Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	165.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида қишлоқ хўжалигининг асосий воситалари (фондлари) ва улардан самарали фойдаланиш йўллари

технологиялардан оқилона фойдаланиш натижасида даставвал меҳнат ҳамда маблағ
сарфлари тежалишини таъминлаб, етиштириладиган маҳсулотларнинг бир бирлиги
таннархини пасайтириб, экинлар ҳосилдорлигини, чорва ҳайвонлари маҳсулдорлигини
ошириш эвазига олинадиган пул даромадлари ҳамда соф фойда миқдорини кўпайтиришга
эришиш лозим.
Аввало, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида банд бўлган барча раҳбар, мутахассис
ва ишчи-хизматчиларнинг асосий ва айланма воситалардан самарали фойдаланиш
жараёнидаги муносабатлари тўғри шакллантирилиши, малакалари, маъсулиятлари
оширилиши тақазо этилади. Шунингдек, уларда мулкка эгалик қилиш ҳиссини реал
шакллантириш ва мулкдан самарали фойдаланиш манфаатдорлик юксалишини
таъминлашига амалда ишонч уйғотиш керак. Бу уларнинг меҳнатлари онгли ва мақсадга
мувофиқ изга тушишига олиб келади.
Айни пайтда корхоналар ихтиёридаги барча асосий ва айланма воситалардан йил
давомида, оқилона ҳамда самарали фойдаланишини таъминлашга қаратилган
чоратадбирларни вақтида, сифатли амалга ошириш лозим. Шундагина корхоналарнинг
жойлашиши, ихтисослашиши ва ишлаб чиқариш воситалари билан таъминланганлигига,
улар ўртасидаги мутаносибликка алоҳида эътибор берилади. Агарда хўжаликлар барча
воситалар билан талаб даражасида яхши таъминланмаган бўлса, бу масалани ҳал этиш
имконини берувчи тадбирларни, йўлларни аниқлаш зарур. Жумладан, асосий фондлардан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш учун қуйидаги масалалар вақтида, сифатли амалга
оширилишини таъминлашга доимо эътибор бериш мақсадга мувофиқдир:
• корхоналарнинг асосий воситалар билан таъминланганлигини меъёрига
етказишга, улар ўртасидаги мутаносибликни, яъни бир дона қишлоқ хўжалик
машинасига бир нечта механизмлар бўлишини таъминлашга;
• меҳнат воситаларнинг ҳолатини, яъни ишга яроқлилигини яхшилашга, уларнинг
мустаҳкамлигини таъминлашга;
• МТП нинг техник хизмат кўрсатишини яхшилаш, тез ва арзонроқ қуриш,
режадаги мавжуд қурилиш материалларидан оқилона фойдаланишга;
• саноат корхоналари етказиб берадиган қишлоқ хўжалик машиналари ва
техникаларини арзонроқ баҳоларда, қулайроқ усулларда сотиб олишга;
• қишлоқ хўжалигига янги, самарали технологияларни жорий қилиш ва ҳоказолар; 
механизатор кадрларнинг малакасини ошириш, уларни рағбатлантиришни
ривожлантиришга.
Айланма фондлар (воситалар)дан самарали фойдаланишда қуйидагиларга эътибор
берилиши зарур: қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигининг ўсишига, ҳайвонлар
маҳсулдорлигининг ошишига, маҳсулот сифатининг юксалишига, минерал ўғитлар,
озуқалар, уруғлар, ёқилғи маҳсулотларининг тежамли сарфланишига.
Айланма фондлар (воситалар) дан самарали фойдаланишда қуйидаги йўналишларга
эътибор бериш керак:
• қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида фойдаланиладиган меҳнат предметларини
тадбиркорлик билан арзонроқ баҳоларда сотиб олиш, ўзларида ишлаб
чиқариладиганлари таннархини тушириш ва сифатини яхшилашга;
• меҳнат ва маблағ сарфларини тежаш, бунинг учун янги техникалар, илғор
технологиялар кенгроқ ва тезроқ жорий этилишини таъминлашга;
• айланма воситаларнинг оптимал (мақбул) таркибини таъминлашга;
24

$- жадвал Косон тумани “Қўйлиев Нурилло” фермер хўжалигининг экин майдони ҳосилдорлиги ва ялпи ҳосили таҳлили. т\р Кўрсаткичлар 2012 йил 2013 йил 2014 йил 2014 йилда 2012 йилга нисбат узгариши % хисобида Экин майдон и (га) Ҳосил дорлик (ц/га) Ялпи хосил (ц) Экин майдони (га) Ҳосил дорлик (ц/га) Я ЛПИ хосил (ц) Экин майдон и (га) Ҳосил дорЛИК (ц/га) Ялпи ҳосил (ц) Экин майдони (га) Хосил дорлик (ц/га) Ялпи ҳосил (ц) 1 Пахта 12 34,9 418,8 16 22,1 353,6 50 32,1 160,5 416,7 92 153,3 2 Бугдой 16 37,1 594,0 17 39,3 668,1 30 43,3 1299 187,5 116,7 218,7 3 Картошка 3 128,9 386,7 2 76,5 153,0 2 100 200 66,7 77,6 51,7 4 Сабзавот 3 80,7 242,1 4 275,2 5 1029,0 8 100 800 266,7 123,9 330,4 5 Бог - 3 10 30,0 3 10 30,0 - - - 6 Памидор - 4 501,7 2007,8 - - - - - 7 Пиёз 9 119,2 1073, 0 - - - - - 8 Пилла ■ : - 9,0 6,8 - - - 17$

Кириш
Мавзунинг долзарблиги. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар жараёнида
қишлoқ аҳолисининг турмуш дaрaжaсини юксaлтиришгa, қишлoқлaримиз қиёфaсини
ўзгaртиришгa, жаҳон андозаларига мос келувчи замонавий архитектура ва дизайн асосда
барпо этиладиган, барча қулайликлар ва коммуникация тизимларига эга бўлган шинам уй-
жойлар барпо этишга, ижтимoий сoҳa вa ишлaб чиқaриш инфрaтузилмaсини
ривoжлaнтиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Хозирги вақтда фермер
хўжаликлари қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришини ташкил этишнинг энг
самарали шакли эканини ҳаётнинг ўзи тасдиқлаб бермоқда. Юртимизда фермер
хўжаликларини моддий- техник таъминлаш ва молиялаш бўйича бозор иқтисодиёти
тамойилларига тўла жавоб берадиаган ишончли тизим ва механизмлар шакллантирилади
ва муваффақиятли фаолият кўрсатмоқда” 1

Ўзбекистонда Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг олдини олиш ва оқибатларини
бартараф этиш юзасидан “2009-2012 йилларга мўлжалланган инқирозга қарши чоралар”
дастури доирасида кўрилаётган чора-тадбирларнинг амалга
оширилишини таъминлаш натижасида дастлабки ҳисоб-китобларга асосан мамлакат
бўйича амалдаги баҳоларда 12 трлн 642,6 млрд. сўмлик ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулоти
ишлаб чиқарилгани ҳолда қиёслама баҳоларда 2008 йилга нисбатан ўсиш даражаси 5,7
фоизни ташкил этди Республикамизда қишлоқ хўжалиги соҳасини техникалар билан
таъминлаш борасида бир қатор ижобий ишлар амалга оширилди.
Жумладан, 2004-2009 йиллар давомида жами 10 минг 877 та, шундан, 2004 йилда 900 та,
2005 йилда 1 минг 876 та, 2006 йилда 2 минг 211 та, 2007 йилда 652 та, 2008 йилда 2 минг
231 та, 2009 йилда 3 минг 7 та янги турли русумдаги қишлоқ хўжалик техникалари
фермер хўжаликлари, ДАЖ МТП ва Муқобил МТПларга етказиб берилди. Сотиб олинган
қишлоқ хўжалик техникаларининг 2 минг 170 таси ҳайдов, 5 минг 883 таса чопиқ ва 2
минг 606 таси транспорт тракторларини ташкил этади. Шу билан биргаликда бошоқли дон
экинларини ўриб-йиғиб олиш учун 2004-2009 йилларда давомида жами 748 та, ундан 329
та юқори унумли бўлган ғалла ўриш комбайнлари сотиб олинди.
Кейинги йилларда республикамизда ишлаб чикарилган техникаларни
истеъмолчиларга етказиб бериш миқдорлари ҳам йилдан йилга кўпайиб борди.
2009 йилда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2008 йил 14 ноябрдаги
“2009 йилда ишлаб чиқарилган ва етказиб бериладиган қишлоқ хўжалиги
техникаларининг асосий кўрсатгичлари тўғрисида”ги 247-сонли қарори билан
белгиланган режага нисбатан 263 та транспорт тракторлари, 580 та культиваторлар, 173 та
трактор тиркамалари истеъмолчиларга кўпроқ етказиб берилиб, 2004 йилда янгидан сотиб
олинган техникалар сонига нисбатан чопиқ тракторлари 3 марта, транспорт тракторлари 6
марта, культиваторлар 2,5 марта кўп миқдорни ташкил этди.
Жорий йилнинг 1 январь холатига Республикамиздаги умумий қишлоқ хўжалик
техникалари сони 152 минг 974 тани ташкил этмоқда 2
.
1 И.А.Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг
йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. 21-22 б
2 И.А.Каримов “Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиеLти ва халқимиз фаровонлигини янада
юксалтиришдир” Халқ сўзи, 2010 йил 30 январ

3

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК – ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ

5230100- “Иқтисодиёт” (қишлоқ хўжалиги) таълим йўналиши
3-курс 361-гуруҳ талабаси Қобилов
Бахтиёр Пардаевичнинг

“ Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида қишлоқ
хўжалигининг асосий воситалари (фондлари) ва улардан
самарали фойдаланиш йўллари ” мавзусидаги
КУРС ИШИ

1

Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника ресурслари ўзига хос бир қанча
хусусиятларга эга. Айрим моддий ресурслар табиат маҳсули ҳисобланади. Жумладан, ер,
сув, ҳарорат, ёғингарчилик (улар ҳақида ер ва сув ресурслари масалаларига бағишланган
бобда батафсил тўхталиб ўтилган). Уларнинг барпо этилиши ҳамда такрор ишлаб
чиқарилиши кўпроқ табиатга боғлиқ. Лекин қишлоқ хўжалигида банд бўлган фуқаролар
ўзларининг билимларини, тажрибаларини ҳамда тадбиркорлигини ишга солган,
фантехника ютуқларидан, илғор технологиялардан фойдаланган ҳолда бу табиий
омиллардан самарали, ўринли фойдаланишга ҳаракат қиладилар, аксарият ҳолларда яхши
натижаларга эришадилар. Шунинг учун ҳам тармоқ ишлаб чиқариши табиатга ҳам боғлиқ.
Қишлоқ хўжалиги моддий-техника ресурслари таркибига чорва ҳайвонлари,
ўсимликлар, мевали дарахтлар қатнашиши тармоқнинг муҳим хусусияти эканлигига
алоҳида эътибор бериш, шунингдек, саноат тармоқларида ишлаб чиқарилган
моддийтехника воситалари, тракторлар, машиналар, механизмлар, дастгоҳлар, кимёвий
воситалар, ёқилғи, ёнилғи ҳамда ёғловчи материаллар ва бошқаларнинг иштирокини ҳам
эътиборга олиш лозим. Саноат тармоқларида ишлаб чиқарилган моддий-техника
воситалари, маълумки, инсон меҳнати натижасида яратилади. Улардан фойдаланиш
самарадорлиги тармоқ ишлаб чиқаришининг мавсумийлигига ҳам боғлиқ.
Қишлоқ хўжалигининг мустаҳкам моддий-техника базасини яратишда юқорида
таъкидланган хусусиятларни эътиборга олиш, шунингдек, ишлаб чиқаришнинг
жойлашганлиги ҳамда ихтисослашганлигига алоҳида аҳамият бериш мақсадга
мувофиқдир. Шу билан бирга илғор технологияларнинг жорий этилишини ҳамда
технологик жараёнларда бажариладиган барча ишларни механизациялаштириш,
автоматлаштириш имконини яратиш лозим.
Юқоридаги талабларга жавоб берадиган моддий-техника ресурслари асосан
қуйидаги манбалар ҳисобига барпо этилади:
– корхонанинг маблағлари;
– четдан жалб этиладиган маблағлар.
Биринчисига корхоналарнинг маҳсулот сотиш, иш ва хизматлар бажариш
натижасида олаётган пул даромадлари, тақсимланмаган фойдадан ажратилаётган маблағ,
амортизация фондидан ажратилаётган маблағ, амортизация фонди ҳисобланган маблағ,
фойдаланилмаётган айрим ишлаб чиқариш воситаларини сотишдан, ижарага берилаётган
воситалардан фойдаланиш натижасида ва бошқа манбалардан олинган маблағлар киради.
Бунда хўжаликларнинг акциялар чиқариб сотишдан олаётган пул даромадлари ҳам муҳим
манба ҳисобланади. Лекин бу масала республика қишлоқ хўжалигида ҳозирча ҳал
этилгани йўқ. Жуда муҳим бўлган бу масалани келажакда, албатта, ҳал этиш зарур.
Иккинчисига ирригация-мелиорацияга, экологияга ҳамда ижтимоий соҳаларга
давлат бюджетидан ажратилаётган маблағлар, давлат эҳтиёжлари учун сотиб олинаётган
маҳсулотларга давлат ҳисобидан ажратиладиган транш маблағлари, тижорат
институтларининг кредит маблағлари, турли манбалардан жалб этилаётган инвестициялар,
ҳомийларнинг, ҳамкорларнинг маблағлари ва бошқа манбалардан жалб этиладиган
маблағлар киради. Бу маблағлар ҳисобига қишлоқ хўжалик корхоналари моддий-техника
воситаларини уларни ишлаб чиқарувчиларнинг бевосита ўзларидан ёки биржалардан,
кўргазмалардан, аукционлардан шартномалар асосида сотиб олиб, моддийтехника
базаларини мустаҳкамлашлари, айрим ҳолларда фойдаланиш учун ижарага олишлари
мумкин. Шундай тартибда шакллантирилган моддий-техника ресурсларидан хўжаликлар
26

30. Айбенов Х. Мамадалиев А. Айбенова А. “Қишлоқ хўжалик иқтисодий ислоҳотлар талаб
даражасида бўлиши” – Ўзбекистон Иқтисодий Ахбоотномаси -2004 йил 4-5-6 сони
18-бет.
31.Бакаева Ш. “Хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантириш аҳоли бандлигини
таъминлашнинг муҳим омили”. “Ўзбекистон овози” газетаси // 2012 йил 24 март, № 40
(31.472)
32. Кудратов Ғ.Х. “Бозор иқтисодиёти шароитида Ўзбекистон ғаллачилигидаги
иқтисодий муносабатлар”, Монография, Т.: “Иқтисод-молия”, 2006, 250 бет.
33. Қодиров А, Гаибназарова З.Т. ”Инновацион инвестиция ва унга таъсир этувчи
омиллар” “Иқтисодиётни модернизация қилиш шароитида ишлаб чиқариш соҳаларини
инновацион ривожлантириш муаммолари” мавзусидаги республика илмий-амалий
конференцияси тўплами. Қарши 2012 йил, 276-279 бетлар.
46. Салимов Б., Ҳамдамов Қ., Турсунхўжаев Т., “Ўзбекистон Жаҳон қишоқ хўжалиги”
Тошкент -2004 й, 206 бет, ўқув қўлланма.
47. Тўрахўжаев Т. “Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш технологияси” Тошкент, 2004 й,
Ўқув қўлланма 153 б.
48. Умирзоқов У.П. ва бошқалар “Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти ва менежменти”
Дарслик, Тошкент, “Иқтисод-молия”, 2008 й, 268 бет.
49. Умирзоқов У.П. ва бошқалар “Фермер хўжалиги иқтисодиёти”, Т.: “Иқтисод-молия”,
2008 й, 276 бет.
50. Умаров С., Умурзоқов Ў. “Агросаноат мажмуасига инвестициялар жалб қилиш”,
Ўзбекистон Иқтисодий Ахборотномаси таҳлилий журнали, 2005 йил, 7-8 сони.
51. Файзиева Ш.Ш., Тоштемиров Э.Т. “Қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда
иқтисодий ислоҳотларнинг аҳамияти”. “Биржа эксперт” журнали, № 2, 2009 йил 11-12
бетлар.
52. Хакимов Р., Отақулов М., Юсупов Э., Юсупов М. “АСМ иқтисодиёти” Тошкент,
2004 й, 45-51 бет., ўқув қўлланма.
53. Ҳамдамов Қ. “Қишлоқ хўжалик фаолиятини бошқариш” Ўзбекитсон ёзувчилар
уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти Тошкент -2004 й, 206 бет, ўқув қўлланма. 54.
Эргашев Р.Х “Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти”, Дарслик, Тошкент 2011, 412 бет. 55.
Эргашев Р.Х., Шохўжаева З.С., Хамроева С.Н. “Деҳқон ва фермер хўжалиги иқтисодиёти”,
1-2 қисм, Қарши, Услубий қўлланма, 2009, 98 бет.
III. Интернет маълумотлари
56. www. tdiu-makro. narod.ru,
62. www.agrobusiness.ru
IV.Ҳисобот ва маълумотлар
63. Қашқадарё вилояти Иқтисодиёт бош бошқармасининг маълумотлари. 2012-2014 йй.
65. Қашқадарё вилояти Статистика бошқармасининг маълумотлари. 2012-2014 йил. 66.
Қашқадарё вилоят Косон туманидаги “Қўйлиев Нурилло” фермер хўжалигининг
2012-2014 йиллардаги иқтисодий кўрсаткичлари ва йиллик ҳисоботлари.

32

1.2. Асосий ишлаб чиқариш воситалари ва улардан фойдаланиш даражасини,
самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар, уларнинг аниқланиши

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш фондлари (воситалари)нинг катта қисмини
асосий фондлар ташкил этади. Уларга қишлоқ хўжалигида қатнашадиган барча меҳнат
воситалари киради. Улар қишлоқ хўжалик корхоналарининг доимий капиталини ташкил
этади. Функционал вазифасига қараб, асосий фондлар (воситалар) ишлаб чиқариш ва
ноишлаб чиқариш воситаларига бўлинади. (6-чизма).
Ишлаб чиқариш воситаларига бевосита моддий ишлаб чиқариш соҳасида
қатнашадиган фондлар (воситалар), ноишлаб чиқариш воситаларига эса, хўжаликнинг
клублари, маданият саройлари, мактаблар, соғликни сақлаш идоралари, ясли, ҳаммом,
омбор ва ҳоказолар киради. Улар меҳнат ресурсларини такрор ишлаб чиқаришда катта
роль ўйнайди.
Асосий фондларнинг алоҳида турлари қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида бир
хилда иштирок этишмайди. Улардан баъзилари асосий ишлаб чиқариш билан
тўғридантўғри боғланган ва чорвачилик, ўсимликчилик маҳсулотларини кўпайтиришда
асосий омил ҳисобланади. Уларга тракторлар, комбайнлар, юк машиналари, қишлоқ
хўжалиги машиналари, техникалари ва ҳоказолар киради. Бошқа асосий фондлар
қурилиш, савдо ва қишлоқ хўжалик корхоналаридаги умумий овқатланишга ва
бошқаларга йўналтирилган. Шунинг учун асосий фондлар (воситалар) қишлоқ
хўжалигида бевосита қатнашувчи ва қишлоқ хўжалигида қатнашмайдиганларга бўлинади.
Тармоқда маҳсулот ишлаб чиқаришда асосий роль қишлоқ хўжалигида қатнашувчи
фондларга тегишлидир, чунки улар асосий ишлаб чиқариш фондининг 80 фоизини ташкил
қилади. Бу фондларга қуйидагилар киради:
• ер ресурслари;
• бинолар;
• иншоотлар;
• машина ва техникалар;
• транспорт воситалари;
• ишлаб чиқариш ва хўжалик инвентарлари;
• сут берувчи қорамоллар;
• гўшт берувчи қорамоллар;
• кўп йиллик экинлар;
• ерни яхшилаш учун қилинган сарфлар (иншоотлардан ташқари).
• асбоблар ва ҳоказаолар.
Қишлоқ хўжалигининг асосий фондлари тармоқ хусусияти бўйича ўсимликчилик,
чорвачилик ва умумий фондларга бўлинади. Кўп укладли иқтисодиёт шаклланишида эса
асосий фондлар хусусий, ижарага олинган ва ижарага берилган фондлардан ташкил
топади.
Бундан ташқари қишлоқ хўжалигида тор доирада фаолият кўрсатадиган асосий
фондлар борки, улардан фақатгина бир маҳсулотни ишлаб чиқаришда фойдаланилади.
Масалан, дон комбайнлари, пахта терувчи машиналар, соғиш аппаратлари ва ҳоказо.
8

$- жадвал 2.2.2 Косон тумани “Қўйлиев Нурилло” фермер хўжалигининг экин майдонлари структураси т\р Кўрсаткичлар 2012 йил 2013 йил 2014 йил 2014 йилда 2012 йилга нисбат узгариши Экин майдони (га) Улуши % Экин майдони (га) Улуши % Экин майдони (га) Улуши % +;-- % 1 Буғдой 16 37,2 17 37,0 30 32,2 +14 187,5 2 Пахта 12 27,8 16 34,8 50 53,8 +38 416,7 3 Пиёз 7 16,3 - - - - -7 - 4 Картошка 3 7,0 2 4,3 2 2,2 -1 66,7 5 Сабзавот 3 7,0 4 8,7 8 8,6 + 5 266,7 6 Ур. Пиёз 2 4,7 - - - - -2 - 7 Памидор - 4 8,7 - - - - 8 Боғ - 3 6,5 3 6,5 + 3 100,0 Жами экин майдони 43 100,0 46 100,0 93 100,0 + 50 116,3 2.2.3 16$