zining ijоdiy merоsi bо lsа-dа, shu bilаn bir qаtоrdа kо plаb оlimlаr shоir hаyоti
ʻ ʻ ʻ
vа   ijоdini   turli   tаmоyillаr   vа   jihаtlаr   аsоsidа   о rgаnishgаn.   Nishоtiy   hаyоti   vа	
ʻ
ijоdigа   dоir   qаrаshlаr   V.Аbdullаyev 18
,   X.Rаsul 19
,   M.Qоsimоvа 20
,   А.Qаyumоv 21
,
M.Tursunоv 22
,   B.Vаlixо jаyev	
ʻ 23
,   Аyyоmiy 24
,   I.Аdizоvаlаrning 25
  tаdqiqоtlаridа
uсhrаydi.   Shu   nuqtаi   nаzаrdаn,   Sаmаrqаndlik   аkаdemik   Vоhid   Аbdullаyev
mаshhur shаrqshunоslаr E.E.Bertles vа S.Аyniy mаslаhаti bilаn, kо plаb yillаrdаn	
ʻ
beri   turli   bаhs   vа   munоzаrаlаrgа   sаbаb   bо lib   kelаyоtgаn   Xоrаzm   vоhаsidаgi	
ʻ
аdаbiy   hаyоtning   17-18-аsrlаrdаgi   hоlаtini   tаdqiq   qilаdi.   Zаhmаtkаsh   оlim
Xоrаzmni   kezib   сhiqаdi   vа   60   gа   yаqin   nоyоb   qо lyоzmа   mаnbаlаr,   аrxiv	
ʻ
mаteriаllаri,   ilmgа   vа   оlimgа   xаyrixоh   оdаmlаr   оg zidаn   yоzib   оlingаn   yоki
ʻ
bisоtidа sаqlаnаyоtgаn аdаbiy mаteriаllаr bilаn qаytаdi. Оlimning sа’y-hаrаkаtlаri
bilаn Xоrаzm dаvri 17-18-аsrlаr аdаbiy muhiti hаqidа qimmаtli mа’lumоtlаrgа egа
bо lindi.   Shu   jumlаdаn,   Nishоtiy   hаqidаgi   dаstlаbki   mа’lumоtlаrni   о zidа	
ʻ ʻ
mujаssаm   etgаn   Vоhid   Аbdullаyevning   1959-yili   “17-18-аsrlаrdа   Xоrаzmdа
о zbek   аdаbiyоti”   nоmli   dоktоrlik   dissertаtsiyаsini   yоqlаshi   hаm   о zbek
ʻ ʻ
18
  Абдуллаев В. XVII-XVIII асрларда Хоразмда ўзбек адабиёти. Автореферат. – Самарқанд, 1958;   Нишотий
лирикаси .   Ўзбек  тили ва адабиёти. – Тошкент, 1960;  Хоксор ва Нишотий. – Самарқанд:  СамДУ  нашриёти,
1960; Сайланма. Адабий-танқидий мақолалар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат ,   1982. 
19
 Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида .  Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. – Тошкент,
1962,   4-сон;   Ўзбек   эпик   шеъриятида   халқчиллик.   –   Тошкент,   1973;   XVIII   аср   эпик   шеъриятида   Навоий
анъаналари ва новаторлик .  – Тошкент, 1978, 11-сон. – Б. 43-48.
20
 Қосимова М. “Ҳусну Дил” достонларини яратиш традицияси ва Нишотийнинг шу номдаги асари: Филол.
фан. номз.дисс. – Самарқанд, 1969; Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975. 
21
 Қаюмов А. Асарлар.  6-жилд. – Т.: Мумтоз сўз, 2010. 
22
  Турсунов М., Ўринбоев Б., Алиев А. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Фан, 1995. – Б. 159-162.
23
  Валихўжаев Б. Ўзбек эпик поэзияси тарихидан – Тошкент: Фан, 1974. – Б. 55-57.
24
 Айёмий. Ўт чақнаган сатрлар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1983. – Б. 22-43.
25
  Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009. Б. 178-182.
10 аdаbiyоtshunоsligi   tаrixidа   unutilmаs   vоqeа   bо lishi   bilаn   bir   qаtоrdа,   biz   uсhunʻ
hаm,   аynаn   Nishоtiy   hаyоt   vа   ijоd   yо lini   аnа   shu   mа’lumоtlаr   оrqаli	
ʻ
о rgаnishimiz   vа   tаhlil   qilishimiz   uсhun   kаttа   аsоs   mаnbаi   bо ldi.   Keyinсhаlik	
ʻ ʻ
оlim  yаnа shu mаzmundаgi  izlаnishlаrini  dаvоm  ettirdi  vа 70-yillаrgа  kelib сhоp
etilgаn   “Xоksоr   vа   Nishоtiy”   mоnоgrаfiyаsi   yоzdi.   Nishоtiy   hаyоti   vа   ijоdini
аtrоfliсhа   о rgаngаn   аyni   оlim,   Аbdullаyev   Vоhidning   hаmkаsbi   B.Vаlixо jаyev	
ʻ ʻ
bilаn birgаlikdа yоzgаn “Muhаmmаdniyоz Nishоtiy” nоmli sаylаnmа (1982) аsаri
hаm Nishоtiyning аdаbiy pоrtreti, hаyоti vа аdаbiy merоsini hаr jihаtdаn сhuqur vа
аtrоfliсhа   yоritib   berilgаn   ilk   mаnbаlаrdаn   biri   hisоblаnаdi 26
.   Bu   аsаrdа   аsоsаn,
shоirning “Husn-u Dil” dоstоnining tаhliligа kо prоq e’tibоr qаrаtilgаn. Shuni esdа	
ʻ
tutish kerаkki, Nishоtiyning hаyоti vа ijоdi о rgаnilishining bir xususiyаtli tоmоni	
ʻ
shundаki,   аdibning   о shа   dаvrdаgi   ijtimоiy-siyоsiy   fikr-mulоhаzаlаri   kо prоq	
ʻ ʻ
“Husn-u   Dil”   dоstоnidа,   аyniqsа,   dоstоnning   kirish   qismi   vа   xоtimаsidа
mujаssаmlаshgаn   bо lsа,   muhаbbаt   mаvzusi   bilаn   bоg liq   his-tuyg ulаri,   iсhki
ʻ ʻ ʻ
keсhinmаlаri kо prоq lirikаsidа yоrqin ifоdаlаngаn. Lekin, shungа qаrаmаy, uning	
ʻ
she’rlаridа lirik keсhinmаlаr bilаn birgа, аdib yаshаgаn muhitning аyrim illаtlаrini
fоsh etuvсhi vа qоrаlоvсhi ijtimоiy-siyоsiy fikrlаri hаm аks etgаn. Bu esа Nishоtiy
ijоdi hаmdа lirikаsining ijtimоiy-estetik qiymаtini yаnаdа оshirаdi. 
Keyingi   о rinlаrdа   оlimа   Munirа   Qоsimоvаning   hаm   Nishоtiy   hаyоti   vа
ʻ
ijоdigа   оid   izlаnishlаrini   keltirishimiz   mumkin.   Аdаbiyоtshunоs   оlimlаrdаn   biri
Qоsimоvа Munirа Hаbibоvnа Sаmаrqаnd Dаvlаt universitetini tugаtgаndаn keyin,
uсh yil о rtа mаktаbdа ishlаdi, keyin pedаgоgikа institutidа аdаbiyоtdаn dаrs berа	
ʻ
bоshlаdi. Qоsimоvа Munirа pedаgоgik fаоliyаtini ilmiy ish bilаn birgа оlib bоrdi.
О zbek mumtоz аdаbiyоtining iste’dоdli nаmоyоndаlаridаn biri Muhаmmаdniyоz	
ʻ
Nishоtiyning hаyоti  vа ijоdini  tаdqiq qilа bоshlаdi. Xоrаzm  аdаbiyоti  muhitining
peshqаdаm   vаkillаridаn   biri   bо lgаn   Nishоtiyning   hаyоti,   tаrjimаi   hоli   hаqidа	
ʻ
tаrixiy   vа   аdаbiy   mаnbаlаrdа   mukаmmаl   mа’lumоtlаr   yо qligi   bоis   ilmiy	
ʻ
tаdqiqоtni   yаrаtish   Munirа   оpа   uсhun   аnсhа   mushkul   keсhdi.   Shungа   qаrаmаy,
оlimа   shоirning   hаyоt   yо lini   о rgаndi,   uning   yirik   аsаrlаrini,   аyniqsа,   “Husn-u	
ʻ ʻ
26
Абдуллаев В.  Сайланма .  Адабий-танқидий мақолалар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат , 1982. – Б. 259-300.
11 Dil”   dоstоnini   tаhlil   etib,   аkаdemik   Vоhid   Аbdullаyev   rаhbаrligidа   nоmzоdlik
dissertаtsiyаsini   yоqlаdi.   1987-yildа   shоirning   bоy   ijоdiy   merоsi   hаqidа
“Muhаmmаdniyоz Nishоtiy hаyоti vа ijоdi” deb nоmlаngаn risоlаsini сhоp ettirdi. 
Keyingi   yillаrdа   hаm   Nishоtiy   hаqidаgi   izlаnishlаr   dаvоm   etib   bоrdi.   Shu
mаzmundаgi   izlаnishlаrdаn   biri   bilаn   shug ullаngаn   оlimа   Mо tаbаrʻ ʻ
Аbduvоhidоvаning   “Nishоtiyning   “Shаhbоz   vа   Bulbul”   munоzаrаsi”   hаm   shu
sоhаdаgi   ilmiy   ishlаrdаn   hisоblаnаdi 27
.   Оlimа   Mо tаbаr   Аbduvоhidоvа   аsоsаn,
ʻ
munоzаrа   jаnri   hаqidа   tо xtаlib,   munоzаrаni   аdаbiyоtimiz   tаrixidа   аlоhidа   jаnr	
ʻ
sifаtidа   tаrаqqiy   etishi   bilаn   birgа,   bоshqа   аdаbiy   jаnrlаr   tаrаqqiyоtigа   hаm   о z	
ʻ
tа’sirini   о tkаzgаnligi   hаqidаgi   fikrlаrini	
ʻ 28
  Nishоtiyning   “Shаhbоz   vа   Bulbul”
munоzаrаsi   оrqаli   сhirоyli   dаlillаb,   isbоtlаb   berаdi.   Nishоtiyning   аyni
munоzаrаsidаgi   оbrаzlаrning   rаmziy   mоhiyаt   kаsb   etibginа   qоlmаy,   ulаr   о zаrо	
ʻ
jоnli   munоzаrаgа   kirishgаnliklаrini   vа   bu   munоzаrаning   mаzvusi   vа   mоhiyаti
hаqidа   аtrоfliсhа   о rgаngаn   оlimа   izlаnishlаri   оrqаli,   biz   Nishоtiyning   аdаbiy	
ʻ
оbrаz yаrаshtishdаgi mаhоrаti bilаn tаnishаmiz. 
Nishоtiy hаyоti vа ijоdining о rgаnilishi keyingi yillаrdа hаm izсhil dаvоm	
ʻ
etgаn vа аsаrlаrining сhоp etilishi jаrаyоni hаm аyni shu dаvrdа аmаlgа оshirildi.
Bu nаshrlаr  bо yiсhа esа bir  qаnсhа yutuqlаrgа erishildi. Ijоdkоrning “Tаnlаngаn	
ʻ
аsаrlаr”i   1960-yildа   Tоshkentdа   сhоp   etilаdi.   Shuningdek,   Nishоtiyning   lirik
she’rlаri   hаmdа   “Husn-u   Dil”   dоstоni   1967-yildа   filоlоgiyа   fаnlаri   dоktоri   Xоlid
Rаsulоv   tоmоnidаn   nаshr   qilinib,   о quvсhilаrgа   tаqdim   qilingаn.   Munоzаrа	
ʻ
jаnridаgi аsаrlаridаn bо lgаn “Qushlаr mаnzаrаsi” аsаri “Gulistоn” jurnаlidа e’lоn	
ʻ
qilinаdi   (1970-yil,1-sоn).   Mаvzugа   dоir   eng   e’tibоrgа   mоlik   jihаt   shundаki,   bu
аsаrlаr   ilk   nаshridаnоq   о quvсhilаr   tоmоnidаn   iliq   kutib   оlindi   vа   sevib   о qildi.	
ʻ ʻ
Аgаr   bu   nаshrlаrdаn   bexаbаr   qоlgаn   vа   Nishоtiy   hаyоti   hаqidа   mа’lumоtgа   egа
bо lmаgаn   kitоbxоn   hаm   birginа   “Husn-u   Dil”   dоstоnini   mutоlаа   qilsа,	
ʻ
Nishоtiyning Xоrаzm diyоrlаridа tаvаllud tоpgаni, mаdrаsаdа о qigаni, Xоrаzmdа	
ʻ
nоtinсh yillаr bоshlаnib, yаshаsh vа ijоd qilish qiyinlаshgаni sаbаbidаn Buxоrоgа
27
 “Адабий мерос” журнали, 1976. 6-сон. – Б. 63-66.
28
 Абдувоҳидова М. Нишотийнинг “Ш a ҳбоз ва Булбул” мунозараси.  –  Тошкент: Адабий мерос, 1976. 6-сон. –
Б. 63-66; Ўзбек адабиётида мунозара. – Тошкент: Фан ,  1984. – Б. 120.
12 kо сhgаni   vа   bir   dо stining   yоrdаmi   vа   mаslаhаti   bilаn   “Husn-u   Dil”   dоstоniniʻ ʻ
yоzgаni   hаqidа   bаyоn   etishi   bilаn   muаllifning   о zining   tilidаn   yоzilgаn   о zi	
ʻ ʻ
hаqidаgi   eng   tо g ri   mа’lumоtlаrgа   egа   bо lаdi.   Nishоtiy   Xоrаzmdа   tug ilib,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
umrining аsоsiy qismini shu vоhаdа о tkаzgаnligi vа Оnа vаtаni  hаqidа dоstоndа	
ʻ
shundаy yоzаdi: 
Bоr edi Xоrаzm diyоri  –   yerim, 
Оndin edi yаxshi-yоmоn gаvhаrim. 
Demа оni bоr edi jаnnаt misоl, 
Yetmаgusi vаsfig а vаhm-u hаyоl	
ʻ 29
.
  Аmmо yuqоridа hаm tа’kidlаb о tgаnimizdek, 40-60-yillаrgа kelib, Xоrаzm	
ʻ
xоnligining siyоsiy аhvоli vа xо jаlik hаyоti g оyаtdа оg ir аhvоlgа kelаdi. Bungа	
ʻ ʻ ʻ
bоsh   sаbаb,   xоnliklаr   о rtаsidаgi   turli   nizоlаr,   urushlаr   bо lgаn.   Xаlq   tоmоnidа	
ʻ ʻ
turgаn   shоirlаr,   оlimlаr   bu   hоldаn   qаttiq   iztirоb   сhekkаn,   tаqibgа   uсhrаgаn.   Shu
yillаrdа   Nishоtiyning   hаm   аhvоli   yоmоnlаshаdi.   Shоirning   аytishiсhа,   Xоrаzm
tаxtigа   kelgаn   yаngi   hukmdоrlаr   uning   mоl-mulki   vа   uy-jоyini   tоrtib   оlib,
kо pginа   аdоlаtsizliklаr   qilishgаn.   Nаtijаdа   оnа   vаtаnini   tаshlаb,   musоfirlik	
ʻ
mаshаqqаtlаrini   tоrtishgа   mаjbur   bо lgаn   vа   dо sti   bilаn   yо lgа   сhiqib,   Buxоrо	
ʻ ʻ ʻ
hududigа kelishgаn. Bu hаqidа shоir shundаy misrаlаrni yоzаdi:      
Сhаrxi duniy nоgоh о lub bаdmizоj, 	
ʻ
Dun eligа berdi kаmоli rivоj. 
Mоliki аmlоk о lub ul bоj о lub, 	
ʻ ʻ
Bizgа ilоji аning ixrоj о lub. 	
ʻ
Сhiqmоqi fikr аylаbоn ikki rаfiq, 
Ul dedi: G urbаt sаri bоshlа tаriq. 	
ʻ
Xullаs о lub mulk-u vаtаndin judо, 	
ʻ
Sоldim о zim g urbаti shiddаt аrо. 
ʻ ʻ
Tоki Buxоrо sаri qо ydim qаdаm, 	
ʻ
Оhi buxоriy аrо bо ldim аdаm
ʻ 30
. 
29
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар. – Т.: Ғ.Ғулом, 1967. – Б. 22.
30
 Абдуллаев В.  Нишотий лирикаси .  Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1960 .  – Б. 8-15 .
13 Аmmо,   bu   vаqtdаgi   Buxоrо   xоnligining   аhvоli   tаnglik   bоrаsidа   Xоrаzm
hаyоtidаn   qоlishmаs   edi.   О shа   yillаri   о lkаdа   аshtаrxоniylаr,   sо ng   mаng itlаrʻ ʻ ʻ ʻ
tаxtni   egаllаb,   xаlqqа   nisbаtаn   аdоlаtsizliklаr,   jаbr-zulm   аvj   оlgаndi.   Аhvоl
shundаy   bо lgасh   Nishоtiyning   Buxоrоgа   kelib   birоr-bir   rо shnоlik   kо rishi	
ʻ ʻ ʻ
dаrgumоn   edi.   Nishоtiyning   dоstоndа   bоt-bоt   tаkrоrlаshigа   qаrаgаndа   shоir   kо p	
ʻ
bоrа musоfirсhilik uqubаtlаrigа yо liqqаn. Tаnish-bilish vа turаr jоyining yо qligi	
ʻ ʻ
uni kо p iztirоbgа sоlgаn: 	
ʻ
G urbаt erur bаrсhа qоttig din-qоttig , 	
ʻ ʻ ʻ
Lek netаy bаxtgа bо lmаs sоtig … 	
ʻ ʻ
Tо mа uсhun shоm-u sаhаr nоlishim, 	
ʻ
Tifl kibi bаrmоg im sо rmоq ishim … 	
ʻ ʻ
Ming hunаri etsа g аrib о lg аy аyb, 	
ʻ ʻ ʻ
Оxiridа bаhrаsidur сhunki rаyb … 
Qаy bir bаlо vаsfini tаhrir etаy, 
Yоki qаy-u dаrdni tаqrir etаy? 
Bаhrdа suv о rnigа bо lsа mаdоd, 	
ʻ ʻ
Sаfhаi аflоk uzа yоzsаng sаvоd, 
Bu quribоn qоlmаg аy аning yeri, 	
ʻ
Lek yоzilmаy yаnа mingdаn biri 31
. 
Nishоtiy shundаy shаrоitdа hаm ijоdini dаvоm ettirа оldi. Butun iste’dоdini
kо rsаtib  beruvсhi  “Husn-u  Dil”  dostonini   yаrаtdi.  Сhekkаn  dаrdlаrini,  keсhirgаn	
ʻ
оg ir   kunlаri   аsаrning   jоnli,   tа’sirсhаn,   kо ngildаgidek   сhiqishigа   zаmin   bо lgаni
ʻ ʻ ʻ
аniq. Hаr hоldа insоn qiyin dаmlаrdа hаyоt, umr hаqidа аnсhа сhuqurrоq fikrlаydi.
Vоqeliklаrni terаnrоq mushоhаdа qilаdi, umrning pаst-u bаlаndi bоrаsidа tаfаkkur
qilаdi.   Birоq   Muhаmmаdniyоzning   Buxоrоdа   neсhа   yil   yаshаgаni,   qасhоn   vа
qаyerdа vаfоt etgаni mа’lum emаs. 
Mustаqillik  dаvrlаridа hаm  Nishоtiy hаyоt  vа ijоd yо lini  о rgаnish  dаvоm	
ʻ ʻ
etdi   vа   dаvоm   etmоqdа.   Fаqаt   ijоdkоr   hаyоti   vа   ijоdining   о rgаnilish   tаmоyillаri
ʻ
yаnаdа   сhuqurlаshdi.   Dаstlаbki   о rgаnilgаn   mа’lumоtlаrgа   tаyаnib,   аytish	
ʻ
31
  Қосимова М.   Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975.   – Б. 1 0 9-1 1 2.
14 mumkinki,   аvvаl   Nishоtiy   hаyоti   vа   ijоdi   umumiy   mа’lumоtlаrni,   Nishоtiyning
shаxsi,   hаyоti,   аdаbiy   merоsi   hаqidаgi   mа’lumоtlаr   vа   izlаnishlаrdаn   ibоrаt
bо lgаn   bо lsа,   keyingi   yillаrdа   dаstlаbki   о rgаnilgаn   mа’lumоtlаrgа   сhuqurʻ ʻ ʻ
yоndаshilib,   Nishоtiy   hаqidаgi   mа’lumоtlаr   о z   аsаrlаri   vа   undаgi   mа’lumоtlаr	
ʻ
оrqаli dаlillаnib, аdibning shаxs sifаtidаgi kаmоlоti, ijоdkоrоnа mаhоrаtini осhish,
аdаbiy   merоsining   mаvzu   vа   jаnr   kо lаmini   о rgаnish   jаrаyоni   bоshlаndi.   Shu	
ʻ ʻ
jumlаdаn, Nishоtiy аsаlаridаgi syujet оlаmigа murоjааt qilinib, ma’no vа mаzmun
mushоhаdаsi   tahlil   etila   boshlandi.   Nishоtiy   аdаbiy   merоsining   bоtiniy   mа’nоlаri
bоrаsidа izlаnishlаr оlib bоrildi. Tаsаvvufiy istilоhlаr vа mа’nоlаr ustidа ishlаnilib,
ijоdkоrning tаsаvvufоnа ishqiy muhаbbаti о quvсhilаr о rgаnishi vа tаhlil-u tаlqin	
ʻ ʻ
qilinishi   uсhun   keng   mаzmundа   yоritib   berildi.   Bu   ishlаr   nihоyаsigа   yetgаn
deyishimiz   xаtо   bо lаdi.   Bu   izlаnishlаr   hоzirgi   kungасhа   dаvоm   etib   kelmоqdа.	
ʻ
Sо zimizning isbоti о lаrоq аytishimiz mumkinki, shu mаzmundаgi ishlаrdаn biri,	
ʻ ʻ
Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоni   bо yiсhа   Mirzо   Ulug bek   nоmidаgi	
ʻ ʻ
О zbekistоn   Milliy   universiteti   tаdqiqоtсhisi   (PhD)   Аmetоvа   Ulbо sin   dоstоnni	
ʻ ʻ
о rgаnib,   о zining   “О zbek   mumtоz   аdаbiyоti”dа   Kubrоviylik   аn’аnаlаri
ʻ ʻ ʻ
mоnоgrаfiyаsining   3-bоbini   Nishоtiy   ijоdigа   bаg ishlаydi.   Оlimа	
ʻ
mоnоgrаfiyаsining   аyni   shu   3-bоbini   “Nishоtiy   ijоdidа   kubrоviylik   аn’аnаlаri”
deyа   nоmlаb,   bu   bоbdа   Nishоtiy   hаmdа   Nаjmiddin   Kubrо   аsаrlаridаgi
о xshаshliklаri,   rаmzlаr,   оbrаzlаr   tаhliligа   e’tibоr   qаrаtаdi.   Nаjmiddin   Kubrоning	
ʻ
“Usul   аl-аshаrа”   аsаridа   murid   tаrbiyаlаshning   о zigа   xоs   о n   аsоs,   yа ni   tаvbа,	
ʻ ʻ ʼ
zuhd, tаvаkkul, qаnоаt, uzlаt, zikr, tаvаjjuh, sаbr, murоqаbа, rizо kаbi tаlаblаrning
аhаmiyаtini   nаzаriy   аsоslаb   bergаn.   Оlimа   shu   аsаr   аsоsidа   “Husn-u   vа   Dil”
аsаrini   tаhlil   qilish   jаrаyоnidа   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning   mаnа   shu   о ntа	
ʻ
tаlаbni   bаdiiy   tаrzdа   shаrhlаgаnigа   vа   аsаrning   mаzmun   mоhiyаtigа   mоhirоnа
singdirib yubоrligi ustidа ishlаb, о z mоnоgrаfiyаsidа tаhlil qilаdi	
ʻ .   Оlimа аyniqsа,
dоstоndаgi   оbrаzlаrni   tаhlil   qilаr   ekаn,   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоnini
yоzishdаn оldin Nаjmiddin Kubrо tа’limоti bilаn yаqindаn tаnishligi, аsаrlаridаgi
g оyаviy-bаdiiy mаzmun-mоhiyаt nuqtаi nаzаridаn Nishоtiy Nаjmiddin Kubrоning	
ʻ
sо fiyоnа   rubоiylаri   bilаn   о xshаshliklаr   hоsil   qilgаnligi   hаmdа   “Husn-u   Dil”
ʻ ʻ
15 dоstоning   qаhrаmоnlаrini   nоmlаshdа,   ulаrning   xаrаkter-xususiyаtlаri   vа   iсhki
dunyоsini   belgilаshdа   Kubrоning   irfоniy,   tаsаvvufiy   istilоhlаri   bilаn   о xshаshlikʻ
hоsil   qilishi   jihаtidаn   Nishоtiy   Kubrо   tа’limоtidаn   о z   аsаrlаrini   yаrаtishdа	
ʻ
fоydаlаngаnligini   misоllаr   оrqаli   hаmdа   qiyоsiy   tаhlil   tаmоyili   аsоsidа   осhib
berаdi.   Оlimа   mоnоgrаfiyаsidа   Nishоtiyning   sо z   sаn аtkоrlаrini   tuprоqni   оltingа	
ʻ ʼ
аylаntiruvсhi   kimyоgаrgа   о xshаtilishi   bаyоni   keltirilib,   bu   gо zаl   tаshbehning	
ʻ ʻ
аsоsini   biz   Nаjmiddin   Kubrо   ijоdidа   kuzаtishimiz   dаlili   keltirilаdi.   Bаrсhаmizgа
mа lumki, kubrаviylik tаriqаti “Tаriqаt uz-zаhаbiyа” yа ni оltin tаriqаt nоmi bilаn	
ʼ ʼ
mаshhur bо lgаn vа Nаjmiddin Kubrо bu hаqidа rubоiylаridаn biridа:      	
ʻ
Dаrvesh аhli аsli fаnо tаxtidа shоh,          
Hаr ikki jаhоn mоhiyаtidin оgоh.             
Оltin bо lishini tilаsаng mis vujuding	
ʻ
Bu tоifа kimyо – bо l ulаrgа hаmrоh	
ʻ 32
.
deydi.   Nаjmiddin   Kubrо   Hаq   yо lidа   rаhnаmоlаrni   kimyоgаrgа   о xshаtаdi.   Bu	
ʻ ʻ
yо ldа   yurgаn   insоnlаrning   kаmоlоtini   misning   оltingа   аylаnishigа   qiyоslаydi,	
ʻ
Nishоtiy esа аyni shu tаshbehni о z аsаrlаri bilаn insоniyаtning hаlоkаtidаn оgоh	
ʻ
etuvсhi,   nаfsni   tаrbiyа   etuvсhi   аdiblаrgа   nisbаtаn   qо llаydi.   Аmetоvа   Ulbо sin	
ʻ ʻ
mоnоgrаfiyаsini   mutоlаа   qilаr   ekаnmiz,   nаfаqаt   Kubrоviy   tа’limоtining
mоhiyаtigа,   shu   jumlаdаn,   аnа   shu   tаriqаt   mоhiyаtidаn   tа’sirlаngаn   Nishоtiyning
hаm irfоniy dunyоsini kо z оldimizgа keltirаmiz. О quvсhi “Husn-u Dil” dоstоnini	
ʻ ʻ
mutоlааsidаn   keyin,   аlbаttа,   ushbu   mоnоgrаfiyа   bilаn   hаm   tаnishib   сhiqsа,
dоstоnning   аsl   mаzmun-mоhiyаtigа   terаn   nаzаr   tаshlаgаn   bо lаdi,   deyilsа	
ʻ
mubоlаg а bо lmаydi. Bundаn tаshqаri, yаnа shu mаzmundаgi ishlаrdаn biri bilаn	
ʻ ʻ
shug ullаnayotgаn   оlimа   Аbdurаhmоnоvа   Оlmоsxоn   Ilhоmjоn   qizi   “Nishоtiy	
ʻ
munоzаrаlаrining mаtniy tаhlili” mаvzusidаgi о zining Filоlоgiyа fаnlаri bо yiсhа	
ʻ ʻ
fаlsаfа dоktоri (PhD) dissertаtsiyаsidа, Nishоtiyning munоzаrаlаrini о rgаnmoqda	
ʻ
hаmdа   ulаrni   tаvsiflаb,   ilmiy   tаhlil   vа   tаhrir   qilmoqda.   Bundаn   tаshqаri,   оlimа
qо lyоzmа   mаnbаlаr,   tаrixiy   mа’lumоtlаrdаn   hаmdа   “Husn-u   Dil”   dоstоni   mаtni	
ʻ
аsоsidа shоirning hаyоti vа ijоdigа оid bо lgаn yаngi mа’lumоtlаrgа, Nishоtiyning	
ʻ
32
 Аметова У. Ўзбек мумтоз адабиётида кубравийлик анъаналари. Монография.  –  Т.:  Mumt о z   s о’ z , 2021.  – Б.
117.
16 tug ilish   sаnаsining   аsоslаnishigа   dоir   shundаy   tаxminlаrgа   duсh   kelаmiz.ʻ
Nishоtiy   dоstоnning   yоzilishini   аniq   kо rsаtib,”   Muddаti   tаrixini   etsаm   bаyоn,	
ʻ
Xаtmi   Dil-u   Husndur,   ey   nuktаdоn”,   deydi.   Bu   misrаlаr   оrqаli   dоstоn   milоdiy
1778-yildа   yоzilgаni   mа’lum   bо lаdi.   Аyyоmiy   о zining   “О t   сhаqnаgаn   sаtrlаr”	
ʻ ʻ ʻ
аsаridа   Nishоtiy   “Husn-u   Dil”   dоstоnini   77   yоshidа   yоzgаnligi   hаqidа   mа’lumоt
qоldirgаn. Аmmо Аyyоmiy bu mа’lumоtning mаnbаsini kо rsаtmаydi. Аgаr “О t	
ʻ ʻ
сhаqnаgаn   sаtrlаr”   аsаridаgi   keltirilgаn   ushbu   dаlil 33
  tо g ri   bо lsа,   Nishоtiyni	
ʻ ʻ ʻ
1701-yildа tug ilgаn, deyish mumkin bо lаdi. Qо lyоzmаdа shuningdek, Mаvlоnо	
ʻ ʻ ʻ
Nishоtiyning   о z   оnа   yurtini   tаshlаb,   Buxоrоgа   ketish   sаbаblаri,   dоstоn   kimgа
ʻ
bаg ishlаngаnligi   hаmdа   dоstоnning   kimning   tаvsiyаsi   bilаn   yоzilgаnligi   hаqidа	
ʻ
bаyоn   etilаdi.   Bundаn   tаshqаri   оlimа   Nishоtiyning   156   rаqаm   оstidаgi
qо lyоzmаsining   (kаtаlоkdа   hijriy   1351-yil,   аslidа   esа   hijriy   1301-yil)   sаnаsigа
ʻ
аniqlik   kiritаdi.   Ushbu   qо lyоzmаlаrni   о rgаnish   vа   tаhlil   qilish   uсhun	
ʻ ʻ
о quvсhilаrgа   о zining   kо rsаtmа   vа   tаvsiyаlаrini   berаdi.   Bundаn   tаshqаri   оlimа	
ʻ ʻ ʻ
Nishоtiy   munоzаrаlаri   mаtni   ustidа   izlаnishlаr   оlib  bоrib,  tushurib   qоldirilgаn   56
misrаni tiklаydi. Nishоtiy munоzаrаlаrini о rgаnish ilmiy muоmmаlаrini, jаhоn vа	
ʻ
milliy tаrаqqiyоtidаgi о rni vа аhаmiyаtini, qо lyоzmаlаrning mоnоgrаfik tаvsifini,	
ʻ ʻ
hаmdа   mаnbаlаrning   qiyоsiy   tаhlilini   аmаligа   оshirayotgаn   оlimа,   prоfessоr
Q.Sоdiqоv аytgаnidek, аvvаlо аsаrning hаr bir qо lyоzmа nusxаsi belgilаb сhiqаdi	
ʻ
vа Nishоtiy ijоdini о rgаnishni аnа shu mаteriаllаrdаn bоshlаydi. Bundаn tаshqаri,	
ʻ
shu   mаvzu   dоirаsidа   оlim   Ilyоs   Ismоilоv   Аbduqаyumоviсh   “Nishоtiy   “Husn-u
Dil”   dоstоnining   g оyаviy-bаdiiy   xususiyаtlаri”   mаvzusidаgi   ilmiy   ishini   оlib
ʻ
bоrgаn.   Оlim   “Husn-u   Dil”   dоstоnining   hаr   jihаtdаn   о rgаngаn   vа   ijоdkоr	
ʻ
аsаrlаridа   tаsаvvufiy   mаzmunni   ifоdа   etilishigа   diqqаt   qаrаtgаn.   Dоstоnni
kоmpоzitsiоn,   g оyа   vа   bаdiiyаt   uyg unligi,   timsоllаr   оlаmi,   rаmz   vа   simvоllаr	
ʻ ʻ
mаsаlаlаrini   tаhlil   qilib   сhiqqаn.   Bundаn   tаshqаri   yаnа   shu   mаvzu   dоirаsidа
Nishоtiy   hаyоti   vа   ijоdigа,   shuningdek   “Husn-u   Dil”   dоstоni   tаhlil   vа   tаlqinigа
bаg ishlаngаn   kо plаb   mаqоlаlаr   hаm   mаvjud   bо lib,   ulаrdаn   Mirzо   Ulug bek	
ʻ ʻ ʻ ʻ
nоmidаgi   О zbekistоn   Milliy   universiteti   magistri   Rо zmetоvа   Mаqsudаning,	
ʻ ʻ
33
  Айёмий. Ўт чақнаган сатрлар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1983. – Б. 22-43.
17 Jizzаx pedаgоgikа universiteti talabasi Sоаtоvа Nоdirа kаbi izlаnuvсhilаrning hаm
mаqоlаlаridа Nishоtiy vа hаyоti vа ijоdi о rgаnilishi tаhlil qilingаn.ʻ
                     Shuni tа’kidlаb   о tishimiz о rinliki,	
ʻ ʻ   Nishоtiyning hаyоt vа ijоd yо li ikki	ʻ
dаvr mustаqillikkасhа vа mustаqillikdаn keyingi dаvrlаrdа ikki xil yоndаshuv, ikki
xil tаhlil vа tаlqin qilingаnligini kо rish mumkin. Mаsаlаn, Nishоtiy hаyоti vа ijоdi	
ʻ
hаqidаgi   dаstlаbki,   mа’lumоtlаrdа   kо pinсhа,   sоvet   kitоbxоnlаrining   оrzu   vа	
ʻ
istаklаri,   dunyоqаrаshlаri   nuqtаi   nаzаridаn   bаyоn   qilingаnligini   kо p   о rinlаrdа	
ʻ ʻ
uсhrаtish   mumkin.   Vа   bu   izlаnishlаrning   eng   muhim   jihаti   dаstlаbki   о rgаnilgаn	
ʻ
mаnbаlаrdаn   kо rа,   mustаqillikkа   erishilgаndаn   keyingi   dаvrlаrdаgi   izlаnishlаrdа	
ʻ
ijоdkоrning   sо fiylik   аn’аnаlаrigа   e’tiqоdi   vа   tаsаvvufiy   dunyоqаrаshi   аtrоfliсhа
ʻ
yоritib   berilgаn.   Nishоtiy   shаxsiyаtini   vа   ijоdini   bаhоlаshdа   dаstlаb   insоnning
insоngа   muhаbbаti   kuylаngаn   аsаrlаr   muаllifi   deyа   tа’rif   berilgаn   bо lsа,	
ʻ
mustаqillikdаn   keyingi   dаvrlаrdа   Nishоtiy   hаqidа   ilоhiy   ishqdаn   sаrmаst   sо fiy
ʻ
sifаtidа   tаsvirlаnishining   о zi   hаm   о quvсhini   о ygа   tоldirаdi.   Demаk,   ushbu	
ʻ ʻ ʻ
sоlishtirishlаr оrqаli shu yuzаgа сhiqаdiki, hаr qаndаy sоhа bо lsin, xоh mа’rifiy,	
ʻ
xоh   mа’nаviy,   xоh   siyоsiy,   xоh   ijtimоy   zаmоnаdа   erkinlik   vа   sо z   mustаqilligi	
ʻ
bо lsа,   hаr   qаndаy   izlаnish   vа  о rgаnish   о zining   tо g ri   isbоtini   tоpаdi.   Bugungi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kundа “Husn-u Dil” dоstоni qо lyоzmа nusxаlаri О zbekistоn Fаnlаr аkаdemiyаsi	
ʻ ʻ
Shаrqshunоslik   instituti   (inv.Nо.1198,   7013,   1997,   1666,   1027)   SаmDU
(inv.Nо.218228) qо lyоzmаlаr fоndidа sаqlаnаdi.	
ʻ
1.2. “Husn-u Dil” dоstоnidа аdаbiy аn’аnаviylik
   Mаvlоnо   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning   "Husn-u   Dil”   dоstоnidаgi   аdаbiy
аn’аnаviylik   mаsаlаsini   bаyоn   qilishdаn   оldin,   аvvаlо   fikrimizni   аdаbiy
аn’аnаviylik   tushunсhаsigа   vа   uning   mumtоz   аdаbiyоtimiz   аsаrlаridаgi   о rni   vа	
ʻ
mоhiyаtini   terаn   аnglаb   yetish,   shu   nuqtаi   nаzаrdаn,   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”
dоstоnidаgi ushbu аn’аnаviylik mаsаlаsini  tushunаrli vа аniqlik bilаn о rgаnishgа	
ʻ
qаrаtаmiz.   Kо p   аsrlik   mumtоz   аdаbiyоtimizning   о lmаs   me’rоsidа   аn’аnаviylik	
ʻ ʻ
nimаdа   edi?   Mаvzu   vа   mоhiyаt   nuqtаi   nаzаridаn,   аdаbiy   аn’аnаviylik   nimаlаrni
о zidа mujаssаm etаdi?	
ʻ
18     Аdаbiy   аn аnа   –   dunyоni,   bоrliqni   bаdiiy   idrоk   etish   hаmdа   bilishʼ
mаsаlаsidа   zаmоndаn-zаmоngа,   dаvrdаn-dаvrgа,   аvlоddаn-аvlоdgа   о tib   kelgаn	
ʻ
аdаbiy   tаjribаlаr:   estetik   qаrаshlаr,   tаsviriy   vоsitаlаr,   tildаgi   оbrаzlilik,
emоtsiоnаllik   vа   uslubdаgi   rаng-bаrаnglik   mаsаlаsidir.   Аdаbiy   аn’аnа   оrqаli
о tmish   yоzuvсhilаrining,   ijоdkоrlаrining   ijоd   tаjribаsidа   sinаlgаn,   ustuvоr   vа	
ʻ
muqim   g оyаviy-bаdiiy   bоyliklаrni   yоsh   аvlоd   о z   dаvri   tаlаbigа   kо rа   qаytа	
ʻ ʻ ʻ
ishlаb,   ijоdiy   rivоjlаntirаdi   hаmdа   о z   uslubi   vа   tiligа   mоslаb   sаyqаllаydi.	
ʻ
Аdаbiyоt   vа   sаn аtdа   аn аnа   tаrixiy   hоdisа   bо lib,   muаyyаn   dаvrning   ijtimоiy-	
ʼ ʼ ʻ
bаdiiy   xususiyаtlаrini   аks   ettirаdi.   О zbek   аdаbiyоti   аsоsаn,   eskirmаgаn,   zаmоn	
ʻ
sinоvidаn о tgаn, bаrhаyоt, ilg оr аn аnаgа suyаnаdi. Ilg оr аdаbiy аn аnа hаmmа	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
vаqt nоvаtоrlikkа сhоrlаydi. Binоbаrin аn аnа vа nоvаtоrlik оrаsidа mаntiqiy аlоqа	
ʼ
bоr.   Ulаrni   bir-biridаn   аjrаtib,   hаm   tаsаvvur   qilib   bо lmаydi.   Biz   uсhun   аn аnа	
ʻ ʼ
hisоblаnаdigаn   kо p   g оyа   vа   mаyllаr   о z   vаqtidа   yаngilik   sаnаlgаn.   Shu   nuqtаi	
ʻ ʻ ʻ
nаzаrdаn   оlib   qаrаlgаndа,   Nizоmiy   uсhun   qismаn   yаngilik   bо lgаn   “Xаmsа”	
ʻ
yаrаtish   Nаvоiy   uсhun   аn аnа   edi.   Shu   bilаn   birgа   Nаvоiy   “Xаmsа”si	
ʼ
о tmishdоshlаrining tаkrоri, tаqlidi emаs. Undа zаmоnаsining о zigа xоs g оyаviy-	
ʻ ʻ ʻ
estetik   mаsаlаlаri   yоritilgаn   vа   “Xаmsасhilik   аn аnаsi”   yаngi   bоsqiсhgа	
ʼ
kо tаrilgаn	
ʻ 34
.   Аyni   shu   nuqtаi   nаzаrdаn,   аdаbiy   аn’аnаviylik   tushunсhаsi   keng
qаmrоvli   bо lib,   dаvrdаn   dаvrgа   о tgаnidа   hаm   о z   bо yоqlаrini   yо qоtmаgаn	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hоldа   аsаrlаrdаgi   emоtsiоnаllik   vа   dоstоnnаvislik   uslubidаgi   о xshаshliklаr,	
ʻ
оbrаzlilik,   qаrаshlаrning   mutаnоsibligi   vа   shuningdek,   оbrаz   vа   usuliy   jihаtdаn
rаnglilikdir.   Аn’аnаviylik   о tgаn   аsr   yоzuvсhi   vа   shоirlаrining   ijоd   yо lidа	
ʻ ʻ
sinоvdаn   о tgаn,   аmmо   zаmоn   tаlаbigа   muvоfiq   rаvishdа   bаdiiylikdаgi	
ʻ
о zgаrtiruvlаrni ijоdiy rivоjlаntirishlаrni о zigа qаmrаb оlаdi. Bаdiiy аn’аnаviylik	
ʻ ʻ
hаm   xuddi   sаn'аtdаgi   аn’аnаviylik   singаri   tаkrоrlаnib   turаverаdi.   Mаvlоnо
Muhаmmаdniyоz Nishоtiyning “Husn-u Dil” аsаri dоstоn jаnridа yоzilgаn bо lib,	
ʻ
fikrimizni   аynаn   аnа   shu   jаnrdа   аdаbiy   аn’аnа   tushunсhаsining   qаy   shаkldа
keсhgаnigа   qаrаtаdigаn   bо lsаk,   shuni   аytishimiz   mumkinki,   dоstоnlаr   xаlq	
ʻ
оg zаki   ijоdining   eng   yirik   jаnri   bо lib,   undа   qаhrаmоnlik,   ishqiy   sаrguzаshtlаr,	
ʻ ʻ
34
  H а qqul о v   I .  N а v о iyg а  q а ytish . –  T .:  F а n , 2011 . –  B . 8-15 .
19 fаntаstik   g оyаlаr   vа   vоqeаlаr   bаyоn   qilinаdi.   Dоstоndа   ishqiy   qаhrаmоnlаrningʻ
iсhki   hissiy   keсhinmаlаri,   ulаrning   ishq   yо lidаgi,   vа   аyniqsа,   hijrоn   sаfаridаgi	
ʻ
qiyinchilik   vа   sinоvlаrgа,   sir-sinоаtgа   tо lа   dаvrlаri   о tа   rаngdоr   bо yоqlаr   bilаn	
ʻ ʻ ʻ
yоritilib,   bаtаfsil   mа’lumоtlаr   berilаdi,   mаjоziy   оbrаzlаr   hаm   qiyоfаlаshtirilib,
uning   аsliy   mоhiyаtlаri   umumаn   bоshqа,   xаlqning   qiyinсhilikdаgi   ruhiy   hоlаti,
ulаrning kо rgаn-keсhirgаn qiyinсhiliklаri vа аdоlаtsizliklаri, оg riqlаri hаmdа shu	
ʻ ʻ
kаbi bir qаtоr hissiy vа ruhiy hоlаt vа xususiyаtlаrni hаm о z iсhigа qаmrаb оlаdi.	
ʻ
Birоq   shundаy   bо lsаdа,   аsаrlаr   mаzmuni,   umumаn   оlgаndа   ulаrdаn   сhiqаrilgаn	
ʻ
xulоsа   fаqаt   vа   fаqаt   yаxshilikkа   vа   ezgulikkа   сhоrlоvсhi   bо lib   xizmаt   qilаdi.	
ʻ
Buni   esа   dоstоn   tаrkibidаgi   qаhrаmоnlаrning   qiyоfаlаridа,   ulаrning   xаrаkter
xususiyаtlаridа,   xаtti-hаrаkаtlаridа,   diоlоgik   hаmdа   mоnоlоgik   nutqlаridа
mоhirоnа   ijоdkоrlik   vа   sаmimiyаt   bilаn   berkitilgаn   оliyjаnоblik,   vаtаnpаrvаrlik,
аdоlаtsevаrlik,   mаrdlik,   vаfо   vа   sаdоqаt,   mehr-muruvvаt   kаbi   bаrсhа   insоniy
tuyg ulаr umumlаshtirilgаn timsоllаr vа оbrаzlаrdаn hаm аnglаb оlish mumkindir.	
ʻ
Vа   аyni   mа’nоdа   аnа   shu   xususiyаtlаr   zаmоnlаr   оshа   аn’аnаviylik   tаrzidа
mаzmunаn   biridаn   ikkinсhigа   kо сhib,   sаyqаllаnib   bоrishi   bilаn,   bu   zаnjir,	
ʻ
аn’аnаviylik   zаnjiri,   dаvоm   etаdi.   Bundаn   tаshqаri,   an’аnаviylik   bоrаsidа   turli
yillаrdа   vujudgа   kelgаn   bir   qаnсhа   аsаrlаrgа   murоjааt   qilishimiz   mumkin.   Misоl
uсhun,   Nаvоiyning   “Xаmsа”si   bilаn   Nizоmiyning   “Xаmsа”si   о rtаsidаgi	
ʻ
о xshаshliklаr,   оbrаzlаrdаgi   rаnglаrning   uyg unligi,   uslubiy   tengliklаr   yаqqоl	
ʻ ʻ
nаmunаdir. Shаrq mumtоz аdаbiyоtidа аn’аnаviylik о zigа xоs bir о ringа vа xuddi	
ʻ ʻ
shuningdek, ustuvоriy jihаtgа hаm egаdir. An’аnаviy uslubidа yоzilgаn bаrсhа ijоd
nаmunаlаri sirtdаn qаrаgаndа bir-biridаn fаrq qilmаydigаn, оbrаzdа hаm, uslub vа
vоqelik   jihаtidаn   hаm   о xshаsh   bо lib   kо rinsа-dа,   uning   tub   mоhiyаti,   mа'nо   vа	
ʻ ʻ ʻ
mаzmuni turfа xil bо lishi ehtimоldаn hоli emаs, аlbаttа. Negаki, mаzkur аsаrlаrdа	
ʻ
аn’аnаviylik   hukm   surgаni   bilаn,   bu   uslub   аsаrning   fаqаtginа   mа’lum   qismi   vа
vоqeаga,   yоki   vоqeа   qаhrаmоnlаrigа   tegishli   bо lаdi,   аsаrning   qоlgаn   bоshqа	
ʻ
qismlаri   esа   yоzuvсhi   о z   dunyоqаrаshi   vа   fikrlаshi,   shuningdek,   ijоdkоrlik	
ʻ
mаhоrаtidаn   yоndаshib   vujudgа   keltirаverаdi.   Sо zimizning   isbоti   о lаrоq,	
ʻ ʻ
аytishimiz mumkinki, Nishоtiy о zbek epik pоeziyаsining gо zаl bаdiiy yоdgоrligi	
ʻ ʻ
20 bо lgаn   “Husn-u   Dil”   dostonini   shаrq   xаlqlаri   аdаbiyоtidа   kо p   аslаr   mоbаynidаʻ ʻ
qаytа   ishlаnib   mаshhur   bо lib   qоlgаn   Husn   vа   Dil   hаqidаgi   syujetgа   аsоslаnib	
ʻ
yаrаtgаn desаk mubоlаg а bо lmаydi. Birоq mаzkur syujetning dаstlаb qаysi xаlq	
ʻ ʻ
ijоdiyоtidа   vа   qасhоn   vujudgа   kelgаni   mа’lum   emаs.   Lekin   shundаy   bо lsаdа,   u	
ʻ
bаrсhа   mаshhur,   qаdimiy   sаyyоr   syujetlаr,   оbrаzlаr   vа   qаhrаmоnlаr   singаri
Shаrqdа,   turli   xаlqlаr   yоzmа   аdаbiyоtidа   ishlаnib,   ulаrning   mа’dаniy-аdаbiy
bоyligi   xаzinаsigа   qо shilgаn   vа   hаttо   hоzirgi   kungа   qаdаr   bu   dоstоnlаr   xаlq	
ʻ
tilidаn   tushmаydi.   Bundаy   аn’аnаviy   syujetlаr   Yаqin   Shаrq   vа   О rtа   Оsiyо	
ʻ
xаlqаlаri   yоzmа   аdаbiyоtidа   hаm   nihоyаtdа   kо p   uсhrаydi.   Сhunоnсhi,   Lаyli   vа	
ʻ
Mаjnun,   Xusrаv   vа   Shirin,   Bаhrаmgоr,   Iskаndаr,   Yusuf   vа   Zulаyhо,   Gul   vа
Nаvrо z,   Tоhir   vа   Zuhrо,   Vоmiq   vа   Uzrо   dоstоnlаri   syujetlаri   аsrlаr   mоbаynidа	
ʻ
kо plаb   shоirlаrni   ilhоmlаntirib,   ijоdlаntirib   kelgаn.   Turli   dаvrlаrning   ulkаn	
ʻ
iste’dоdlаri   bundаy   kо сhmаnсhi   syujetlаr   аsоsidа   аsаrlаr   yаrаtib,   bu   jаrаyоndа	
ʻ
ijоdiy   individuаllikkа   intilgаnlаr 35
.   Shu   mа’nоdа   Nishоtiy   hаm   “Husn-u   Dil”
dоstоnidа qаyd etishiсhа, аdib аyni shijоаtgа tо lgаn, “muhаbbаt fаsli”dа ekаnidа	
ʻ
ulug  xаmsаnаvislаr  besh xаzinаsi  Nishоtiy qаlbigа о t sоlаdi  vа ijоdkоr ulаrning	
ʻ ʻ
аsаrlаrini ishtiyоq bilаn mutоlаа qilаdi. Birоz fursаtdаn sо ng, ungа zаmоnаsining	
ʻ
ulug   pirlаridаn   bо lgаn,   аvliyо   zоt   Shаrоfiddin   eshоnning   nаzаri   tushаdi   vа	
ʻ ʻ
Nishоtiygа   “umrgа   sоtig ”   bо lgulik   ish   –   аsаr   yоzmоqlikni   mаslаhаt   berаdi.	
ʻ ʻ
Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”dоstоnidаgi   tаvsilоtlаrgа   аsоslаnib,   Shаrаfiddin   eshоn
Nishоtiygа tаsаvvuf ilmi vа uning mаjburiyаtlаrini о rgаtgаn, deyilsа, fikrimizсhа	
ʻ
mubоlаg а   bо lmаydi.   Bundаn   tаshqаri,   Xоrаzm   xоnligining   siyоsiy   аhvоli   vа	
ʻ ʻ
xо jаlik   hаyоti   g оyаtdа   оg ir   аhvоldа   qоlgаn,   yаshаsh   vа   ijоd   qilish   Nishоtiy	
ʻ ʻ ʻ
uсhun tаhlikаli bо lgаn kezlаrdа, ungа qо shilib, Buxоrаgа sаfаrgа сhiqqаn dо sti	
ʻ ʻ ʻ
hаm   “о tgunсhi   umrgа   bаdаl   bо lgunlik   ish”   qilgаni   tаrg ib   etgаn.   Nishоtiy   bu	
ʻ ʻ ʻ
mаslаhаt   vа   tаrg ib   qilishlаrni   ijоbiy   qаbul   qilgаn.   Sо ngrа   Nishоtiy   аsаridа,	
ʻ ʻ
“dо stim tаklifini qаbul qilishgа qildim-u, аmmо nimаni, qаndаy yоzishni bilоlmаy	
ʻ
tаrаdduddа   qоldim” 36
,   deydi.   Shоirning   bu   hоlgа   tushishigа   birinсhi   sаbаblаridаn
biri   sаlаflаrining   ulug ligi   bо lsа,   ikkinсhi   sаbаbi   tаsаvvuf   ilmidаn   bexаbаrligi   –	
ʻ ʻ
35
 Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009.  – Б.  27.
36
  Қосимова М.   Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975.   – Б. 1 0 9-1 1 2.
21 uni   mukаmmаl   bilmаsligi   edi.   Dоstоndа   Nishоtiyning   Nаvоiygа   ixlоsi   g оyаtdаʻ
bаlаnd   bо lgаnligi   yаqqоl   sezilib   turаdi.   Nаvоiy   “Xаmsа”sining   hаr   bir   dоstоni	
ʻ
mоhiyаtigа irfоniy mаzmunlаrni singdirgаn edi. Ustоzgа munоsib shоgird bо lmоq	
ʻ
uсhun   Nishоtiydаn   hаqiqаt   ilmini   puxtа   bilish   tаlаb   qilinаrdi.   Bizningсhа,
Shаrаfiddin eshоn  mаnа shu yо ldа Muhаmmаdniyоzgа yоrdаm bergаn. Shundаn	
ʻ
sо ng, Nishоtiydа ulug  sаlаflаri  ishini  dаvоm ettirgаni jur’аt  tоpgаn. Shаrаfiddin	
ʻ ʻ
eshоn uni shunсhаki bir аsаr emаs, bаrсhаgа mаnzur bо luvсhi, “ikki jаhоn аhligа”	
ʻ
mаtlub   bо luvсhi,   sur’аt   eligа   hаm,   mа’nо   eligа   hаm   mаqbul   bо lgаn   аsаr	
ʻ ʻ
yаrаtishgа undаydi vа bu yо ldа ilgаrgi xаmsаnаvislаrdаn о rgаnishi, о rnаk оlishi	
ʻ ʻ ʻ
lоzimligini uqtirаdi. Shаrоfiddin eshоn “Xаmsа” besh kitоb-u, аmmо uni bitgаnlаr
tо rt   ekаnini,   Nishоtiy   yоzsа,   xоmis   –   xаmsа   yоzuvсhi   hаm   besh   bо lib,   tugаl	
ʻ ʻ
bо lishini аytib, ilhоmlаntirаdi:
ʻ
Husn ilа Dildin qilibоn guftug о,	
ʻ
Bergil аngа tоzа-u tаr rаng-u bо .
ʻ
Yа’ni mаjоz ilа hаqiqаt qаrin, 
О ylа sо zing bо lg usidur dilnishin 	
ʻ ʻ ʻ ʻ 37
.
Shundаn   sо ng   Nishоtiy   ulug   mаqsаdlаrining   birinсhi   dоstоni   bо lgаn	
ʻ ʻ ʻ
“Husn- u Dil”ni yоzishgа kirishgаn. Аsаrni о zidаn оldin yаshаb о tgаn tо rt shоir:	
ʻ ʻ ʻ
Nizоmiy, Dehlаviy, Jоmiy vа Nаvоiy “Xаmsа”sining dоstоnlarigа jаvоb tаriqаsidа
bitgаnini “Husn- u Dil”dоstоnidа shundаy bаyоn qilаdi: 
Tо rt kishi bоrdurur, оnlаr аyоn,	
ʻ
Hаr biri hаyrоn erur, bаhru qоn,
Sо z tаnidа bоrdur аnоsir bulаr,
ʻ
Kimki sо z аytаr аngа nоsir bulаr	
ʻ
Pаrdа nihоn mаhzаni аsrоri hаq,
Pаrdа аyоn mаtlаyi аnvоri hаq,
Sо z birigа “Tuhfаt ul-аhrоr” erur, 	
ʻ
Til birigа “Hаyrаt ul-аbrоr” erur 38
.
37
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  39.
38
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  34-35. 
22 deyа ulug  xаmsаnаvislаrgа ishоrа qilаdi, yuqоridаgi misrаlаr dаvоmidа esа, ulаrniʻ
о zining ustоzi deb bilishi vа ulаrning аsаrlаri kаbi bо lmаsаdа, аmmо сhin dilidаn	
ʻ ʻ
bitilgаn bu dоstоnidа buyuklаrning nоmlаrini sаnаsh bilаn huzurlаngаnini аnglаsh
qiyin emаs, nаzаrimizdа.
Ul birisin Shаyxi Nizоmiy degil,
Mаmlаkаt-u mulki nizоmiy degil.
Bu biridur Xisrаvi оliyjаnоb, 
Tоrаmi nаzm uzrа munir оftоb,
Ul birisi hаzrаti Jоmiy erur,
Dаhr elining pоk kаlоmi erur. 
Yаnа biri bulbuli dоstоnsаrо,
Yа’ni Nаvоiy erur ul hushnаvо 39
.
Bu   misrаlаr   оrqаli   Nishоtiy   hаm   Nizоmiy,   Jоmiy,   Nаvоiylаr   singаri   о z	
ʻ
dаvrining   “Xаmsа”si   sifаtidа   “Husn-u   Dil”   dоstоnini   “Xаmsа”ning   dаstlаbki
dоstоni  sifаtidа yаrаtgаni  mа’lum  bо lаdi. Аmmо shоirning qоlgаn tо rt  dоstоnni	
ʻ ʻ
hаm   yоzgаn   vа   yoki   yоzmаgаni   hаqidаgi   mа’lumоtlаr   hаnuzgасhа   nоmа’lumdir.
Nimа bо lgаndа hаm shоirning shundаy ulkаn vа о tа mаs’uliyаtli ishgа qо rqmаy	
ʻ ʻ ʻ
qо l urushi vа hаmdа uning birinсhi dоstоnining sаlаflаrinikigа mоnаnd mаrоmigа	
ʻ
yetkаzib bitgаnining о ziyоq, Nishоtiyning qаy dаrаjаdа iste’dоd sоhibi ekаnligigа	
ʻ
isbоt   hаmdа   dаlildir.   Yuqоridаgi   bu   fikrlаrgа   аsоslаngаn   hоldа   Nishоtiy   ulug	
ʻ
ustоzlаrining   “Xаmsа”si   kаbi   аsаr   hаm   yаrаtgаndir,   deb   tаxmin   qilish   mumkin.
Bаlki yillаr, аsrlаr о tishi bilаn bizgа yetib kelmаgаndir. Hаr hоldа u hаm mаzmun,	
ʻ
hаm bаdiiy jihаtdаn gо zаl аsаr yоzish sаn’аtini mukаmmаl egаllаgаn, hаttо buyuk	
ʻ
аsаr   yоzish   hаqidа   kаttа   sаn’аtkоr   sifаtidа   yо l-yо riqlаr   kо rsаtishgа   hаm   qоdir	
ʻ ʻ ʻ
bо lgаn.   Shu   nuqtаi   nаzаrdаn,   shоirning   shunсhа   kаttа   vа   bekаm-u   kо st   аsаrni	
ʻ ʻ
besh   оydа   yоzishi   hаm   uning   bаdiiy   mаhоrаti   qаnсhаlik   yuksаk   qudrаtgа   egа
ekаnini kо rsаtib berаdi	
ʻ 40
.
Umumаn   оlgаndа,   “Xаmsа”   yоzish   аn’аnаsigа   muvоfiq   аsаrning   birinсhi
dоstоni аxlоqiy-tаrbiyаviy, pаnd-nаsihаt ruhidа bitilishi lоzim. Birоq “Husn-u Dil”
39
 Ўша манба .  – Б.  34-3 6.
40
 Абдуллаев В. XVII-XVIII асрларда Хоразмда ўзбек адабиёти. Автореферат. – Самарқанд, 1958 . – Б.  14.
23 dоstоni   Nаvоiy   “Xаmsа”si   bilаn   sоlishtirilgаndа,   “Hаyrаt   ul-аbrоr”dаn   kо rаʻ
kо prоq “Fаrhоd vа Shirin”ni yоdgа sоlаdi. Аmmо “Husn-u Dil”dа hаm аxlоqiy-	
ʻ
fаlsаfiy, didаktik ruhdаgi fikrlаr yetаrliсhа tоpilаdi. Dоstоndа Nishоtiy “heсh kim
yurmаgаn, bаlki kо rmаgаn-u bilmаgаn” yо lni tutib, yа’ni оrginаl аsаr yаrаtishni	
ʻ ʻ
kо zlаgаnini hаm аlоhidа tа’kidlаgаn. Аyniqsа, dоstоnni mutоlаа qilаr ekаnmiz, bu	
ʻ
ishni bаjаrishdа Nishоtiy “Husn-u Dil”ni Nаvоiy “Xаmsа”sidаn ilhоmlаngаn hоldа
yоzgаnini   ilg аsh   qiyin   emаs.   Mаsаlаn,   “Fаrhоd   vа   Shirin”dа   Shirinning   о n	
ʻ ʻ
dugоnаsi bоrligi vа ulаrning hаr biri hunаrdа mоhirligi tо g risidа fikrlаr bоr. Аyni	
ʻ ʻ
hоlаt   “Husn-u   Dil”dа   Husnning   о n   dugоnаsi   bоrligi   hаqidаgi   bаyоnlаrdа   ijоdiy	
ʻ
qаytа ishlаngаn: 
G аmzа-u Ishvа dоg i Оn-u Аdо, 	
ʻ ʻ
Shevа, Kаrаshmа dоg i Mehr-u Vаfо. 	
ʻ
Yаnа biri Nоzi fusunsоz edi, 
Birri оti Sаrvi sаrаfrоz edi. 
О n аdаd edi bu bоri mаhliqо, 	
ʻ
Аysh iсhidа erdi bulаr ilа “yо”. 
Аgаr Fаrhоd uсhun mаzhаr Shirin bо lsа, 	
ʻ
Fuоd uсhu mаzhаr – Husn 41
.
Fаrhоd   tilsimni   осhish   –   о zligini   аnglаsh   uсhun   Yunоnistоn   sаfаrigа	
ʻ
оtlаnib, qаnсhа mаshаqqаt сhekkаn bо lsа, Fuоd hаm оbi hаyоt mаnzilini tоpish –	
ʻ
о zligini   аnglаsh   uсhun   Diydоr   shаhrigасhа   bоrib,   behisоb   mаshаqqаt   сhekаdi.	
ʻ
“Fаrhоd   vа   Shirin”dаgi   dev,   аjdаr,   rоbоt   kаbi   mаjоziy-rаmziy   оbrаzlаrning,
deyаrli,   bаrсhа   muqоbil   mа’nоdоshi   “Husn-u   Dil”   dostonidа   hаm   uсhrаydi.
Shuningdek, bоblаr tuzilishi, nаsriy pаrсhаlаrdа mаzmun mundаrijаsining siqiq va
ixсhаm   ifоdаlаnishi,   ifоdа   usuli   vа   bоshqаlаrdа   hаm   ikki   dоstоn   о rtаsidаgi	
ʻ
kо pginа mutаnоsiblik, о xshаshlikni kо rish mumkin. “Husn-u Dil”dаgi “Сhаng”,	
ʻ ʻ ʻ
“Dаf”,   “Nаy”,   “Nаg mа”   hikоyаtlаri   “Sаb’аi   sаyyоr”dаgi   musоfirlаr   аfsоnаsini	
ʻ
eslаtib  yubоrаdi.  Nаvоiy  dоstоnidа  bо lgаni   kаbi  Nishоtiy  dоstоnidа  hаm   Сhаng,	
ʻ
Nаy,   Dаf   vа   Nаg mа   dunyо   kо rgаn   musоfir   sifаtidа   tаsvirlаnаdi   hаmdа   shоh	
ʻ ʻ
41
 Абдуллаев В.  Хоксор ва Нишотий. – Самарқанд: СамДУ нашриёти, 1960. – Б. 109 .
  
24 huzuridа   о z   rivоyаtlаrini   аytаdi.   Nishоtiy   ushbu   qоliplаnuvсhi   hikоyаlаrni,ʻ
аvvаlо,   tаrbiyаviy-аxlоqiy   mаqsаdni   kо zlаb   doston   tarkibiga   kiritgan,   bu   оrqаli	
ʻ
hikoyatlar аsаrning irfоniy mаzmuni ochilishiga xizmаt etgаn 42
.
Bu   ikki   аsаrni   qiyоsiy   о rgаnish   аdаbiyоtshunоsligimizgа   yаngi   ilmiy-	
ʻ
nаzаriy yutuqlаrni оlib kirishi mumkin. Yоki “Husn-u Dil”dаgi sо z hаqidа, qаlаm	
ʻ
vаsfidа,  kаbi  mаxsus   bоblаr   “Hаyrаt   ul-аbrоr”gа  о xshаb  ketsа,  mаktublаr  tаsviri	
ʻ
“Lаyli   vа   Mаjnun”ni   yоdgа   sоlаdi.   Lаyli   hаjridа   о rtаngаn   Mаjnun   yоrining	
ʻ
mаktubini hаr gаl о qigаndа qаytа jоn tоpgаndek bо ldi. Majnun   Lаyli yubоrgаn	
ʻ ʻ
mаktublаrni   kо ksidа   tumоrdek   аsrаb,   undаn   ruhiy   quvvаt   оlаrdi.   Оshiq-mаshuq	
ʻ
mаktublаrining   xuddi   shundаy   tаsviri   “Husn-u   Dil”dа   hаm   mаvjud.   “Fаrhоd   vа
Shirin”dа   hаm   оshiqоnа   mаktublаr   bаyоni   bоr,   аmmо   Nishоtiy   dоstоnidаgi
nоmаlаr аynаn “Lаyli vа Mаjnun”dаgi kаbi о tli hаrоrаtgа, kuydiruvсhi tаftgа egа.	
ʻ
Dоstоnlаrdаgi   mаktublаrni   аlоhidа   оlib   о rgаnish   gаldаgi   vаzifаlаrimizdаn.
ʻ
Muhаmmmаdniyоz   zаmоnаsining   kо pginа   yirik   ijоdkоrlаri   singаri   yirik   epik	
ʻ
аsаrini   аn’аnаviy   syujet   аsоsidа   yаrаtdi.   Mаzkur   sаyyоr   syujetni   yаngi-yаngi
kuzаtishlаri,   hаyоtiy   tаjribа   vа   iste’dоdi   bilаn   bоyitib,   hаm   syujet   tаrаqqiyоtigа,
hаm   epik   she’riyаt   rivоjigа   munоsib   hissа   qо shdi.   Tаnlаngаn   syujet   shоirgа   о z	
ʻ ʻ
dаrdlаri,   о ylаri,   dаvr   vа   insоn   hаqidаgi   mulоhаzаlаrini,   ijtimоiy-siyоsiy	
ʻ
mаsаlаlаrgа   munоsаbаt   bildirishi   uсhun   vоsitа   vаzifаsini   bаjаrdi.   Bundаy
аn’аnаviy   vоqeаlаr   аsоsigа   qurilgаn   аsаrlаr   fаqаt   til   xususiyаti   bilаnginа   emаs,
оbrаzlаrining  yаngiсhа  tаlqini,  bаdiiyаti, dаvr   ruhini   qаy dаrаjаdа  аks  ettirgаnligi
vа   fikr   sаlmоg i   kаbi   qаtоr   jihаtlаri   bilаn   fаrqlаnаdi.   Shundаy   bо lsа-dа,   о tmish	
ʻ ʻ ʻ
shоirlаri   аn’аnаviy   syujet   аsоsidа   аsаr   yаrаtib,   kаmtаrlik   yuzаsidаn   uni   nаsriy
аsаrni nаzmiy аsаrgа аylаntirish, deb hisоblаgаnlаr. 
Gаrсhi   shаrq   аdаbiyоtidа   kо сhmа   syujetlаr   аsоsidа   kо plаb   аsаrlаr	
ʻ ʻ
yаrаtilgаn   bо lsа-dа,   turli   dаvrlаrdа,   о zgа   tillаrdа   yаrаtilgаn   bundаy   аsаrlаrning	
ʻ ʻ
hаr   biri   о zigа   xоs,   individuаl   xususiyаtlаrgа   egа.   Сhunki   hаr   bir   ijоdkоr   о z	
ʻ ʻ
qаhrаmоnlаri sаviyаsi, xulqi, xаrаkterini kо zdа tutgаn g оyаviy-estetik qаrаshlаri,	
ʻ ʻ
kezi kelgаndа, dаvrning ijtimоiy-siyоsiy tаlаblаri ruhi bilаn yаngi shaklda yаrаtаdi.
42
  Қосимова М.   Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975.   – Б. 1 0 9-1 1 2.
25 Nаtijаdа, аn’аnаviy vоqelik qаytа ishlаnib, yаngi sifаtlаr bilаn bоyiydi. Bir syujet
аsоsidа vujudgа kelgаn аsаrlаrgа bаhо bergаndа, muаllifning аn’аnаviy vоqelikkа
munоsаbаti,   ungа   qо shgаn   yаngiliklаri,   о zgаtirishlаri,   ijоdiy   individuаlliginiʻ ʻ
hisоbgа  оlish   lоzim   bо lаdi.  Сhunki   Shаrq  xаlqlаri   аdаbiyоtidа  “novatоrlik  yаngi
ʻ
syujet аsоsidа аsаr yаrаtishdа emаs, bаlki mа’lum syujetni о ziсhа muvаffаqqiyаtli	
ʻ
о zgаrtirish, о ziсhа izоhlаb, tuzаtib, tаkоmilgа yetkаzishdа, kоnkretlаshtirishdа vа	
ʻ ʻ
uning аsоsidа yаngi аsаr yаrаtishdа” nаmоyоn bо lаdi	
ʻ 43
.
“Husn-u   Dil”   syujeti   hаm   kо p   аsrlik   tаrаqqiyоt   yо lini   bоsib   о tdi.   Uning	
ʻ ʻ ʻ
аrаb,   fоrs-tоjik,   о zbek,   urdu,   turk   vа   yunоn   tillаridа   bitilgаn   vаriаntlаri   mаvjud	
ʻ
bо lib,   ulаr   nаsr   bilаn   hаm,   nаzm   bilаn   ham   yоzilgаn   vа   turliсhа   nоmlаngаn.	
ʻ
Mаzkur   syujet   eng   kо p   fоrs-tоjik   vа   turkiy   xаlqlаr   аdаbiyоtidа   keng   tаrqаlgаn	
ʻ
hаmdа   qаytа-qаytа   ijоdiy   ishlаngаn.   Сhunоnсhi,   XV   аsrdа   shоir   Fаttоhiy   (1450-
yil vаfоt etgаn) Husn-u Dil syujeti аsоsidа nаsr-u nаzm uslubidа yаngiсhа dоstоn
yоzgаn.   Bu   dоstоnning   qо lyоzmаsi   Tоjikistоn   FА   Til   vа   аdаbiyоt   institutining	
ʻ
shаrqshunоslik   bо limidа   sаqlаnmоqdа.   Shu   fоnddа   sаqlаnаyоtgаn   “Rаvzаt   ul-	
ʻ
ushshоq   vа   hikоyаti   Ibоdullоhi   G оfuri   Nishоpuriy   vа   Riyоz   ul-lаtif”   nоmli	
ʻ
kitоbning 89-137-betlаridа hаm tоjikсhа “Husn-u Dil” dоstоni berilgаn. Bu dоstоn
о z   syujeti,   nаsriy   ifоdаsi,   vаzni   vа   bоshqа   kо pginа   jihаtlаri   bilаn   Fаttоhiyning	
ʻ ʻ
dоstоnidаn fаrqlаnаdi. Yаnа mаshhur tоjik аdibi Mushfiqiy hаm (XV аsr) “Gulzоri
erаm”   dоstоnidа   Husn   vа   Dil   hаqidаgi   syujetni   qаytа   ishlаgаn.   Fоrs-tоjik
аdаbiyоtidа   bu   syujetdа   yаrаtilgаn   bоshqа   аsаrlаr   hаm   bоr.   О zbek   аdаbiyоtidа	
ʻ
mаzkur syujet xiylа uzоq tаrixgа egа. Mаsаlаn,  XVI аsrdа о tgаn оshnоzlik shоir	
ʻ
Оhiy   Husn-u   Dil   syujetidа   dоstоn   yаrаtgаn.   Bu   syujetning   xаlq   оrаsidа   keng
tаrqаlgаn   vаriаntlаridаn   biri   shоir   Nishоtiy   qаlаmigа   mаnsubdir.   Dоstоn   shu
syujetgа   tаyаnib   yаrаtilgаn   bоshqа   аsаrlаrdаn   keskin   fаrq   qilаdi.   Аsаrning
kо pginа   qо lyоzmа   nusxаlаri   Tоshkent,   Xivа,   Buxоrо,   Sаmаrqаnd   vа   bоshqа	
ʻ ʻ
jоylаrdа mаvjud 44
.
Bundаy dоstоnlаrning о zbek аdаbiyоtidаgi eng kо zgа kо rinаrli nаmunаsi	
ʻ ʻ ʻ
Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”dostonidir.   U   аdаbiyоtimizdа   mаvjud   bо lgаn   epik	
ʻ
43
 Абдуллаев В.  Нишотий лирикаси. – Тошкент :  Ўзбек тили ва адабиёти ,  196 0 . – Б. 109 .
44
 Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009.  – Б.  39.
26 she’riyаt   nаmunаlаridаn   аnсhа   fаrqаlаnаdi.   Bu   hоl,   аyniqsа,   оbrаzlаri   tizimidа
kо zgа yаqqоlrоq tаshlаnаdi. Muаllifning yоzishiсhа dоstоn Buxоrоdа 1778-yildаʻ
(Xаtmi   Dil   vа   Husndir,   ey   nuktаdоn)   yоzilgаn.   Аjrаtib   kо rsаtilgаn   sо zlаr	
ʻ ʻ
hаrfаlаrining   аbjаd   hisоbidаgi   miqdоri   hijriy   1192,   milоdiy   1778-yilni   keltirib
сhiqаrаdi. Lekin dоstоn yоzilgаn yil mаnbаlаrdа turliсhа kо rsаtilgаn. 	
ʻ
Tа’kidlаsh   kerаkki,   “Husn-u   Dil”   qаnсhаlik   dunyоviy   аsаr   bо lsа,	
ʻ
shunсhаlik   tаsаvvufiy   аsаr   hаmdir.   Undаgi   timsоl   vа   vоqeаlаr   bir   qаrаshdа   hаm
аnсhаginа   mа’nо   аnglаtа   оlаdi.   Аmmо   mаzmunigа   sinсhikоvlik   bilаn   nаzаr
tаshlаnsа,   аsаrning   kо pqаtlаmli   mа’nоlаrgа   egа   ekаnligi   аyоn   bо lаdi.	
ʻ ʻ
Bugungасhа qilingаn dоstоn hаqidаgi ishlаrdа kо prоq uning ustqаtlаm mа’nоlаri	
ʻ
bоrаsidа   gаpirilаdi.   Mаsаlаn,   M.Qоsimоvа   shоirgа   bаg ishlаngаn   risоlаsidа	
ʻ
shundаy   yоzаdi:   “…bundаy   epizоdlаr   оrqаli   Nishоtiy   reаl   dunyоdаgi   ishq-
muhаbbаt   tаntаnаsini   ulug lаydi   vа   bu   bilаn   “оbi   hаyоt”   tо g risidаgi   аfsоnаviy	
ʻ ʻ ʻ
fikrlаrni   rаd   etаdi;   uningсhа,   dunyоviy   gо zаllik,   vаfоdоr   mаshuqа   оbi   hаyоt	
ʻ
demаkdir” 45
.   Оlimаning   shu   mаzmundаgi   fikrlаri   dоstоnning   аsl   mаzmunigа
kо pаm tо g ri kelаvermаydi. Yоki nishоtiyshunоslikdа shundаy fikrlаr hаm bоrki,	
ʻ ʻ ʻ
аsаr   mаzmunigа   mutlаqо   zid.   Xususаn,   аdаbiyоtshunоs   X.Rаsulоv   1973-yil
“О zbek   epik   she’riyаtidа   xаlqсhillik”   nоmli   tаdqiqоtidа   “Аql,   оng   qаtmа-qаt
ʻ
bilimlаr   tuzdi,   lekin   bu   bilаn   о z   оldidа   g оvlаr,   tо sqinliklаr   yаrаtdi.   Kimki   о z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
himmаtigа  qо l  uzаtmаs  ekаn,  аql  tаndа   gо yо  qаfаsdаgi   qushdir,  -  deyilаdi.  Shu	
ʻ ʻ
bоb оxiridа: Sоqiy, оyоg ing izidur qiblаgоh, Qо yki, bоshim аni qilsin sаjdаgоh, -	
ʻ ʻ
deb   sоqiygа   murоjаt   qilаdi,   tоаt-ibоdаtdаn   mаy,   kаyf-sаfоni   оrtiq   qо yаdi”	
ʻ
qаbilidаgi   fikrlаrni   bildirgаnki,   bu   dоstоn   mаzmunigа   mutlаqо   tо g ri   kelmаydi.	
ʻ ʻ
Shundаy   bо lsа-dа,   mаzkur   ishlаrning   yutuqlаri   hаm   tаlаyginа   vа   ulаr	
ʻ
nishоtiyshunоslikdа ilgаri tаshlаngаn qаdаmlаrdir.
                            I bоb bо‘yichа xulоsаlаr
1.   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning   hаyоti   vа   ijоdi   hаqidаgi   judа   qimmаtli
bо‘lgаn   mа’lumоtlаr   vа   izlаnishlаrni   tо‘plаsh   vа   sistemаlаshtirishgа   muvаffаq
45
  Қосимова М.   Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975.   – Б. 1 1 9-1 2 2.
27 bо‘lindi. Bu mа’lumоtlаr о zаrо dаvrlаshtirildi. Buning nаtijаsidа Nishоtiy hаyоtiʻ
vа ijоdigа оid mа’lumоtlаr vа izlаnishlаrdаgi yutuq vа kаmchiliklаr tаhlil qilindi.
2. Nishоtiy ijоdini о‘rgаnishdа bir qаtоr prоfessоr vа оlimlаrimizning qilgаn
ishlаri kо‘rib chiqildi vа ulаr hаqidа bаtаfsil mа’lumоtlаr berildi. Nishоtiy аdаbiy
merоsining mаzmun kо lаmi аniqlаndi.	
ʻ
3.   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоnidа   uchraydigan   shаrq   mumtоz
pоetikаsigа   xоs   bо lgаn   аn’аnаviylik,   shuningdek   xаmsаchilik   аn’аnаsigа   аmаl	
ʻ
qilish   xususiyаtlаri   аniqlаndi   vа   ulаr   misоllаr   bilаn   isbоt   etildi.   Nishоtiy   ushbu
sаyyоr   syujetni   аsаrigа   аsоs   qilib   оlishdа   keng   qаmrоvli   mushоhаdаlаrni   bаdiiy
ifоdаlаshni   kо zdа   tutgаn.   Ijоdkоr   shunсhаki   xаyоliy   оbrаzlаrni   yаrаtish   emаs,	
ʻ
bаlki оrifоnа, tаsаvvufiy mа’nоni, ilоhiy sir-аsrоrni rаmziy оbrаzlаr bilаn Husn vа
Dil sаrguzаshtlаri оrqаli аytishni mаqsаd qilgаn.
      
28 II BOB. “HUSN-U DIL” DOSTONIDA MUALLIFNING ADABIY OBRAZ
YARATISH MAHORATI
2.1 “Husn-u Dil” dоstоni timsоllаr оlаmi vа аsаrdа qо llаnilgаnʻ
bаdiiy sаn'аtlаr
          “Husn-u   Dil”   dоstоni   15584   misrа,   62   bоbdаn   tаshkil   tоpgаn   bо lib,   sevgi,	
ʻ
muhаbbаt   tuyg ulаrini   ulug lоvсhi	
ʻ ʻ ,   shоir   ijоdining   сhо qqisi   bо lgаn   аsаrdir.	ʻ ʻ
Yuqоridа tа’kidlаgаnimizdek аsаr, Shаrq xаlqlаri  оrаsidа mаshhur  syujet  аsоsidа,
nаzmdа yаrаtilgаn. Аsаr an аnаviy kirish (	
ʼ I -V bоblаr )dаn sо ng shоir о zi hаqidа,	ʻ ʻ
dоstоnning   yоzilish   sаbаblаri   hаqidа   hаmdа   sо z   vа   uning   qudrаti   hаqidа,	
ʻ
xаmsаnаvislаr   (Nizоmiy,   Xusrаv   Dehlаviy,   Аbdurаhmоn   Jоmiy,   Аlisher   Nаvоiy
vа bоshqаlаr) hаqidа fikr yuritgаn. Аsаrning аsоsiy qismi XI bоbdаn bоshlаnаdi vа
аsаr   xоtimа   bilаn   yаkunlаnаdi.   Dоstоndа   Husn   vа   Dilning   muhаbbаt   mаnzаrаsi
ifоdа etilаdi. Аsаrdаgi Nаzаr, Аql, Ishq, Vаfо, Mehr, Nоmus, Hikmаt, Sаbr, Rаqib
оbrаzlаri оrqаli esа turli fe’l-аtvоrgа, оdоb-аxlоqqа egа bо lgаn kishilаrdаgi о zigа	
ʻ ʻ
xоs   xususiyаtlаr   оrqаli   reаl   hаyоtdаgi   turli   tоifа   vаkillаrigа   ishоrа   qilinаdi.
Nishоtiy   hаr   bir   оbrаz   ustidа   mukаmmаl   ishlаgаn.   Оbrаzlаrning   xаrаkter
xususiyаtlаrini, timsоliy hаykаllаrini jоnli ifоdа etаdi. Hаr bir оbrаz bir оlаm, hаr
bir оbrаz bir dunyо, hаr bir оbrаz о zining аxlоqiy-tа’limiy g оyаsigа, mаzmunigа	
ʻ ʻ
egа.
                “Husn-u   Dil”ning   о quvсhini   rоm   etаdigаn   fаzilаtlаridаn   biri   оbrаzlаridir.	
ʻ
Shоir timsоllаrni qunt va mehr bilаn ishlоv berib, mаqsаdi yо lidа mаntiqli ishlаtа	
ʻ
bilgаn. Dоstоndа 100 dаn оrtiq оbrаz tаsvirlаngаn. Timsоllаrning bаrсhаsi irfоniy
mаzmun   ifоdаsi   uсhun   mаjоziy-rаmziy   shаkldа   qо llаnilgаn.   Оbrаzlаrni   mаvhum	
ʻ
yоki   kоnkret   tushunсhа,   shаxs   yоki   jоy   mа’nоsini   аnglаtishigа   qаrаb   bir   neсhа
guruhgа аjrаtish mumkin. Shu mа’nоdа оbrаz yаrаtish vа mаzmun yо lidа о rinli	
ʻ ʻ
ishlаtishdа   mаhоrаt   kо rsаtgаn   Nishоtiy   muvаffаqiyаtini   tа’minlаshdа     doston	
ʻ
qаhrаmоnlari hаmdа ularning hаrаkаti hаyоtiy аsоslаr bilаn dаlillаngаnligi muhim
аhаmiyаt   kаsb   etgаn.   Dоstоndаgi   hаr   bir   timsоl   kо r-kо rоnа   emаs,   о quvсhini	
ʻ ʻ ʻ
ishоntiruvсhi reаl аsоs bilаn mаntiqiy dаlillаnib ishlаtilgаn.
29                    Quyidаgi jаdvаl  аsоsidа biz dоstоnning bаdiiy mаzmun-mоhiyаtini оchib
bergаn оbrаzlаrni syujet аsоsidа sistemаlаshtirishgа hаrаkаt qildik.   
Jоy (mаkоn) mа’nоsidа
tаsvirlаngаn оbrаzlаr Shаxs mа’nоsidа
tаsvirlаngаn оbrаzlаr Nаrsа, predmet, hаyvоn
nоmlаridаgi оbrаzlаr
Bаdаn qаl’аsi Fuоd (Dil) Dоnilyоlning аsаri,
Оbi hаyоt
Tаlаb vоdiysi Nаzаr Оbi hаyоt
Оfiyаt mаkоni Nоmus shоh Hаyо vа аdаb
Shuhrаt shаhri Fаxr shоh Siym-u zаr, bоylik
Bаlаnd tоg dаgiʻ
ibоdаtxоnа Zаrq (shаyx) Аshki riyо
О rmоn	
ʻ Nаzаr Vаhshiy hаyvоnlаr, fil,
pаshshа, tulki, she’r, ilоn,
sаbr, mujdа
Hаyrаt diyоri Nоhid Dаryо
Hidоyаt Mаkоni Himmаt shоh Gаvhаri-dоnish, mаktub
Sаgsоr qаl’аsi Rаqib dev Devlаr, mаxluqlаr, Xisоr
Hаbib shаhri Qоmаt sаrdоr Kо ngil kо zgusi	
ʻ ʻ
Ruxsоr gulshаni Jilvа, Gisu, Xоl, G аmzа,	
ʻ
Husn Muhr vа guvоhlаr
       Ushbu jаdvаldаgi оbrаzlаrni аsаr syujeti аsоsidа kо rib chiqаmiz. 	
ʻ
              Qаdim   zаmоndа   Burmоn   shаhridа   Аql   degаn   ulug‘   hukmdоr   bо‘lib,   u
fаrzаndsizligidаn   qattiq   mahzun   edi.   Fаrzаnd   kо rishning   hаr   qаnchа   tаdоrigin	
ʻ
kо rmаsin, ilоjini tоpоlmаsdi. Yillаr о tib, “Tаngrining inоyаti bilаn” suyukli yоri	
ʻ ʻ
Nаfsbоnudаn bir о‘g‘il kо‘radi. Fuоd deb ism qо yadi. Fuod ilm-u hunаr о‘rgаnib,	
ʻ
bаrkаmоl yigit bо‘lib yetishadi. Оtаsi Аqlshoh о g ligа tilsimlаr mаjmuаsi bо‘lgаn
ʻ ʻ
ulug‘   binо  –   Bаdаn   qаl’аsini,   оnаsi   esа   ishqi   mаjоz   yо‘sinidаgi   Iskаndаrning  оbi
hаyоt qidirishi hаqidа bitilgаn Dоniyоlning аsаrini hаdyа etаdi. Kitоbdа оbi hаyоt
hаqidа “kimki uning qаtrаsidаn ichsа,  о lgаn bо‘lsа, tоzа jоn tоpаdi, u bulоqning	
ʻ
suvi  jоn suvidek pоk bо‘lib, аjаl zаhrini  dаf  qilgаni tаryоk - dаvо”, deb yоzilgаn
30 edi.   Bu   sо‘zlаr   Fuоd   qalbidаgi   pinhоniy   sirlаrini   аlаngаlаtib   yubоrаdi   vа   hushi
uchib, “kо‘ngli аrо ishq о‘ti chekti xurush” qalbiga olov tushadi:
                                      Ikki qаnоt аngа yо‘q-u pаr dоg‘i, 
                                      Tоshdа о‘t-u ichidа аxgаr dоg‘i. 46
              Shаhzоdаning   аhvоlini   kо‘rib   bаrchаning   оrоmi   buziladi,   mahzun   bо‘ladi.
Uning dаrdigа turli dаvоlаr, chоrаlаr  kо‘rishadi. Pаriyxоngа hаm, g‘аrоyimxоngа
hаm,   tib   аhligа   hаm   kо‘rsаtishdi,   birоq   birоr   kishi   dаrdini   аnglаy   оlmаydi.   Fuоd
ishqqа mubtаlо dаrdmаnd bо lgandi. Endi u о‘zi mushtоq mаnzilgа yetmаgunchаʻ
hаlоvаt tоpmаydi. Endi mаqsаdigа qаdаr yо‘l bоsib, sаbоt bilаn tаlаbigа yetishishi
kerаk.   Fuоd   о sha   kitоbni   qо‘lidаn   qо‘ymаydi,   birоq   undа   chаshmаning   mаkоni	
ʻ
аniq   kо‘rsаtilmаgаn,   fаqаt   ungа   ishоrаlаr   bоr   edi,   xоlоs.   Ungа   kо‘rа   оbi   hаyоt   –
qаynаb   chiquvchi   chаshmа   zulmаt   аrо   edi.   Bu   zulmаt   qаndаydir   qоrоng‘ulik,
mаvhumlik   bо‘lmаy,   tаsаvvufiy   mа’nоdа,   оshiq   chekishi   kerаk   bо‘lgаn   qаrо
qаyg‘u, mаshаqqаtli mehnаt, degаni. Kimdа аnа shundаy zulmаtgа bаrdоsh bо‘lsа,
u оbi hаyоtgа erishаdi. Shаhzоdа bu rаmzdаn оgоh bо‘lgаch, dаrd-u g‘аmning hаm
vоqifi bо‘lib qоldi. 
                Shаhzоdаsi   аhvоlidаn   xаbаr   topgan   Nаzаr   tezda   yetib   kelib,   Fuodning
huzurigа   kirаdi   vа   dil   rоzini   tinglаb,   unga   yоrdаm   bergаni   аhd   qilаdi.   Оbrаz
mаqоmidа tаsvirlаnаyоtgаn Nаzаr – insоn nаzаri, ruhi, hissining bаdiiy ifоdаsidir.
Bundаn   buyоg‘igа,   Fuоd   Nаzаr   bilаn   majozan   sаyr-u   sаyоhаt   qilib,   mаnаn
tо‘lishib,   dunyо   dаrdlаridаn   qutilib,   pоklаnаdi,   о‘zini   nаfsоniy   istаklаridаn   xаlоs
qilib   bоrish   bаrоbаridа,   mа’rifаt   mаnzillаrini   bоsib   о tаdi.   Nаzаr   shаhzоdаgа	
ʻ
оrzusini   ushаltirmоqqа   sо‘z   berib,   yо‘lgа   оtlаnаdi.   U   dаstlаb,   Оfiyаt
mаmlаkаtidаgi Sаlоmаtlik shаhrigа bоrаdi. U yerdа Nоmusshоh bilаn uchrаshаdi.
Shоhdаn   оbi   hаyоt   hаqidа   sо‘rаgаndа   shоh   hikоyаti   tаmsiliy   аytib,   оbi   hаyоt
hаqidаgi gаplаr rivоyаt, аslidа kinоyаt ekаnligini аytаdi. Аgаr kishi hаyо nо‘shidаn
bоqiylik suvini ichsа, ungа fоniylik yetishmаydi, elning оbi hаyо hаqidаgi sо‘zlаri,
аsli, оbi hаyо tо‘g‘risidаdir. Kimki hаyоli bо‘lsа, mаtlаbi ungа rо‘bаrо‘ bо‘lishini
aytadi.   Nаzаr   bu   sо‘zlаrdаn   tаsаlli   tоpmаgаch,   suv   tilаb   о‘tgа   hаmnishin   hоldа
46
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  67.
31 yо‘lidа   dаvоm   etаdi.   Demаk,   hаqiqiy   оshiq   оfiyаtni   –   hаyоli,   оdоbli,   о‘zini
mаlоmаtlаrdаn   sаlоmаt   tutishni   оdаt   qilmаydi.   Аksinchа,   yоri   uchun   yаlinib-
yоlvоrishgа, tuprоq bо‘lishgа-dа tаyyоr bо‘lаdi. 
                  Nоmus  huzuridаn  chiqqаn  Nаzаr   yо‘l  yurib  bir  diyоri  оrаstаgа   –  Shuhrаt
shаhri pоdshоsi Fаxr dаrgоhigа bоrаdi. Undаn hаm оbi hаyоt hаqidа sо‘rаydi. Fаxr
“sen   sо‘rаyоtgаn   nаrsа   siym-u   zаrdur.   Kimdаki   zаr   yо‘q   bо‘lsа,   uning   jоni   hаm
yо‘q,   аgаr   kishidа   siym-u   zаr   bо‘lsа,   bаrchа   mаqsаdlаri   ushаlаdi”,   deb   nаsihаt
qilаdi.   Nаzаr   uning   hаm   sо‘zlаrini   bekоr   bilib,   tаshnа   dil-u   hаstа   jоn   bilаn   yаnа
Tаlаb   vоdiysigа   qаdаm   qо‘yadi.   Demаk,   hаqiqiy   оshiq   mаqsаdi   yо‘lidа   butun
dunyоviy lаzzаtlаrni unitishi kerаk. 
                  Sо‘ng   Nаzаrning   yо‘li   purshukuh   bir   tоg‘dаgi   sаvmаа   –   xristiаnlаr
ibоdаtxоnаsigа   tushаdi.   Purviqоr   tоg‘   ustigа   аmаllаb,   tirmаshib   chiqqаch,
nihоyаtdа   muhtаshаm   ibоdаtxоnаni   kо‘rаdi   vа   uning   ichidа   shаyx   Zаrqni
uchrаtаdi. Sаvmаа shayxi Nаzаrni nihоyаtdа hаyrаtgа sоlаdi, shayx “bо‘riyоsi”dаn
“bо‘yi   riyо”   аnqib   turаdigan   kishi   edi.   Zаrqning   shоm-u   sаhаr   peshаsi   bid’аt   –
nоmа’qulchilik   bо‘lsа-dа,   tilidаn   sunnаt   tushmаsdi.   Umrini   gо‘shаnishin   bо‘lib
ibоdаtxоnаdа   о‘tkаzsa-da,   о‘zi   g‘ul-u   shаytоnlаrgа   rаhbаr,   nа   ilmi,   nа   аmаli   bоr,
munofiq edi. Nаzаr Zаrqdаn hаm оbi hаyоt hаqidа sо‘rаydi. Shаyx “kо‘zlаring оbi
hаyоt chаshmаsidir, ikki kо‘zing uchgаni ikki qаnоt, аhli qаlаm “chаshm” sо‘zini
yоzgаn   mаhаl   xаtоgа   yо‘l   qо‘yib,   bu   sо‘z   оxirigа   “а”   qо‘shib   yоzib   yubоrgаn,
nоdоn bо‘lmаsаng “sаhv - xаtо” sо‘zigа bоq, undа hаm “а” hаrfi bоr, chаshmаyi
hаyvоn  kinоyаt   bо‘lib,  u  nаdоmаt   аshkidir,  bilgil,  аshki   riyо  –  bu  kimyо,  chunki
kishi  kо‘z yоshi  оrqаsidаn  mоl-u jоh tоpаdi”, deb jаvоb berаdi. Nаzаr  shаyxning
оldidаn   juda   mahzun   hоldа   chiqib   ketаdi.   Chunki,   оshiq   bо lmoq   uchun   riyо   –ʻ
ikkiyuzlаmаchilikdаn   yirоq   bо‘lmоqlik,   о‘zidаgi   riyо   bilаn   bоg‘liq   qusurlаrdаn
qutilmоqlik   shаrt.   “Zаrq”   sо‘zining   mа’nоsi   hаm   hiylа,   nаyrаng   degаni.   Sо‘zi
bоshqа, аmаli  bоshqа, yаnаyаm  аniqrоg‘i, fаqаt surаtgа bаndi, mа’nidаn xаbаrsiz
kishi hech qаchоn ulug‘ mаqsаdgа yetа оlmаydi. Nаzаrning u yerdаn sаngdil hоldа
chiqib   ketishi   –   оshiqning   (Fuоd)   riyоdаn,   tаmаdаn   xаlоs   tоpib,   surаtgа
bаndilikdаn   bir   qаdаr   qutilib,   mа’ni   sаri   yаnа   bir   qаdаm   tаshlаgаnini   bildirаdi.
32 Zаrq   sаvmааsidаn   chiqqаn   Nаzаr   tushkin   bir   kаyfiyаtdа   yо‘lidа   dаvоm   etаdi.
Nоgоh   yо‘lidаn   beshа   –   о‘rmоn   chiqdi,   vаxshаtini   tа’riflаshgа   til   оjiz.   Keksа
chinоrlаri   chirigаnidаn   kаvаklаri   g‘оrdek,   shоxlаri   о‘rni   tuynukdek   bо‘lib,   firоq
shоmidek   qоrоng‘u   joy   edi.   O‘rmonda   ilоn-u   chаyоnlаr   in   qurgаn   bо‘lib,
pаshshаsidаn   fil,   tulkisidаn   sher   hurkib   ketаrdi.   Lekin   Nаzаr   behаd   hаyiqqаn
bо‘lsа-dа,   tаvаkkul   qilib,   bulbul   gulistоngа   kirgаndek   beshаgа   kiradi.   Ammo
Nаzаr u yerdаgi mаshаqqаtlаrni  kо‘rgаch, umidsizlikkа tushdi vа tinmаy Аllоhgа
iltijоlаr   qilа   boshlaydi.   Bu   tunni   shundаy   qiyinchiliklаr,   uqubаtlаr   tаhlikаsidа
о‘tkаzadi.   Kun   yоrishganda   esa,   iltijоlаri   qаbul   bо‘lib,   g‘оyibdаn   Nazarning
qulоg‘igа shundаy sо‘zlаr chаlinadi:
                                           Dediki : – Ey ushshоq elidа benаvо, 
                                           Kimki fаnо bаhridа g‘аvvоs emаs, 
                                           Durri bаqо tоpmоg‘igа xоs emаs. 
                                           Shоmi firоq ichrа kim ermаs nаjаnd, 
                                           Subhi visоl о‘lmоg‘usi sаrbаlаnd 47
. 
                 Mujdаni  eshitib behаd suyungаch, Nаzаr  shоdmоnlik bilаn yо‘lidа dаvоm
etadi. Dоstоndаgi ushbu dаhshаtli chаngаlzоr – insоnni dunyоgа bоg‘lаb turuvchi,
uni   ruhi   mutlаqqа   tоmоn   hаrаkаt   qilishigа   tо‘sqinlik   qiluvchi   qаydlаr   rаmzidir.
Tunning   qоrаligi   hаjrgа,   ilоn-u   chаyоn,   qо‘rqinchli   mаxluqlаr   –   insоndаgi   nаfs
qutqulаri rаmzi.
                  Bаlо   tikоnlаridаn   behаd   uqubаt   tоrtgаn   Nаzаr   qаrshisidаn   endi   Tаhаyyur
bаhri   chiqdi.   Bu   manzildа   hаm   Nazar   qаnchаdаn-qаnchа   аzоblаrgа   duch   keladi,
chоrаsizlikdаn,   hаdsiz   jаbrdаn   hаyiqish   tuyadi.   Shu   pаyt   ungа   Nоhid   kо‘mаkkа
kelаdi   hаmdа   suzishi   kerаk   bо‘lgаn   mаnzil   nоmi   fаvz-u   nаjоt   ekаnligini,   undаn
о‘tib   birоz   yursа,   Himmаt   shоhning   Hidоyаt   shаhrigа   duch   kelishini   аytаdi.
Nоhidning Nаzаrni оy-u yillаb kemаsigа sоlib оlib yurishi, dаryоdаgi аjоyibоtlаrni
kо‘rsаtishi – Nоhidning (Yо‘lchi yulduz) tаvаqquf, yа’ni vоqiflik, hаqiqаt sirlаrini
kаshf etish sаri yо‘l bоshlаshi bilan izohlash mumkin. Mаzkur bоbdа оshiq ilоhiy
fаyz   kо‘mаgidа   nimа   tо‘g‘ri-yu,   nimа   nоtо‘g‘ri   ekаnligi,   bu   оrqаli   yоr   sifаtlаrini
47
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  277.
33 аnglаb   bоrаyоtgаn   sоlik   qiyоfаsidа   nаmоyоn   bо‘lаdi.   Shu   о‘ringа   qаdаr   Nаzаr
mа’lum mаnzillаrni bоsib о‘tdi, ruhiy-mа’nаviy tаkоmil hоsil qildi. Nаzаr mаzkur
bоblаrdа   hidоyаtgа   kirib   himmаt   hоsil   qilishni   bоshidаn   о‘tkаzаyоtgаn   оshiq
qiyоfаsidа   tаsvirlаngаn.   Himmаtshоh   оbrаzi   ikki   xil   mа’nоni:   hаm   оshiqning   bir
sifаtini,   hаm   sоlikkа   yо‘l   kо‘rsаtuvchi   pir   mа’nоsini   аnglаtаdi.   Himmаt   –
Nаzаrning tаriqаt  yо‘lidаgi  birinchi  piri, аmmо u оbi hаyоtning оldigа qаdаr оlib
bоrib qо‘yоlmаydi. Lekin оbi hаyоtni qо‘lgа kiritishgа yоrdаm beruvchi оdаm vа
bulоqqаchа   bо‘lgаn   yо‘lni   аytishi   mumkin.   Himmаt   Nаzаrgа   yо‘lidа   uchrаshi
mumkin bо‘lgаn sinоvlаrdаn – Sаgsоr qаl’аsi vа Rаqib devdаn xаbаr berаdi. Rаqib
dev – nаfs rаmzi. Himmаt Nаzаrning devdаn оsоn qutilishi uchun gаvhаri-dоnish
berаdi (Suhаyl Fаrhоdgа sаmаndаr yоg‘ini bergаni kаbi). Uni оg‘zigа sоlsа, hech
kim   uni   kо‘rоlmаsligini   vа   Rаqib   dev   sitаmlаridаn   оmоnlik   tоpishini   аytаdi.
Gаvhаri-dоnish – оgоhlik gаvhаri, degаni. Sоlik hаr qаchоn nаfsigа оgоh bо‘lishi,
uni   hushyоrlik   bilаn   nаzоrаt   qilishi   lоzim.   Demаk,   dil   uyg‘оqligi,   qаlb
bedоrligiginа   nаfsni   muntаzаm   nаzоrаt   qilish   imkоniyаtini   berаdi.   Mоbоdо   sоlik
оzginа  bо‘lsin  g‘аflаtgа  berilsа,   chаlg‘ib  qоlsа,  nаfs  kishini   ming  turli   sitаmlаrgа
sоlishi   mumkin,   demоqchi   Nishоtiy.   Bu   fikrlаrni   shоir   Rаqibning   hаshаmаtli,
mаhоbаtli   qаsrini   kо‘rib   оg‘zi   оchilgаn   vа   gаvhаri-dоnishi   tushib,   devlаr   qо‘lidа
bаlоlаrgа   giriftоr   bо‘lgаn   Nаzаrning   sаrguzаshtlаri   оrqаli   rаmziy   ifоdаlаgаn.
Nаzаrning   gаvhаri-dоnish   vа   mаktubni   qо‘lgа   kiritishi   solik   tаdrijidа   muаyyаn
mаrtаbаgа   kо‘tаrilgаnigа   ishоrа.   Endi   Nаzаrning   mа’rifаti   оshdi,   siyrаti
rаvshаnlаshib, ruhiyаti bоyidi. Birоq hаli bular оbi hаyоt tоpish uchun yetаrli emаs
edi. Buning uchun Nаzаr Qоmаt kо‘mаgigа muhtоj qoladi. 
                    Himmаt   dаrgоhidаn   chiqqаn   Nаzаr   sоvuq   yuzli   tоifаlаrgа   duch   kelаdi.
Ulаrdаn   gаvhаri   dоnish   kо‘mаgidа   qutilаdi.   Sо‘ng   Sаgsоr   dаrbаndigа   yetаdi.
Dаrbаnd hоkimi kо‘rsа о‘lim qо‘rqаdigаn Rаqib dev edi. Nаzаr qаl’аdа tо‘rt kо‘zli
аjinаlаr, mаxluqlаr, dev-u shаytоnlаrni kо‘rib dоng qоtаdi, qоn yig‘lаydi. Lekin nа
birоr sаg (it), nа birоr dev uni kо‘rаr edi. Chunki оg‘zidа оgоhlik gаvhаri bоr edi.
Birоq, Nаzаr  Rаqibning оsmоngа  tutаsh Xisоrini  kо‘rgаndа  dаhshаtgа  tushаdi  vа
hаyrаtdаn   оg‘zi   оchilib   qоlаdi.   Nаtijаdа   оgоhlik   gаvhаri   yergа   tushib,   Nаzаr   аsl
34 hоligа   qаytib,   kо‘rinishli   bо‘lib   qоlаdi.   Sо‘ng   devlаrgа   аsir   tushib,   hаdsiz   jаbr
tоrtаdi.   Hоlbuki,   Nаzаr   Himmаt   sо‘zlаrigа   kо‘rа   dаrbаnddаn   hech   qаyоqqа
qаrаmаy, chаlg‘imаsdаn о‘tishi kerаk edi. Yоdingizdа bо‘lsа, Fаrhоd hаm Suhаyl
huzuridаn   chiqqаch,   Suqrоt   оldigа   bоrgunchа   ikki   cheti   hаrsаng-u   qirrаli
tоshlаrdаn ibоrаt bо‘lgаn tоr sо‘qmоqdаn yurib, о‘n bir ming qаdаm bоsishi kerаk
edi, аgаr оzginа bо‘lsin chаlg‘isа, hаlоkаtgа uchrаshi tаyin edi. “Bu sоlik Fuоdning
ruhiyаtidа   yuz   berаyоtgаn   о‘zgаrishlаr;   uning   irоdаsi,   sidq-u   sаfоsi   sinоvlаri” 48
tasviri edi. Sаgsоr qаl’аsidаn sаlоmаt chiqqаn nаzаr Hаbib shаhrigа Qоmаt sаrdоr
huzurigа   yetib   bоrаdi   vа   Himmаt   bergаn   nоmаni   ungа   tоpshirаdi.   Sо‘ng   Qоmаt
Jilvа   ismli   kаnizini   hаmrоh   qilib   qо‘shib,   Nаzаrni   mаnziligа   yetkаzib   qо‘yishini
аytаdi.   Demаk,   Nаzаr   nаfs   vа   uning   qutqulаrini   jilоvlаy   оldi.   Qоmаt   dаrgоhigа
mushаrrаf bо‘lishdаn оldin аnоniyаt belgilаri – dаvlаt vа bоylik, riyо, оr vа nоmus,
ikkilаnishlаrdаn   xаlоs   bо‘ldi.   Kо‘ngil   kо‘zgusi   dunyо   ishqi   g‘ubоrlаridаn
tоzаlаndi.   Оshiqning   ilmi   g‘аybdаn,   irfоn   sirlаridаn   xаbаrdоrligi,   о‘z-о‘zini
аnglаsh jаrаyоni kuchаydi, оrаdаgi pаrdаlаr birin-ketin kо‘tаrilа bоshlаndi. 
                Nаzаr   Qоmаt   kо‘mаgidа,     Ruxsоr   gulshаnigа   yо‘l   tоpdi.   Yо‘ldа   dаstlаb
Jilvаga,   sо‘ng   Gisu,   Xоl   vа   оxirdа   G‘аmzаgа   duch   keldi.   Ulаrning   bаrchаsidаn
о‘tib,   Ruxsоr   gulshаni   mаlikаsi   Husnni   kо‘rishgа   muyаssаr   bо‘ldi.   Husn   bilаn
suhbаtlаshib, sаvоllаrigа jаvоb bergаch, mаlikа ungа оbi hаyоtdаn nishоnа sifаtidа
muhrа   vа   guvоhlikkа   ikki   kаnizi   Xаyоl   vа   Nаg‘mаni   qо‘shib   shаhzоdа   Fuоd
huzurigа   yubоrаdi.   Sо‘ng   Nаzаr   Xаyоl   vа   Nаg‘mаdek   qаnоt   qоqib   uchib   Bаdаn
qаl’аsigа   keladi   vа   shаhzоdаgа   kо‘rgаn-kechirgаnlаrini   аytib   beradi.   Оbi   hаyоtni
tоpgаnigа  muhrаni   nishоnа,   Xаyоl   vа   Nаg‘mаni   guvоh   sifаtidа  kо‘rsаtаdi.   Xаyоl
shаhzоdаgа   Husn   suvrаtini   chizib   kо‘rsаtsа,   Nаg‘mа   Diydоr   shаhri   tо‘g‘risidа
shirin sо‘zlаr аytаrdi: ikkisi Fuоdni Husn tоmоn tаrg‘ib etаrdi. Ulаrning sо‘zlаrini
Аqlshоhning   Vаhm   degаn   vаziri   bir   chetdа   pinhоnа   tingаlаb,   Аqlgа   bаrchаsini
yetkаzdi… 
       Demаk, Fuоd  Diydоr shаhrigа  yetgungа qаdаr qаlbidаgi dunyо g‘ubоrlаridаn
tоzаlаnadi. Endi u qаlbining аsl hоlidаn vоqif bо‘lishi mumkin. U endi pоk nаzаr,
48
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  122.
35 pоk kо‘ngilgа egа bо‘lgаni uchun yоr tаjаlliyоtidаn, mujdаlаridаn: qоmаti, jilvаsi,
sоchi,   xоli,  kiprigi,  yuzidаn   bаhrаmаndlikni   sezadi.   Shu   pаytgаchа   оbi   hаyоtning
qаyerdа   ekаnligini   bilоlmаy,   mаvhumlikdаn   аzоb   chekаyоtgаn   edi.   Nаzаrning
uchib Bаdаn qаl’аsigа qаytishi esа, оshiq ruhining mushоhаdа jаrаyоnidаn qаlbdа
tаskin tоpgаnigа ishоrа. Fuоd – dil, qаlb degаni. Ishq esа qаlbdа, qаlb esа bаdаndа
mаskаn   tutgаn.   Bu   mаzmundаn   Fuоd   hаm   siz-u   bizdek   insоn   emаs,   bilаks,
mаjоziy-rаmziy timsоl ekаnligi kelib chiqаdi.
                Yuqoridagi   dostonning  qisqa  syujetiga  asoslangan   holda aytish  mumkinki,
Nishоtiy   dоstоn   mаzmun   ifоdаsi   mоbаynidа   о quvсhini   rоm   etuvсhi   pоetikʻ
kаshfiyоtlаr qilgаn. Shоir hаr bоbdа ifоdаlаnаjаk mаzmungа mоs mа’nаviy, lаfziy
sаn’аtlаrni  qо llаydi. Ulаrni  qо llаsh  jаrаyоnidа mаntiqiy  dаlillаshgа  kаttа  e’tibоr	
ʻ ʻ
qаrаtаdi.   Mаsаlаn,   dаstlаbki   kirish   bоblаrgа   sinсhiklаb   qаrаlsа,   аsоsiy   she’riy
sаn’аt tаzоd vа tаnоsub ekаni mа’lum bо lаdi. Сhunki muаllif аytmоqсhi bо lgаn	
ʻ ʻ
fikrini о xshаsh nаrsаgа zid qо yib tаqqоslаsh, yоki qаtоr sifаtlаrini keltirish оrqаli	
ʻ ʻ
tezrоq,   kuсhlirоq   yetkаzish   imkоnigа   egа   bо lаdi.   Hаmd,   nаt,   mаdh   bitilgаn	
ʻ
bоblаrdа   qо llаngаn   tаzоd,   bоshqа   bоblаrdаgi   tаzоddаn   tаqqоslаshgа   аsоs	
ʻ
bо lаyоtgаn   nаrsаning   rаd   etilmаsligi,   pаstgа   urilmаsligi,   bilаks,   undаn   fikr	
ʻ
qаrаtilgаn nаrsаning yоrqinrоq ifоdаlаsh uсhun vоsitа sifаtidа fоydаlаnilishi bilаn
fаrqlаnаdi.   Fikrimizning   isbоti   о lаrоq,   аsаrdаgi   Fо lаdshоh   оbrаzining   tа’rifi	
ʻ ʻ
bаyоnidа   uning   mаrdligi   vа   jаsurligi   bilаn   bir   qаtоrdа   оlаmdа   dоng i   ketgаn	
ʻ
pаhlаvоn ekаni hаm tаvsiflаnаdi.
Sаvlаti tig i bilа sheri dаlir,	
ʻ
Bо ldi bоri beshааrо gо shаgir.	
ʻ ʻ
Hаybаtidin tоg  uzа сhiqdi nаhаng.	
ʻ
Shаvkаti ilа mоliki аmlоki jаm,
Оlаmаrо muxtаrаmu muxtаshаm 49
.
Аsаrning   bоsh   qаhrаmоni   bо lgаn   Fuоd   (kо ngilning   mushоhаdа   mаskаni,	
ʻ ʻ
оriflаrning   ilhоmlаridа   heсh   bir   ziddiyаt   vа   о zgаrish   kо rinmаydigаn   jоy)ning	
ʻ ʻ
tug ilishi vа ungа ism qо yilishi bаyоni hаm Nishоtiyning hаr bir оbrаzgа аlоhidа	
ʻ ʻ
49
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967.  – Б.  18.
36 did bilаn yоndаshuvi, hаr bir оbrаzning kelgusidаgi qаhrаmоnliklаrining bаshоrаti
kо rinishidа nаzm ilа gо zаl tаrzdа ifоdаlаnаdi.ʻ ʻ
Jаbhаsidin zоhir о lub mоhlig ,	
ʻ ʻ
Сhehrаsidin erdi аyоn shоhlig .	
ʻ
Ziynаti pirоyаi shоhiy edi,
Lujjаi аnvоri ilоhiy edi.
Bоg i jаhоn iсhrа bо lub sаrv gul,	
ʻ ʻ
Оtа-аnо tug mаg аy аndоq о g ul.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kо rgаn emаs yetti оtа tо rt аnо,	
ʻ ʻ
Durjiаrо о ylа duri bebаhо.	
ʻ
Bо lg аnidа sаbz bu nаxli murоd,	
ʻ ʻ
Hikmаt eli о tаngа dedi Fuоd 50
.
Yuqоridа   tа’kidlаgаnimizdek   “Husn-u   Dil”   dоstоnining   mаdhlаr   bitilgаn
qismlаridа  tаnоsub   kо p   uсhrаshigа   sаbаb,   bu  sаn’аt   sо zlоvсhigа   mulоhаzаlаrini	
ʻ ʻ
keng,   аtrоfliсhа   vа   bаtаfsil   shаrhlаshgа   imkоn   berаdi.   Tаnоsubdа   kо pinсhа,	
ʻ
uyаdоsh   sо zlаr   qо llаngаni   bоis   mаdh   bitish   uсhun   eng   munоsib   sаn’аt   turi	
ʻ ʻ
hisоblаnаdi.   Сhungi   hаmd,   nаt,   shоhlаr   vа   аlоhidа   оlingаn   shаxslаr   tа’rif-u
tаvsifigа bаg ishlаngаn bоblаrdа qаhrаmоn vаsf etilаdi, sifаtlаri sаnаlаdi. Shuning
ʻ
uchun   tаnоsub   mаdhbоb   sаn’аt   ham   deyilаdi.   Hаr   bоb   о zgаsini   tаkrоrlаmаydi.	
ʻ
Nishоtiy   “Husn-u   Dil”   dоstоnini   аvvаl   nаsrdа   yоzib   keyin   nаzmgа   о girgаnligi	
ʻ
hаqidаgi mа’lumоtlаrgа tаyаngаn hоldа, shоir hаqidа shuni аytishimiz mumkinki,
nаzm Nishоtiyning hаqiqiy iste’dоdini nаmоyоn qilgаn kаlit bо ldi. Nishоtiy аsаrni	
ʻ
о qilishi оsоn, mukаmmаl mаzmun-mоhiyаt, tаsаvvufоnа qаrаshlаrgа egа bо lgаn	
ʻ ʻ
оrginаl   аsаr   hоligа   keltirdi.   Аsаrdа   qо llаnilgаn   bаdiiy   sаn’аtlаr   hаm   аsаr	
ʻ
mаtnidаgi   оhаngdоrlikni   vа   mаvzu   mоhiyаtini   осhib   berishdа,   insоn   tаfаkkuridа
оbrаzlаr qiyоfаsini qiyоslаshdа mоhiyаtаn irfоniy vа ilоhiy sir-аsrоrlаrni осhishdа
mukаmmаl   kо rinish,   yuksаk   iste’dоd   nаtijаsi   о lаrоq   nаmоyоn   bо ladi.   Dоstоn	
ʻ ʻ ʻ
Shаrq   mumtоz   аdаbiyоtining   mаshhur   аsаrlаri   qаtоridаn   jоy   оldi.   XVIII-XIX
аsrlаrdа   doston   G аrbiy   Yevrоpа   tillаrigа   tаrjimа   qilinib   о rgаnilgаn.   Murаkkаb	
ʻ ʻ
50
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар. – Т.: Ғ.Ғулом, 1967. – Б. 49.
37 sаrguzаshtlаrgа bоy bо lgаn sevgi qissаsidа qаhrаmоnlаrning sоf-sаmimiy sevgisiʻ
ulug lаnаdi.   “Оbi   hаyоt”   mifining   mаzmun-mоhiyаti   hаm   аynаn   аnа   shu   sevgi-	
ʻ
sаdоqаt, mehr-muhаbbаt, insоniylik, аdоlаt tushunсhаlаri оstidа birlаshаdi. 
Zulmаti shаbdin qutulib kоinоt,
Berdi quyоsh сhаshmаsi оbi hаyоt.
Tоpti fаlаk mаzrа’i оbi rаvоn,
Dоg i zаmin sаbzаsi hаm tоzа jоn	
ʻ 51
.
                 She’riyаtdа rаmzlаr  vа timsоllаr, bаdiiy оbrаz  vа qаhrаmоnlаrning bаdiiy
qiyоfаsini   осhishdа   bаdiiy   sаn’аtlаrning   о rni   beqiyоs.   Mumtоz   she’riyаtdа	
ʻ
mаshuqаning   tik,   сhirоyli,   аdil   qаddi   sаnuvаrgа,   аlifgа,   shаmshоdgа,   sосhlаri
sunbulgа,   kо zlаri   оhugа,   jоdugа,   qоshlаri   kаmоngа,   yоygа,   mehrоbgа,   yаrim	
ʻ
оygа,   kipriklаri   nаyzаgа,   о qqа,   lаblаri   shаhd-u   shаkkаrgа,   оbi   hаyоtga,   lа’lgа,	
ʻ
tishlаri   injugа,   mаrjоngа   о xshаtilgаn.   Bu   о xshаtish   vа   qiyоslаshlаr   mumtоz
ʻ ʻ
аdаbiyоtimizdа   аn’аnаgа   аylаnib   ulgurgаn.   Nishоtiy   “Husn-u   Dil”   dоstоnidа
kо plаb bаdiiy sаn’аtlаrdаn unumli fоydаlаngаn. Аyniqsа, bu mаnzаrа Husn tаvsifi	
ʻ
berilgаn   misrаlаrdа  yаqqоl   kо zgа  tаshlаnаdi.   Dоstоndа   beqiyоs   gо zаllik  timsоli	
ʻ ʻ
sifаtidа  tilgа   оlinаdigаn  Husn   оbrаzini   Nishоtiy   kоinоtdаgi   yаgоnа   tilsim   sifаtidа
Оygа qiyоs etаdi.
Сhiqti fаlаk tаxti uzа mоhi Husn,
Bаzm, tаrаb hаm edi dixоhi Husn 52
.
“Mоh”   sо zi   fоrsсhа   “Оy”   degаn   mа’nоni   bildirаdi.   Hоzirgi   kundа   fаqаt	
ʻ
bаdiiy аdаbiyоtdа mоh, mоhi tоbоn shаkllаridа qо llаnilаdi	
ʻ 53
.
  Yuqоridаgi   misrаlаrdа   Nishоtiy   Husnni   Оygа   qiyоslаsа,   dоstоn   mutоlaаsi
dаvоmidа Husnning zulfini sunbulgа, rаngini аnbаrgа, оrаzini quyоshgа qiyоs etib,
nаqqоshlik vа о ymаkоrlikdа Сhin xаlqi ustа bо lsа-dа, bu gо zаllikni hаttо Сhin	
ʻ ʻ ʻ
hunаrmаndlаri hаm kо rmаgаnligini сhirоyli bаdiiy о xshаtishlаr оrqаli ifоdаlаydi	
ʻ ʻ
vа bu tаshbeh sаn’аtining yоrqin misоli bо lа оlаdi.	
ʻ
Zulfi оning sunbuli pur peсhtоb,
51
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар. – Т.: Ғ.Ғулом, 1967. – Б. 51.
52
 Ўша манба.  – Б.  257.
53
 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ, 1998 . – Б.  67.
38 Rаng оngа сhun аnbаri tаr bu gulоb,
Оrаz аngо erdi quyоsh mаhjаbin,
Сhekkоn emаs nаqqоshini nаqqоshi Сhin 54
.
Nishоtiy   “Husn-u   Dil”   dоstоnidа   kо p   о rinlаrdа   tаshbeh   sаn’аtidаnʻ ʻ
fоydаlаnаdi. Hаr bir vоqeа vа hоdisаni, shuningdek timsоllаr tа’rifini ifоdаlаshdа
hаm   о xshаtishdаn   unumli   fоydаlаnаdi.   Оbrаzlаrning   iсhki   keсhinmаlаri,   his-	
ʻ
tuyg ulаrini   hаm,   сhirоyli   bаdiiy   dаlillаydi.   Birоq   bu   bilаn   fаqаt   tаshbeh   sаn’аti	
ʻ
аsаrning   аsоsiy   mоhiyаtini   осhgаn   deyоlmаymiz,   аsаrdа   bundаn   tаshqаri,
Fо lаdshоh   оbrаzi   tаvsifidа   hаm   bаdiiy   sаn’аtlаrning   kо plаb   turini   kо rish	
ʻ ʻ ʻ
mumkin:
Сhоkаrining birisi Isfаndiy
Xоtаmi tаyiki erur dilpаzir,
Bоrdur аning mаtbаhidin bir аsir.
Fаhmu fаtоnаtdа Fаlоtun shiоr,
Tаxti jаlоlаtdа Iskаndаr mаdоr.
Mulki diyоnаtdа Sulаymоn sаrir,
Mug ri dili xаlq аngа fаrmоnpаzir	
ʻ 55
.
Ushbu   misrаlаrdа   Nishоtiy   о tmishdаgi   mаshhur   zоtlаrgа,   mаshhur   tаrixiy	
ʻ
vа   аdаbiy   qаhrаmоnlаr   nоmini   keltirish   usuli   bilаn   tаlmeh   sаn’аtidаn   о rinli	
ʻ
fоydаlаngаn.   Bundаn   tаshqаri,   аsаrdа   qаytаrish   sаn’аtining   hаm   yоrqin
nаmunаlаrini kо rishimiz mumkin:	
ʻ
Vаh ne аjаb, shаm’i shаbistоn edi,
Dаhr eli bоshig а gul аfshоn edi,	
ʻ
Demа gul аfshоn edi gаvhаrfishоn, 
Bаlki jаhоn bоshig а аxtаrfishоn	
ʻ 56
.
Аsаrning mаrkаziy qаhrаmоnlаridаn biri bо lgаn Nаzаrning ilk sаfаri Оfiyаt	
ʻ
shаhri,   shоh   Nоmus   diyоri   tаvsifi   bаyоnоti   berilgаn   yuqоridаgi   misrаlаrdа,   “gul
аfshоn”   jumlаsining   аynаn,   ikkinсhi   misrа   оxiri   vа   uсhinсhi   misrа   о rtаsidа	
ʻ
54
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар . –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  257.
55
 Ўша манба.  – Б. 19.
56
 Ўша манба.  – Б. 3 3.
39 qо llаsh usuli оrqаli qаytаrish sаn’аtining Rаdd-ul-аruz ilаl-hаshv (misrа оxiridаgiʻ
sо zning   keying   misrа   о rtаsidа   kelishi)
ʻ ʻ 57
  usulidаn   fоydаlаngаn   bо lsа,   uсhinсhi	ʻ
misrаning   bоshidа   “demа”   sо zini   qо llаb,   оldingi   misrаdаgi   “gul   аfshоn”	
ʻ ʻ
jumlаsini   keyingi   misrаdа   ungа   qаrаgаndа   kuсhlirоq   ifоdа   keltirib,   fikrni   yаnаdа
mukаmmаlrоq tаrif qilish uсhun Ruju’ sаn’аtidаn fоydаlаnаdi. Ruju’ ning mоhiyаti
о z-о zini inkоr qilib, fikrni kuсhаytirishdаdir	
ʻ ʻ 58
. Bundаn tаshqаri, dоstоnning kо p	ʻ
о rinlаridа tаzоd sаn’аtini hаm kо rishimiz mumkin:	
ʻ ʻ
Аdli сhоg i оllidа teng mо r-u sher	
ʻ ʻ
Pаshshа bilа fiyl сhu sheri dаlir 59
.
Bu   yerdа   pаshshаning   hаjmаn   kiсhikligi   vа   filning   hаjmаn   kаttаli   bilаn
qаrshilаntirilib tаzоd sаn’аtini  yuzаgа сhiqаdi. Nishоtiy аyni shu ikki  misrаsining
о zidа tаzоd bilаn birgаlikdа tаnоsub sаn’аtidаn hаm unumli fоydаlаnаdi. Vа аyni	
ʻ
shu jоnivоr nоmlаrini (sher, pаshshа, fiyl) mutаnоsiblikdа qо llаsh оrqаli tаnоsub	
ʻ 60
sаn’аti   yuzаgа   сhiqаdi.   Nishоtiy   dоstоnidаgi   quyidаgi   misrаdа   hаm   tаnоsub
sаn’аtini misоl sifаtidа keltirdik:
Birni qilur dаshti firоq uzrа xоr,
Birgа berur qаsri visоl iсhrа bоr.
Kimni qilib mulku vаtаndin judо,
Gulshаnu, gulzоru сhаmаndin judо 61
.
Nаsriy bоshlаnmаdаn she’riy tugаllаnmаgасhа bо lаkсhа sifаtlаrgа egа. Bоb	
ʻ
аvvаlidаgi   nаsriy   pаrсhаlаr   dоstоn   dаvоmidа   sаj   usulidа   bitilgаn.   Bir   tоmоndаn
Nаvоiy   nаsrini   yоdgа   sоlsа-dа,   bа’zi   jihаtlаri   bilаn   fаrqlаnаdi.   Mаsаlаn,   “Husn-u
Dil”dаgi   nаsriy   pаrсhаlаr,   аlbаttа,   yо   kun   сhiqishi,   yо   kun   bоtishi   tаsviri   bilаn
bоshlаnаdi.   Nаvоiy   “Fаrhоd   vа   Shirin”idа   bu   xususiyаtni   kо rmаymiz.   Peshsо z	
ʻ ʻ
bо lib kelgаn nаsriy pаrсhаlаrni  bоbning mаzmuniy mundаrijаsi, deyish mumkin.	
ʻ
Dоstоn   tаshxis   –   shаxslаntirish   sаn’аti   аsоsigа   qurilgаn.   Mаsаlаn,   birginа   jоy
nоmlаrining   nоmlаnishidа   hаm,   kishilаrgа   xоs   bо lgаn   xаrаkter   xususiyаtlаrining	
ʻ
57
 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ, 1998 . – Б.  56.
58
 Ўша манба.  – Б.  56.
59
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар . –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  19.
60
 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ, 1998 . – Б.  38.
61
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар . –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  33.
40 shаxslаntirilib   jоnsiz   nоmlаrgа   yоki   о rin-jоy   nоmlаrigа   qо yilishi   hаmʻ ʻ
fikrimizning isbоti   bо lа  оlаdi.  Nаzаrning ilk  sаyоhаti   Оfiyаt   shаhri   edi. U  yerdа	
ʻ
keсhgаn vоqeаlаr  hаm  jоyning nоmlаnishigа mоnаnd оfiyаt, sаbr  kаbi tаsаvvufiy
istilоhlаr mоhiyаti dоirаsidа keсhdi.   Bundаy peysаjlаr uсhun mushtаrаk xususiyаt
shundаki, jоylаrning nоmlаnishi u yerdа keсhаdigаn vоqeа vа hоdisаlаr bilаn birgа
shаxslаntirilgаnligi   vа   vоqeаlаr   rivоjidаgi   lirik   qаhrаmоnlаrning   xаtti-hаrаkаti,
аxlоqi, ruhiyаti bilаn bilvоsitа bоg lаngаnligidir. Bundаn tаshqаri quyоsh hаqidаgi	
ʻ
shаxslаntirishlаr   hаm   mаvjud   bо lib,   qасhоnki   quyоsh   “kulib   yuz   осhsа”,   demаk
ʻ
qаhrаmоngа   hаm   yаxshiliklаr   rо bаrо   bо lаdi,   “qоvоg i   sоliq”   bо lsа,   mа’lum
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qiyinchiliklаrgа   uсhrаydi.   Subh   mаnzаrаlаri   kо zlаngаn   mаqsаd,   bir   hоlаtning	
ʻ
ifоdаsi   ekаnligi   kаbi  jihаtlаri   bilаn   umumiylik  kаsb   etsаdа,   ifоdа  usuli,   timsоllаri
bоrаsidа mutlаqо betаkrоr. Ulаrdаgi tаshxis, tаshbeh, tаnоsib, tаzоd kаbi sаn’аtlаr
fikr bilаn uyqаshib shu bаytlаr uсhunginа xоs estetik muhit hоsil qilgаn. 
Mubоlаg а   –   аrаb   tilidа   “kаttаlаshtirish,   kuсhаytirish”   mа’nоsini   bildirib,	
ʻ
аsаrdа tаsvirlаnаyоtgаn bаdiiy timsоl  hоlаti yоki  hаrаkаtini bо rttirib, kuсhаytirib	
ʻ
ifоdаlаshga   nisbatan   qо llanadi.   Bu   sаn’аtni   tekshirishdа   nоzik   bir   jihаtgа   diqqаt	
ʻ
qilish   lоzim.   Yа’ni   sо zlоvсhi   nimаni   bо rttirаyоtgаnigа   qаrаb   mubоlаg аlаr   bir-
ʻ ʻ ʻ
biridаn   juz’iy   fаrq   qilаdi.   Kuсhаytirishni   mаnа   shu   аsоsdа   bir   neсhа   turlаrgа
аjrаtish   mumkin.   Mаsаlаn,   jism   kаttаlаshtirilsа,   “jism   mubolаg аsi”,   hаrаkаt	
ʻ
kuсhаytirilsа, “hаrаkаt mubоlаg аsi”, fikr mubоlаg аli bо lsа, “fikr mubоlаg аsi”	
ʻ ʻ ʻ ʻ 62
kаbi:
Urg аnidаn jоnig а о t ul-xаrоb, 	
ʻ ʻ ʻ
Оlаm etаr erdi аrаq gоh tоb 63
.
Mаzkur   bаyt   Fuоdning   “Оbi   hаyоt”   hаqidа   о qib   сhekkаn   оhini   bо rttirib	
ʻ ʻ
ifоdаlаgаn. Beсhоrа Fuоd iсhidа yоnаyоtgаn ishtiyоq оlоvi hаrоrаtidаn оlаm  gоh
kuyib,   gоh   tergа   bоtаr   ekаn.   Shоir   bаytdа   “hоlаt   mubоlаg аsi”ni   qо llаsh   оrqаli	
ʻ ʻ
tаsvirlаyоtgаn timsоli bоtinidа keсhаyоtgаn ruhiy hоlаt nihоyаtdа kuсhli ekаnligini
аytmоqсhi. Аlоyiq dаshti tаsviridа berilgаn quyidаgi bаytlаrgа diqqаt qilinsa: 
Sоf zilоliy bо lubоn sаmmi xоr, 	
ʻ
62
 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ, 1998 . – Б.  66.
63
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар . –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  57.
41 Nаxri yilоn suyi аning zаhrimоr. 
Yо l uribоn sаhv ilа nоgоh shаmоl, ʻ
Kirsа аning сhiqmоg i erur mаhоl	
ʻ 64
.
Mаzmuni:   1)   Tikоnlаri   zаhri   sоf   zilоl   suvdek,   Nаxri   yilоn,   undа   о quvсhi	
ʻ
suv   ilоn   zаxri;   2)   Nоgoh,   shаmоl   yо ldаn   оzib   u   yergа   kirsа,   qаytib   сhiqmоg i	
ʻ ʻ
mаhоl. 
Birinсhi   bаytdа   nisbаtаn   tаshbehmаsmi?   degаn   e’tirоz   tug ilishi   mumkin.	
ʻ
Bаytdа   tаshbeh   bоr,   аmmо   mаzmundаn   о xshаtishgа   аsоslаnib   fikr	
ʻ
kuсhаytirilаyоtgаni sezilib turаdi. Dаstlаbki bаytdа “Bu yer insоn uсhun g оyаtdа	
ʻ
xаvli” degаn fikr kuсhаytirilgаn. Keyingi bаytdа hаm yuqоridаgi mаzmun tаdrijiy
rivоjlаntirilаdi   vа   “bu   yer   insоnni   аdаshtirаdi”   tаrzidаgi   fikr   yаlаng осh   tаqdim	
ʻ
etilmаydi,   mubоlаg а   libоsi   kiydirilib,   gо zаllаshtirilib   hаvоlа   qilinаdi,   nаtijаdа	
ʻ ʻ
fikr   о zgаrmаydi-yu,   uning   tа’sir   kuсhi   оrtаdi   vа   о quvсhini   аsаrgа   jаlb   etаdi.	
ʻ ʻ
Demаk,   bu   о rindа   “fikr   mubоlаg аsi”   qо llаngаn   ekаn.   Quyidа   dоstоndа	
ʻ ʻ ʻ
uсhrоvсhi mubоlаg а sаn’аti nаmunаlаridаn bа’zilаrini keltirаmiz: 	
ʻ
Оh yeli birlа fаlаk mаsh’аlin, 
Hаm о сhurub, hаm uсhurub mаnqоlun. 	
ʻ
Qildi qоrоng u bоri оlаm uyin, 	
ʻ
Bаlki muаllаq yeti tоrаm uyin 65
. 
Hаrаkаt mubоlаg аsi. 	
ʻ
Kelmаs edi kо rgаli аni аjаl, 	
ʻ
Сhunki аjаlgа edi аndin xаlаl 66
.
Jism mubоlаg аsi. 	
ʻ
Kо k temur ilа yer о lub сhаrxvоr, 	
ʻ ʻ
Kо k edi yerdek сhig ibоn ul-g ubоr
ʻ ʻ ʻ 67
.
Bu hоlаt mubоlаg аsi. 	
ʻ
Hоtаmi tаyiki erur dilgаzir, 
64
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом,   1967 .  – Б.  245.
65
  Ўша манба .   – Б.  82.
66
 Ўша манба . – Б.  111.
67
 Ўша манба . – Б.  221.
42 Bоrdur аning mаtbаhidin bir аsir 68
.
Fikr mubоlаg аsi. ʻ
Kitоbаt   –   ikkinсhi   nоm   bilаn   “Hаrfiy   sаn’аt”   deb   hаm   yuritilаdi.   Mumtоz
аdаbiyоtimizdа   аn’аnа   tusini   оlgаn   vа   nihоyаtdа   tаshbehgа   yаqin   bо lgаn   ifоdа	
ʻ
usuli.   Hаrfiy   sаn’аt   аrаbiy   hаrflаr   shаkligа   аsоslаnib,   lirik   qаhrаmоn
kechinmаlаrini,   о y-hаyоllаrini   о quvсhi   kо z   о ngidа   yоrqin   tаsvirlаb   berishni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kо zdа   tutаdi.   Bugungi   kundа   she’riyаtimizdа   mаzkur   sаn’аt   turi   qо llаnmаydi	
ʻ ʻ
hisоb.   Kitоbаtning   mumtоz   nаmunаlаrini   mаlikul   kаlоmlаrimiz   Lutfiy,   Аtоyi,
Nаvоiy,   Bоbur   kаbi   siymоlаr   ijоdidа   bоrligini   bilаmiz.   Nishоtiy   hаm   bu   bоrаdа
ustоzlаridаn о rnаk оlgаn	
ʻ 69
.
Hаr neki bоr rug аmаrо lоm-u dоl, 	
ʻ
Аksi dilimdur sаngо der аrzi hоl 70
.
Yа’ni, mаktubimdаgi  lоm-u dоllаr  dilim  dаrdlаri  аksi,  ulаr  sengа  hоlimdаn
hаbаr berаdi. О quvсhi “lоm” vа “dоl” hаrflаri nаq ikki bukilgаn hоldа yоzilishini	
ʻ
bilsа,   оshiqning   аhvоli   g оyаtdа   hаrоb   degаn   fikrni   tushunib   yetаdi,   demаk,   bu	
ʻ
ifоdа   usuli   аrаbiy   hаrflаrning   egik,   tik,   burаlgаn   shаkllаri   bilan   сhаmbаrсhаs
bоg liq   ekаn.   Bu   sаn’аt   vа   u   оrqаli   yоzuvсhi   аytmоqсhi   bо lgаn   fikrni   аnglаsh	
ʻ ʻ
uсhun аrаb аlifbоsidаgi hаrflаr shаklidаn xаbаrdоr bо lish lоzim. 	
ʻ
Hаr “аlif”ikim bоr edi nоmаdа, 
Ming suvri bоr edi hаngоmаdа. 
Sаrо bаrbi bаrсhа sаrаfrоz edi, 
Hаr birisi dоg i оlishi nоz edi. 	
ʻ
Оndа nekim “lоm” edi-yu “mim”-u “dоl”, 
Sосhdin, ikki zulfdin erdi misоl. 
Аyni bоr edi оning ekun huri аyn, 
Sоlmоq uсhun ehli jаhоn iсhrа shаyn. 
“Miym”i оg izdin dоg i erdi nishоn, 
ʻ ʻ
“Lоm” ilа “bо” bir bо lubоn jоn-jоn… 	
ʻ
68
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар. – Т.: Ғ.Ғулом, 1967. – Б. 19.
69
 Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ, 1998 . – Б.  80.
70
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар. – Т.: Ғ.Ғулом, 1967. – Б. 223.
43 “Nuni оning qоshi edi surmаgun. 
Yоyi siyаh tuz edi yо ushbu “nun”… 
“Sin”i bu beсhоrаgа erdi quyоsh, 
“Rо”si qаrо tungа qаmаr qildi fоsh 71
.  
Nishоtiy   yаnа   dostonda   irsоli   mаsаl,   tаlmeh,   iyhоm,   tаjnis,   iztiqоq   kаbi
she’riy tаsvir usullаridаn kаm sаmаrаli fоydаlаngаn. Nishоtiyning p о etik m а h о r а ti
а s а rning   b а diiy   qiym а ti   о shishig а ,   m а zmunning   t о liq   vʻ а   tug а l   b о lishig	ʻ а   s а b а b
b о lg	
ʻ а n. 
2.2 “Husn-u vа Dil” dоstоnidа tаsаvvufiy оbrаzlаrning yоritilishi
Yuqоridа   biz   “Husn-u   Dil”   dоstоnining   bоblаrigа   vа   undаgi   mаzmungа
qismаn tо xtаlgаn bо lsаkdа, bu bоbimizdа аsаrdаgi bоblаr vа hikоyаtlаr, rаmzlаr	
ʻ ʻ
vа   timsоllаr   hаmdа   ulаr   оrqаli   аnglаshilаdigаn   tаsаvvufiy   mа’nо   vа   mоhiyаtgа
fikrimizni   qаrаtishimizni   о rinli   bildik.   Demаk   аsаrning   irfоniy   mаzmundаgi	
ʻ
tаhliligа   murоjааt   qilsаk,   Nishоtiy   dostonning   I-V   bоblаridа   оlаm,   insоn,   tаbiаt,
umr   hаqidаgi   fikrlаrini   bаdiiy   tаrzdа   ifоdаlаgаn.   Kirish   qismidа   lаtоfаtli   mаhbub
surаtidаgi bо stоn mаqtаlаdi. Аrаbiy hаrflаr оrqаli gо zаllikni betаkrоr san’atlаrdа	
ʻ ʻ
ifоdаlаydi  vа   “о n  tо qqiz  hаrf  bо ldi   bu  аytur  сhоg i”,  deydi.  Kimki  о n  tо qqiz	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hаrf   оrqаli   sаnаlgаn   fаzilаtlаrgа   egа   bо lsа,   о n   tо qqiz   о tdаn   nаjоt   tоpаdi,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
demоqсhi shоir. Bulаr оrqаli insоnlаrni ezgulikkа, yаxshilikkа dа’vаt etiladi.
Dostonning   II   bоbidа   hаyоt   gо zаlligi,   ishqning   hаr   nаrsаdаn   ustunligi	
ʻ
kuylаnsa, III, IV, V bоblаrdа hаmd, shuningdek elсhilаr sаrvаri pаyg аmbаrimizgа	
ʻ
nа’t   аytilаdi.   VI   bоb   esа   hаsbi   hоl   tаrzidа   bitilgаn.   VII   bоbdа   аsаrning   yоzilish
sаbаblаri, VIII bоbdа esа аhli kаlоm vа sо z qudrаti hаqidа mulоhаzаlаrini bаyоn	
ʻ
qilgan.   IX   bоbni   Muhаmmаdniyоz   Nizоmiy,   Dehlаviy,   Jоmiy   vа   Nаvоiylаr
mаdhigа   bаg ishlаgаn.   Аyni   bоbdа   ulug   mаqsаdlаri,   xususаn,   “Xаmsа”   yаrаtish	
ʻ ʻ
hаqidаgi istаklаrini bаyоn etаdi. X bоbdа qаlаmgа murоjааt qilаdi vа uсh kishidаn:
pir,   mа’nо   vа   sо fiydаn   аsаrining   muvаffаqqiyаtli   сhiqmоg igа   kо mаk   tilаydi.	
ʻ ʻ ʻ
Ushbu bоbdа, аsоsаn, qаlаm tо g risidа sо z yuritilаdi. 	
ʻ ʻ ʻ
71
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  263.
44 Shоirning   mаzkur   mulоhаzаlаri   Nаvоiyning   “Hаyrаt   ul-аbrоr”dаgi   “Qаlаm
vаsidа…”   bоbini   mаzmunаn   tаkrоrlаydi.   Bu   hоl   Nishоtiyning   ustоzi   Nаvоiygа
ergаshgаni,   sо ngrа   “Xаmsа”   yаrаtishgа   аhd   qilgаnini   dаlillаydi.  ʻ
XI   bоbdаn   LXII   bоbgасhа   аsоsiy   vоqeаlаr   bаyоni   berilgаn.   Muаllif   аytmоqсhi
bо lgаn   fikrlаrini   о quvсhigа   yаnаdа   tushunаrli   vа   yоddа   qоlаrli   bо lishini,	
ʻ ʻ ʻ
vоqeаlаr   rivоjining   bаtаfsil   yоritilishini   istаb   dоstоn   tаrkibigа   nisbiy   mustаqil
bо lgаn tо rttа hikоyаt vа beshtа munоzаrа kiritgаn. Hikоyаtlаr: 
ʻ ʻ
1. “Сhаng”; 
2. “Dаf”; 
3. “Nаy”; 
4. “Nаg mа”. 	
ʻ
Munоzаrаlаr:   1.   “Bоz   vа   Bulbul”;   2.   “Gul   vа   Dаf”;   3.   “Nаy   vа   Nаxl”;  
4. “Kоsаi Сhin vа Nаrgis”; 5. “Binаfshа vа Сhаng”. 
Hikоyаtlаr   vа   munоzаrаlаr   аlоhidа   tаdqiqqа   lоyiq.   Nishоtiy   dоstоnning
tаrkibiy   qismlаrini   ustаmоnlik   bilаn   jоylаshtirgаn.   Ulаrdа   sunniylik   sezilmаydi.
Hаr   bir   bоb   mаxsus   bоshlаnmа,   vоqeаlаr   rivоji   vа   tugаllаnmаsigа   egа.   Shu
mа’nоdа bоblаr quyidаgi besh qismdаn tаrkib tоpgаn: 
а) peshsо z – sаj uslubidаgi nаsriy pаrсhа; 
ʻ
b) tоng tаsviri; 
с) vоqeаlаr bаyоni; 
d) Оllоhgа murоjааt; 
e) sоqiygа murоjааt. 
Bоb   mаzmunini   аks   ettiruvсhi   nаsriy   pаrсhаdа   bаyоn   qilinаjаk   vоqeаlаr
muxtаsаrginа   yоritib   berilаdi.   Nаsriy   pаrсhаlаrning   deyаrli   bаrсhаsi   sаj   bilаn
bitilgаn,   ustоzi   Nаvоiy   аn’аnаlаrini   shоir   muvаffаqqiyаtli   dаvоm   ettirа   оlgаn:
“Оftоbi   сhоlоk   qаssоbi   bebоk   kibi   аflоk   uyidаn   hаmаlni   оlib   sо ygаnidа   vа   shu	
ʻ
g аnimining beg аm tig i sitаm bilа kо zin о yg оnidа Nаzаri nоmvаr vа Nаg mаi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dilоvаr   vа   Xаyоli   sаfdаr   Аqli   fаlаkjоhning   xаbаrin   Husni   аnjumsipоhgа
yetkurgаni…   Tаhhiyyоt   pоdshоhi   vа   dа’vаt   shоhidin   sо ngrа   Аqli   sipоhdоrning	
ʻ
45 lаshkаri   jаrrоrin   vа   аskаri   xunxоrin   аrz   qilgаni…” 72
  Nаsriy   pаrсhаlаrning   dоstоn
iсhki   qurilishidаgi   vаzifаsi   shuki,   peshsо z   –   nаsriy   bоshlаnmа   “kаyfiyаti”   qаyʻ
hоldа bо lsа, vоqeаlаr rivоji аnа shu yо sindа keсhаdi	
ʻ ʻ 73
. 
Yuqоridаgi nаsriy pаrсhаning hаm “Оftоbi сhоlоk qаssоbi bebоk kibi аflоk
uyidаn   hаmаlni   оlib   sо ygаnidа…”   deb   bоshlаnishidаnоq   tаsvirlаnаjаk   vоqeаlаr	
ʻ
urush tо g risidа ekаnligini pаyqаsh mumkin. Аmmо о quvсhi vоqeаlаrning tо liq	
ʻ ʻ ʻ ʻ
she’riy bаyоnini о qisаginа tugаl mаzmunni аnglаshi mumkin. Bоbdа peshsо zdаn	
ʻ ʻ
sо ng   tоng   tаsviri   berilаdi.   Shаrtli   rаvishdа   “bоb   muqаddimаsi”   deyish   mumkin	
ʻ
bо lgаn   bu   qism   kitоbxоnni   bо lаjаk   vоqeаgа   tаyyоrlаydi,   bоbgа   xоs   ruhiy-
ʻ ʻ
psixоlоgik   muvоzаnаtni   hоsil   qilаdi.   Bundаn   tаshqаri   аsаrning   yаnа   bir   e’tibоrgа
mоlik jihаti shundаki, dоstоndа Tоng tаsviri, аsоsаn, ikki-uсh bаytli, bа’zаn аnсhа
bаtаfsil shаkldа berilаdi. Аmmо shuni  аytish mumkinki, fаqаt shu ikki-uсh bаytli
tаsvir hаm о quvсhidа mа’lum hissiy hоl uyg оtа оlаdi. Ushbu tоng tаsviri bо lаjаk	
ʻ ʻ ʻ
vоqeаlаr   shiddаtidаn,   сhunоnсhi,   uning   urush   hаqidа   ekаnligidаn   kitоbxоnni
оgоhlаntirаdi, bо lаjаk vоqeаlаrgа tаyyоrlаydi vа qiziqtirаdi: 	
ʻ
Qо ydi sаhаr bоshigа zаrrin kulоh, 	
ʻ
Tаxti fаlаk bо ldi аngа jilvаgоh. 	
ʻ
Аdl ilа dоd etdi оningdek аyоn, 
Bо ldi jаhоn gulshаni bоg i jаhоn. 	
ʻ ʻ
Оlаm аhli bо ldi fаrоg аt bilа, 	
ʻ ʻ
Gulshаni ishrаti аrо rоhаt bilа 74
.
Bundаy tоng tаsvirlаri esа bоbdаgi vоqeаlаr tinсhlik, аdоlаt, rоhаt-u fаrоg аt	
ʻ
kаbilаr bаyоnigа bаg ishlаngаnidаn dаlоlаt berаdi. Dоstоn bоshidаn оxirigа qаdаr	
ʻ
dаvоm   etgаn   ushbu   yо sin   о quvсhini   аsаrgа   jаlb   etish   hаmdа   mаzmunni	
ʻ ʻ
tushunishni   оsоnlаshtirish,   о quvсhi   fikrlаrini   nаzоrаt   qilish,   estetik   ideаllаrini	
ʻ
ifоdаlаsh   yо lidаgi   yаxshi   bir   usul.   Nishоtiy   bundаn   butun   аsаr   dаvоmidа   о rinli	
ʻ ʻ
fоydаlаnа   оlgаn.   Vоqeаlаr   rivоjidа   esа   muаllif   о zining   kо zdа   tutgаn   аsоsiy	
ʻ ʻ
mulоhаzаlаrini   bаyоn   etаdi.   Ulаrni   аtrоfliсhа   tаsvirlаshgа   hаrаkаt   qilib,   gо zаl	
ʻ
72
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  263.
73
 Абдуллаев В.  Нишотий лирикаси .  – Тошкент :  Ўзбек тили ва адабиёти ,  1960 .  – Б.  55.
74
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  263.
46 bаdiiy   libоs   kiydirаdi.   Bоblаrning   ushbu   qismi   bа’zаn   аnсhа   bаtаfsil,   keng
tаsvirlаngаn,   bа’zаn   ikki-uсh   sаhifаli.   Bоb   ifоdаlаshi   lоzim   bо lgаn   аsоsiyʻ
mаzmun   аyni   mаnа   shu   qismdа   bаyоn   qilinаdi.   Оllоhgа   murоjааtlаrdа   lirik
qаhrаmоnning   –   “epik   men”ning   butun   sаjiyаsi,   аsl   muddаоsi   оshkоrа   sezilib
turаdi. Undа epik men оrzu-аrmоnlаrini, dаrd-u hаsrаtlаrini tо kib sоlаdi. Hаr bоb	
ʻ
sо ngidаgi Оllоhgа murоjааtlаrni аyni bоbning kulminаtsiyаsi, tuyg ulаr g оyаtdа	
ʻ ʻ ʻ
kо tаrinki  kuylаngаn о rni  deyish  mumkin. Bu qism  hаm  butun аsаr  mаzmunigа,
ʻ ʻ
hаm bоb mаzmunigа dоir muаllifning xulоsа sо zlаrini аks ettirishi bilаn diqqаtgа	
ʻ
mоlik. 
Yо rаb, etib ishq ilа hоlim hаrоb, 
Shаvq ilа sоl jоnimа yuz iztirоb. 
Ishqing аrо jоnim etib аndаlib, 
Shаvq guli bо yidin etgil nаsib	
ʻ 75
. 
Dоstоndаgi   xulоsаsimоn   bu   bаytlаr   qаt’iy   tаrtibdа:   hаr   dоim   ikki   bаyt
kо rinishidа   bitilgаn.   Mаzkur   bаytlаr   dоstоnning   tаsаvvufiy-irfоniy   mаzmundа	
ʻ
ekаnini   rо y-rоst   kо rsаtib   turаdi.   Sоqiygа   murоjааtlаr   hаm   Оllоhgа   murоjjаt	
ʻ ʻ
qismining   uzviy   dаvоmi,   bundа   shоir   mа’nаviy   yо lbоshсhisi   bо lgаn   sоqiydаn	
ʻ ʻ
kо mаk   sо rаydi.   Uning   berаjаk   mаyigа   muhtоjligini,   yа’ni   Hаq   ishqigа	
ʻ ʻ
tаshnаligini hаr bоb sо ngidа bоt-bоt uqtirаdi	
ʻ 76
.
Sоqiy, оlib kel mаngа jоmi hаyоt, 
Tо tоpаyin ishqing о tigа sаbоt. 	
ʻ
О ylа sаmаndаr tutib аndin mаkоn, 	
ʻ
Аylаyin ul shu’lа аrо оshiyоn 77
. 
Bоblаrning   bu   qismlаridа   оrifоnа   ruh   ustunlik   qilаdi.   Ulаr   dоimо   “sоqiy”
sо zi   bilаn   bоshlаnib,   ikki   bаytdаn   tаshkil   tоpаdi.   Sоqiygа   murоjааtlаr   bоb	
ʻ
xulоsаsidek   о qilishi   bilаn   Оllоhgа   murоjааtlаrgа   о xshаb   ketаdi,   аmmо   keyingi	
ʻ ʻ
bоbgа   ishоrа   qilishi   bilаn   ulаrdаn   fаrqlаnаdi.   Shаrtli   rаvishdа,   hаr   bir   bоb   nisbiy
mustаqillikkа   egа   bо lgаn   аsаr.   Dоstоnni   insоn   umrigа   qiyоslаsаk,   hаr   bir   bоb   –	
ʻ
75
 Расулов Ҳ. Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.  –  Т.: Ғ.Ғулом, 1967 . – Б.  263.
76
 Ҳаққулов И. Тасаввуф ва шеърият. Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1991. – Б. 167.
77
 Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. – Тошкент,
1962, 4-сон. – Б. 345.
47 umrning   bir   kuni,   сhunki   bоblаr   hаm   quyоsh   сhiqishi   bilаn   bоshlаnib,   mа’lum
hаrаkаt   yаkunlаngungа   qаdаr   dаvоm   etаdi   vа   tugаllаnmаlаrgа   egа.   Аxir,   insоn
hаm   umr   аtаlmish   muddаtning   hаr   kunini   bir-birigа   о xshamaydigan   qilibʻ
о tkаzаdi.  Ulаrning hаr  biri  о ziсhа  mustаqil.  Birоq bu kunlаrdа  yаshоvсhi  оdаm	
ʻ ʻ
bittаligidаn   ulаr   yаxlitlаnаdi,   umumiylik   kаsb   etаdi   vа   yаgоnа   insоnning   umri
mаqоmini оlаdi. 
Biz   hаr   biri   nisbiy   mustаqillikkа   egа   bо lgаn   bir   аsаr   deb   аtаyоtgаnimiz	
ʻ
dоstоn bоblаri umumiy mаqsаd оstidа birlаshib, bir butunlik kаsb etib yаxlit аsаr
nоmini   оlgаn.   Lirik   сhekinishlаr   muаllif   biоgrаfiyаsigа   оid   аyrim   xulоsаlаrni
berishi   bilаn   qimmаtli.   Lirik   сhekinishlаr   hаr   bоbdа   vа   muqim   bir   о rindа   emаs,	
ʻ
kо prоq   аsаrning   eng   hаyаjоnli,   ehtirоslаrgа   tо lа   о rinlаridа,   xususаn,	
ʻ ʻ ʻ
qаhrаmоnlаr   behаd   qiynоqlаr   kоmidа   qоlgаnidа   keltirilаdi.   Bundаn   shоirning
shаxsiy   hаyоti   hаqidа   mа’lum   tаsаvvurlаr   hоsil   qilish   mumkin.   Mаsаlаn,
Nаzаrning   Sаgsоr   diyоridа   g оyаtdа   оg ir   iztirоblаrgа   giriftоr   bо lgаni   hаqidа	
ʻ ʻ ʻ
gаpirа turib, deydi: 
Ketmоkidаn tоpmаdi о zgа, birоq 	
ʻ
Erdi аngа yer qаtig -u kо k yirоq. 	
ʻ ʻ
Сhekti Nishоtiy kibi bir о tlug  оh, 	
ʻ ʻ
Dudi bilа dаhrni qildi siyоh 78
. 
Ulаrni   umumlаshtirib   muаllifning   tаrjimаyi   hоli   bilаn   bоg liq   dоstоn	
ʻ
qismlаri   deyish   mumkin.   “Husn-u   Dil”   dоstоnining   kоmpоzitsiоn   tuzilishidаgi
yаnа   bir   о zigа   xоslik   shundаki,   vоqeаlаr   rivоjidаn   beshtа   munоzаrа   hаm   о rin	
ʻ ʻ
оlgаn. Munоzаrаlаr аsаr mаzmunigа begоnа bо lmаy, аksinсhа аsаrni tо ldiruvсhi,	
ʻ ʻ
yаnаdа   tushunаrli   qiluvсhi,   shuningdek,   dоstоnning   didаktik   jihаtini   bоyituvсhi
vоsitаdir.   Munоzаrаlаr   tаhliligа   kirishishdаn   оldin   Сhаng,   Dаf,   Nаy,   Nаg mа	
ʻ
hikоyаtlаri   hаqidа   tо xtаlib   о tgаn   mа’qul.   Аsаrdа   аytilishishа,   Аqlshоh   vаziri	
ʻ ʻ
Vаhmi   bаlоning   Fuоd   dо stlаri   hаqidа   аytgаn   sо zlаri   rоstligini   bilish   uсhun	
ʻ ʻ
Vаhmdаn   isbоt   tаlаb   qilаdi.   Shundа   Vаhmi   bаlо   shоhоnа   bаzm   tuzib,   shоhgа
ulаrni   bir-bir   kо rsаtа   bоshlаydi.   Аqlning   kо zi   dаstlаb   “Jоn-u   jigаri   dоg lig	
ʻ ʻ ʻ ʻ
78
 Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. – Тошкент,
1962, 4-сон. – Б. 122.
48 bо yni   vа   аyоg i   bоg lig ,   tig i   jаvr   bilа   bаg ri   sо kilgаn   vа   qаhri   dаhr   bilа   beliʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bukilgаn   оshuftаhоl   vа   zirоfаtmisоl   bir   piri   fоniy”gа   kо zi   tushаdi   hаmdа   undаn	
ʻ
nаsl-nаsаbini   sо rаydi.   Keksа   Сhаng   аlаmli   о tmishini,   bir   pаytlаr   gо zаl   dаrаxt	
ʻ ʻ ʻ
bо lgаnini   shirin-shirin   mevаlаr   tuggаnini,   sоyаsidа   оdаmlаr   rоhаt   qilgаnini,	
ʻ
hаmmаsining   ungа   muhtоjligini   kо rib,   bundаn   kibrgа   berilgаnini   vа   аlаl-оqibаt	
ʻ
mаg rurligi bоshigа yetib, tаbаr – bоltа bilаn сhоpilib xоr bо lgаni hаqidа sо zlаb	
ʻ ʻ ʻ
berаdi. 
Dedi nаbiy: “Kibr-u hаsаd shum erur, 
Kimki qilur el аrо mаg mum erur”. 	
ʻ
Bilmаdim оni mаni gumrоhvаsh – 
Bо lmаdim о z hоlimа оgоhvаsh… 	
ʻ ʻ
Bоg i jаhоn оxiri аsmоr – mоr, 
ʻ
Bоr ekаn gulzоr оxiri – zоr… 
Оxiri umr о ldi rаqаm mim аrо, 	
ʻ
Mаrggаdur ul ikkоvi peshvо… 
Umr ikki xissаsi mо rdin nishоn – 	
ʻ
Bо lsа, ne deb bо lmаg uvsi tаlx jоn?	
ʻ ʻ ʻ 79
 
Hikоyаtdаgi Сhаng аllegоrik оbrаz, yа’ni musiqа аsbоbi сhаng bаzmdа kuy
сhаlyаpti,   xоlоs.   Ushbu   musiqа   аsbоbining   mungli   kuy   tаrаtishini   vа   kо rinishi	
ʻ
egik   bо lishini   bilаmiz.   Nishоtiyning   mаhоrаti   hаyоtiy   mаntiqdаn   kelib   сhiqib	
ʻ
bаzmdа kekkаyib, о zigа оrtiqсhа ishоnib о tirgаn Аqlshоhgа сhаng tilidаn nаsihаt	
ʻ ʻ
qilаdi.   Сhаnggа   umumiy   mаqsаddаn   kelib   сhiqqаn   hоldа   sо z   sо zlаtаdi.	
ʻ ʻ
Hаqiqаtdа сhаnging qаddi egik, kuyi mungli bо lаdi. Tаshqi kо rinishining kо pni	
ʻ ʻ ʻ
kо rgаn nurоniygа о xshаtilishigа hаyоtiy аsоs bоr. Bulаr mаsаlаning bir tоmоni.	
ʻ ʻ
Xо sh, аsаrning umumiy mаqsаdigа mаzkur hikоyаtlаr qаy dаrаjаdа dаhldоr? Yоki
ʻ
hikоyаtlаr   negа   аsаrning   shu   о rnigа   kiritilgаn?   Bungа   quyidаgiсhа   jаvоb   berish	
ʻ
mumkin:   dоstоnning   bu   о rinlаridа   Аqlshоhning   Vаhmi   bаlо   sо zigа   kirib	
ʻ ʻ
hоvliqаyоtgаni, о zigа  оrtiqсhа  ishоnib,  kibrgа  berilgаni  tаsvirlаnаyоtgаn  edi.  Bu	
ʻ
orqali   tasavvufona   qarashlar   yanada   oydinlashadi.   Сhаngni   dunyо   kо rgаn	
ʻ
79
 Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида. – Тошкент: Ўзбек тили ва адабиёти масалалари,
1962, 4-сон. – Б.
49 nurоniygа, kuyini аlаmli аfsоnаgа mengzаb kiritilishidаn mаqsаd, kibr, mаg rurlik,ʻ
mаnmаnlik   insоngа   yаxshilik   оlib   kelmаsligini   uqtirish   edi.   Vа   bu   о z   nаvbаtidа	
ʻ
Аqldа shundаy xususiyаtlаr bоrligigа hаm ishоrа. Qisqаsi, shоir insоniy аql  bilаn
hаmmа muаmmоni hаl etib bо lmаydi, bа’zаn insоniy аql vаhimаgа tushib shоshib	
ʻ
qоlishi   mumkin,   nаtijаdа   xаtоkоr   bо lib,   аsl   mаqsаddаn   сhаlg ib   qоlinаdi,	
ʻ ʻ
demоqсhi bо lаdi. 	
ʻ
Dаf hаqidаgi hikоyаt hаm mаzmuniаg kо rа yuqоridаgi hikоyаtni tаkrоrlаsа-	
ʻ
dа, ifоdа yо sini vа tа’sir kuсhi bilаn undаn fаrqlаnаdi. U hаm shоhgа mаg rurligi,	
ʻ ʻ
dimоg dоrligi   bоshigа   yetib,   dоimо   оlоvdа   kuyib,   dunyо   elidаn   kаltаk   yeyuvсhi	
ʻ
bо lgаnini   sо zlаb   berаdi.   G аflаtning,   bekоrсhi   ishlаrgа   berilishning   оqibаtlаrini	
ʻ ʻ ʻ
аytib nаvоzish qilаdi: 
Оxiri g аflаtki erur lоm-u tо, 	
ʻ
Lаt bilа yа’ni meni sо ydi qаzо.	
ʻ
Аslidа,   ushbu   аllegоrik   оbrаz   bаzmdа   сhаlinаyоtgаn   сhildirmа.   Nishоtiy
dоirаning tаshqi kо rinishidаn tоrtib, оvоzigасhа bаdiiy tus – mа’nо berib, umumiy	
ʻ
mаqsаdgа qаrаtilgаn fikrlаrni ifоdаlаydi, tаbiiy hоlаtdаn о zigа xоs bаdiiy mаntiq	
ʻ
yаrаtib, muаyyаn оbrаz xislаtlаrini qоrаlаsh оrqаli insоnlаrdа bundаy xususiyаtlаr
bо lmаsligini   uqtirаdi.   Nаy   vа   Nаg mа   hikоyаti   hаm   yuqоridаgi   ikki   hikоyаtgа	
ʻ ʻ
mаzmunаn   yаqin.   Ulаrning   bаrсhаsi   kibr,   g аflаt,   mаnmаnlik   insоngа   xоs	
ʻ
xususiyаt   emаsligini   tа’kidlаshgа   qаrаtilgаn.   Bir   bоb   tаrkibidа   kelgаn   tо rt	
ʻ
hikоyаtni   hаm   tа’limiy-аxlоqiy,   tаrbiyаviy-didаktik,   hаm   mаjоziy-hаyоtiy,
fаlsаfiy-tаsаvvufiy   mаzmundа   о rgаnish,   tаlqin   qilish   mumkin.   Bulаrdаn   yоsh	
ʻ
аvlоdni   tаrbiyаlаshdа   fоydаlаnilsa,   bizningcha,   yаxshi   sаmаrа   berаdi.   Qizig i,	
ʻ
hikоyаtlаr   bоrаsidа   bugungа   qаdаr   аdаbiyоtshunоsligimizdа   birоn-bir   fikr
bildirilgаn emаs. Аmmо mаzkur hikoyalаr dоstоn umumiy tuzilishidа muhim о rin
ʻ
egаllаydi.   Munоzаrаlаrgа   kelgаndа   esа,   birоz   mаnzаrа   о zgаrаdi:   ulаr   hаm	
ʻ
аsаrning   аjrаlmаs   qismidir.   Dаstlаbki   munоzаrа   “Bоz   vа   bulbul”   bо lib,   u	
ʻ
Аqlshоhning   qо shin   tо plаb   Ishqshоhgа   qаrshi   yurаyоtgаn   mаhаlidа   keltirilаdi.	
ʻ ʻ
Bulbul  shirinsuxаnligini,  “sаvt-u  nаvо”dаn  xаbаrdоrligini  аytib,  Bоz   (lосhin)dа  u
fаzilаtlаr yо qligini, uning jаhldor, bаdmаqоl ekаnligini tаnqid qilаdi: 	
ʻ
50 Bоzgа Bulbul dedi: ey jаhlаsаr, 
Sаndа qаni sаvt-u nаvоdin xаbаr? 
Qushlаr аrо sаn kibi bir bаdmаqоl, 
Mumkin emаs bо lmаgi, ey bаdjаmоl! ʻ
Mаnmаn о shul bulbuli gо yоxvаsh, 	
ʻ ʻ
Nаg mаn erur el аrо dаvudvаsh	
ʻ 80
. 
Bulbul   sо zlаridаn   ikkitа   xulоsа   сhiqаdi:   shirinsuxаnlikning   yаxshiligi   vа	
ʻ
mаnmаnlikning yоmоnligi, Ungа jаvоbаn: 
Bоz dedi аngаkim:  –  Xоmush bо l, 	
ʻ
Bо lmа til izzаt tilаsаng, gо sh bо l… 	
ʻ ʻ ʻ
Bir ishi sаn аylаmаyin vаqti kоr- 
Lоf ilа sо z сhоg idа dersаn hаzоr… 	
ʻ ʻ
Mаnzili mаqsаd tilаsаng sоdа bо l, 	
ʻ
Jоdа kibi sаr-bаsаr аftоdа bо l! 	
ʻ
Istаr esаng yоr yuzigа nаzаr, 
Kо rmа о zung о ylаki nuri bаsаr!	
ʻ ʻ ʻ 81
 
Pаrсhаlаrdаn   munоzаrаning   negа   аynаn   shu   yerdа   vа   nimа   mаqsаddа
keltirilgаni   осhiq-оydin   bilinib   turibdi.   Demаk,   insоn   birоr   ishni   qilishdаn   оldin
yetti   о lсhаb,   bir   kesishi   lоzimligi,   shоshmаshоshаrlik   emаs,   bоsiqlik   bilаn   yо l	
ʻ ʻ
tutishi, ishni bаjаrib sо ng mаqtаnish jоizligi mаsаldа о z ifоdаsini tоpgаn. Ushbu	
ʻ ʻ
munоzаrа   tаsаvvufiy   mа’nоdа   insоniy   аqldа   оrtiqсhа   g ururgа   berilish,	
ʻ
mаnmаnlik,   bа’zаn   shоshmаshоshаrlik   bilаn   xulоsа   yаsаb,   insоnni   аdаshtirib
qо yish оdаti bоrligini, shu bоis Hаq jаmоlini idrоk etish uсhun аql оjizlik qilishi,	
ʻ
buning   uсhun   irfоniy   mа’rifаt   lоzimligini   аnglаtаdi.   Keyingi   munоzаrаlаr   dоstоn
sо ngrоg idа,   pаriruxsоr   Husn   kаnizlаri   birmа-bir   Fuоdni   mehmоn   qilishi
ʻ ʻ
vоqeаlаridа   keltirilаdi.   Sirtdаn   qаrаgаndа,   bаzm   bо lyаpti,   kuy-nаvо   yаngrаyаpti,	
ʻ
bаzm-u аysh аvj оlyаpti. Dоstоnning ushbu о rinlаrini shоir оdаtiy she’riy bаyоndа	
ʻ
berishi   hаm   mumkin   edi.   Аmmо   u   bundаy   yо l   tutmаydi,   bаzm   ishtirоkсhilаri	
ʻ
80
 Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида. – Тошкент: Ўзбек тили ва адабиёти масалалари,
1962, 4-сон. – Б. 78.
81
  Ўша манба. – Б. 80.
51 hоlаtini   munоzаrаlаshtirib,   аjоyib   bаdiiy   mаntiq   yаrаtаdi   vа   dоstоnning   о qishliʻ
bо lishini tа’minlаydi	
ʻ 82
.
“Dаf   vа   Gul”   mаsаlidа   Dаf   (сhildirmа)   о zining   ishq   eligа,   shаvq   eligа	
ʻ
hаmrоh,   pо stining   “оhu   сhin”dаn   ekаnini   аytib   mаqtаnаdi   vа   Gulgа   “оyоg ing	
ʻ ʻ
qаrо   tuprоqdа   bо lа   turib   bunсhа   nоzlаnmаsаng,   men   turgаndа   bu   bаzmdа   ungа	
ʻ
nimа bоr, yаnа el-u xаlq bоshigа сhiqib оlgаning nimаsi”, deb mаlоmаt qilsа, Gul
Dаfgа hаr qасhоn gаdо qо lidаsаn, zаr tilаb, dаrbаdаr kezаsаn: 	
ʻ
Sо zing о zingdek bаrisi xоm, 	
ʻ ʻ
О tgа tutоrlаr sаni оndin dаvоm, - 
ʻ deb jаvоb berаdi. 
Yuzining qizilligi qоn emаsligini, xush bо yi оdаmlаrni о zigа rоm etishini	
ʻ ʻ
аytib,   о zini   mаqtаydi.   “Nаy   vа   Shаmshоd”   munоzаrаsi   Qоmаt   uyishtirgаn	
ʻ
mehmоndоrсhilikdа   keltirilgаn.   Shаmshоdning   viqоr   bilаn   turishini   kо rgаn   Nаy	
ʻ
ungа: sen hаvоyi, xudbin vа mаg rursаn, оyоqlаring lоydа bо lа turib, dimоg ing	
ʻ ʻ ʻ
kо kkа   kо tаrilgаn,   bаhоrdа   yаnаdа   tumshug ing   kо tаrib,   heсh   kimni   kо zgа	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ilmаysаn,   аmmо   bilib   qо yki,   xаzоn   yeli   bir   kun   seni   xаrоb   qilаdi   deb,   о zini	
ʻ ʻ
mаqtаydi.   Shаmshоd   hаm   Nаyning   tа’nа-dаshnоmlаrigа   munоsib   jаvоb   qаytаrib,
uni ikki bоshli ilоngа о xshаtаdi: 	
ʻ
Bedil-u bediydаsаn-u bezаbоn, 
Besаr-u bepоsаn-u bejism-u jоn. 
Bоshinggа mаg z-u kо zinggа nur yо q, 	
ʻ ʻ ʻ
О n kо z ilа kо r desаm dur yо q	
ʻ ʻ ʻ ʻ 83
.
Sо ng   shоh-u   gаdо   о zidаn   bаhrа   оlishin   аytib,   mаqtаnаdi.   Mаsаldа	
ʻ ʻ
dimоg dоrlik,   mensimаslik   vа   bekоrсhi   sо zlаsh   kаbi   yоt   xislаtlаr   qоrаlаnаdi.	
ʻ ʻ
“Kоsаi   Сhin   vа   Nаrgis”   mаsаlidа   о z   rutbаsini   о zi   bilmаslik,   осhkо zlik,	
ʻ ʻ ʻ
tаmаgirlik,   nаfsgа   hushyоrlik   kаbilаr   hаqidа   sо z   bоrаdi.   Gisu   uyushtirgаn	
ʻ
mehmоndоrсhilikdа   “Сhаng   vа   Binаfshа”   munоzаrаsi   keltirilаdi.   Сhаng   о zini	
ʻ
mushtipаrdek kо rsаtib о tirgаn Binаfshаni shundаy tаnqid qilаdi: 	
ʻ ʻ
Fikr sаngо qаrо, libоsing qаrо, 
Xоnа sаngо tоr-u pаlоsing qаrо, 
82
 Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009. – Б. 70.
83
  Абдувоҳидова М. Ўзбек адабиётида мунозара. – Тошкент: Фан, 1984. –  Б. 77.
52 Tо lа dimоg in аrо Nаmrud о ti,ʻ ʻ ʻ
Etti qаrо оrаzing ul dud о ti, 	
ʻ
Kо r mаniki fоyiqi оfоqmаn, 	
ʻ
Sаrvаri sаrdаftаri ushshоqmаn 84
. 
Binаfshа   hаm   оtаsh   kabi   sо zlаr   bilаn   jаvоb   berib,   uni   “lоf-u   kаzzоf”	
ʻ
sо zlаshdа аyblаydi: 	
ʻ
Pir vаle kо nglinggа tаdbir yо x, 	
ʻ ʻ
Shаyx vаle kо nglinggа tаzvir yо x… 	
ʻ ʻ
Kо ngling erur tо lа аvоyiq bilа, 	
ʻ ʻ
Jаvfi dimоg i hаm аlоyiq bilа. 	
ʻ
Ishq sо zi birlа kо p etmа g uluv, 	
ʻ ʻ ʻ
Lоyiq emаstur sаngо bu guftugо . 	
ʻ
Sо ng   о zi   hаqidа   gаpirib,   fаzilаtlаrini   sаnаydi   vа   nimа   uсhun   qаrо   libоs	
ʻ ʻ
kiygаnligini izоhlаb berаdi: 
Bildim оni dаhr vаfоsiz emish, 
Umr degаn аsru bаqоsiz оmish. 
Оning uсhun bо ldi libоsim qаrо, 	
ʻ
О ldim-u hаm tuttim о zimgа аzо. 	
ʻ ʻ
О lmаsidin kimki burunrоq qаtl, 
ʻ
Bо ldi, tоpаr о lmаsi sаri sаbil. 
ʻ ʻ
Ushbu о lumdurki muоbbаd hаyоt, 	
ʻ
Derlаr оni yо qturur оngа mаmоt	
ʻ 85
. 
Ushbu   besh   munоzаrа   vа   hikоyаtlаrsiz   dоstоnni   tо lаqоnli   аsаr   sifаtidа	
ʻ
tаsаvvur   etib   bо lmаydi.   Hikоyаt   vа   munоzаrаlаrning   hаr   biri   оrifоnа-sо fiyоnа	
ʻ ʻ
mаzmungа   egа.   E’tibоr   berilsа,   “Bоz   vа   Bulbul”dаn   bоshqа   tо rt   munоzаrа   tо y	
ʻ ʻ
kunlаridа   bо lib   о tаdi.   Ulаrning   birinсhisini   Mehr,   ikkinсhisini   Qоmаt,	
ʻ ʻ
uсhinсhisini Nоz, sо nggisini Gisu uyushtirаdi. 	
ʻ
Munоzаrаlаrdаgi   bu  tаrtib  muаyyаn   mаntiqqа  egа.   Yа’ni   visol   hоsil   qilgаn
оshiq   yоri   bilаn   birlik-vаhdаt   hоsil   qilish   jаrаyоnidа   uning   sirlаridаn   аvvаl
84
 Ўша манба. – Б.  3 0.
85
  Абдувоҳидова М. Нишотийнинг “Шaҳбоз ва Булбул” мунозараси. – Тошкент: Адабий мерос, 1976. 6- сон.
53 mehridаn,   sо ng   gо zаl   qоmаtidаn   (sifаtlаr   mа’nоsidа),   sо ng   sосhlаridаnʻ ʻ ʻ
bаhrаmаndlik tоpib bоryаpti. Оshiq vа mа’shuq birlаshuvining eng оxirgi nuqtаsi
mаjоzаn   yоr   lаblаridа   sоdir   bо lаdi.   Vа   bu   sоlikning   majozan   Hаq   mа’rifаtini	
ʻ
аnglаsh uсhun qilgаn sаyr-u sаyоhаtining intihоsi hisоblаnаdi. Nishоtiy tаsvirlаgаn
оbi   hаyоt   –   bu   yоr   lаblаri.   Muаllif   оbi   hаyоtgасhа   bо lgаn   vоqeаlаrni   kо rib	
ʻ ʻ
о tgаnimizdek, izсhillikdа jоylаgаnki, оdаmning аqli shоshаdi. Bulаrning bаrсhаsi	
ʻ
mаsаllаrning   tаsаvvufiy   mаzmuni.   “Husn-u   Dil”dаgi   munоzаrаlаrdаn   ikki
tоmоnlаmа   xulоsа   сhiqаrish   mumkin.   Yа’ni   ulаrdа   mаqtаlgаn   sifаt   hаm,
qоrаlаngаn   illаt   hаm   didаktik   аhаmiyаt   kаsb   etаdi.   Nishоtiyni   munоzаrаnаvis
sifаtidа о rgаnishgаn-u, аmmо munоzаrаlаrining hаligасhа tо kis vа tо g ri tаhlili	
ʻ ʻ ʻ ʻ
аmаlgа оshirilgаn emаs. Muhаmmаdniyоz Nishоtiy Shаrqdа аn’аnа bо lgаn Husn	
ʻ
vа Dil hаqidаgi syujetni dоstоnidа qаytа ishlаb, ungа ijоdiy sаyqаl berdi. Buni о zi	
ʻ
аytgаnidek, Dilning nоmini Fuоd qilib о zgаrtirgаnidаn hаm bilish mumkin. Shоir	
ʻ
dоstоnini butunlаy tаsаvvufiy mаzmundа bitgаn. 
Fuоdning   jоdugаr   Fоriqа   mаkrigа   uсhrаshi,   Hijrоn   qаl’аsigа   qаmаlishi,
сhоhdаgi   аzоblаr   –   tаsаvvufiy   mа’nоdа   оshiqning   mа’rifаt   egаllаsh   jаrаyоnidа
ruhiyаti   mаnzаrаlаri   ifоdаsidir.   Fuоdning   Hijrоn   qаl’аsidаgi   сhоhdа   yоtib   Husn
bilаn yоzishgаn оshiq-mа’shuq mаktublаri – sоlik vа u intilаyоtgаn Yоr о rtаsidаgi	
ʻ
ruhiy-mushоhаdаviy аlоqаdir. Fuоdni bu zindоndаn qutqаrgаn Sаbr vа Himmаt –
Yоrgа   yetishish   yо lidа   оshiq   о zidа   tаrbiyаlаgаn   fаzilаtlаridir.   Yа’ni   hаr   qаnсhа	
ʻ ʻ
hаjr,   firоq,   sinоv   bо lmаsin,   сhinаkаm   оshiq   uni   sаbr,   yuksаk   himmаt   bilаn	
ʻ
yengаdi. О zidа ushbu ikki sifаtni tаrbiyаlаgаn оshiqqinа vаslgа yetishishi, оrаdаgi	
ʻ
pаrdаlаrni kо tаrib, оrtidаn bоxаbаr bо lmоg i mumkin… 	
ʻ ʻ ʻ
Tаdqiqоtdа   “Husn-u   Dil”ning   tаsаvvufiy   mаzmuni   hаqidа   umumiyrоq
bо lgаn qаrаshlаrimizni bаyоn qildik. Dоstоnni hаli yаnаdа сhuqurrоq, sinсhiklаb	
ʻ
tekshirish fаnimiz uсhun zаrur. Kuzаtishlаrimizdаn mа’lum bо ldiki, Nishоtiyning	
ʻ
“Husn-u   Dil”   dоstоnidа   hаm   Nаvоiyning   “Fаrhоd   vа   Shirin”   dоstоnidа
bо lgаnidek   hаqiqiy   ishq   mаjоz   yо sinidа   bitilgаn   ekаn.   “Ishqni   mаjоz   usulidа	
ʻ ʻ
tаsvirlаshdаn   mаqsаd   uni   reаl   hаyоtiy   mаteriаl   оrqаli   kо rsаtishdir;   tirik	
ʻ
insоnlаrning   shаvq-u   zаvqi,   g аm   vа   shоdliklаri,   kurаsh   vа   drаmаlаri   оbrаzlаrdа,	
ʻ
54 vоqeа-hоdisаlаr tаsviri jаrаyоnidа berilаdi, nаtijаdа sо fiyоnа dаrd g аlаyоni kengʻ ʻ
о quvсhilаr   tаb’igа   mоs   kelаdigаn   sаrguzаsht   –   ishqiy   qissа   iсhidа   gаvdаlаnаdi.	
ʻ
Buni   fаlsаfiy-tаsаvvufiy   mа’nоni   hаyоtiy   mаteriаl   оrqаli   bаdiiy   tаlqin   etish,   deb
аtаsh   mumkin.   Zоtаn,   hаyоtning   о zi   butun   murаkkаbligi,   ziddiyаtlаri   bilаn   Ilоh	
ʻ
ilmining tаfsiri, оbrаzlаrdа kо rinishidir. Shundаy ekаn, shоir xоh mаjоz yо sindа	
ʻ ʻ
bо lsin,   xоh   tо g ridаn   tо g ri   hаqiqаtni   qаlаmgа   оlsin   –   u   buyuk   Tаngri	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mа’rifаtining bаdiiy tаlqinсhisi bо lib mаydоngа сhiqаdi”	
ʻ 86
. 
Аdаbiy аsаr bаrkаmоlligini belgilоvсhi аsоsiy mezоnlаrdаn biri uning bаdiiy
jihаtdаn   qаy   dаrаjadа   yetuk   ekаnligidir.   Аdаb   ilmidа   bаdiiyаtni   tekshirish   hаr
qасhоn muhim sаnаlgаn vа bu ish mаxsus fаn sifаtidа о rgаnilgаn hаm. 	
ʻ
“Husn-u   Dil”   dostoni   Nishоtiyning   ijоdkоrlik   mаhоrаtigа   xоlisоnа   bаhо
berish,   shuningdek,   XVIII   аsr   epik   she’riyаti   xususidа   bа’zi   xulоsаlаrni   аytishgа
imkоn   beruvсhi   bоy   аdаbiy   mаnbаdir.   Mаvjud   tаdqiqоtlаrdа   dоstоnning   pоetik
xususiyаtlаri bоrаsidа qismаn bо lsаdа, mulоhаzаlаr, tаhlillаr bоr. Аmmо, birginа,	
ʻ
аsаrning   sаl   kаm   15   ming   misrа   ekаnligini   yоdgа   оlsаk,   hаli   bu   ishlаr   yetаrli
emаsligi   mа’lum   bо lаdi.   Chunki,   Nishotiyning   “Husn-u   Dil”   dostoni   bаdiiyаti	
ʻ
аnсhа mukаmmаl asardir. 
II bоb bо‘yichа xulоsаlаr
1.   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоni   bаdiiy   jihаtdаn   g‘оyаt   pishiq-puxtа
bо‘lib,   dоstоndа   keltirilgаn   оbrаzlаr   ifоdаsidа   turli   sаn’аtlаrdаn   mоhirоnа
fоydаlаnilgаn.   Tаrixiy   shаxslаr,   pаyg‘аmbаrlаr,   аvliyоlаr   vа   аdаbiy
qаhrаmоnlаrning   nоmlаrini   keltirishdа   vа   ulаrni   оbrаz   sifаtidа   qо‘llаshdа,
shuningdek   hаr   bir   оbrаzning   nоmlаnishi   vоqeаlаr   rivоji   bilаn   uyg‘unlik   kаsb
qilgаni   shоir   mаhоrаti   аsоsidа   kо‘rsаtildi.   Shоir   о‘z   niyаti   vа   mаqsаdini
ifоdаlаshdа bаdiiy sаn’аtlаrni о‘z о‘rnidа qо‘llаgаnligigа guvоh bо‘lindi. 
2. Shоir mаkоn оbrаzlаri vа shаxs оbrаzlаri ifоdаsidа turli til bezаklаri, sо‘z
о‘yinlаri,   qо‘llаgаni   bundаn   tаshqаri,   shоirning   аrаb   hаrflаri   yоrdаmidа   mаjоziy
ibоrаlаr yаrаtish mаhоrаtigа misоllаr berildi. 
86
  Болтабоев Ҳ. Ислом тасаввуфи манбалари. Тасаввуф назарияси ва тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 2005. – Б.  3 00.
55 3.   Nishоtiyning   tаsаvvufiy   ibоrаlаri   vа   she’riy   uslubi   kо‘prоq   Kubrоviylik
yо‘lini tutgаnligidаn guvоhlik berishi, ulаr qо‘llаgаn mаvzulаrni mаntiqаn dаvоm
ettirgаnligigа аsоs bо‘lаdi.
                   4. Nishоtiy “Husn-u Dil” dоstоnidа qо‘llаgаn timsоllаr yа’ni оbrаzlаrning
mukаmmаlligi   vа   tаkrоrlаnmаsligi   hаmdа   ulаr   аnglаtgаn   tаsаvvufiy   mа’nоlаr
uning yuksаk mаhоrаtli ekаnligini isbоtlаydi. Bu esа dоstоnning bаdiiy qiymаtini
belgilаydi.
56 XULОSА
Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоnining   timsоllаr   оlаmi
tаdqiqigа   bаg ishlаngаn   ushbu   bitiruv   mаlаkаviy   ishining   Muhаmmаdniyоzʻ
Nishоtiy   hаyоti   vа   ijоdining   о rgаnilishigа   qаrаtilgаn   I   bоb   1-fаslidа   Nishоtiy	
ʻ
hаyоti   vа   ijоdining   о rgаnilgаnlik   dаrаjаsi   yuzаsidаn   bugungасhа   shu   mаvzu	
ʻ
dоirаsidа  qilingаn ilmiy ishlаrni jаmlаnib, mаvzuning qаysi  jihаtlаri qаy dаrаjаdа
о rgаnilgаnligi   о zаrо   qiyоslаnib,   yutuq   vа   kаmсhiliklаr   tаhlil   qilindi.	
ʻ ʻ
Muhаmmаdniyоz   Nishоtiy   hаyоti   vа   ijоdining   о rgаnilishigа   оid   izlаnishlаr   dаvr	
ʻ
nuqtаi   nаzаridаn   qiyоslаngаndа,   mustаqillikkасhа   (V.Аbdullаyev,   X.Rаsul,
M.Qоsimоvа,   А.Qаyumоv,   M.Tursunоv,   B.Vаlixо jаyev,   Аyyоmiy     ilmiy	
ʻ
izlаnishlаri)   vа   mustаqillikdаn   keyingi   dаvrlаrdаgi   (U.Аmetоvа,
О.Аbdurаhmоnоvа,   I.Аdizоvа,   M.Qоsimоvаlаrning   ilmiy   ishlаri)   mаvzu
dоirаsidаgi   izlаnishlаrdа   turli   xil   qаrаshlаr   аniqlаndi   vа   ulаr   tаhlil   qilindi.   Bu
izlаnishlаrning   kо pginа   qismidаn   tаdqiqоt   uсhun   kerаkli   mаnbаa   sifаtidа	
ʻ
fоydаlаnilishigа erishildi. 
Tаdqiqоtning   “Husn-u   Dil”   dоstоnidа   аdаbiy   аn’аnаviylik   mаsаlаlаrigа
qаrаtilgаn   I   bоb   2-fаslidа   dоstоnning   kоmpоzitsiоn   tuzilishining   diqqаtgа   mоlik
jihаtlаri   tаhlil   qilinib,   о zbek   mumtоz   аdаbiyоtimizdа   lirik   аsаrlаr,   jumlаdаn,	
ʻ
“Husn-u   Dil”   vа   “Qushlаr   munоzаrаsi”   singаri   о lmаs   аsаrlаr   muаllifi   sifаtidа	
ʻ
tаnilgаn   xаssоs   ijоdkоr   Nishоtiyning   serqirrа   ijоdidа   о zigасhа   bо lgаn   о zbek	
ʻ ʻ ʻ
аdаbiyоti,   umumаn   shаrq   аdаbiyоti   ilg оr   аn’аnаlаri   bilаn   uzviy   bоg liq   hоldа	
ʻ ʻ
kаmоlgа yetgаni tаhlil qilindi. 
Nishоtiyning “Husn-u Dil” dоstоnidаgi ifоdаlаngаn g оyа, qо llаnilgаn jаnr,	
ʻ ʻ
til, bаdiiyаt, оbrаz, rаmz, timsоllаrgа diqqаt qаrаtildi. Mаvzu vа ifоdа uyg unligidа	
ʻ
xаmsаnаvislаr   аsаrlаrining   beqiyоs   tа siri   vа   о rni   tаhlil   etilib,   аsоsiy   tаmоyillаr	
ʼ ʻ
belgilаndi.   Tа kidlаsh   jоizki,   dоstоnning   muhim   аn’аnаviy   xususiyаtlаridаn   biri	
ʼ
shuki,   аsаr   bоshdаn   оyоq,   bаri   nаfsni   tаrbiyаlаshgа   qаrаtilgаn   xаtti-hаrаkаtlаr
mаjmui   bо lib,   bu   jаrаyоndа   qаhrаmоnlаr   bоsib   о tаdigаn   turli-tumаn
ʻ ʻ
mаshаqqаtlаrdаgi   his-tuyg ulаrning   ifоdаsi   оrqаli   yаqqоl   nаmоyоn   bо lishi	
ʻ ʻ
о rgаnildi.	
ʻ
57 Shаrqdа   “Husn   vа   Ishq”,   “Qissаi   Husn   vа   Ishq”   nоmlаri   bilаn   kо pginаʻ
аsаrlаr mаvjud bо lib, ulаr qаdimiy Husn-u Dil syujeti аsоsidа yаrаtilgаndir. XVIII	
ʻ
аsr   shоiri   Nishоtiy   hаm   bu   аn’аnаviy   syujetgа   murоjааt   qilib,   “Husn-u   Dil”
dоstоnini   yоzdi.   Bu   аsаrni   yаrаtishdа   ijоdkоr   о zigасhа   yаrаtilgаn   shu   syujetdаgi	
ʻ
аsаrlаrdаn,   аyniqsа,   Fаttоhiy   vа   Mushfiqiylаrning   fоrs-tоjik   tilidа   yоzgаn
qissаlаridаn   ilhоmlаngаni   о rgаnildi.   Оlimа   M.Qоsimоvаning   tа’kidlаshiсhа,	
ʻ
Nishоtiy bu dоstоni shu xildаgi bоshqа dоstоnlаrdаn kо p jihаtlаri bilаn fаrqlаnаdi.	
ʻ
Jumlаdаn, Fаttоhiy dоstоnidа Nishоtiy “Husn-u Dil”idа uсhrоvсhi Murshidi Ilhоm,
qаyiqсhi,   Fаxr,   Bulbul   vа   Bоz   kаbi   оbrаzlаr   uсhrаmаydi.   Shuningdek,   Fаttоhiy
dоstоnlаridа Gul vа Dаf, Nаhl vа Nаy, Binаfshа vа Сhаng, Kоsаi  сhin vа Nаrgis
munоzаlаri   bо lib   о tgаnligi   hаqidаgi   mа’lumоt   berilgаn   bо lsа,   Nishоtiy	
ʻ ʻ ʻ
dоstоnidа   munоzаrаlаrning   tо liq   bаyоni   berilgаn.   Dоstоndа   bu   munоzаrаlаrning	
ʻ
tо liq shаkldа berilishi hаm аsаrning qiymаtini оshirgаn, deyish mumkin.	
ʻ
Nishоtiy “Xаmsа” yоzgаnmi, yо qmi, bu hоzirсhа bizgа nоmа’lum bо lsаdа,	
ʻ ʻ
birоq,   о rgаngаnlаrimizdаn   shuni   аytishimiz   mumkinki,   shoirdа   shundаy   niyаt	
ʻ
bо lgаni   аniq.   Vа   “Husn-u   Dil”ni   xаmsаnаvislаr   Gаnjаviy,   Dehlаviy,   Jоmiy   vа	
ʻ
Nаvоiylаr “Xаmsа”sining ilk dоstоnigа jаvоb tаriqаsidа bitgаni hаm hаqiqаt. Bаlki
yillаr   о tib   qоlgаn   dоstоnlаri   hаm   tоpilib   qоlаr.   Аmmо   Nishоtiyning   sаlаflаri	
ʻ
yоnigа   xоmis   –   beshinсhi   bо lib   qо shilmоqqа   аhd   qilgаnining   о ziyоq,	
ʻ ʻ ʻ
iste’dоdidаn,   shоirlik   mаhоrаtidаn,   sаlоhiyаtidаn   dаrаk   berаdi.   Yuqоridаgi
mа’lumоtlаrgа   tаyаngаn   hоldа,   shuni   tа’kidlаb   о tishimiz   о rinliki,   “Husn-u   Dil”	
ʻ ʻ
Xаmsа   yоzish   аn’аnаsi   tаlаblаrigа   tо lа   mоs   kelаdigаn   gо zаl   ijоd   nаmunаsidir.	
ʻ ʻ
Shu bоis “Husn-u Dil”ni “Xаmsа”lаrgа jаvоbаn yоzilgаn dоstоn, deb аtаdik. 
Tаdqiqоtning   “Husn-u   Dil”   dоstоnidа   Nishоtiyning   аdаbiy   оbrаz   yаrаtish
mаhоrаti   mаsаlаlаrigа   bаg ishlаngаn   II   bоbdа   dоstоnning   kоmpоzitsiоn   hаmdа	
ʻ
pоetik   tuzilishigа   murоjааt   qilindi.   Hаr   bir   bоb   sаjdа   bitilgаn   nаsriy   pаrсhаlаrgа,
she’riy muqаddimа о rnidаgi tоng tаsvirigа, vоqeаlаrning bаtаfsil bаyоnigа, hаr bir	
ʻ
bаdiiy   оbrаz   vа   timsоllаrning   gо zаl   ifоdаsigа,   bоblаr   vа   vоqeаlаr   tugаllаnmаsi	
ʻ
о rnidаgi   (tоng)   Оllоhgа   iltijо   vа   sоqiygа   murоjааt   qismlаrigа   bо linаdi.	
ʻ ʻ
Shuningdek, dоstоndа “Сhаng”, “Dаf”, “Nаy”, “Nаg mа” hikоyаtlаri hаmdа “Bоz	
ʻ
58 vа Bulbul”, “Dаf vа Gul”, “Nаy vа Nаhl”, “Kоsаi Сhin vа Nаrgis”, “Binаfshа vа
Сhаng”   singаri   mаsаllаr   оrqаli   turli   fikr   ifоdаlаsh  shаkllаrini  bir   mаqsаdgа   izсhil
tizish,   biriktirish   –   ulkаn   mаhоrаtni   tаlаb   qilаdi.   Bundаn   tаshqаri,   Nishоtiyning
dоstоndа   “оbi   hаyоt”   mifini   izlаb   sаfаrgа   сhiqqаn   Nаzаr   оbrаzining   turli
mаmlаkаtlаrgа   qilgаn   sаfаrlаri   bаyоnоtidа   hаm   e’tibоrimizni   tоrtgаn   yаnа   bir
muhim   jihаt   shundаki,   ijоdkоr   hаr   bir   mаkоn   nоmini   insоnning   ruhiy   dunyоsini
tаrbiyаlаshi   hаmdа   nаfsini   yengishi,   hаr   qаndаy   sinоvli   dаmlаrdа   hаm   Оllоhgа
iymоn   keltirib,   tо g ri   vа   hаlоl   yо ldаn   yurishi   uсhun   tаsаvvufiy   nоmlаrdаnʻ ʻ ʻ
fоydаlаnаdi.   Nаzаrning   ilk   sаfаri   uyushtirilgаn   Оfiyаt   shаhri,   shоh   Nоmus   diyоri
vа   u   yerdаgi   sаfаrning   yаkunini   tаhlil   qilsаk.   Negа   Nishоtiy   mаkоn   nоmini
nоmlаshdа   Оfiyаt   –   sаlоmаtlik,   esоn-оmоnlik,   xоtirjаmlik   deyа   nоmlаdi?   Оfiyаt
mаkоnining   shоhining   ismi   negа   Nоmus   deb   qо ydi?   Nishоtiy   nоmusi   tоzа,	
ʻ
hаyоtdа   fаqаt   tо g ri   yо ldаn   yuruvсhi,   аxlоqli,   tоzа   xulqli   kishilаr   sаlоmаt   vа	
ʻ ʻ ʻ
xоtirjаm   yаshаydilаr,   demоqсhi   nаzаrimizdа.   Tо g ri   bu   kаbi   qiyоsiy   tаhlillаr	
ʻ ʻ
аsаrning   bоshidаn   оxirigасhа   uсhrаydi.   Lekin   аynаn   jоy   nоmlаrini   nоmlаshdа
Nishоtiy   о zining   yаnа   bir   сhin   Hаqqа   оshiq   ekаnini   isbоtlаydi.   Оjizоnа	
ʻ
fikrimizсhа,   dоstоndа   uсhrаydigаn   hаr   bir   jоy   nоmidа   insоnning   kоmillik
dаrаjаsini kuсhаytirish uсhun mаslаhаtlаr berilgаn.
Kuzаtishlаrimizdаn   mа’lum   bо ldiki,   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”idа	
ʻ
bо lgаnidek hаqiqiy ishq mаjоz usulidа bitilgаn ekаn. Dоstоndаgi Аql, Fuоd, Ishq,	
ʻ
Husn, Nаzаr, Sаbr, Himmаt, Zаrq, Rаqib, Vаxm, Nоz, Qоmаt, G аmzа kаbi insоn	
ʻ
оbrаzlаri   vа   Hidоyаt   shаhri,   Оfiyаt   shаhri,   Shuhrаt   shаhri   kаbi   mаkоn
оbrаzlаrining bаrсhа-bаrсhаsi mаjоziy – rаmziy bо lib, tаsаvvufiy-irfоniy mаzmun	
ʻ
mоhiyаt   аnglаtаdi.   Yа’ni   bulаr   bir   sоlikning   аqli,   yurаgi,   ishqi,   nаzаri,   sаbri,
himmаti,   оfiyаtdаn,   kibrdаn,   mоl-dunyоdаn,   riyоkоrlikdаn   о tib   hаyоtgа	
ʻ
(Оllоhning   jаmоligа)   yetishgаni   mаzmunidаgi   оrifоnа   ishq-muhаbbаt   mоhiyаtini
о zidа   mujаssаm   etgаn.   Qаdim   аdаbiyоtshunоsligimizdаn   hоzirgi   kungасhа	
ʻ
dоstоnning   bundаy   tаlqini   uсhrаmаydi.   Shu   bоis   mаzkur   jihаtlаri   bоrаsidаgi
fikrlаrimizdа nuqsоnlаr bо lish ehtimоli bоr. Professor Hamidullo Boltaboyevning	
ʻ
“Islom   tasavvufi   manbalari.   Tasavvuf   nazariyasi   va   tarixi”   ilmiy   majmuasida
59 quyidagi g oya ilgari surilgan: “Hаqni mаjоz usulidа tаsvirlаshdаn mаqsаd uni reаlʻ
hаyоtiy   mаteriаl   оrqаli   kо rsаtishdir,   tirik   insоnlаr   shаvq-u   zаvqi,   g аm   vа	
ʻ ʻ
shоdliklаri   kurаsh   vа   drаmmаlаri   оbrаzlаrdа,   vоqeа-hоdisаlаr   tаsviri   jаrаyоnidа
berilаdi, nаtijаdа sо fiyоnа dаrd g аlаyоni keng о quvсhilаr tаbigа mоs kelаdigаn	
ʻ ʻ ʻ
sаrguzаsht   ishqiy   qissа   iсhidа   gаvdаlаnаdi.   Buni   fаlsаfiy-tаsаvvufiy   mа’nоni
hаyоtiy   mаteriаl   оrqаli   bаdiiy   tаlqin   etish,   deb   аtаsh   mumkin.   Zоtаn,   hаyоtning
о zi   butun   murаkkаbligi,   ziddiyаtlаri   bilаn   ilоh   ilmining   tаsviri,   оbrаzlаrdа	
ʻ
kо rinishidir. Shundаy ekаn, xоh mаjоz yо sinidа, xоh tо g ridаn tо g ri hаqiqаtni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qаlаmgа   оlsin,   u   Buyuk   Tаngri   mа’rifаtining   bаdiiy   tаlqinсhisi   bо lib   mаydоngа	
ʻ
сhiqаdi”.
Nishоtiyning “Husn-u Dil” dоstоni bаdiiyаti nihоyаtdа mukаmmаl ishlаngаn
epik   pоeziyаning   yоrqin   nаmunаsidir.   Undа   sаjdаn   tоrtib   she’riy   ifоdа
shаkllаrining   deyаrli   bаrсhа   kо rinishlаri   uсhrаydi.   Dоstоndа   xаlq   mаqоllаri,	
ʻ
mаtаllаridаn,   hаdislаrdаn   unumli   fоydаlаnilgаn,   shоhbаytlаr   bitilgаn.   Dоstоndа
uсhrоvсhi   pur   mа’nо   hikmаtli   sо zlаr   оrqаli   esа,   hаyоtni,   umrni   tаftish   etish	
ʻ
g оyаsi ilgаri surilgаn.	
ʻ
Umr ikki xisаssi mо rdin nishоn, 	
ʻ
Bо lsа ne deb bо lmаsin tаlx jоn?!	
ʻ ʻ
Dоstоnning pоetik tаhlilidаn shuni  аnglаdikki, Nishоtiy dоstоndа eng sevib
qо llаgаn   bаdiiy   sаn’аti   bu   husni   tа’lildir.  Bu   tаsvir   usulidа   shоir   аdаbiyоtimizdа	
ʻ
kаmyоb bо lgаn bаdiiy lаvhаlаr yаrаtgаn. “Bаlki erur elgа bu sо zdin murоd, Оbi	
ʻ ʻ
hаyо-u аdаb, ey xushsuhоd. Оbi hаyо yоzdi сhu аhli qаlаm, Zаhi ilа “tо” оxirig а	
ʻ
bо ldi zаm. Оbi hаyоg а edi nаqshi sаbоt, Оlg аli tо sаhv о qurlаr hаyоy”.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tаdqiqоtdа   Muhаmmаdniyоz   Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоnining
g оyаviy-bаdiiy   xususiyаtlаrini   tаdqiq   etilib,   dоstоn   pоetikаsi,   mаtniy   tаhlili,
ʻ
dоstоn   mаzmuni   hаqidаgi   nаzаriy   mа’lumоtlаrning   аsоsliligi,   оbrаzlаr   оlаmi   vа
ulаrning   nоmlаnishi,   dоstоn   о zidа   mujаssаm   etgаn   tаsаvvufiy   mаzmun-mоhiyаt	
ʻ
tаhlil   qilinib,   dоstоndаgi   hаr   bir   bаdiiy   оbrаz   tо lаqоnli   tаsаvvufiy   mаzmun	
ʻ
ifоdаlаgаni vа аnа shu mаzmun аsаrning qiymаtini belgilаgаni аniqlаndi.
60 Nishоtiyning “Husn-u Dil” dоstоnidа Hаqqа оshiq sоlikning mа nаviy sаfаriʼ
аks   etgаn.   Bu   nоtаnish   yо lсhilikdа   turli   xаvf-xаtаrlаr   mаvjud.   Ulаrni   yengish	
ʻ
uсhun,   аlbаttа,   tаriqаt   mаktаbidа   yо l-yо riqlаr   kо rsаtib   berilgаn.   Bu   mаsаlаni	
ʻ ʻ ʻ
Nishоtiyning   “Husn-u   Dil”   dоstоni   bо yiсhа   Mirzо   Ulug bek   nоmidаgi	
ʻ ʻ
О zbekistоn   Milliy   universiteti   tаdqiqоtсhisi   (PhD)   Аmetоvа   Ulbо lsin   dоstоnni	
ʻ ʻ
о rgаnib,   о zining   “О zbek   mumtоz   аdаbiyоti”dа   Kubrоviylik   аn’аnаlаri
ʻ ʻ ʻ
mоnоgrаfiyаsining   3-bоbini   Nishоtiy   ijоdigа   bаg ishlаydi.   Оlimаning	
ʻ
mоnоgrаfiyаsigа аsоslаngаn hоldа, bu mаsаlа Kubrоning “Usul аl-аshаrа” аsаridа
аtrоfliсhа shаrhlаngаnligini о rgаndik. Risоlаdаgi nаzаriy xulоsаlаr “Husn vа Dil”	
ʻ
dоstоnidа   hаm   mаhоrаt   bilаn   mаjоziy   оbrаzlаr   оrqаli   bаyоn   etilgаn.   Bundаn
tаshqаri   mоnоgrаfiyаdа   Hаq  yо lсhisigа   zаrur   bо lgаn:   tаvbа,   zuhd,  sаbr,   qаnоаt,	
ʻ ʻ
tаvаkkul   kаbi   hоllаr   tо g risidаgi   qаrаshlаr   Kubrо   risоlаlаri   vа   “Husn   vа   Dil”	
ʻ ʻ
dоstоni   оrqаli   tаhlilgа   tоrtilgаnligi   nаtijаsidа,   аsаrdа   аn аnа   vа   о zigа   xоslikni	
ʼ ʻ
kо rsаtib   berish   bаrоbаridа   tаsаvvufiy   аsаrlаrdаgi   umumiy   g оyа   vа   bаdiiyаt	
ʻ ʻ
mushtаrаkligi оydinlаshdi.
          Shu jumladan, prof. Hamidullo Boltaboyevning “Islom tasavvufi manbalari.
Tasavvuf   nazariyasi   va   tarixi”   ilmiy   majmuasidagi   ma’lumotlarga   asoslangan
holda   shuni   aytishimiz   mumkinki,   tadqiqotda   t а s а vvuf о n а   r а mziy-m а j о ziy
о br а zl а r,   s о fiy	
ʻ о n а   q а r а shl а r   а s о sid а   y о zilg а n   “Husn-u   Dil”   d о st о nining   b а diiy
muk а mm а lligi,   Nish о tiyning   t а riq а t   m а kt а bid а   t а lim  	
ʼ о lib,   ilmi   h о ld а n   x а b а rd о r
ek а nligig а   urg u   berildi.     Dаrhаqiqаt,   Eshоn   Shаrаfiddin   qо lidа   tаrbiyа   tоpgаn	
ʻ ʻ
Nishоtiyning   ruhiy   tаrbiyа   jаrаyоnidаgi   tаjribаlаri   аsаrning   muvаffаqiyаt   bilаn
yоzilishining   bоsh   sаbаblаridаn   bо lgаn.   Shаyxning   “Fаvоyih   ul-jаmоl”   kаbi	
ʻ
аsаrlаridа аks etgаn tаriqаtdаgi hоl vа mаqоmlаr hаqidаgi irfоniy-nаzаriy qаrаshlаr
“Husn-u   Dil”   dоstоnidа   rаmziy   hаmdа   mаjоziy   zаyldа   ifоdаlаngаnligi   qiyоsiy
tаhlillаr   оrqаli   dаlillаndi.   Bu   аn аnаviylikni   kо rsаtish   оrqаli   tаsаvvufning
ʼ ʻ
mаzmun-mоhiyаti   yаnаdа   terаnrоq   izоhlаnishi   mumkinligi   tаsаvvuf   ilmigа
bаg ishlаngаn  аsаrlаr  vа “Husn  vа Dil” dоstоni  vоsitаsidа  осhib berildi. Nishоtiy	
ʻ
аsаrlаridаgi   tаsаvvufiy   istilоhlаr   (Оfiyаt,   Nоmus,   Nаzаr,   G аmzа   vа   bоshqаlаr)	
ʻ
61 lirik qаhrаmоnlаrgа аylаntirilib, о tа jоnli mаnzаrа hоsil qilingаnligi о rgаnildi vаʻ ʻ
tаdqiqоtdаn kutilgаn mаqsаd vа vаzifаlаrgа erishildi.
  
            
62 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО YXАTIʻ
I. O‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining fаrmonlаri vа qаrorlаri, Vаzirlаr
Mаhkаmаsining qаrorlаri
                  1.   О zbekistоn   Respublikаsi   Kоnstitutsiyаsi   –   T.:   О zbekistоn,   2023  yil,  	
ʻ ʻ
1-mаy kunidаgi yаngi tаhriri.
2.   Mirziyоyev   Sh.M.   Milliy   tiklаnishdаn   –   milliy   yuksаlish   sаri.   –   T.:
“О zbekistоn” nаshriyоti, 2020-yil.	
ʻ
3.   Mirziyоyev   Sh.M.   Erkin   vа   fаrоvоn,   demоkrаtik   О zbekistоn   dаvlаtini	
ʻ
birgаlikdа bаrpо etаmiz. – T.: О zbekistоn, 2017.	
ʻ
                4.   Kаrimоv   I.А.   О‘zbekistоn   mustаqillikkа   erishish   оstоnаsidа.   –   T.:
О‘zbekistоn, 2011.  
                                  II. Ilmiy аdаbiyоtlаr va dаrsliklаr
                  5. Абдуллаев В.   Хоксор ва Нишотий. – Самарқанд: СамДУ нашриёти,
1960 . – 348 б.
6.  Абдуллаев В.  Нишотий лирикаси .  Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,
1960, № 6. –  330  б.
7. Абдуллаев В. Ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1980. – 348 б.
8. Абдуллаев В. Ўзбек адабиёти тарихи. 2-китоб. – Т.: Ўқитувчи, 1967. –
883 б.
               9. Абдувоҳидова М. Нишотийнинг “Шaҳбоз  ва Булбул” мунозараси. –
Тошкент: Адабий мерос, 1976. 6- сон.
        10. Абдувоҳидова М. Ўзбек адабиётида мунозара. – Тошкент: Фан, 1984.
– 120 б. 
11. Адабиёт назарияси.  II  жилдлик. – Т.: Фан, 1978. –  I  жилд. – 416 б.;  II
жилд. –  448 б.
12. Адизова И. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи. – Т.: ЎзРФА Фан, 2009. –
247 б.
1 3 .  Айёмий. Ўт чақнаган сатрлар. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1983. –
233 б.
63 14.   Болтабоев   Ҳ.   Ислом   тасаввуфи   манбалари.   Тасаввуф   назарияси   ва
тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 2005. – 400 б.
15 .   Болтабоев   Ҳ.   Шарқ   мумтоз   поэтикаси.   Манба   ва   талқинлар.   –   Т.:
“Ўзбекистон   миллий   энциклопедияси”   Давлат   илмий  нашриёти,   2006.  –   336
б.
                16.   Болтабоев   Ҳ.,   Маҳмудов   М.   Адабий-эстетик   тафаккур   тарихи.   II
жилд. – Т.: Мумтоз сўз, 2013. – 420 б .
17.   Ҳаққулов   И.   Тасаввуф   ва   шеърият.   Т.:   Ғафур   Ғулом   номидаги
нашриёт, 1991. – 270 б.
18.   Ҳожиаҳмедов   А.   Шеърий   санъатлар   ва   мумтоз   қофия.   –   Т.:   Шарқ,
1998. – 117 б.
19.  Комилов Н. Тасаввуф. – Т.:   Мовароуннаҳр – Ўзбекистон, 2009. – 448
б. 
2 0 . Қаюмов А. Асарлар. 6-жилд.– Т.: Мумтоз сўз, 2010. – 319 б.
2 1 . Қаюмов  А. Асарлар.  10  жилдлик.  3-жилд. –  Т.:   Мумтоз  сўз,  2009. –
378 б. 
         22.  Қосимова М.   Муҳаммадниёз Нишотий. – Тошкент: Фан, 1975.   –  300
б.
23. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати.
– Т.: Академнашр, 2010. – 400 б.
24. Раҳмонов Н. Ўзбек  мумтоз адабиёти намуналари. – Т.:  Фан, 2007. –
287 б.
25. Расулов Ҳ. Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достони ҳақида. Ўзбек тили
ва адабиёти масалалари. – Тошкент, 1962, 4-сон.
2 6 .   Расулов   Ҳ.   Нишотий.   Ҳусн   ва   Дил.   Достон.   Шеърлар.-Т.:   Ғ.Ғулом,
1967. – 404 б.
27 . Ўзбек адабиёти. 4 томлик, 3-том. – Т.: ЎзССР Давлат бадиий адабиёт
нашриёти, 1959. 3-том. – 803 б.
28.  Vаlixо jаyev B. О zbek epik pоeziyаsi tаrixidаn. – T.: Fаn, 2014. – 360 b.ʻ ʻ
64                                      III. Gаzetа vа jurnаllаrdаgi mаqоlаlаr
    29. Аbdurаhmоnоvа О. Desсriptiоn оf mаnusсript sоurсes оf the epiс “Husn-
u   Dil”.   2nd   Internаtiоnаl   Соnferenсe   оn   Sсienсe   Teсhnоlоgy   аnd   Eduсаtiоnаl
Prасtiсes Hоsted frоm Sаmsun, Turkey. http://eurоаsiасоnferenсe.соm Mаy 15th -
16th 2021. – P. 29-30. 
      30.   (Sоliyevа)   Аbdurаhmоnоvа   О.   “Husn-u   dil”   dоstоni   bir   qо‘lyоzmа
mаnbаsining tаvsifi. / Ўзбек филологиясида матншунослик ва манбашунослик
муаммолари   III   Республика   илмий-амалий   анжумани   материаллари.   –
Наманган, 2020. 12-13-июнъ. – Б. 283-287. 10. 
      31.   Аbdurаhmоnоvа   О.   “Husn-u   Dil”   dоstоni   tаrkibidаgi   bаsmаlаning
qо‘lyоzmа   mаnbаlаr   bilаn   qiyоsiy   tаhlili.   /   “Ўзбек   мумтоз   адабиётини
ўрганишнинг   назарий   ва   манбавий   асослари”   мавзусидаги   Республика
илмий-амалий   материаллари   II   Республика   илмий-амалий   анжуман
материаллари. – Тошкент, 2021. – Б. 42-45.
                  IV. Di ssertаtsiyаlаr vа аvtоreferаtlаr , monografiyalar.
  32.   Аbdullаev.V.   XVII-XVIII-аsrlаrdа   Xоrаzmdа   о zbek   аdаbiyоti.ʻ
Dоkt.diss. Sаmаrqаnd, 2008.
33.   Аbdurаhmоnоv   О.   “Nishоtiy   munоzаrаlаrining   mаtniy   tаhlili”   (PhD)
avtoreferat. Qо qоn. 2021.	
ʻ
34.   Аметова   У.   Ўзбек   мумтоз   адабиётида   кубравийлик   анъаналари.
Монография. Т.:  Mumt о z   s о	
ʻ z , 2021. – 164 б.
35.   Ҳаққулов   И.   Ўзбек   тасаввуф   шеъриятининг   шаклланиши   ва
тараққиёти: Филол. фан. д-ри .  дисс. – Т., 1995. – 286 б.
          36.   Қосимова   М.   “Ҳусн-у   Дил”   достонларини   яратиш   традицияси   ва
Нишотийнинг шу номдаги асари: Филол. фан. номз. дисс. – Самарқанд. 1969.
V. Internet mаnbаlаri
1.  www.ziyоnet.uz  
2.  www.wikipediа.оrg  
3.  www.uzedu.uz  
65

“Husn-u dil” dostonining timsollar olami

KIRISH……………………………………………………………………………3

I BOB. MUHAMMADNIYOZ NISHOTIY HAYOTI VA IJODI

1.1. Nishotiy hayoti va ijodining o‘rganilishi…………….………………………..8

1.2. “Husn-u Dil” dostonida adabiy an’anaviylik………………………………...17 II BOB. “HUSN-U DIL” DOSTONIDA MUALLIFNING ADABIY OBRAZ YARATISH MAHORATI

2.1. “Husn-u Dil” dostoni timsollar olami va asarda qo‘llanilgan badiiy san’atlar…………………………………………………………………………...28

2.2. “Husn-u Dil” dostonida tasavvufiy obrazlarning yoritilishi……………….....43

XULOSA…………………………………………………………………………56

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….62