• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 293.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Ichki nazorat tizimini baxolash

Ichki nazorat tizimini baxolash Mundarija Kirish………………………………………………………….…………….……..3 I-Bob Ichki nazorat tizimining nazariy meyoriy asoslari 1.1 Ichki nazorat tizimining nazariy masalalari.... ................................................. .. 5 1.2 Ichki nazorat tizimining huquqiy asoslari ………………………….…..……..14 1.3 Korxonalarda ichki nazoratning xisobot shakillarini xalqaro standartlarga muvofiq baxolash …………………………………………………………………20 II-Bob Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro talablardan foydalanish 2.1 Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro standartlar………………………..23 2.2 Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro talablardan foydalanish………………………………………………………………...……..28 Xulosa ………………………………………………...………………………….31 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...………….35 1 14. Fayl va aktivlarning xavfsizligi. Tabiiy ofat xodisalari ro’y berishi mumkin bo’lgan xollarda eng muximroq bo’lgan xujjatlarni yonmaydigan seyflarda saqlash, o’t o’chirish moslamalariga ega bo’lishi, yong’in paytida xarakatlanish tartibini aniqlab beradigan kerakli qo’llanmalar bo’lishi kerak. Elektr tizimining uzilishi yoki texnika tizimining ishdan chiqishini hisobga olgan holatda, kerakli ma’lumotlar va fayllarni qo’shimcha xotirada saqlab borish va zaxira elektr ta’minoti bilan ta’minlash lozim. 15. Xo’jalik muomalalarini ketma-ketligi maxsus sxemalar asosida faoliyatni qat’iy belgilab berish. Bu kabi sxemalar bo’limlarning javobgarligi, ruxsat etilgan faoliyatlar bo’yicha, nazorat jarayonini hamda har bir faoliyatning qoidalari bo’yicha ma’lumotni o’z ichiga olgan bo’lishi lozim. Sxemadagi ma’lumotlar tushunarli holatda bo’lishi lozim va bu holatda ma’lumotni xodimlarga o’z vaqtida yetkazib berib turish zarur hisoblanadi. 16. Hisobga olish va nazorat qilish tizimiga yangi axborot texnologiyalarini jalb qilish. Korp o rativ turdagi yirik iqtisodiy salohiyatga ega bo’lgan yirik korxonalar, yangi va sifatli dasturlar bilan ta’minlangan texnologiyalarga bosqichma - bosqich o’tish maq s adga muvofiqdir. Bu holat quyidagilarga yordam beradi: -mijozlar talablarini bajarish quvvatidagi muammolarni hal etish; -xodimlarning faoliyat tizimidagi salohiyatini oshiradi; -korxonaning boshqarish rejimini real masshtabdagi vaqtda amalga oshirishini ta’minlaydi; -tarmoqlar o’rtasidagi o’zaro aloqadagi faoliyatni amalga oshirilish samarasini oshiradi; -ma’lumotlarni kompyuter tizimiga qo’l bilan kiritilishida yo’l qo’yiladigan kamchiliklarni bartaraf etadi. 17. Nazorat faoliyatini amalga oshirilishining hujjat bilan tasdiqlanishi. Muhim nazorat faoliyatini amalga oshiruvchi har bir mas’ul shaxs nazoratni amalga oshirilayotganligini tasdiqlash maqsadida muntazam ravishda yozma shaklda imzo bilan tasdiqlagan holatda hisobot berib borishi lozim. Bu kabi hisobot belgilangan muvofiqlashtiruvchi markazga taqdim etilishi lozim. Hisobotni tekshirgan shaxs tomonidan ushbu hisobot tekshirilganligini tasdiqlash maqsadida imzo qo’yilishi lozim. Bu qoidaning amalga oshirilishi ichki nazoratning har bir pog’onasi nazoratini tekshirib borish imkonini beradi. 18. Ichki nazoratchilarning majburiyatlarini doimiy ravishda qayta taqsimlash Nazoratning samaradorligini oshirish hamda o’z vazifalarini suiste’mol qilinishini oldini olish maqsadida xodimlar o’rtasidagi majburiyatlar qayta taqsimlanib borilishi lozim. Buxgalter majburiyatlarining doimiy ravishda qayta taqsimlanishi quyidagilarga yordam beradi: -buxgalter tomonidan har bir faoliyatning o’zaro nazorati tufayli kamchiliklarning yuzaga kelishi ehtimoli kamayadi; 5 va nazorat-taftish xizmati foydaliroqmi? (shuni ta’kidlash keraki hozirda G’arb mamlakatlari korxonalarning amaliyotida ichki audit xizmati ko’proq tarqalgan; ichki nazorat xizmati kam qo’llaniladi va nazorat-taftish xizmati esa umuman qo’llanilmaydi. Korxonaga nechta nazorat organi kerakligi va qaysi biri muhimroq ekanligini korxona rahbari va menejeri aniqlaydi. Qaror qabul qilishda korxonaning nazorat bo’limi muhim ahamiyatga egadir, agar ichki nazorat yoki risklarni boshqarish tizimi to’g’ri yo’lga qo’yilmagan yoki samarasiz ishlayotgan bo’lsa, ichki audit faoliyatning maydoni keskin torayib boradi, chunki uning vazifasi ichki nazorat tizimining samarani baholashdan iboratdir. Bu holatda korxona menejerining asosiy vazifasi korxonada nazorat tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Taftish. Korxonada ichki nazorat tizimini ishlab chiqish jarayoni murakkab va uzoq vaqtni oladi hamda korxonada nazorat taftish bo’limi tashkil etilishi zaruriyati tug’iladi, bu holatda nazorat-taftish xizmati xatoliklarni yoki lavozimni suiste’mol qilinishi xolatlari yuzaga kelishini aniqlaydi. Shuni ta’kidlash joizki, taftish faoliyati amalga oshirib bo’lingan faoliyat ustidan o’tkaziladi. Ichki audit esa korxonaning umumiy istiqbolini ko’ra oladi va kelgusida bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalarni tahlil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, taftish ishlari bo’lib o’tgan kamchiliklar bo’yicha xulosa beradi, ichki audit esa imkoniyatni baholaydi hamda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan riskni kamaytirishga hamda salbiy oqibatlarga olib kelmaslikni oldini olish bo’yicha takliflar beradi. Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, korxonada ichki taftish tizimining mavjudligi ichki auditning keragi yo’q degan fikrni inkor etadi. Shtat bo’yicha ichki audit xizmati. Ichki audit xizmatining korxona rahbarlariga bo’ysunishiga har xil yondashiladi. Eng yaxshi yo’l ichki audit xizmati boshlig’ining kuzatuv kengashi bo’ysunishidir. Aynan shunday yondashish zamonaviy korporativ boshqaruv tamoyillariga to’g’ri keladi. Bu vaziyatda ichki audit tizimining ijro boshqaruvidan mustaqilligi ancha oshadi. Bu holatda ichki audit xizmati salohiyatidan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Har xil sabablarga ko’ra bu variantni amalga oshirish imkoni bo’lmasa, ichki audit xizmati direktorlar kengashiga bo’ysunadi. Ichki audit xizmatining tarkibiy tuzilishi va xodimlari soniga aniq bir cheklov berilmagan, bu quyidagi omillarga ko’ra har xil bo’ladi: birinchi omil bu korxonaning ichki audit oldiga qo’ygan vazifasi. Ikkinchi omil bu ichki audit xizmatining tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar, korxonaning xar xil turdagi risklarga duch kelganligi. Uchinchi omil korxonada nazorat tizimining yetukligi. To’rtinchidan, korxona shohobchalarining ko’pligi va har xil joyda joylashganligi. Ichki audit xizmati tizimini ishlab chiqishdan oldin, avvalo ichki audit xizmatining ob’ektivligini hamda erkinligini ta’minlash lozim. Sho’’balari ko’p va har xil joyda joylashgan xolding kompaniyalari uchun markazlashgan ichki audit xizmati to’g’ri keladi. Uning xodimlari hududiy holatda korxonaning bosh ofisida yoki sho’’ba korxonalarida joylashishi mumkin. Ammo nima bo’lganda ham ular funktsional ravishda korxonaning rahbariga bo’ysunadi. Ichki audit xizmati 10 2-chizma. Ichki nazorat usullari 2 1.3 Korxonalarda ichki nazoratning hisobot shakillarini xalqaro sta ndartlarga muvofiq baxolash Korxonalarda samarali faoliyat yurituvchi ichki audit xizmatini tashkil qilish – murakkab, ko’p bosqichli jarayondir va uning quyidagi bosqichlarini keltirib o’tish mumkin: 1. Tanqidiy fikrlash va korxona faoliyati turlari bo’yicha uning oldiga qo’ygan maqsadlari, strategiyasi, taktikasi, uning imkoniyatlari va tashkiliy tuzilishi bilan tanishib chiqish; 2. Korxonaning yangicha ishlash konsepsiyasini yaratish va uni korxona ichki qonunlari bilan meyoriy xujjatlari tasdiqlash. Ushbu yangicha ishlash uslubi korxonaning maqsadlaridan, faoliyat ko’rsatish sohasi va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda uning yanada rivojlanishi, taraqqiy etishi, belgilangan maqsadlarga erishishi, bozorda yanada mustahkam o’rin egallashi uchun xizmat qilishi lozim. Bu konsepsiyalar taskilotning moliyaviy, texnologik, innovatsion, investitsion, hisob va kadrlar siyosatida aks etishi lozim. Bu kabi qoidalar chuqur tahliliy amallar, etarli darajada hisob-kitoblar o’tkazilgandan so’ng, ko’rib chiqilgan variantlar ichida eng maqbuli tanlangan holda amalga kiritilishi lozim bo’ladi. Ushbu konsepsiyaning korxona ichki qoidalari bilan mustahkamlanishi korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatini belgilangan omillar asosida joriy va kelajakdagi faoliyatini nazorat qilishga asos bo’ladi. 3. Mavjud boshqaruv tizimining samaradorligini aniqlash va uni yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. Boshqaruv tuzilmasi bo’yicha nizom ishlab chiqish va unda har bir bo’g’im bo’yicha boshqaruv, funksional, uslubiy bo’ysinish qoidalarini yaratish, kim kimga bo’ysunish kerakligini aniq 2 Tulaxodja е va M.M. «Audit» (darslik). Toshk е nt Davlat iqtisodiyot univ е rsit е ti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 446-b. 13Ic h k i n a z o ra t u s u lla ri Vazifalarni tao’simlanishi Mustao’il tekshirish tizimi Nazorat va o’¤rio’lashni tabiiy usuli Xujjatli tekshirish Ma’sulyatni tasdio’lash tizimi Kirish Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holati to’g’risidagi ishonchli ma’lumotlarga ega bo’lishning asosiy quroli bu ichki auditdir. Mamlakatimizda, mustaqil davlat sifatida olib borilayotgan islohatlar o’zining ijobiy natijalarini ko’rsat moqda, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar texnik va texnologik yangilashni jadallashtirish va uni kulamini kengaytirish o’ziga xos richak vazifasini o’tamoqda. Shu xususida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ushbu fikrini eslatib o’tish o’rinlidir: «2013 yil va yaqin kelajakka mo’ljallangan dasturimizni amalga oshirishda iqtisodiyotimiz va uning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik yangilashni jadallashtirish va uning ko’lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish markaziy o’rin tutishi darkor. Bu borada 2013 yil uchun ishlab chiqilgan va 370 dan ortiq strategik muhim loyihani amalga oshirishni ko’zda tutadigan Investitsiya dasturi g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqsadlar uchun ajratilayotgan 13 milliard dollarning 75 foizini ichki manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan mablag’lar, qolgan qismini jalb etiladigan xorijiy investitsiyalar tashkil etadi. Ishlab chiqarish qurilishi uchun mo’ljallanayotgan jami investitsiyalarning qariyb to’rtdan uch qismini yangi ishlab chiqarish korxonalarini barpo etish, rekonstruktsiya va modernizatsiya qilish uchun yo’naltirishga to’g’ri kelmoqda.Investitsiya dasturini amalga oshirishda O’zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi tobora muhim o’rin tutmoqda. 2013 yilda faqat Jamg’arma mablag’lari hisobidan qiymati 780 million dollarlik 34 tadan ortiq muhim loyiha, birinchi navbatda, xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda barpo etilayotgan ob’ektlarni moliyalashtirish rejalashtirilmoqda».Korxona ichki auditi nazoratning bir shakli sifatida bozor munosobatlariga asoslangan tizimga mos keladi. Korxonaning turli xalkaro tashkilotlarda faol qatnashishi, jahon iqtisodiyot hamjamiyatiga qo’shilishi jarayonida iqtisodiy ko’rsatkichlarni xorijiy mezonlarga taqqoslanishi ichki auditning uslubiy tamoyillarini jahon amaliyotida qabul qilingan standartlar talabiga javob berishini ta’minlashni talab etmoqda. Iqtisodiyotini modernizatsiyalash sharoitida korxonaning hisobotni ichki audit yordamida tasdiqlashning roli va ahamiyati ham oshadi, bu axborotlar investitsiya va moliyaviy faoliyatda turli bitimlar tuzish chog’ida boshqaruvga doir qarorlar qabul qilish uchun ham asos bo’ladi. Iqtisodiyotni rivojlantirishda uning infratuzilmalaridan biri bo’lgan korxonalarda ichki auditorlik faoliyatini mujassamlashtirishda ichki audit faoliyatini kompyuterlashtirish ishlarini ishlab chiqish va uni tadbiq qilish muhim ahamiyatga ega va bu masalalar bilan Respublikamizdagi va xorijiy etuk oliml ar shug’ullanishmoqda. 2 talab qilingan axvolga olib kelishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar va xarajatlarning oldini olishda yordam beradi. 22. Oldingi tekshiruvda kamchiliklar bo’yicha aniqlangan ma’lumotlardan foydalanish. Har bir nazorat jarayonida oldingi tekshiruvda aniqlangan kamchiliklardan foydalanish, ushbu kamchiliklarning qaytarilmasligini ta’minlaydi. 23. Rivojlanish va takomillashtirishning uzluksizligi. Vaqt o’tishi bilan hattoki boshqaruvning ilg’or usul lar i ham eskirib boradi. Ichki nazorat tizimini shunday tashkil etishi kerakki, u korxona faoliyatining ichki va tashqi o’zgarishlari natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yangi muammolarni hal etishda moslashuvchan bo’lishi kerak hamda korxonaning kengayishida zamonaviylashishini ta’minlab berishi kerak. Korxonada ichki audit tizimining muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlashning asosiy yo’li quyida keltirilgan tamoyillarga rioya qilishdadir: 1. Mas’uliyatlilik tamoyili: Korxonada faoliyat olib boruvchi har bir ichki audit xodimi o’z faoliyatini olib borishda iqtisodiy, ma’muriy va intizomiy mas’uliyatni his qilishi kerak. Agar xodim tomonidan mas’uliyat his qilinmasa, nazorat talab darajasida olib borilmaydi. 2. Muvozanatni ushlab turish tamoyili. Yuqoridagilardan kelib chiqib, korxonaning nazorat funktsiyasi qanday tarzda olib borilishi, resurslar bilan ta’minlanishi va bajarilishi bo’yicha auditor tomonidan buyruq berilmasligi lozim. Nazorat sub’ektlari tomonidan majburiyatlar korxonaning ish hajmi va imkoniyatidan kelib chiqib belgilanishi lozim. 3. Yuzaga kelgan kamchiliklar bo’yicha o’z vaqtida ma’lumot berish. Yuzaga kelgan kamchiliklar bo’yicha ma’lumot, ushbu kamchiliklar bo’yicha qisqa vaqt ichida qaror qabul qilish vakolatiga ega kishiga o’z vaqtida etkazilishi lozim. Agar ma’lumot kechiqtirilsa, salbiy oqibatlarga olib keladi. Dastlabki nazoratda oqibatlarning yuzaga kelish ehtimoli bo’yicha malumot o’z vaqtida etkazilmasa, bu nazoratni amalga oshirilishidan ma’no qolmaydi. 4. Nazoratga oluvchi va nazoratga olingan tizimning mutanosibligi: Ichki audit tizimining murakkablik darajasi nazoratdagi tizimning murakkablik darajasiga mutanosib bo’lishi kerak, ya’ni ob’ekt bo’yicha tekshiruvni muvaffaqiyatli olib borish uchun ichki audit shu darajada murakkab bo’lishi lozim. 5. Butlik tamoyili: Har xil turdagi ob’ektlar bir-biriga aloqador bo’lgan ichki auditni o’ziga qamrab olgan bo’lishi kerak, ya’ni audit tor doiradagi ob’ektlar bilangina chegaralanmasligi kerak. 6. Javobgarlikning taqsimlanish tamoyili: Xodimlar o’rtasida vazifalar shunday taqsimlanishi kerakki, bir xodimga bir vaqtning o’zida quyidagi vazifalar yuklatilmasligi kerak: belgilangan aktivlar bo’yicha operatsiyalarga ruxsat berish, berilgan operatsiyalarni ro’yxatga olish, operatsiyalar bo’lganligini ta’minlash hamda ularni inventarizatsiyadan o’tkazish. Salbiy oqibatlar yuzaga kelmasligini oldini olish maqsadida bu funktsiyalarni bir necha xodimlar o’rtasida taqsimlash lozim. 7. Ruxsat berish hamda ma’qullash tamoyili: Har bir xo’jalik 7 operatsiyalarining amalga oshirilishida vakolatli shaxs tomonidan ruxsat berilishi rasmiy ravishda ta’minlangan bo’lishi kerak. Rasmiy ruxsat bu umumiy turdagi xo’jalik operatsiyalar yoki aniq bir operatsiya bo’yicha rasmiy qaror hisoblanadi. Rasmiy ma’qullash bu boshqaruv tomonidan berilgan ruxsatidir. Yuqorida qayd etilgan tamoyillarning barchasi bir-biriga bog’liqdir, ularning birikishi aniq bir vaziyatdan kelib chiqadi Ichki nazorat tizimini tashkil qilish maqsadini amalga oshirish uchun alohida topshiriq lozim bo’ladi. Tashkilot rahbari ichki nazorat tizimini tashkil qilish va etarli darajada ushlab turishi uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur: - buxgalteriya hisobotida nimaiki kiritilishi lozim bo’lsa barchasi kiritilishi kerak, shu bilan birga to’g’ri aniqlangan, klassifikatsiyalangan, to’g’ri baholangan va aniq yuritilgan; - buxgalteriya hisoboti tashkilot to’g’risida to’laligicha to’g’ri va obektiv baho berishi kerak; - tashkilot mablag’i qonunsiz o’zlashtirilgan yoki samarasiz foydalanilgan bo’lmasligi kerak; - har qanday chetga og’ishlar o’z vaqtida aniqlanishi, tahlil kilinishi va ayibdorlar javobgarlikka tortilishi kerak; - ichki hisobot tezlik bilan kerakli shaxslarga etkazilishi, ma’suliyati yuklatilgan shaxslar boshqaruv qarorini qabul qilishi kerak. Ichki audit etarli darajada bo’lishiga erishishning asosiy mezonlari quyidagilardir: - tashkiliy tuzulishning samaraliligi: - amalga oshirilayotgan tadbirlarning buxgalteriya siyosatiga mos bo’lishi: - aktivlar saqlanishiga qaratilgan tadbirlarning majburiyligi: - samarali ichki-audit dasturi. 8 - o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha korxona menejmenti tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar (tuzatuvchi amallar) bajarilishining monitoringini amalga oshirishga; - Ichki audit xizmatining boshlig’i e’tiboriga amal qilayotgan tizimlar, jarayonlar, standart (andoza)lar, faoliyatni yuritish usullarini takomillashtirish bo’yicha takliflar, shuningdek, mazkur Nizomda belgilanganidek, IAXning vakolatiga kiruvchi har qanday savollar bo’yicha sharhlarni etkazib berishga. 2.2 Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro standartlar Kompaniyaning Kuzatuvchi kengashi ichki audit xizmati faoliyatining har yillik baholanishini o’tkazadi. 5.1. Ichki audit xizmatining boshlig’i ichki audit xizmati ish sifatini ta’minlash dasturini ishlab chiqadi va tatbiq etadi. Bunday dastur o’z navbatida, joriy monitoringni, shuningdek, ichki audit sifatining davriy ichki va tashqi baholanishini o’tkazishni o’z ichiga oladi. 5.2. Ichki auditning sifatini tashqi baholash mustaqil tashqi ekspertlarni jalb etib, besh yilda bir marotabadan kam bo’lmagan holda amalga oshiriladi. Ichki audit xizmati boshlig’i baholashning natijalarini Kuzatuvchi kengash e’tiboriga takdim etadi. 6. Yakuniy qoidalar 6.1. Ichki audit xizmati boshlig’i mazkur Nizomga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish zaruriyati to’g’risidagi masalalarni har yili ko’rib chiqadi. 6.2. Nizomni, shuningdek, unga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritishni Kuzatuvchi kengash tasdiqlaydi. 6.3. Agar mazkur Nizomning me’yorlari Nizomning talablari bilan zid keladigan holatda Nizomdagi me’yorlar ustunlikka ega hisoblanadi. 5. Ichki audit bo’limining korxonaning boshqa bo’limlari bilan o’zaro aloqadorligi Hozirgi zamon sharoitida ichki auditga tegishli ba’zi vazifalar turli xil bo’limlar va rahbarlarga yuklatib qo’yilgan. Ammo bu bo’limlar nazorat funktsiyasini qoniqarli va to’laligicha bajara olmaydilar. Bu esa korxonaning yuqori risk bilan ishlayotganligidan dalolat beradi. Soliq organlari korxona moliyaviy-ho’jalik faoliyatidan kamchiliklar topgan va sanktsiya qo’llangan holda, korxona juda katta zarar ko’radi va bu narsa uning kelajakda hamkorlari bilan ishlashida salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmaydi. Ichki audit bo’limi tizimli tarzda boshqaruvning barcha ob’yektlarini nazorat qilib boradi va standartlardan, shu jumladan korxona oldiga qo’ygan maqsadlardan og’ishishlar kuzatilgan taqdirda, ularni boshqaruvga ma’lum qiladi va tezkor tarzda bu xatoliklar oldi olinadi. Ichki audit bo’limining korxonaning boshqa bo’limlari bilan o’zaro aloqadorligi 18 1.6. Kuzatuvchi kengash IAXning tashkiliy tuzilmasini , byudjetini, faoliyati rejasini tasdiqlab beradi. 1.7. O’zining faoliyatida IAX mustaqillik, haqqoniylik, tegishli vakolatga egalik va ishga nisbatan profsssional yondashuv kabi tamoyillar va shuningdek, Ichki auditning xalqaro professional standartlari hamda Ichki auditorlar professional tashkilotlarinnng axloq Kodekslariga amal qiladi . 2. Ichki audit xizmatinnng funktsiyalari 2.1. IAX Kompaniyaning na uning sho’ba va qaram jamiyatlarning ichki nazorat tizimining samaradorligini baholashni o’tkazadi h amda baholash natijalari bo’yicha tegishli ravishdagi tavsiyalarni ishlab chiqadi. Mazkur baholash quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi: -moliyaviy - xo’jalik faoliyatining samaradorligi va natijaviyligi; - aktivlarning saqlanishi; -hisobotning (tashqi va ichki) haqkoniyligi; - faoliyatning qonunchilik me’yorlariga, ichki tashkiliy - farmoyish hujjatlari va standartlarga muvofiqligi. 2.2. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning risklar boshqarish tizimining samaradorligini baholaydi hamda baholash natijalari bo’yicha tegishli ravishda, tavsiyalar ishlab chiqadi. 2.3. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning axborot tizimlarining (keyingi o’rinlarda - AT - axborot tizimlari deb ataladi) xavfsizligi va samaradorligi baholanishini o’tkazadi. 2.4. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning menejmentiga o’tkazilgan audit tekshiruvlari natijalari bo’yicha chora-tadbirlar (tuzatuvchi hatti-harakatlar) rejasini ishlab chiqishda maslahatlar beradi, shuningdek, chora-tadbirlar bajarilishining nazoratini amalga oshiradi. 2.5. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning menejmentiga mazkur Nizomda belgilanganidek, IAXning vakolatiga kiradigan masalalar bo’yicha (shu jumladan, ichki nazorat tizimini hamda risklarni boshqarish tizimini tashkil etish masalalari bo’yicha) maslahatlar beradi. 2.6. IAX Kuzatuvchi kengash, Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning ijro etuvchi organlari talabnomasi bo’yicha maxsus loyihalarni bajaradi, shu jumladan, suiiste’molliklarning va Kompaniyaning ish hulqi-atvori Kodeks buzulishining tergov qilinishida qatnashadi. 2.7. IAX Kuzatuvchi kengashning topshirig’i bo’yicha boshqa vazifalarni ham bajaradi va boshqa loyihalarda ham qatnashadi. 3. Bo’ysunishi va mustaqillikning ta’minlanishi 3.1. Ichki audit xizmatini ichki audit xizmati boshlig’i boshqarib boradi. 3.2. IAXning mustaqilligi va haqqoniyligini ta’minlash maqsadida ichki audit xizmatining boshlig’i Kuzatuvchi kengashning raisiga bo’ysunadi. IAXning direktori IAXning ishini tashkil etish va qo’yilgan masalalarni bajarish uchun Kuzatuvchi kengash oldida javobgar bo’lib hisoblanadi. 3.3. Kompaniyaning Kuzatuvchi kengashi ichki audit xizmatining boshlig’ini ishga tayinlash/ishdan bo’shatish to’g’risidagi qarorlar, mehnat 16 1- chizma. Ichki audit xizmatining tavsiflanishi 1 1.2 Ichki nazorat tizimining nazariy masalalari Ichki nazorat tizimi quyidagi omillar ta’siri ostida bo’ladi:  Boshqaruvning ichki nazoratga bo’lgan munosabati;  Korxona faoliyatining ichki sharoitlari, uning hajmi, ko’lami va faoliyat turi;  Uning soni va hududiy jihatdan har xil joylashganligi, uning bir qismli yoki shuba korxonalariga ega bo’lishi;  Maqsad va vazifalarining strategik o’rnatilganligi;  Faoliyatning mexanizatsiyalashganligi va kompyuterlashganligi darajasi;  Resurs bilan ta’minlanganligi;  Xodimlar tarkibining bilim darajasi; Ichki nazorat quyidagicha tashkil etilishi mumkin: a) yillik hisobotni tasdiqlash maqsadida yig’ilgan aktsiyadorlar yig’ilishida saylangan taftish komissiyasi shaklida; b) bevosita rahbarga buysunuvchi ichki audit bo’limi shaklida c) nazorat guruxi shaklida d) inventarizatsiya bo’limi shaklida; e) ichki audit tekshiruvini o’tkazish uchun auditorlik tashkiloti bilan shartnoma shaklida bo’lishi mumkin. Savol: korxona rahbariga yoki boshqaruviga ichki audit kerakmi? Korxonalarda hozirda an’anaga ko’ra faoliyat ko’rsatayotgan ichki nazorat xizmati 1 Tulaxodja е va M.M. «Audit» (darslik). Toshk е nt Davlat iqtisodiyot univ е rsit е ti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b. 9Ichki auditning asosiy tavsiflari Mustaqillik va ob’ektivlik Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini rivojlantirish Kafolat va maslahatlar berish shartnomasining shartlarini aniqlash, mehnat haqi, mukofotlar (bonuslar), undirib olishlarning darajasini aniqlash masalalari bo’yicha Direktorlar kengashiga tavsiyalarini ishlab chiqadi va unga etkazadi. 3.4. Ichki audit xizmati boshlig’i har yili audit bo’yicha Qo’mita e’tiboriga IAXning tashkiliy tuzilmasi va byudjeti hamda IAXning faoliyat rejasi bo’yicha takliflarni kiritib turadi. 3.5. Ichki audit xizmati boshlig’i Kuzatuvchi kengashga quyidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan IAX ishining natijalari bo’yicha har choraklik va har yillik hisobotlarini takdim etib turadi: - IAX faoliyatining tasdiqlangan rejasi bajarilishi to’grisida; - ichki nazorat risklarni boshqarish tizimining muhim darajadagi risklari, kamchiliklari hamda menejmentning ularni bartaraf etish bo’yicha tegishli rejalari to’grisida; - o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari bo’yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar (tuzatuvchi amallar)ning menejment tomonidan bajarilishi natijalari to’grisida; - ichki audit xizmatining oldiga qo’yilgan vazifalarii samarali bajarilishida to’sqinlik qiladigan ahamiyatli darajadagi cheklovlar to’g’risida. 4. Vakolatlar 4.1. Ichki audit xizmatining boshlig’i quyidagi iakolatlarga ega: - Kuzatuvchi kengashning Raisiga bevosita murojaat qil i shiga; - Kompaniya va uning ShQJlarining mansabdor shaxslaridan o’z lavozim majburiyatlarini bajarishi uchun zarur bo’lgan qar qaiday ma’lumotlar va materiallarni talab qilib olishga; - Kompaniya va uning ShQJlarining ijro etuvchi organlari qarorlari va loyihalari, faoliyatning joriy xamda is tiqbolli rejalari bilan tanishib olishga; - Kuzatuvchi kengash va Bosh direktor e’tiboriga amal qilayotgan tizimlar, jarayonlar, standartlar, faoliyatini yuritish usullarini takomillashtirish bo’yicha takliflar, shuningdek, IAXning vakolatiga kiruvchi har qanday savollar bo’yicha sharhlarni etkazib berishga; - Kuzatuvchi kengashning raisi bilan kelishilgan holda auditorlik topshiriklarni bajarishda qatnashishga Kompaniya bo’linmalari xodimlari, shuningdek, boshqa tashqi ekspertlarni jalb etish. 4.2. Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi huquqlarga ega: - Kompaniyaning, uning ShQJlarining mansabdor shaxslaridan Kompaniya va uning ShQJlarining har qanday aktivlari, hujjatlari, buxgalteriya hisobi yozuvlari hamda faoliyat to’g’risida boshqa ma’lumotlarni so’rashga va ulardan to’sqinliksiz foydalanishga, hujjatlardan nusxalar olishga; - auditorlik topshiriqlarni bajarish doirasida Kompaniya va uning ShQJlarining mansabdor shaxslari va xodimlari bilan jonli muloqot o’tkazishga; - auditorlik topshiriklarini bajarish jarayonida so’raladigan har qanday hujjatlarni o’rganish hamda baholash, ushbu hujjatlar nusxalarini va/yoki tegishli bo’lgan ma’lumotni ichki audit xizmati boshlig’iga yo’naltirishga; 17 ko’rsatish, ularning bir-birlari oldidagi huquq va majburiyatlarini aniq belgilanishi talab etiladi. Xuddi shu talablarga korxonaning boshqa filiallari (bo’limlari, guruhlari) ham xodimlar ish taqsimoti jarayonida amal qilishi kerak bo’ladi. Har bir xodim huquq va majburiyatlarini aniq belgilovchi lavozim ko’rsatmalarini ishlab chiqish, shtatlar ro’yxati, hujjatlashtirish rejalari va hujjatlar aylanishi aniq qonun qoidalarini ishlab chiqish lozim. Bunday jiddiy qoidalarsiz grafigini korxona barcha bo’limlarida etarli darajada ichki nazoratni o’rnatish juda mushkul. 4. Korxonada ma’lum bir moliyaviy va xo’jalik muomalalari bo’yicha aniq ichki nazorat uslubini yaratish. Bu xodimlarning o’zaro ichki nazorat tizmida qatnashishi, resurslardan samarali foydalanish va boshqaruv qarorlarini qabul qlishida axborotning xaqqoniyligini to’g’ri baholashga yordam beradi. 5. Ichki audit bo’limini tashkil etish. Umumiy tarzda ichki audit bo’limini tashkil etishda quyidagi asosiy bosqichlardan foydalanish taklif etiladi: 1) ichki audit bo’limini tashkil etishdan maqsadni va u amalga oshirishi lozim bo’lgan ishlarni korxona oldiga qo’ygan maqsaddan chetga chiqmagan holda aniq qilib belgilab qo’yish lozim; 2) belgilangan maqsadga erishish uchun asosiy funksiyalarini aniqlab olish; 3) bir xil turdagi funksiyalarni guruhlarga ajratish va u asosida ushbu funksiyalarni bajarishga qaratilgan bo’lim birliklarini shakllantirish; 4) har bir tashkiliy tuzilma huquq va majburiyatlarini belgilab beruvchi o’zaro aloqalar sxemasini yaratish hamda buni lavozim ko’rsatmalari va ichki audit xizmati yo’riqnomasida qonuniylashtirib qo’yish; 5) yuqorida ko’rsatilgan tarkibiy birliklarni bir joyga jamlash – ichki audit bo’limi, korxona maqsadlaridan, vazifa va funktsiyalaridan kelib chiqqan holda uning maqomini belgilash va ichki audit bo’limi yo’riqnomasini ishlab chiqish va tasdiqlash; 6) ichki audit bo’limini korxonaning boshqa ma’muriy bo’linmalari bilan integratsiyalashtirish; 7) ichki audit bo’limining ichki standartlarini va axloq kodeksini ishlab chiqish; 8) ichki audit bo’limining strategik rejalarini ishlab chiqish; 9) hisobot topshirish tizimini tashkil etish; 10) mustaqil audit xizmati bilan hamkorlik qilish to’g’risida yo’riqnomani qabul qilish. Ichki audit bo’limini tashkil etishda ichki audit xodimlar tarkibini aniqlash zarur bo’ladi. Filiallari ko’p va uzoqda joylashgan bo’limlari mavjud yirik korxona ichki audit bo’limi xodimlari quyidagi tarkibdan iborat bo’lishi lozim: 14 -bitta uchaskada ishlash orqali bir xil ishdan toliqishni oldini oladi va buxgalter ishining samarasini oshiradi; -buxgalteriya xodimlarining uddaburonligini oshiradi. Misol Buxgalteriyaning bir-biriga teng bo’ladigan xodimlarining majburiyatlarini har yili qayta taqsimlash maqsadga muvofiqdir. Har xil uchastkalarga ishga o’tkazish buxgalterning o’z malakasini yuqori darajada ushlab turishiga yordam beradi. Agar buxgalterga yangi uchastkada qo’shimcha bilimni o’rganish to’g’ri kelsa, bunda arzimagan xarajat bilan bu xodimlar o’zaro aloqador va xo’jalik ishlarini amalga oshirishda yanada epchilroq xodimga aylanadi. 19. Har tomonlama oshiriladigan nazorat. Korxonaning boshqaruvi va uning rivoji uchun har bir tarmoqning har tomonlama nazorati muhimdir. Tekshiruv tadbirini rejalashtirishda, iqtisodiy, yuridik, ilmiy-texnikaviy hamda ijtimoiy bo’limlarini har tomonlama o’rganish lozim. Yo’riqnomani noto’g’ri tushunish, muhokamalarda xatolik, shaxsning beparvoligi, javobgar shaxsning parishonxotirligi yoki charchaganligi, jamoa o’rtasida kelishmovchiliklar, o’z lavozimini suiste’mol qilish va odobsizlik qilish hammasi ichki audit menejeri yoki xodimlar bo’limi e’tiborida bo’lishi lozim. Misol Buxgalteriya biror-bir xodimning ish faoliyat sifatini tekshirish kutilmaganda tekshirganida o’tkazish, o’sha xodimga psixologik tomondan yomon ta’sir ko’rsatadi va o’zaro kelishmovchilik yuzaga kelishiga asos bo’ladi. Har bir xodimning o’ziga xos xarakterga egaligi tufayli, ish jarayonida nizoning yuzaga kelishi xodimning asabiylashishiga olib keladi, natijada esa xodimning ishga bo’lgan e’tiborini kuchsizlantiradi va ishda yuz beradigan xatoliklarning oshishiga sabab bo’ladi. 20. Nazorat qilish obektlarning o’zaro bog’liqligini tushunish. Agar biror-bir ob’ektning nazoratida oqsoqlik yuzaga kelsa, bevosita muammoni yuzaga keltirgan vaziyat bilan ish olib boorish lozim. Bunday yondashish oqsoqlikning yuzaga kelishi sababini aniqlash hamda kelgusida takrorlanmasligini ta’minlaydi. Tekshiruv jarayonida ichki audit tomonidan, komp’yuter xotiralariga saqlab qo’yilgan buxgalteriya muomalalar pul harakatlari noto’g’ri hisob raqamlarda aks ettirilganligi aniqlansa, bu holatda quyidagi choralar amalga oshiriladi: a) buxgalteriya hisobi shakli bo’yicha yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish; b) amaliy buxgalteriya dasturining sifati yoki hajmi, dastur-texnika kompleksiga baho berish; v) xatoni e’tibordan chetda qoldirgan buxgalterning professional bilimiga baho berish. 21. O ldindan o’tkaziladigan nazoratning ustuvorligi . Boshqarilayotgan ob’ektning ahvolining yomonlashuvi yoki oqsoqlanishi borasida tekshiruvning boshlang’ich bosqichlarida ogohlantirishi lozim. Bu holat nazoratdagi ob’ektning 6 ishchilarning markazlashgan strukturasi korxonaning qaysi bir filial yoki sho’’basida joylashmasin, korxonaning ichki audit xizmati boshlig’iga yoki korxona rahbariga bo’ysunadi. Bu turdagi korxonalarga boshqaruv kuchsizlanish ehtimoli yuzaga keladi hamda ichki audit xizmatining erkinligi va ob’ektivligida yuzaga kelish mumkin bo’lgan riskni kamaytiradi. Autsorsing va kosorsing. Ichki audit tekshiruvidan tashqari tekshiruvchi, chetdan audit tekshiruvi bo’yicha shug’ulanuvchi korxonani jalb qilgan holda yoki tashqi maslahatchi jalb qilish orqali amalga oshirish ham mumkin. Bu autsorsing variantidir, ammo korxonaning ichki audit masalalarini tashqi audit hal etishiga tavsiya etilmaydi. Yana kosorsing varianti ham mavjud bo’lib bunda korxona ichki audit xizmati tizimini tashkil etishi va ba’zi hollarda tashqi ekspert korxonalarini yoki tashqi maslahatchilarni jalb qilish mumkin. Autsorsing va kosorsindan foydalanishning afzalligi quyidagicha: - Har xil doiradagi ekspertlar xizmatidan foydalanish; - Yuqori malakali audit xodimlari xizmatidan foydalanish; - Audit resurslarini jalb qilishda tanlay olish. Autsorsing va kosorsingdan foydalanish ko’pgina korxonalarga ma’qul keladi, chunki ko’pgina yirik va kichik korxonalar o’zining shaxsiy audit xizmati tizimini tashkil eta olmaydi Ichki audit tizimini tashkil etish qo’shimcha xodimlarini jalb etish, ularga sharoitlar yaratishni talab etadi. Bu esa korxonaga moliyaviy zarar keltiradi. Tashqi va ichki nazorat bir - biriga bog’liqligi nazoratni yagona tizim ekanligini bildiradi. Shu bilan birga tashqi va ichki nazorat o’rtasida quyidagi farqlar mavjud. 1. Nazoratni majburiyligi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuniga asosan tashkilotlar yillik buxgalteriya hisoboti bilan auditorlik xulosasi topshirilishi kerak. Qolgan holatlarda auditorlik tekshiruvlari tashqi nazorat bo’lganligi uchun ixtiyoriydir. Buni korxona rahbarining qaroriga asosan o’tkaziladi. Ichki nazorat har bir korxona uchun uni tashkiliy - xuquqiy formasiga, mulkchiligidan qat’iy nazar, hajmiga va tarmoqqa bo’ysinishidan qat’iy nazar majburiy. 2. Nazoratni tashkil kilish maksadi. Tashqi auditni maqsadi - tashkilotning buxgalteriya hisobini, xisobot ko’rsatkichlarini tashqi foydalanuvchilar uchun ishonchliligini tasdiqlash. Auditor tekshirishni yakunlab auditorlik xulosasini bersa maqsadga erishilgan bo’ladi. Ichki nazoratni maqsadi -korxonaning barcha xodimlarini o’zlariga birkitilgan vazifalariga amal qilishlarini ta’minlash. Ichki nazoratni maqsadiga erishishi doimiy. 11 - Ichki audit xizmati xodimlarini doimiy va barqaror ishlash uchun kuzatuv kengashi tomonidan imtihonlar, seminarlar va kerak bo’lsa o’zaro bahs munozaralar olib borishni tashkil etish, ichki auditor tomonidan aniqlangan kamchiliklar va suistimolliklardan kelib chiqib, ularga moddiy jihatdan rag’batlantirishlar olib borish va shu asosda kuzatuv kengashi tomonidan fond ajratilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. - Aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki nazorat tizimini samarali yuritilishida ichki audit xizmatining ko’lamini oshirish va uni baholash, ular tomonidan diomiy nazoratda turishini ta’minlash zarur. - Ichki auditorlik standartlarini hamda ichki auditorlarning axloqiy talabini me’yoriy xujjatlarga mos kelgan holda ishlab chiqish va amalda tadbiq etish lozim. Xulosa sifatida shuni ta’kidlash joizki, yuqorida keltirilgan aktsiyadorlarni huquqini ham himoya qilishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki audit xizmatini mukammal joriy etsak, korxonalarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini to’g’ri va ishonarli yuritish, aktsiyadorlarga dividend to’lash tizimi, qimmatli qog’ozlar bozorini takomillashtirish, korxonalarningmoliyaviy barqarorlikka erishishi hamda mamlakatimizda aktsiyadorlik jamiyatlarining samarali faoliyat yuritishida xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 22 I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari 1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2017. 2. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. – T.: Adolat, 2019. 3. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. 4. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 5. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi ”Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi PQ– 615-sonli Qarori; 6. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2008 yil 2 iyuldagi ”Auditorlik tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini oshirish yuzasidan qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi PQ–907-sonli Qarori. 7. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan 5-sonli «Audit ishi sifatini nazorat qilish» nomli AFMS1999yil 4 avgust. 8. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida. - T.: O’zbekiston, 2005. II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar. 11. Бюджетный контроль и аудит: Учебное пособие/ А.К.Ибрагимов., Сугирбаев Б.Б., - Ташкент, 2010 – 192 с. 12. Гетокова Л.М., Скородoов В.А., Чепик Н.А. Аудит и сопутствующие услуги: Учебное пособие. – СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 2010. -208 с. 13. Do'smuratov R.D.Audit. O'quv qo'llanma ( I qism). / R.D. Do'smuratov, Sh. Fayziyev. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 178 с 14. Do'stmuratov R.D. Audit. O'quv qo'llanma. ( II qism)./ R.D. Do'stmuratov, Sh. Fayziyev. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 256 с 15. Do’smuratov R.D. Audit asoslari. -T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 b. 16. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр. 23 yangiliklar bilan tanishtirib boradi. Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to’g’riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’ektning moiyaviy hisobotini hamda u bilan bog’liq moliyaviy axborotni auditorlar tomonidan tekshirishdir. 3 Ichki auditorlar ham buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobot hamda moliyaviy axborotlarni qonun hujjatlar asosida tekshirib, yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf etgan holda korxonani samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi. Xulosa va takliflar Ushbu kurs ishimizda keltirilgan mavzudagi jumlalarni tahlil qilish orqalishuni takidalshimiz mumkinki moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilish va ulardagi ma’lumotlarni haqqoniyligini tekshirish O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri bayon qilib berilgan. Shuningdek, mamlakatimiz xo’jalik sube’ktlarida moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilinishi va amaliy tahlil qilish natijasida ularning moliyaviy faoliyatini yanada mustaxkamlash chora tadbirlari kurs ishimizning dolzarbligini belgilab beradi. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi hamda auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional xizmat ko’rsatishga erishishi uchun o’z faoliyatini shunday tashkil etishi kerak-ki, uning ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim: halollik va haqqoniylik; professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik; professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standartlar (shu jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish; o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’lum bo’lgan axborotlarni maxfiy (sir) tutish printsipiga rioya qilish va hokazo. Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va ko’rsatiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda ularga ma’lum qilishi mumkin. 3 “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni (yangi tahriri) №734-XII, 09.12.1992 y. 20 1. Ichki nazorat tizimining nazariy meyoriy asoslari Ichki nazorat tizimi va ichki auditning farqi quyidagicha: ichki nazorat korxonaning o’z maqsadiga erishishida doimiy ravishda faoliyat olib boradi. Ichki audit esa, ichki nazoratning bir elementi hisoblanadi. Ichki audit korxonaning ichki nazoratini kuchaytirish maqsadida tashkil etiladi. Shu jihat bilan ichki audit xizmati va ichki nazorat tizimi bir-biridan farqlanadi. Birinchi navbatda ichki nazorat tizimiga qo’yilgan asosiy talablarni ko’rib o’tamiz: 1. Har bir sub’ektning nazorat ostida bo’lishi. Korxonada faoliyat ko’rsatib kelayotgan xar bir sub’ekt nazorat ostida bo’lishi kerak. Har bir sub’ektning biriqtirilgan ishni bajarishi boshqa sub’ektlar tomonidan tekshirilishi, lavozim majburiyatida qayd etilishi lozim. Bir qator sub’ektlar tomondan ichki nazoratning qanday darajada olib borilayotganligini va holati, avvalo korxona rahbari qiziqishi lozim. Shuning uchun ham bu kabi sub’ektlar faoliyatining nazorati, korxona rahbari har xil turdagi ekspertlar yoki tashqi audit xizmatidan foydalanish mumkin. 2. Birinchi darajali nazoratni bir kishiga yuklamaslik. Bu holat, ya’ni nazoratni bir kishiga yuklash, o’z faoliyatini suiste’mol qilish yoki boshqa noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin. 3. Ma’muriyatni manfaatdor bo’lishi. Ichki nazorat tizimining amal qilishi boshqaruvning mansabdor shaxslarini halolligisiz, yetarli tartibdagi manfaatdorligisiz va qatnashishisiz samarali bo’la olmaydi. 4. Ichki nazorat sub’ektlarining vakolatliligi, vijdonli ekanligi va halolligi. Agar xizmat qilish funktsiyalariga nazorat qilishni amalga oshiradigan qiladigan korxona xodimlari, ushbu sanab o’tilgan tavsiflarga ega bo’lmasa, unda ichki nazorat tizimida xatto ideal ravishda tashkil etilgan ham samarali bo’la olmaydi. 5. Ichki nazorat uslubiyatining qabul qila olinadigan darajaligi (qo’llanish mumkinligi). Tekshiruv maqsadi, vazifasi va oqilona bo’lishi lozim. Nazorat funktsiyasining taqsimlanishi, ichki nazorat tizimi va qo’llaniladigan metodlar maqsadga muvofiq bo’lishi kerak. 6. Ustuvorlik. Oddiy (joriy ravishda amalga oshiriladigan) katta axamiyatga ega bo’lmagan muomalalar (masalan, miqdori mahalliy nizomlar bilan tasdiqlanganmaydigan xarajatlar) ustidan mutlaq nazoratni o’rnatish maqsadga muvofiq emas va u faqatgina eng muxim bo’lmagan masalalardan kuchni chalg’itishga olib keladi. Strategik axamiyatga ega bo’lgan soxalarda esa, garchand ushbu soxa “xarajatlar-natija” tamoyili bo’yicha o’lchanishi juda qiyin bo’lsada, bu soxa ustidan nazorat o’rnatilishi lozim deb hisoblanadi. 7. Optimal markazlashtirish (tashkily tuzilmaning adekvatligi, mos kelishi). Ichki nazorat doimiy harakatda bo’lishi, barqarorlik, uzluksizlik talablari asosida tashkil etilishi bu korxona tarkibiy tuzilishini optimal darajada tashkil etilganligini hamda ichki nazorat tizimi korxonaning hajmi va murakkablik darajasiga javob berishi lozim. Har bir tizimda o’ziga xos kamchiliklar mavjud. Masalan, ma’lumotning sekin harakati, qarorning kech qabul qilinishi yoki yuqori 3 3. Axborotlardan foydalanuvchilar. O’tkazilgan tashqi audit axboroti natijalaridan foydalanuvchilar tashqi foydalanuvchilar. O’tkazilgan ichki nazoratni axborotlari ichki foydalanuvchilar uchun tayyorlanadi, xususan tashkilot boshqaruvchisi va menejerlar uchun. 4. Tanlash erkinligi. Mustaqil tashqi audit auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun asosida tashkil qilinib, uning asosiy tamoyillari, maqsadi, izlanish tartibi, auditorlik dalillarini to’plash, natijalarni yoritish, tekshirilayotgan tashkilot rahbari bilan birgalikda ish olib borish ko’rsatilgan. Tashqi nazorat ma’lum bir ma’noda markazlashtirilgan va belgilab qo’yilgan. Ichki nazorat tashkilot boshqaruvining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda tashkil qilinadi. Davlat tomonidan ichki nazoratni asosiy yo’nalishigina belgilab beriladi - xatlovdan o’tkazish tartibi, xujjatlashtirishni tashkillashtirish qoidalari, analitik hisobni yuritish tavsiyalari, boshqaruv lavozim majburiyatlarini aniqlash va boshqalar. 12 Bo’lim nomlanishi O’zaro aloqadorligi elementlari 1 2 Direktorat Ichki audit bo’limi rahbariyatdan buyruqlar, farmoyishlar, ko’rsatmalar, rejalar oladi va shu bilan birga ularning bajarilishi bo’yicha hisobotlar topshiradi, korxona faoliyatga baxo, taklif va xulosalar beradi. Ta’minot va saqlash bo’limi Ichki audit bo’limi moddiy-texnik holatini tekshiradi, TMZ sotib olish bo’yicha tuzilgan shartnomalar samaradorligi bilan tanishib chiqadi, ishlab chiqarishga berilgan materiallar hisobotlarini o’rganib chiqadi, qabul qilish va hisobdan chiqarish dalolatnomalarini tekshiradi, TMZ qabul qilinishi qonuniyligini nazorat qiladi. Omborxona Ichki audit bo’limi TMZ harakatini, kirim va chiqim o’z vaqtida hisobda aks ettirilganligini, material hisobotlarni, yuk xatlarini, hisob-fakturalarni, moddiy javobgarlik to’g’risidagi shartnomaning tuzilganligi, saqlash me’yorlariga rioya qilinganligini nazorat qlilib boradi Ishlab chiqarish tsexlari Ichki audit bo’limi ishlab chiqarish hisobotlarini, xom ashyoni ishlab chiqarishga berilganligini tasdiqlovchi yuk xatlari, reja va haqiqatda ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot miqdorini nazorat qiladi. Xarajatlarni mahsulot tannarxiga to’g’ri olib borilayotganligini, texnik ko’rik va sifat qayd qilish jurnallari to’ldirilishini tekshiradi va ishlab chiqarish faoliyatiga baho beradi. Rejalashtirish bo’limi Ichki audit bo’limi me’yorlar o’rnatilganligini, ishlab chiqarish, moliyaviy va tijorat faoliyatida rejadagi ishlar bajarilayotganligini to’g’risidagi hisobotlarni, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bo’yicha sotish narxining rejalashtirilganligi, shtatlar jadvalining mavjudligini nazorat qiladi. Buxgalteriya hisobi bo’limi Ichki audit bo’limi buxgalteriya, moliyaviy va statisika hisobotlaridagi ma’lumotlar haqqoniyligini tekshiradi, debitor va kreditorlar, byudjet va byudjetdan tashqari jamg’armalar bo’yicha hisobotlarini tekshiradi va boshqalar. Tahlil va inventarizatsiya materiallarini taqdim etadi. Soliq qonunchiligida buxgalteriya sohasiga taalluqli o’zgarishlar, 19 Ta’kidlash, joizki odatda buyurtmachi auditorlik tashkilotiga murojat qilganida bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni hohlaydi. Shuning uchun ayrim xizmat turlarini alohida ko’rib chiqishimiz mumkin. Bu holatlar albatta auditorlik faoliyatini vazifalarini bajarishda auditorlik tamoyillarini mustaxkamligini ta’minlaydi.Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida bir qator omillarning ijobiy va salbiy ta’siri ostida bo’ladi. Omillarning salbiy ta’siri birgalikda ijobiy ta’sirni yo’qqa chiqarishi va aksincha bo’lishi mumkin. Xo’jalik sub’ekti faoliyat sohasini belgilab beruvchi ushbu omillarga moslashishga majburdir. Omillarning har qanday tavsifi muayyan maqsadlarga xizmat qiladi. Bozor sharoitlarida korxona bir vaqtning o’zida iqtisodiy munosabatlarning ham sub’ekti, ham ob’ekti bo’lib harakat qiladi, tegishlicha, u turli omillarning dinamikasiga ta’sir qilish imkoniyatlariga ega. Shundan kelib chiqib, korxonalarning boshqaruv xodimlari ishini tashkil qilishga, ularning kasbiy mahoratiga bog’liq ichki omillar ta’sirida dinamik rivojlanishi tendentsiyalarini e’tibor qaratilsa, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy barqarorligining ichki omillariga aktivlarning holati va ularning aylanuvchanligini, moliyaviy resurslarning tarkibi va nisbatini, moliyaviy resurslarning paydo bo’lishi manbalarini kiritadi. Ichki audit xizmatini tashkil etish va uni takomillashtirish quyidagi xulosa va takliflarga keltirib o’tdik: - Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki auditning maqsadi, korxonaxodimlarining qonuniy va me’yoriy hujjatlarga va kasb faoliyati standartlariga rioya etishni nazorat qilish, tomonlar manfaatlari o’rtasidagi nizolarni bartaraf etish, xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirayotgan operatsiyalarning xususiyatlari va qo’lamlariga mos ishonchlilikni ta’minlash hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidagi xatarlarni kamaytirish yo’llaridan iboratdir. - Aktsiyadorlik jamiyatlarida barcha aktsiyadorlarni huquqlarini tengligini ta’minlagan holda, ularga xizmat qiladigan ichki audit xizmati xodimlarining ob’ektivligi va mustaqilligini ta’minlash lozim. - Mulkdorlar va investorlarni qiziqtirgan bir savol mavjud bu ham bo’lsa, moddiy boyliklarining ahvoli va ulardan samarali foydalanilayotganligi, eng keraklisi undan qancha daromad olayotganligi qiziqtiradi. Ushbu holatdan kelib chiqib, ichki audit o’z tekshirishlari natijasini doimiy ravishda investorlarga ham oshkor etib borishi lozim, bu esa aktsiyadorlarning axborotlar olishini ta’minlaydi. 21 va quyi o’rindagilarning e’tiborining bir biriga mos kelmasligi. Har bir variantning kuchli va kuchsiz tomonlarini baholash lozim. 8. Yagonalashgan javobgarlik. Har bir nazorat faqatgina bitta javobgarlik markazi uchun biriktirilishi lozim. Ma’suliyatsizlikdan kechish maqsadida aloxida bir funktsiyani ikkita yoki bir nechta javobgarlik markazlariga biriktirib qo’ymaslik kerak. Ammo bir nechta nazorat qilish funktsiyalarini bitta javobgarlik markaziga biriktirib qo’shimcha ruxsat etiladi. Misol Bosh buxgalterning alohida nazorat funktsiyasi bo’lib amalga oshirilgan xo’jalik muomalalari O’zbekiston Respublika qonunchiligi talablariga mos kelishini nazorat qilish hisoblanadi. Bosh buxgalter qonunchilik xolatlari buzilishi to’g’risidagi ma’lumotlarni raxbariyatga yetkazmaganligi uchun javogarlikka tortilishi lozim. Ichki auditorning nazorat funktsiyasi esa bunday hollarda, buxgalter tomonidan o’z nazorat funktsiyalarining sifatli bajarilishi ustidan tekshirishlarni amalga oshirib borish hisoblanadi. Auditor aks ettirilgan xo’jalik muomalarini baholaydi, biroq u buxgalteriya hisobida qonun buzilishini aniqlamaganligi uchun javobgarlikka tortilishi mumkun. 9. Funktsional o’rin almashish . Ichki nazoratning aloxida sub’yektlarning va vaqtinchalik chiqib ketishi nazorat qilish amallarining uzilib qolishiga olib kelmasligi zarur. Buning uchun, o’z navbatida, har bir xodim (ichki nazorat sub’yektga) o’zidan yuqori turuvchi, o’zidan quyi turuvchi va o’z darajasidagi bir yoki ikkita xodimning nazorat qilish ishlarini bajara olishi lozim, bu esa ularning chiqib ketishi davrida nazorat qilish ob’yekti bilan mos bo’lgan aloqa yo’qotmasligining oldini olishga imkoniyat yaratadi. 10. Qat’iy belgilanganlik. Ichki nazorat tizimining amal qilish samaradorligi korxonada nazorat tizimining qat’iy belgilangan qoidaga qay darajada bo’ysunishiga bog’liq. Albatta, hamma narsani nazoratga olish qiyin, bu vaziyatda nazoratni o’rnatish uchun qat’iy qaror qabul qilishga to’g’ri keladi. 11. O’zaro hamkorlik va muvofiqlashtirish. Nazorat tashkil etilishi jarayonida, korxonaning barcha bo’limlarining aniq hamkorligi asosida amalga oshirilishi lozim. 12. Fayl va aktivlarga ruxsatsiz kirishga yo’l qo’yilmaslik. Ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishga to’sqinlik qilish va nazoratni o’rnatish uchun quyidagi choralarni ko’rish lozim: -binoga ruxsatsiz kirmaslik (qo’riqlash, ruxsat berish rejimi, signalizatsiya, kuzatuv tizimini yo’lga qo’yish); -kompyuter va boshqa ma’lumotlar bazasiga ruxsatsiz kirilishiga (kompyuter tizimini parollash) hamda texnik vositalar orqali ma’lumotlarning chetga chiqishiga yo’l qo’ymaslik (eshitish va kuzatuv moslamalarini hamda fotoaparatning ruxsatsiz olib kirilishi); -korxonaning xo’jalik sirlarini xodimlar tomonidan olinishida belgilangan tartibda ruxsatnoma olish orqali berilishini yo’lga qo’yish. Bunda korxonaning tijorat sirlarini ng chetga chiqishini oldi olinadi. 4 1. Bo’lim mudiri. Bu lavozimga yuqori malakali, iqtisodiy yoki yuridik oliy ma’lumotga ega, malakali auditor yoki malakali buxgalter sertifikatiga ega shaxslarni tayinlash maqsadga muvofiq; 2. Bosh korxona bilan hisob-kitoblar bo’yicha mutaxassis; 3. Filiallar hisobotlarini hujjatli tekshirish bo’yicha mutaxassis; 4. Hududiy buxgalter-uslubiyotchilar; 5. Soliq bo’yicha mutaxassis; 6. Huquqshunos; 7. Moliyaviy tahlil bo’yicha mutaxassis. Ichki audit xodimlari o’z sohalariga mos ravishda ma’lumotga ega bo’lishlari lozim. Ichki audit xizmati lozim paytda ekspert xizmatidan foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. II-Bob Ichki nazorat tiziming xalqaro talablari 2.1 Ichki nazorat tizimining xalqaro talablari Umumiy qoidalar 1.1. Ichki audit xizmati to’g’risidagi mazkur Nizom (keyingi o’rinlarda - Nizom deb ataladi) O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga, Kompaniya Nizomiga, Direktorlar kengashi to’g’risidagi Nizomga (keyingi o’rinlarda - Direktorlar kengashi deb ataladi), Kuzatuvchi kengash to’g’risidagi Nizomga muvofiq va shuningdek, korporativ boshqaruvning ilg’or tajribasiga asosan ishlab chiqilgan. 1.2. Mazkur Nizom Kompaniyaning ichki audit xizmatining (keyingi o’rinlarda - IAX deb ataladi) rolini va vazifalarini, uning xodimlariping majburiyatlari va vakolatlarini hamda shuningdek, IAKning bo’ysunishini belgilab beradi. 1.3. Kompaniyaiiig ichki audit xizmati Kompaniyadagi va uning sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarining ichki nazorati tizimi va risklarni boshqarishning samaradorligini oshirishga imkoniyat tug’dirish uchun mo’ljallangan. 1.4. Ichki audit xizmati Kompaniyaning bo’linmalarida hamda uning sho’ba va qaram jamiyatlarida ichki auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiradi va boshqa auditorlik topshiriqlarini bajaradi. 1.5. Ichki audit xizmati Kompaniyaning tarkibiy jihatdan bo’linmasi bo’lib hisoblanadi. Ichki audit xizmati Kompaniya filiallarida, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarida bo’linmalarini shakllantirishi mumkin. Bunday holatda filiallar, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlaridagi ichki audit xizmati bo’linmalari funktsional jihatdan Kompaniyaning ichki audit xizmati Rahbariga hisobot beruvchi xisoblanadi hamda unga bo’ysunadi. 15 17. Камышанов П.И. Современная бухгалтерия и аудит на предприятиях и в банках-М.: 2000. 380 с. 18. Ковалева О.В., Константинов Ю.П. «Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки» М.: «ПРИОР» 1999 272с. 19. Подольский В., Савин А. Сотникова Л. Международные и внутрифирменные стандарты аудиторской деятельности. Учебное пособие. – М.: “ИНФРА – М ”, 2010 г. – 302 стр. 20. Пугачев В.В. Внутренний аудит и контроль. Организация внутреннего аудита в условиях экономического кризиса. Учебник. – М.: “Дело и Сервис ”, 2010 г. – 224 стр. 21. Практический аудит. Учебное пособие / Под ред Н.Д. Бровкиной, М.В. Мельник. – М.: “ИНФРА – М ”, 2008 г. – 205 стр. 22. Практический аудит/ С.М. Бычкова, Т.Ю. Фомина; под ред. С.М. Бычкова. – 3-е изд. перераб. и доп. – М.: Эксмо, 2009. -176 с. – (Настольная книга специалиста) 23. Рогуленко Т. М Основы аудита. Учебник. – М.: “МПСИ ”, 2010 г. - 512 стр. 24. Суйц В. Аудит. Учебное пособие. – М.: “КНОРУС ”, 2010 г. – 168 стр. 25. Савин А.А., Савина А.А., Аудит налогообложение: Учебное пособие. – М.: Вузовский учебник, 2010. – 381 с. 26. Tulaxodjaеva M.M. «Audit» (darslik). Toshkеnt Davlat iqtisodiyot univеrsitеti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b. III. Internet saytlari http://www.iasc.org.uk http://www.aicpa.org/index.htm http://www.uza.uz http://www.uzbekistan.uz http://www.accountingweb.com http://www.ziyonet.uz http://www.mf.uz http://www.tfi.uz 24 http://www.lex.uz 25

Ichki nazorat tizimini baxolash

Купить