Ichki ishlar boshqarmasi ro'yhatga olish bo'limi ma'lumotlar bazasini yaratish - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Ichki ishlar boshqarmasi ro'yhatga olish bo'limi ma'lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish

MUNDARIJA:

Kirish. ............................................................................................................................... 2
Nazariy qism. ................................................................................................................... 5
1.1. MBBT ning nazariy asoslari. ..................................................................... 5
1.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish . .............................. 9
1.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar, hisobotlar va
makroslar. ........................................................................................................ 11
Amaliy qism. .................................................................................................................. 14
2.1. Ma’lumotlar bazasini loyihalash. ............................................................. 14
2.2. Tablitsalarni bir-biriga bog’lash. .............................................................. 17
2.3. Zapros yaratish. ........................................................................................ 20
2.4. Forma. ...................................................................................................... 23
Hisobot. ........................................................................................................................... 30
Foydalanuvchi uchun yo’riqnoma. .............................................................................. 35
Xulosa. ............................................................................................................................ 39
Foydalanilgan adabiyotlar. ........................................................................................... 39
1

“Biz tezkor texnikaviy taraqqiyot, shiddat bilan rivojlanayotgan va muntazam
yangilanayotgan zamonaviy yuqori texnologiyalar, axborot – kompyuter tizimlari
orasida yashayotganimizni unutmasligimiz kerak”
Islom Karimov
Kirish.
Ma’lumki, insoniyat axborotlashtirish sohasida haqiqiy inqilobiy o‘zgarishlar
davrini boshidan kechirmoqda. Buning natijasida esa umumjahon axborotlashgan
hamjamiyati shakllanmoqda. Shu sababli ham axborotkommunikatsiya sohasini
jadal suratlar bilan rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan
tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda olib borilayotgan iqtisodiy, tashkiliy va boshqa o‘zgarishlarni
amalga oshirish natijalari mamlakatimizda axborotlashtirish sohasidagi
muammolarning hal etilishiga ham bog‘liqdir. Axborotlashtirish sohasidagi asosiy
yo‘nalishlar O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonunlari, mamlakatimiz
prezidentining farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa meyoriy-
huquqiy hujjatlarda ham o‘z aksini topgan.
Davlat tomonidan tartibga solishning muximligi va respublikada
axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992-yil 8-dekabrdagi qarori bilan Fan va
Texnika bo’yicha Davlat Qo’mitasi (FTDK) qoshida Axborotlashtirish bo’yicha
bosh boshqarma tuzildi.
Mazkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yo’nalishlari
doirasida O’zR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini
rivojlantirishga yo’naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish
haqida (1993 yil, may), EHM va ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy
muxofazalash haqidagi (1994 yil, may) qonunlar shular jumlasidandir.
2

UzR FTDK Axborotlashtirish haqida Qonunning qoidalarini bajara borib,
1994-yil dekabrida Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasining
axborotlashtirish kontseptsiyasini ma’qulladi.
O’zbekiston axborot texnologiyalarini tadbiq etish va rivojlantirish uchun
talay intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akademiyasi, oliy
va o’rta maxsus o’quv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyuter
texnikasi, aloqa, dasturiy va axborot ta’minoti, axborot tizimlari bo’yicha
malakali xodimlar ishlamoqda.
Xalq xo’jaligining ushbu yo’nalishida O’zbekiston Respublikasi ham
yuqorida belgilab berilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan
jamiyat sari shaxdam qadamlar bilan bormoqda.
Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-avgustda qabul kilingan «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»ni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi
chaqiriq V sessiyasida prezident I. Karimov ko’targan masalalar yuzasidan
2001yil 23-mayda Vazirlar Maxkamasining «2001-2005-yillarda kompyuter va
axborot texnologiyalarini rivojlantirish, «Internet»ning xalqaro axborot
tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish
chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarorini va 2001-yilning may oyida
respublikamizda birinchi martta o’tkazilgan Internet festivalini aytib o’tish
mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2002-yil 30-maydagi
“Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi Farmoni axborotlashtirishning milliy
tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida
zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va
telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan
foydalanish, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada
to‘liqroq qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kirish hamda jahon axborot
resurslaridan bahramand bo‘lishni kengaytirish uchun qulay shart-sharoitlarni
3

yaratishga qaratilgan bo‘lib, Farmonda kompyuterlashtirish va
axborotkommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish hamda ularning
zamonaviy tizimlarini joriy etish birinchi galdagi eng muhim vazifalar sifatida
e’tirof etilgan.
Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 27-martdagi 73-son Qarori talablariga
muvofiq Toshkent axborot texnologiyalari universiteti hamda davlat va xo’jalik
boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan barcha darajadagi
hodimlarning axborot-kommunikatsiya texnologiyalar sohasida malakasini
oshirish kurslarini tashkil etildi.
Bu ma’lumotlar bazasi yordamida IIV haqida kerakli bo’lgan barcha
ma’lumotlar mavjud.

4

Nazariy qism.
1.1. MBBT ning nazariy asoslari.
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma’lumotlar
hajmining t е z suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus
“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy
kompl е ksning yaratilishiga olib k е ldi.
MBBT asosiy xususiyatlari - bu prots е duralar tarkibi bo’lib, ular faqat
ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham
tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl,
oldin ma’lumotlar banki d е b atalib, k е yinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb
yuritila boshladi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
 fayllar to’plami mantiqiy k е lishuvni quvvatlaydi;
 ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta'minlaydi;
 har xil to’xtalishlardan k е yin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
 MBBT bir n е cha foydaloanuvchilarning parall е l ishlashini ta'minlaydi.
Zamonaviy MB texnalogiyasida MBni yaratish, unga xizmat kursatish va
foydalanuvchilarni MB bilan ishlashiga imkon yaratish maxsus dasturiy uskunalar
yordamida amalga oshiriladi. Bunday dasturiy uskunalar majmuasi ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari (MBBT ) deb ataladi .
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish
mumkin.
MBBT-MBni yaratish, uni dolzarb xolatda ushlab turish, kerakli axborotni
topishni tashkil etish va boshka xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’ladigan dasturiy
va til vositalari majmuasidir.
5

MBBT misoli sifatida kuydagilarni keltirish mumkin:
-DBASEdasturi;
-Microsoft Access;
-Microsoft For Pro For DOS;
-Microsoft For Pro For WINDOWS;
-Paradox for DOS;
-Paradox for WINDOWS.
MB bilan ishlashga kirishishdan oldin ma’lumotlarni tasvirlash modelini
tanlab olish kerak. U quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-axborotni ko’rgazmali tasvirlash; -axborotni
kiritishda soddalash;
-axborotni izlash va tanlashda qulaylik;
-boshqa omborga kiritilgan ma’lumotdan foydalanish imkoniyatining
mavjudligi;
-MBning ochiqligini ta’minlash (yangi ma’lumotlar va maydonlar qo’shish,
ularni olib tashlash imkoniyatlari va xokazo).
MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bo’lishi mumkin. Xar
qanday modelga o’zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi ob’ekt
sifatida qarash mumkin. SHunday ob’ekt ustida biror amal (ish) bajarsa bo’ladi.
MB modellarining uchta asosiy turlari mavjud:
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to’plamidan iborat bo’lib,
ular yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni
bajarish mumkin. Bunday tizim yordamida operatsiya tizimining ma’lumotlarini
boshqarish bo’yicha imkoniyatlari kengayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
6

- fayllarni boshqarish, ya'ni faylni ochish, nusxa olish, nomini o’zgartirish
tuzilishini o’zgartirish, qayta hosil qilish, tiklash, hisobot olish, bekitish va
boshqalar;
- yozuvlarni boshqarish, ya'ni yozuvlarni o’qish, kiritish, tartiblashtirish,
o’chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni ta’kidlash lozimki, ma’lumotlarni harflar dastasi yordamida kiritish,
hisoblash, takroriy jarayonlarini amalga oshirish, ma’lumotlarni ko’rsatuv oynasi
yoki bosmaga chiqarish MBBT ning vazifalari qatoriga kirmaydi. Bu vazifalar
amaliy dasturlar yordamida bajariladi. Bunday dasturlar MBBTning maxsus
dasturlash tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida keltirilgan vazifalar to’plami MBBT da uch turdagi dasturlarning
bo’lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko’rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi
dastur xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar tegishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni turkumlashda mantiqiy tuzilish asos qilib olingan. Shuning uchun
ham tarmoqli, pog`onali va relyatsion MBBTlari mavjud. Relyatsion MBBT lari
keng tarqalgan bo’lib, ular jumlasiga dBase III Plus, FoxBase, Fox Pro, Clipper,
dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi.
MBBT ikki tartibda: interpretatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Interpretator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich,
birinketin bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so’ngra mashinina
tiliga aylantirib, bajariladi. Tegishli amallar bajarilgandan keyin, ular xotiradan
o’chiriladi, tizim qayta ishlash bosqichiga o’tadi va keyingi buyruqni bajarishaga
kirishadi.Interpritator tartibida «exe» kengaytirmali fayl hosil qilinmaydi. Bunday
faylini hosil qilish uchun kompilyator tartibida foydalaniladi. Kompilyator
tartibida buyruqlar bevosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. exe
faylni hosil qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo’ladi: boshlang`ich dasturni
7

nazorat qilish va uni obj turga aylantirish; matn muharriri yordamida dasturni exe
faylga aylantirish. exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo’lishi
shart emas, Interpretator tartibida ishlaydigan MBBT ga dBase III Plus, FoxBase
va Karat kiradi, kompilyator tartibida Clipper, panel tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT foydalanuvchi bilan ma’lumotlar bazasi o’rtasidagi aloqani
ta'minlovchi dastur sifatida ishtirok etadi. Uning funksiyalari menyu va dasturlar
ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Menyu tartibi MBBTning funksiyalari ekranda tasvirlanadi.
Foydalanuvchi kursorni harakatlantirish orqali tegishli funksiyani aniqlashi va
bajarishga chaqirishi lozim. Tizim aniqlangan funksiyalarni bajarib bo’lgandan
so’ng yana menyu holatiga qaytadi.
Dasturiy tartibda tegishli buyruqlar kiritiladi, dasturlar qayta ishlanadi va
bajarishga chaqiriladi. Bu holda MBBT interpritator tartibida ishlaydi va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish talab qilinadi.
MBBT da foydalaniladigan dasturlash tillariga umumiy talablar bilan bir
qatorda quyidagilar ham qo’yiladi:
• tilning to’liq bo’lishi;
• vazifalarni bajarish uchun tegishli vositalarning bo’lishi;
• aniqlangan ma’lumotlarni to’liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator belgilarga ko’ra turkumlarga ajratiladi.
• o’zgaruvchanlik; • jarayonlilik;
• foydalanilayotgan matematik apparat va boshqalar.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari arxitekturasi. Eng avvalo
umumlashgan holda formal bo’lmagan tavsifga ega ma’lumotlar bazasi tuziladi.
Bu ma’lumotlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan so’rovlar natijasida
olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Bu insonlarga tushinarli
bo’lgan ta’biiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqalar
yordamida bajarilgan tavsiv ma’lumotlar bazasini loyihalashda ma’lumotlarning
infologik modeli deyiladi.
8

MBBT kerakli ma’lumotlarni tashqi eslab qolish qurilmasidan
ma’lumotlarning fizik modeli bo’yicha izlaydi.
Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT
yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT
ma’lumotlarni tavsivlash tilida tavsivlanishi kerak bo’ladi.
Ma’lumotlarning infologik model bo’yicha yaratiladigan bunday tavsivga
ma’lumotlarning datalogik modeli deyiladi.
Bu uch darajadali arxitektura ma’lumotlarning saqlanishi unga
ishlatiladigan dasturdan bog’liqmasligini ta’minlaydi.
MBBT tanlash asosan ko’p hollarda ilova toifasiga bog’liq bo’ladi. Ilova
toifasi MB murojat qilish usuli bilan aniqlanadi, u esa o’z navbatida
rejalashtirilgan so’rovlar bilan aniqlanadi.
Quyidagi toifalar farqlanadi:
Toifa 1. Barcha yoki ko’p yozuvlar olish. Bu toifa kup hollarda ketma - ket
qayta ishlash, katta hisobotlarni generatsiyalash va paketli (guruxli) qayta ishlash
kiradi.
Toifa 2. Keng yozuvlarni olish, murojaat faqat bitta yozuv amalga
oshiriladi. Bu toifaga kuyidagilar kiradi: to’g’ridan- to’g’ri murojaat usuli,
ixtiyoriy murojaat usuli, indeksli usul, binar daraxt usuli va boshqalar.
Toifa 3. Birorta yozuvlarni olish.
1.2. Predmet soha bo’yicha taxlil qilishni amalga oshirish .
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
• predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga
ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
• ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi
deyiladi.
9

Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish
bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi,
axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil
asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:
• kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
• axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
• predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni
kontseptual sxemasini loyihalashtirish.
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi
masalalarni hal qilish kerak:
• foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
• MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish
bo’yicha mavjud masalalarini aniqlash;
• kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
• tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi pog’onasi axborot ob’ektlarini
tanlash, har bir ob’ekt uchun zarur xossalarini berish, ob’ektlar orasidagi
aloqalarni, axborot ob’ektlariga qo’yiladigan cheklashlarni va axborot ob’ektlari
orasidagi aloqalarning turlarini aniqlashdan iborat.
Axborot ob’ektlarini tanlayotganda quyidagi savollarga javob berishga
harakat qilinadi:
1.MBda saqlanishi lozim bo’lgan ma’lumotlarni qanday sinflarga ajratish
mumkin?
2.Har bir ma’lumotlar sinfiga qanday nom berish mumkin?
10

3.Har bir ma’lumotlar sinfi uchun qanday eng muhim tavsifnomalarni
(foydalanuvchining nuqtai nazaridan) ajratish mumkin?
4.Tanlangan tavsifnomalar to’plamlariga qanday nomlarni berish mumkin?
Axborot ob’ektlarini aniqlash - itaratsion jarayon. U axborotlar oqimining
tahlili va iste’molchilar bilan suhbat o’tkazish asosida amalga oshiriladi. Axborot
ob’ektlarning tavsifnomalari ham xuddi shu usullar bilan aniqlanadi. Keyin
axborot ob’ektlari orasidagi aloqalar aniqlanadi. Bu jarayon borishida quyidagi
savollarga javob berishga harakat qilinadi:
1.Axborot ob’ektlari orasidagi aloqalar turi qanday?
2.Har bir tur aloqalarga qanday nom berish mumkin?
3.Keyinchalik foydalanish mumkin bo’lgan qanday turdagi aloqalar
bo’lishi mumkin?
4.Aloqa turlarining biror bir kombinatsiyasi ma’noga egami?

1.3. Microsoft Access dasturi. Jadvallar, formalar, so’rovlar, hisobotlar
va makroslar.
Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar
paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomi dasturlar majmuasi xozirda
MBBT sifatida keng o’rganilmoqda va qo’llanilmoqda.
MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo’lgan,
Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access MBBT relyatsion
modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar ko’rinishida aks
etadi.
Microsoft Access MBBT o‘z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun
avtonom vositalarga ega:
- Grafik konstruksiyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik
elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega;
11

- Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun
turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi;
- MBBT ning dasturlash vositasi o’z ichiga SQL, makrokomandalar tili va
VBA uchun OMD ni olgan.
Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quiydagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi:
- jadvallar, so’rovlar, ma’lumotlar sxemasi;
- formalar, hisobotlar, makroslar, modullar;
Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya
bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi.
Ob’yektlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va
makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va
boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega.
Access ning “ Создание ” bo’limi oltita qismni tasvirlaydi. Bular
« Таблицы »(jadvallar), « Запросы »(So’rovlar), « Формы » (Shakllar),
« Отчёты » (Xisobotlar), « Макросы и код » (Makroslar va kod)(1-rasm).
1. « Таблицы » (Jadvallar)-MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar
saqlanadi. Ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni saqlash uchun foydalanuvchi
tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli
sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir xarakteristik
informatsion obekt predmet sohasi. Bu yerda bir informatsion ob’yekt
ekzemplyari haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga
32768 tagacha ob’yekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo). Bir
vaqtni o’zida 2048 tagacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar
bazasidan import qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va
elektron jadvallardan.
2. « Запросы » (So’rovlar)-bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish,
jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni
bajarishga mo’ljallangan. So‘rovlar ko‘rish, taxlil qilish va berilganlarni
12

o‘zgartirish orqali berilgan mezonlarni qondirishga mo‘ljallangan. Access da
so‘rovlar parametrlari so‘rov konstruktori oynasida beriladgan QBE – so‘rovlar
(Query By Example – namuna bo‘yicha so‘rov) va so‘rovlar tashkil qilishda SQL
tilining buyruqlari va funktsiyalari qo‘llaniladigan SQL-so‘rovlar (Structured
Query Language – so‘rovlarning strukturali tili) ga bo‘linadi. Access QBE -
so‘rovlarni osongina SQL-so‘rovlarga va teskarisiga o‘tkazadi.
3. « Формы » (Shakllar)-bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda
oson kiritish yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl tuzilishi bir
qancha matnli maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Formalar muloqot
interfeysi ilovasining asosiy vositasi. Forma ekranda o’zaro bog’langan
jadvallarni ko’rish uchun qulay. Tugmali formalarni boshqarish panelini yaratish
uchun ishlatish mumkin. Formalarga rasmlar, diagrammalar, tovush fragmentlari,
video qo’yish mumkin. Formalarda xodisalarni qayta ishlash mumkin.
4. « Отчёты » (Xisobotlar)-bu ob’ekt yordamida saralangan
ma’lumotlar qulay va ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi. Foydalanuvchi
masalasining natijalari, kiritish va chop etishlarni o’z ichiga olgan hujjatlarni
formatlaydi.

1-rasm. MS Access menyular qatori(MS Office 2013).

5. « Макросы и код » (Makroslar va kod)-makrobuyruklardan iborat
va Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual
13

Basic tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi ob’ekt. Murakkab va tez-tez
murojat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan tugmacha
belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga tugmacha bosiladi. Bunda
amallar bajarish tezligi oshadi.

Amaliy qism.
2.1. Ma’lumotlar bazasini loyihalash.
Ma’lumotlar bazasini yaratishdan avval relyatsion ma’lumotlar bazasini loyixalash,
xolatini aniqlash ma’lumotlarni mantiqiy tuzilishini va jadvallararo aloqani aniqlash
lozim bo’ladi. Quyida ma’lumotlar bazasini loyihalash va yaratish bosqichlari keltirilgan:
1. Ma’lumotlar bazasi tuzilishini yaratish(1-rasm);
2. Jadvallarni tasvirlash;
3. Jadval qatorlarini tasvirlash;
4. Access dasturlash tilida jadvallarni yaratish;
5. Jadvallarni ma’lumotlar bilan to’ldirish.
14

2-rasm. Ichki ishlar vazirligi bazasini predmet soha bo’yicha tahlil qilish.

.Amaliy qisimda biz mashinalar degan Tablitsa yaratamiz bunda biz создание
bo’limidan Konstruktor tablitsa tugmasini bo’samiz va quyidagi oyna xosil
bo’ladi (1-rasm).
1-rasm Bo’sh tablitsa
Endi esa yacheykalarga keraki ma’lumotlarni yozamiz (2-rasm).
15
Ichki ishlar vazirligi
Hodimlar
IIV rahbaryati Kotibyat
Bo’limlar CV
CV
CV
C
Hisobot

2-rasm. Tablitsa Kostruktor oynasi.
Bu oynadan esa sichqonchani o’ng tomonini bosamiz va u yerdan Режим
tugmasiga o’tamiz (3-rasm).

3-rasm. Tablitsa Mashina
Endi esa kotibyat ma’lumotlarini kiritamiz (4rasm).
16

4-rasm. Kotibyat nomli tablitsa ma’lumotlar to’ldirilgan holati.
2.2. Tablitsalarni bir-biriga bog’lash.
Endi talblitsalarni bir biriga bog’lash uchun yuqoridagi ko’rinishda bir
nechata tablitsalarni yaratib olamiz. (5-rasm).

5-rasm. Barcha tablitsalar

17

6-Rasm. Bo’limlar.
7-Rasm. Ichki ishlar raxbaryati.
8-Rasm. Kotibyat bo’limi.
18

9-rasm. Xodimlar bo’limi.
Endi yaratilgan tablitsalrni bir biriga bog’laymiz. Bo’limlar nomili
tablitsani Hodimlar nomli tablitsaga bog’laymiz. Buning uchun Access
malumomtlar bazasini menular satridagi bo’limiga
kiramiz. So’ng ni tan laymiz. Yangi ishchi maydon hosil bo’ladi.
Yaratib olgan hairdo va mashina nomli tablitsalarni ushbu ishchi maydonimizga
yuklab olamiz. Ularni id larni bir-biriga quydagi ko’rinishda bog’laymiz.
(10rasm):
11-Rasm. Bog’lash jarayoni.

Keyin ushbu bog’anayotgan jarayonda shunday sxema xosil bo’ladi
(12rasm):
19

12-Rasm. Bog’lanish Tablitsa ko’rinishi
2.3. Zapros yaratish.
Endi qidiruv yaratishni ko’rib chiqamiz:
Создание bo’limidan Конструктор запросов tanlasak quyidagi oyna hosil
bo’ladi.
13-Rasm.
20

IIV raxbaryati tanlanib Добавить tugmasi bosiladi.

14-rasm. IIV rahbarlari bo’yicha so’rov yaratilyapti.
Jadvallarni to’ldirib Запрос ni berkitamiz va IIV dan unvoni bo’yicha
qidirish deb saqlaymiz. So’ngra yaratilgan zaprosmizni ishga tushiramiz va
unvoni bo’yicha izlaymiz.
15-rasm.
Natija quyidagicha:
21

16-rasm.

Shu tariqa o’zimizga kerakli bo’lgan quydagi so’rovlarni yaratib
olamiz.
17-Rasm. Umumiy Zaproslar.
18-Rasm Familyasi bo’yicha qidirish.
22

19-rasm. Natija.
20-rasm. Patpalkovniklar.
2.4. Forma.
Endi biz Access dasturida Forma yaratamiz biz создание bo’limidan
tugmasini bosamiz va qayidagi oyna xosil o’ladi (21-rasm).

23

22-Rasm Bo’sh forma
Unga kostruktor bo’limiga kirib turli hildagi tugamalar joylashtirib o’zmiz
uchun qulay ko’rinishga keltiramiz.
23-rasm. Asosiy forma
Yuqoridagi oynadagi bo’limlarni quydagidek yaratib olmiz.
24

24-rasm. Bo’limlar haqida
25-rasm.Kotibyat bo’limi.
25

Bu oynadan o’zimizga kerakli bo’lgan bo’limlarni o’ng tomonga
o’tqazamiz (26-rasm).
26-rasm.
Va далее tugmasini bosaveramiz va quyidagi oynadan o’zimizga yoqqan
formani tanlab далее tugmasini bosamiz (27-rasm).
27-rasm.
26

Endigi oynadan Готово Tugmasini bosamiz (28-rasm).
28-rasm.
Endi biz bu oynadan o’zimizga yoqqan shakda bezak beramiz (29-
rasm).
29-rasm. Kotibyat formasi.
27

30-Rasm. IIV rahbaryat.
So’ng o’zimizga kerakli bo’lgan formalarni yuqoridagidek yaratib olamiz.
31-Rasm. Asosiy oynadagi hodimlar bo’limi.
28

32 -Rasm. Qidiruv formasi
33-Rasm Kotibyatdan familyasi bo’yicha natija .
Barcha bo’limlarni bir-biriga bog’lash uchun makroslardan foydalaniladi.
29

Hisobot.
Endi biz Access dasturida yaratgan IIV Tablitsa va Formalarimizga
Hisobotlar yaratamiz. Hisobot yaratish uchun создание bo’limida М a стер отчот
tugmasini bosamiz va u joydan o’zimizga kerakli bo’limni tanlaymiz (35-rasm).

34-Rasm. Bo’limlar unvoni bo’yicha qidiruv.

Va buyerda ham o’zimizga kerakli bo’limlarni o’ng tomonga o’tqazamiz va
Готова tugmasini bosamiz (35-rasm).
30

35-rasm.

Va quyidagi oyna xosil bo’ladi (36-rasm).
36-rasm.

Va konstruktor bo’limidan o’zimizga yoqqan bezakni beramiz (37-rasm).
31

37-rasm.Bo’limlar hisoboti.
32

38-Rasm. IIV raxbaryat hisoboti.

33

39-Rasm. Kotibyat hisoboti.
40-Rasm. Hodimlar hisoboti.
34

Foydalanuvchi uchun yo’riqnoma.
O’zbekiston Respublikasi IIV ma’lumotlar bazasi asosiy forma oynasi
quydagicha bo’ladi;
41-rasm. Asosiy oyna.
42-rasm. Bo’limlar formasi.
35

43-rasm. Hisobot formasi.
44-rasm. Kotibyat.
36

45-rasm.Qidiruv formasi.
46-rasm. Hodimlar formasi
37

47-rasm. Hisobot

Tayyorlangan bu ma’lumotlar bazasini shu yo’riqnomadan foydalanib
bemalol ishlash mumkin bo’ladi. Bu ma’lumotlar bazasi bilan ishlovchi asosiy
oynalar hisoblanadi. Qolgan formalar esa so’rovlar tashkil qiladi.

38

Xulosa.
Men bu kurs ishini tayyorlash davomida o’zimga berilgan O’zbekiston
Respublikasi IIV Ma’lumotlar bazasini Microsoft ofic dasturini Access
bo’limidan foydalandim. Men bu kurs ishimni tayyorlash davomida Access
dasturida tablitsa yaratishni, Tablitsalarni bir-biri bilan bog’lashni, Tablitsalarga
yangi ma’lumot qo’shishni va o’chirishni o’rgandim. Men bu kurs ishini
tayyorlash davomida Tablitsalarga zaproslar yaratishni, Familyasi orqali izlashni,
Ismi orqali izlashni, Tug’ilgan yili orqali izlashni, Faqat ayol talabalarni izlasni,
aniqroq aytadigan bo’lsak Like buyrug’idan foydalanishni, Between buyrug’idan
foydalanishni o’rgandim. Men bu kurs ishini tayyorlash davomida Master forma
yordamida Tablitsalarga va Zaproslarga foma yaratishni o’rgadim bunda biz
formalrga bezaklar berishimizfonga rasm qo’yishimiz mumkin ekan, ya’na biz
formada konstruktor bo’limidan batton tugmachasini olib unga harhil
buyuruqlarni kiritib qo’yishimiz mumkin masalan: Jadvaldagi birinchi qatorga
qaytish, Jadvaldagi oxirgi qatorga o’tish, bitta oldigi qatorga o’tish, bitta orqa
qatorga qaytish, yangi jadval qo’shish, yangi jadvalni saqlab qolish, birorta
qatorni o’chirish, shu oynani yopish va yana yangi batton tashlab unga yangi
forma chaqirishni ham o’rgandim biz yangi forma chaqirish uchun cobriyat
oynasida makrosni ochib undan otkrit forma tugmasini chaqirib undan kerakli
formani chaqirb qo’yamiz va oynani berkitib chiqib ketamiz. Men bu kurs ishini
tayyorlash davomida Master otchot yardamida tablitsalarim va zaproslarimga
otchotlar yaratdim va ularga qo’shimcha tugmalar qoshishni o’rgandim masalan:
Export tugmasi, oynani yopish tugmasi va Chop etish tugmalarini qo’yishni
o’rgandim va har hil bezaklar berishni ham o’rgandim va bu otchotlarni Asosiy
oynamga yani Asosiy formamga bog’lashni o’rgandim va o’zimga kerakli
bilimlarga ega bo’ldim.

Foydalanilgan adabiyotlar.

39

1. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. – T.,
"O‘zbekiston", 1999.
2. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni
demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. –
T.,”Xalq so‘zi”, 2005-yil 29-yanvar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni
yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish
to‘g‘risida”gi
Qonuni. (№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron
o’quv qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 -
ma’lumotlar majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.:
Toshkent Moliya instituti, 2004.
7. Cавельев С. и др. Базы данных. 1997 . 8. MSDN -
http://msdn.microsoft.com www.citforum.ru/database
9. Дейт К. Введение в системы баз данных 8-изд.
"Вильямс" ·1328 стр, 2005 г.
10. http://www.ziyonet.uz sayti

40

Ichki ishlar boshqarmasi ro'yhatga olish bo'limi ma'lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish