Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	6
Дата загрузки	16 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar, ularning tarkibi va andozalari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
YANGIYER FILIALI
“UMUMIY FANLAR VA JISMONIY TARBIYA” KAFEDRASI
60310100 - iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) y o‘nalish i
S 1001-23 guruh talabasi Farmonova Shoxsanamning
IQTISODIY NAZARIYA FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar, ularning tarkibi va andozalari

Bajardi: Farmonova Sh
Qabul qildi: Karshiboyeva Sh.

Yangiyer-2024

Makkonnell. Ushbu tasnif iqtisodiyotning uchta asosiy muammolarini hal qilishga
asoslangan.
Har qanday iqtisodiy tizim duch keladi uchta asosiy muammo :
- nima ishlab chiqarish kerak , ya'ni qanday tovarlar va xizmatlar;
- qanday ishlab chiqarish kerak , ya'ni qanday ishlab chiqarish vositalari
orqali;
- kim iste'mol qiladi .
Jamiyat ushbu asosiy savollarga qanday javob berishiga qarab, iqtisodiy
tizimlarning turlari ajratiladi.
K.R tomonidan taklif qilingan iqtisodiy tizimlarning modellarini ko'rib
chiqing. Makkonnell. An'anaviy iqtisodiyot – asosiy savollarga javoblar urf-
odatlarga asoslanib, urf-odatlar asosida (Afrika, Avstraliya qabilalarida)
beriladi. Bunday iqtisodiyotda texnologiyalar an'anaviy va barqaror bo'lib, ishlab
chiqarilgan mahsulot turlari deyarli o'zgarishsiz qolmoqda. Yigit otasi singari, yosh
qiz esa onasi kabi qiladi.
Buyruq iqtisodiyoti (rejalashtirilgan yoki markazlashtirilgan) – barcha
savollarga javoblar rejalar yordamida beriladi (SSSR, Sharqiy Evropa, Xitoy,
Kubada), ishlab chiqarish vositalariga jamoat mulki xarakterlidir.
Bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm) – barcha savollarga bozor mexanizmlari
yordamida javob beriladi, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik
xosdir. Ammo uning sof shaklida bozor iqtisodiyoti mavjud emas; sof kapitalizm
davlatning iqtisodiyot ishlariga aralashmasligini taxmin qiladi va bu dunyoning
biron bir joyida mavjud emas.G'arbiy Evropa va Amerika mamlakatlari aralash
iqtisodiyotga ega.
10

xilma xil mulkchilik bo lgani holda xususiy mulkning yetakchi urinda bulishi;ʻ
iqtisodiyotning ijtimoiy yo nalishga egaligi; aholi turmush darajasining yuqoriligi;
ʻ
iqtisodiyotga siyosatning kuchli ta sir ko rsatishi; iqtisodiyotning globallashuvi.
ʼ ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-yanvardagi “2022-
2030 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 5 ta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Taraqqiyot strategiyasini “Faol investitsiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi
to’g’risida”gi
PF-5635-sonli farmoni
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 07.05.2020 yildagi
PQ-4707- son « Eksport faoliaytini yanada qo’llab-quvvatlash chora-
tadbirlari to’g’risida»
3. PQ-4611-son «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining qarori. 2020 yil 24 fevral;
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 30.01.2020
yildagi 46-son «“O‘ZBEKINVEST” eksport-import milliy sug‘urta
kompaniyasining faoliyatini yanada takomillashnirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»;
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev - Milliy taraqqiyot
yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.
ʼ ʼ ʼ
6. “Iqtisodiyot nazaryasi” – R.Alimov, Sh. Shodmonov, T.Jo’rayev
Toshkent/2020
7. “Iqtisodiyot Nazaryasi” - Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G‘ofurov Toshkent/ 2022.
8. ”Iqtisodiyot nazaryasi” – Olmasov A. , Vahobov A. Toshkent/2021
Internet resurslar :
36

I Bob Ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga
bo’lgan turlicha yondashuvlar
1. 1 Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning iyerarxik tuzilishi
Kishilar tabiatni o’zlashtirishda bir-birlari bilan o’zaro aloqa bo’lib,
munosabatlar bog’laydilar. Bu bog’lanish ishlab chiqarish munosabatlaridir.
Demak, ishlab chiqarishda tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
shakllanadi, ammo ular biri-ikkinchisidan farq qiladi. Ya‘ni, tashkiliy-iqtisodiy
munosabatlar bevosita ishlab chiqarishda va uni tashkil etishda shakllanadi,
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o’rtasidagi aloqalar ko’rinishida tashkil topadi.
Ishlab chiqarish doimo ijtimoiy xarakterga ega bo’lib, ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarni qaror toptiradi, uning asosini ishlab chiqarish vositalariga egalik
qilish belgilaydi. Egalik qilish esa mulkchilik munosabatlari hosil qiladi.
Xulosa qilib aytganda, kishilar uchun hayotiy zarur bo’lgan moddiy va nomoddiy
ne‘matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayrboshlash va iste‘mol qilish jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy aloqalar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar deyiladi.
Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiy ani
tashkil etadi. Ya‘ni:
Ishlab chiqarish usuli - bu ishalab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
munosabatlarining birligidir.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar - bu ishchi kuchi va ishlab chiqarish
vositalarining qo’shilishidir.
Ishlab chiqarish munosabatlari - bu mulkchilik, ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash, iste‘mol munosabatlaridan tashkil topadi.
Ustqurma - bu siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa
ijtimoiy munosabatlarni jamisidir. Kishilik jamiyati taraqqiyoti quyidagi ishlab
chiqarish usullari bilan tavsiflanadi: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va
kapitalistik munosabatlar bo’lib, ular asosan Yevropa hududida bir-biri bilan
almashinib turgan.
4

Xulosa
Iqtisodiy tizim – iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste mol jarayonida paydo bo ladigan asosiy iqtisodiyʼ ʻ
munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan
paydo bo lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo li
ʻ ʻ
bilan mustahkamlangan normalar majmui. Iqtisodiy tizim doirasida iqtiso-diyot
sub yektlari, i.ch. omillari o zaro munosabatga kirishadilar va bu muno-sabatlar
ʼ ʻ
ma lum qonun-qoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul
ʼ
va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda
kabi bir kator vo-sitalar yordamida tashkil qilinadi.
Iqtisodiy tizim masalasiga qarashlarda turlicha yondashuvlar mavjud.
Jahon iqtisodiy adabiyotlarida xo jalik-iqtisodiy tizimlarni i.ch. vositalariga egalik
ʻ
shakli va iqtisodiy faoliyat muvofiklashtirish va boshqarish usuliga ko ra tasniflash
ʻ
ko proq tarqalgan. 21-asr boshlaridagi qarashlarda Iqtisodiy tizimni baholashda
ʻ
moddiy-ashyoviy va ijtimoiy-iqtisodiy mezonlar birgalikda qo llaniladi, Iqtisodiy
ʻ
tizimning eng muhim bir qator belgilari ta riflanadi. Ularga jamiyatdagi iqtisodiy
ʼ
resurslar tavsifi; texnika va texnologiya darajasi; i.ch. harakteri; yaratilgan
mahsulot va xizmatlar tarkibi; iqtisodiy munosabatlar tabiati; iqtisodiyotni
boshqarish usuli; iqtisodiy siyosat mazmuni kiradi.
Turli qarashlarda insoniyat jamiyati tarixida 3,5 va hatto 7 ta Iqtisodiy
tizim bo lganligi qayd etiladi. Ortodoksal, ya ni marksistik nazariya Iqtisodiy
ʻ ʼ
tizimni tavsiflashda ijtimoiy-sinfiy jihatdan yonda-shadi. Mulkchilik shakli,
ekspluatatsi-yaning borligi yoki yo qligi, sinflarning iqtisodiyotdagi mavqei bosh
ʻ
34

Ishlab chiqarish usuli - bu ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish
munosabatlarini bir-biriga qo’shilishidir.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar – bu ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish
vositalarini o’zaro birligidan iborat.
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – bu insonlarni yashashi uchun zarur
bo’lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste‘mol
qilish jarayonida hosil bo’ladigan iqtisodiy aloqalar birligidir.
Ishlab chiqarishning texnologik usuli - bu mehnat vositalari, materiallari,
texnologiya, energiya axborotlari va ishlab chiqarishni tashkil etish usulidir.
Mulkchilik munosabatlari – bu tabiatda mavjud bo’lgan narsalarga egalik
qilish, ulardan foydalanish, uni o’zlashtirish va tasarruf etish jarayonida hosil
bo’ladigan iqtisodiy aloqalar majmundir.
Mulkdan egalik qilish – bu mulkdorlik huquqi bo’lib, amaldagi
qonunchilik bilan tavsiflanadi.
Mulkni o’zlashtirish – bu mulkni o’zini va undan olingan daromadlarni
iste‘mol qilishdir.
Mulkni tasarruf etish – bu mulkni taqdirini mulkni taqdirini o’zi
beligilashidir.
Mulk ob‘ektlari – bu mulk bo’lgan barcha boylik turlari tashkil etadi.
Mulk sub‘ektlari – bu mulk egalari bo’lgan barcha sub‘ektlari va uni
o’zlashtirishdagi barcha ishtirokchilardir.
Xususiylashtirish – bu davlat ixtiyoridagi mulkni huquqini xususiy
shaxslarga berilishidir.
Davlat tasarrufidan chiqarish - bu davlat mulki hisobidan boshqa
ko’rinishidagi davlatga qarashli bo’lmagan mulk shakllarni hosil qilishdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Chunki, birinchidan, bozor tavakkalchilik va noaniqlik
elementlariga ega; ikkinchidan, resurslarning chegaralanganligi; uchinchidan,
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasida raqobatning mavjudligi;
to’rtinchidan, iqtisodiy ko’rsatkichlarni istiqboldagi holatini oldindan ko’ra bilish
21

murojaat qilamiz va ularga hech qachon o'z ehtiyojlarimiz haqida emas,
balki ularning foydalari haqida aytamiz. ”);
 bozor omillari ta'sirida iqtisodiyotni o'zini o'zi boshqarish (narxlarni erkin
shakllantirish, raqobat, talab va taklifning o'zaro ta'siri va boshqalar);
 davlatning iqtisodiy ishlarga minimal aralashuvi (davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi qanchalik kam bo'lsa, bozorning o'zini o'zi boshqarishiga
aralashish shunchalik kam bo'ladi. Yegor Gaydar aytganidek: jamiyatdagi
jinoyatchilik darajasi iqtisodiyotdagi davlat va biznes o'rtasidagi kuchlar
muvozanatiga bog'liq, chunki mansabdor shaxs har doim biznesmenga
qaraganda ko'proq kriminogen xususiyatga ega. , agar ular aralashmasa edi.
Mansabdor faqat vijdonsiz boyib ketishi mumkin ");
Asosiy afzalliklari:
 yuqori samaradorlik va tadbirkorlikni rag'batlantiradi;
 samarasiz va keraksiz ishlab chiqarishni rad etadi;
 daromadlarni ish natijalariga ko'ra taqsimlaydi;
 iste'molchilarga ko'proq huquq va imkoniyatlar beradi;
 katta boshqaruv apparati talab qilinmaydi.
Asosiy kamchiliklari:
 jamiyatdagi tengsizlikni kuchaytiradi (xususiy mulk alohida fuqarolarga
ulkan boylik to'plashga imkon beradi va shart emas o'z mehnati bilan);
 jamiyatda katta beqarorlikni keltirib chiqaradi (u ishsizlik, inflyatsiya,
odamlar turmush darajasining pasayishi va hokazolarning ko'tarilish va
pasayish, davriy alevlenmeleri bilan tavsiflanadi);
 notijorat ishlab chiqarishga qiziqmaydi (ishlab chiqaruvchilarga umumiy
ta'lim va sog'liqni saqlash, milliy xavfsizlik, jamoat tartibini muhofaza
qilish, ko'chalarni yoritish va boshqalar kabi muammolar qiziqtirmaydi,
chunki bu foyda keltirmaydi);
 biznesning odamlar va tabiatga etkazishi mumkin bo'lgan zarariga befarq.
Bozor iqtisodiyoti minglab odamlarning tirik, o'z-o'zidan paydo bo'ladigan
o'zaro ta'sirida hech kimning niyatisiz shakllanadigan "o'z-o'zidan paydo bo'lgan
29

mezon qilib olinadi. Ularga tayangan holda Iqtisodiy tizim ishlab chikarish usuli
deb ataladi. Marksizmga ko ra, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm vaʻ
kommunizm kabi Iqtisodiy tizim lar bor, ularning biri-ikkinchisiga o rin bo shatib
ʻ ʻ
beradi, ular ketma-ket o rin almashadi, eng mukammal va so nggi Iqtisodiy tizim
ʻ ʻ
kommunizm deb ataladi. Marksizmga muqobil ta limotlarda Iqtisodiy tizimga
ʼ
texnologik va i.ch.ning harakteri, i.ch.ning industriyalashuvi jihatidan qaralgan va
baho berilgan. Taraqqiyot bosqichlari nazariyasiga ko ra, ham 5 ta Iqtisodiy tizim
ʻ
yoki bosqich mavjud: an anaviy jamiyat bosqichi; parvoz uchun shartsharoit
ʼ
hozirlash davri; parvoz davri; yetuklik sari harakat davri; ommaviy va yuksak
iste mol davri. Bu bosqichlar ham o zaro ketma-ketlikda o rin almashadi. Ba zi bir
ʼ ʻ ʻ ʼ
qarashlarda agrar, industrial va informatsion iqtisodiyot davrlari qayd etiladi.
Ko pchilik tadqiqotchilar an anaviy, bozor va ma muriy-buyruqbozlik
ʻ ʼ ʼ
Iqtisodiy tizimlari borligini asoslaydilar.
An anaviy Iqtisodiy tizim belgilari: qo l mehnati va tabiat kuchlaridan
ʼ ʻ
oddiy usulda foydalanish, g oyat kam unumli texnologiyaning mavjudligi ishlab
ʻ
chiqarishning agrar harakteri, iqtisodiyotning asosiy tayanchi ekstensiv
yuritiladigan qishloq xo jaligi; sanoatning hunarmandchilik va xonaki sanoat
ʻ
shaklida mavjudligi; iqtisodiy biqiklik, ya ni xujalik avtarkizmi; iqtisodiyot biqiq
ʼ
bo lganidan mahsulotlar, asosan, o z iste moli uchun yaratiladi, ularni ehti-yojdan
ʻ ʻ ʼ
ortib qolgan qismigina ayirboshlanadi. Xo jaliklar natural iste -molchi bo lganidan
ʻ ʼ ʻ
kamdan-kam hollarda bozor bilan aloqa o rnatadilar, o zini-o zi ta minlagani
ʻ ʻ ʻ ʼ
sababli ular uchun pulning ahamiyati bo lmaydi; o zaro iqtisodiy aloqalar
ʻ ʻ
xo jalikning ichida yoki mahalliy kichik hudud doirasida an anaviy qoidalarga,
ʻ ʼ
urf-odatlarga ko ra, amalga oshadi; iqtisodiy faoliyat jamoa va yakka xususiy
ʻ
mulkka asoslanadi; aholi turmush darajasi past bo ladi.
ʻ
Bozor iqtisodiyoti tizimi belgilari: yuksak zamonaviy texnologiyaning
mavjudligi; ishlab chiqarishning industrial harakterda bo lishi, iqtisodiy
ʻ
taraqqiyotda axborotning urni va ahamiyatining yuqoriligi; ishlab chiqarishda
servis – xizmat ko rsatish sohasi rolining ortib borishi; iqtisodiy usishning intensiv
ʻ
usuli ustuvorligi; iqtisodiyotning ochiq bo lishi, uning bozor aloqalariga tayanishi;
ʻ
35

II. Model tuzilishi bilan kuzatuvchiga eksperimentlar qilish uchun keng maydon
tug’iladi. Modelning parametrlarini bir necha marta o’zgartirib, obyektni
faoliyatini eng optimal holatini aniqlab, undan keyin hayotda qo’llash mumkin.
Real obyektlar ustida eksperiment qilish ko’plab xatolarga va katta xarajatlarga
olib kelishi mumkin.
III. Model, noshakl sistemani, matematik formulalar yordamida shakllantirishga
imkoniyat beradi va EHMlar yordamida sistemani boshqarishga yordam beradi.
IV. Modellashtirish o’rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil
qilish uchun obyekt har tomonlama o’rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan
so’ng, uning yordamida obyekt to’g’risida yangi ma’lumotlar olish mumkin.
Shunday qilib, obyekt to’g’risidagi bilish jarayoni to’xtovsiz jarayonga aylanadi.
Modellashtirish jarayoni va bosqichlari tavsifi .
1- bosqich. Iqtisodiy muammoning qo’yilishi va uning nazariy sifat jihatdan
tahlili.
2-bosqich. Tuzilgan iqtisodiy-matematik modelning matematik tahlili .
3-bosqich. Iqtisodiy-matematik modelni tuzish.
4-bosqich. Modellashtirilayotgan obyekt bo’yicha iqtisodiy ma’lumotlarni
tayyorlash.
5-bosqich. Masalani yechish algoritmini tuzish, kompyuter dasturlari-ni
tayyorlash va ular asosida masalani hisoblash, yechimini olish.
6-bosqich. Masalani yechim i ni ng miqdoriy tahlili va uning amalda
qo’llani li shi
33

 Ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi tendensiyalarini va nisbatlarni,
foydala-nilmayotgan ichki imkoniyatlarning zaxiralarini aniqlash va ochib berish;
 Ilg’or tajribalarni umumlashtirish, optimal boshqaruv qarorlarini qabul
qilish.
Kuzatilayotgan obyektlarni chuqur va har tomonlama o’rganish maqsadida
tabiatda va jamiyatda ro’y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning
uchun obyektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to’g’risida dastlabki
tushunchalar hosil bo’ladi. Bu tushunchalar oddiy so’zlashuv tilida, turli rasmlar,
sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar
model deb aytiladi.
Model so’zi lotincha modulus so’zidan olingan bo’lib, o’lchov, me’yor
degan ma’noni anglatadi .
Keng ma’noda model biror obyektni yoki obyektlar sistemasini namunasidir.
Model tushunchasi biologiya medisia, fizika va boshqa fanlarda ham qo’llaniladi.
Iqtisodiy tizimlarning turlari
Iqtisodiy tizimlarni tasniflashning turli usullari va yondashuvlari iqtisodiyot
tarixida ma'lum. Karl Marksning fikriga ko'ra, iqtisodiy tizimlar ijtimoiy-iqtisodiy
shakllanishlarga muvofiq bo'linadi: ibtidoiy, qul, feodal, kapitalistik va
kommunistik. Bu ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishidan oldinda bo'lgan
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'liq. Ishlab
chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari o'rtasidagi ziddiyat
nizolarga olib kelishi, natijada shakllanish o'zgarishi mumkin.
Yigirmanchi asrda. iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasiga formatsion yondashuv
bir necha bor tanqid qilindi. Shunday qilib, amerikalik iqtisodchi, sotsiolog va
siyosatchi V.Rostov iqtisodiy o'sish nazariyasini yaratdi, unga ko'ra har qanday
mamlakatning iqtisodiy tizimini iqtisodiy o'sishning besh bosqichidan biriga
kiritish mumkin: an'anaviy jamiyat - asosi qo'l mehnati, qo'l texnologiyasi, qishloq
xo'jaligi mahsuloti, past mehnat unumdorligi; o'tish davri jamiyati - fan, texnika,
hunarmandchilik, bozorni rivojlantirish; iqtisodiy qirqish tizimi - kapital
qo'yilmalarning sezilarli o'sishi, qishloq xo'jaligida mehnat unumdorligining tez
24

II Bob. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
2.1 Mulkchilik munosabatlarning mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk
ob‘ektlari va sub‘eklari
Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida amal qiladigan xo’jalik
yuritishning iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishi birgalikda iqtisodiy tizim ni tashkil
qiladi. Iqtisodiy tizimlar quyidagi ko’rinishlarda turkumlanadi:
1. An‘anaviy iqtisodiyot;
2. Ma‘muriy bo’yruqbozlik iqtisodiyoti;
3. Bozor iqtisodiyoti tizimi .
A‘nanaviy iqtisodiyot - barcha mamlakatlar uchun xos bo’lib, unda natural
yoki mayda tovar xo’jaligi xukmronlik qilgan. Texnika taraqqiyoti va uning
yangiliklarini joriy qilish cheklangan bo’lgan.
Ma‘muriy-bo’yruqbozlik iqtisodiyoti - bu bozor iqtisodiyotiga qarama-
qarshi bo’lgan tizim bo’lib, bu tizimda davlat mulkchiligi hukmron bo’ladi va
iqtisodiyot markazdan boshqariladi.
Bozor iqtisodiyoti tizimi – bu iqtisodiyotni rivojlantirishda eng muhim
bo’lgan tizimdir. Bu ikki bosqichga egadir. Birinchisi, erkin raqobatga asoslagan
klassik bozor iqtisodiyoti, ikkinchisi esa, hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deyiladi.
Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti - tadbirkorlikda erkinlik
amal qiladigan va shaxsiy manfaat ustun turadigan tizimdir. Iqtisodiy jarayonlarga
davlatning aralashuvi cheklangan bo’lib, davlat xususiy mulkni himoya qiladi va
erkin bozorni amal qilishini ta‘minlovchi huquqiy tartiblar o’rnatib boradi.
11

o'sishi, infratuzilmani rivojlantirish; iqtisodiy yetuklik jamiyati - ishlab
chiqarishning jadal o'sishi va uning samaradorligi, butun iqtisodiyotning
rivojlanishi; yuqori ommaviy iste'mol jamiyati - ishlab chiqarish birinchi navbatda
iste'molchi uchun ishlay boshlaydi, etakchi o'rinni uzoq umr ko'radigan
mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari egallaydi.
Bosqichlarning o'zgarishi sanoatning etakchi guruhidagi o'zgarishlar bilan
bog'liq holda yuzaga keladi.
Zamonaviy iqtisodchilar, iqtisod vakillari odatda iqtisodiy tizimlarni bir
necha mezonlarga ko'ra tasniflaydilar. Birinchisi, ishlab chiqarish vositalariga
egalik, ikkinchisi - iqtisodiy qarorlarni muvofiqlashtirish usuli. Amerikalik
iqtisodchi K.R tomonidan taklif qilingan eng ko'p qabul qilingan tasnif.
Makkonnell. Ushbu tasnif iqtisodiyotning uchta asosiy muammolarini hal qilishga
asoslangan.
Har qanday iqtisodiy tizim duch keladi uchta asosiy muammo :
- nima ishlab chiqarish kerak , ya'ni qanday tovarlar va xizmatlar;
- qanday ishlab chiqarish kerak , ya'ni qanday ishlab chiqarish vositalari
orqali;
- kim iste'mol qiladi .
Jamiyat ushbu asosiy savollarga qanday javob berishiga qarab, iqtisodiy
tizimlarning turlari ajratiladi.
K.R tomonidan taklif qilingan iqtisodiy tizimlarning modellarini ko'rib
chiqing. Makkonnell. An'anaviy iqtisodiyot – asosiy savollarga javoblar urf-
odatlarga asoslanib, urf-odatlar asosida (Afrika, Avstraliya qabilalarida)
beriladi. Bunday iqtisodiyotda texnologiyalar an'anaviy va barqaror bo'lib, ishlab
chiqarilgan mahsulot turlari deyarli o'zgarishsiz qolmoqda. Yigit otasi singari, yosh
qiz esa onasi kabi qiladi.
Buyruq iqtisodiyoti (rejalashtirilgan yoki markazlashtirilgan) – barcha savollarga
javoblar rejalar yordamida beriladi (SSSR, Sharqiy Evropa, Xitoy, Kubada), ishlab
chiqarish vositalariga jamoat mulki xarakterlidir.
25

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………..3
I Bob Ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan
turlicha yondashuvlar…………………………………...………………………..4
1. 1 Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning iyerarxik tuzilishi… …………………………...5
1.2 Model va modellash tirish jarayonining
ma’nosi………………………………..7
1.3 Iqtisodiy-matematik modellar
tasnifi …………………………………………...8
II Bob Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari……………………..10
2.1 Mulkchilik munosabatlarning mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk
ob‘ektlari va sub‘eklari…………………………………………………….……...11
2.2 Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni…….……..12
2.3 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
maqadi, yo’llari va usullari………….……………………………………………15
Xulosa ………………………………………………………………………..34
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….35
2

Kirish
Iqtisodiyotning shakllanishi, rivojlanishi va uni taraqqiyotini o’rganishda
turlicha yondashuvlar dan foydalaniladi:
1. Tarixiy-formatsion yondashuv;
2. Madaniylashish (tsivilizatsiya) darajasi jihatidan yondashuv;
3. Texnika va texnologiya taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv;
4. Sotsial-iqtisodiy shakllar o’zgarishi jihatidan yondashuv.
Tarixiy-formatsion yondashuv da ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va
uning tarkibiy qismlari o’rganiladi. Ya‘ni, ishlab chiqarish usuli - bu ishlab
chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlarning birligidan
iboratdir.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar - bu ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish
vositalarini birligidir, ya‘ni ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillarini
tashkil etadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar - bu mehnatga layoqatli bo’lgan kishilar bilan
tabiat o’rtasida bog’lanishni hosil qiluvchi munosabatlar ham deyish mumkin.
1-diagramma ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar
3

(Milton Fridman so'zlari bilan - amerikalik iqtisodchi, liberalizm yoki
neoklassitsizm tarafdori).
Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari:
 ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik;
 erkinlik va tadbirkorlarning moddiy javobgarligi (har bir shaxs har qanday
qonuniy faoliyat turi bilan shug'ullanishi mumkin, u o'zi uchun nimani,
qanday va kim uchun ishlab chiqarishni o'zi hal qiladi, "o'z baxtini o'zi
yaratadi", o'zi faoliyati natijalari uchun moddiy javobgarlikni o'z zimmasiga
oladi). Masalan, Amerika tamaki fabrikalari o'z mahsulotlarining o'lik xavfi
to'g'risida, chekuvchilarning turli xil kasalliklarga chalinish ehtimoli yuqori
ekanligi haqida etarli darajada ogohlantirmaganliklari uchun chekishdan
jabrlanganlarga millionlab dollarlik mablag'ni to'lashga majbur. Yoki
mikroto'lqinli pechni ishlab chiqaruvchi kompaniya tomonidan millionlab
jarima to'lash, bu kabi sevimli itini bilmasdan quritgan buvisiga);
 iqtisodiy sheriklarni tanlash erkinligi (Har bir ishlab chiqaruvchi, iste'molchi
o'zining iqtisodiy sheriklarini o'zi tanlash huquqiga ega va turli xil
mahsulotlar tufayli yakuniy so'z iste'molchiga tegishli. Aynan uning tanlovi
oxir-oqibat nimani va qancha ishlab chiqarishni belgilaydi. Milton Fridman
obrazli qilib aytganda "hamma ovoz berishi mumkin galstugingizning rangi
");
 iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining shaxsiy foydasi ( bu inson
tashabbusi, zukkoligi, faolligining eng yaxshi stimulyatoridir. Adam Smit u
haqida shunday deb yozgan edi: «Inson doimo qo'shnilarining yordamiga
muhtoj va u behuda ularni faqat ularning foydasidan kutadi. U ularning
egoizmiga murojaat qilsa va u uchun ulardan talab qilganini qilish o'z
manfaatlariga mos kelishini ko'rsatib bera olsa, u maqsadiga tezroq
erishadi ... Menga kerak bo'lgan narsani bering, sizga kerakli narsani olasiz -
bu har qanday bunday taklifning ma'nosi. Biz qassob, pivo ishlab
chiqaruvchisi yoki novvoyning xayrixohligidan emas, balki ularning shaxsiy
manfaatlaridan kelib chiqamiz. Biz insoniyatga emas, balki xudbinlikka
28

Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taaluqli bo’lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki obe‘ktlarini yoki davlat aktsiyali jamiyatlarining
aktsiyalarini davlatdan sotib olishdir.[1] Prezident I. Karimov mulkchilik
masalasini hal qilishni “....bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar
tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi”[1] deb ko’rsatadi. Shu sababli
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim
ahamiyat berilib, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi
Qonuni 1991 yil 19 noyabr qabul qilindi. Xususiylashtirish davlat mulkiga egalik
huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishini bildiradi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish – bu xususiylashtirishdan tashqari,
bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishning ham
ko’zda to’shadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi:
1. Davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish;
2. Davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish;
3. Mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo’yicha
fuqarolarga bepul berish;
4. Mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish;
5. Ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz
hisobiga berish;
6. Davlat mol-mulkini auktsionlarda kimoshdi savdosi orqali sotish va
hakozo.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3-guruhga
ajratish mumkin:
1. Davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish;
2. Davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
3. Davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali
xususiylashtirish .
17

2- jadval davlat mulkini xususiylashtirish
Mulkni bepul bo’lib berish
orqali xususiylashtirish Mulkni sotish orqali
xususiylashtirish
Mehnat jamoalariga bepul
topshirish Mehnat jamoalariga sotish
Barcha jamiyat a‘zolariga
bepul bo’lib berish Barcha jamiyat a‘zolariga sotish
Aholining ayrim ijtimoiy
qatlashmlariga bepul berish Kim oshdi savdosida
fuqarolarga yoki yuridik
shaxslarga sotish
Har bir jamiyat a‘zosining
davlat mulkini hosil qilishdagi
ishtiroki, ya‘ni qo’shgan
hissasiga qarab bo’lib berish Korxonalarni keyinchalik
mehnat jamoalari tomonidan
sotib ijaraga berish
CHet el firmalariga va
fuqarlariga tashqi qarzni o’zish
evaziga berish yoki sotish
18Davlat mulkini xususiylashtirish usullari

1. Iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo’lib xizmat
qiladi.
2. Moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan amalda samarali foydalaniladi.
3. Iqtisodiy jarayonlar bo’yicha bashoratlarni amalga oshirish vaqtida ayrim
tuzatishlarni kiritish imkoniyatining mavjudligi.
4. Iqtisodiy jarayonlar faqatgina chuqur tahlil qilinibgina qolmasdan, balki
ularning yangi o’rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish ikoniyati yaratiladi.
5. Murakkab hisoblash ishlarini kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishni
osonlashtirish bilan birga, aqliy mehnat yengillashtiriladi, boshqaruv va iqtisodiy
soha xodimlarining mehnatini ilmiy asosda tashkil etishga va boshqarishga yordam
beradi.
“Iqtisodiy-matematik usullar va modellar” fani o’z ichiga maxsus fanlar
tizimidan iborat bo’lgan quyidagi tushuncha va qoidalarni oladi:
 Iqtisodiy jarayonlarda obyektiv va subyektiv omillar ta’sirini, ularning
o’zaro bog’lanishilarini o’rganish;
 Biznes-rejalarini ilmiy asoslash va ularni bajarilishini obyektiv
baholash;
 Iqtisodiyotga ta’sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni izlab topish va
ularning ta’sirini miqdoriy baholash;
 Ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi tendensiyalarini va nisbatlarni,
foydala-nilmayotgan ichki imkoniyatlarning zaxiralarini aniqlash va ochib berish;
 Ilg’or tajribalarni umumlashtirish, optimal boshqaruv qarorlarini qabul
qilish.
Kuzatilayotgan obyektlarni chuqur va har tomonlama o’rganish maqsadida
tabiatda va jamiyatda ro’y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning
uchun obyektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to’g’risida dastlabki
tushunchalar hosil bo’ladi. Bu tushunchalar oddiy so’zlashuv tilida, turli rasmlar,
sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar
model deb aytiladi.
1.2 Model va modellash tirish jarayonining ma’nosi.
7

- Iste’molchining xatti-harakati;
- Zaxiralarni optimal boshqarish;
- Ommaviy xizmat ko’rsatish modellarini qo’llash;
- Optimallashtirish masalalari va ikkilanganlik nazariyasi;
- Makroiqtisodiy jarayonlarni modellashtirish;
- Tarmoqlararo balansda agregirlash;
- Noaniqlik va tavakkalchilik sharoitida qaror qabul qilishning
matematik modellarini tuzish;
- Tarmoqli modellashtirish;
- Tuzilgan modellarning real jarayonlarga mosligi tekshirish va
miqdoriy baholash.
« Iqtisodiy-matematik usullar va modellar » fani oldida turgan vazifalar :
- Iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini o’rgatish;
- Iqtisodiyot murakkab va iyerarxik tuzilishga egaligi, iqtisodiy
jarayonlarning mohiyati, mazmuni va xususiyatlarini o’rgatish;
- Mikro- va makro darajadagi iqtisodiy jarayonlarni
modellashtirish tamoyil-larini o’rgatish;
- Korxona va firmalarning faoliyat ko’rsatish mexanizmini
o’rgatish;
- Korxonalarda o’rganilayotgan har bir jarayonga mos keluvchi
iqtisodiy-matematik usullar va modellarni tuzish yo’llarini o’rgatish;
- Korxonalar ma’lumotlari bo’yicha optimizasion, balans, trend
modellarini tuzishni o’rgatish;
- Tanlangan modelni maxsus kompyuter dasturlari asosida
yechishni o’rgatish;
- Har bir iqtisodiy jarayon va hodisalarning ko’p variantli
yechimlarini olishni o’rgatish;
- Olingan yechimlarni iqtisodiy tahlil qilish va qaror qabul
qilishni o’rgatish.
Iqtisodiy-matematik usullar va modellarning nazariy va amaliy ahamiyati:
6

“O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g’risida”gi Qonunida turli-
tuman
mulklar quyidagi mulk shakllari ga kiritilgandir:
1. Davlat mulki;
2. Jamoa mulki;
3. Xususiy mulk;
4. Shaxsiy mulk;
5.Aralash mulk.
1-jadval mulkchilik shakillari
Mulkchilik shakllari
Davlat mulki - mulk deb
hisoblangan narsalarni
davlat tomonidan bajarish
uchun o’zlashtirilishi Jamoa mulki - ishlab
chiqarish va iste‘mol
narsalarni muayyan
maqsad yo’lida ayrim
jamoalarga birlashgan
kishilar tomonidan
birgalikda
o’zlashtirilishi Xususiy mulk -
ayrim kishilar va
guruhlarga tegishli
bo’lgan hamda
daromad topishga
qaratilgan mulk
Aralash mulk - bu turli mulk
shakllari birikishidan tashkil topib, har
bir sub‘ekt o’z ulushini o’zlashtirish
Yakka tartibdagi xususiy mulk -
moddiy borliqni mulkdor tomonidan
o’zlashtirilishi
14

Mulkni bepul bo’lib berish hamda sotish usullarini uyg’unlashtirish orqali
xususiylashtirish.
O’zbekiston mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonini amalga oshirish bosqichlari
3-jadval O’zbekiston mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish
Birinchi bosqich.
( 2019 - 2020 yillar) → Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy
sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini,
qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta
ishlash tizimi korxonalarini
xususiylashtirish
Ikkinchi bosqich.
( 2020 - 2021 yillar) → Ko’plab o’rta va yirik korxonalar
hissaborlik jamiyatlariga aylantirsh hamda
ularning aktsiyalarini respublika
qimmatbaho qog’ozlar bozorida sotish
Uchinchi bosqich.
( 2022 - 2023 yillar) → Aktsiyalarning nazorat paketi davlat
mulkida bo’lgan yirik korxona va
tarmoqlarini xususiylashtirish
To’rtinchi bosqich
( 2022 -2 023 yillar) → Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy
investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv
samaradorligini oshirish va mulkchilik
yangi munosabatlarini to’laqonli amal
19

 yanada barqaror iqtisodiyot;
 odamlarning kelajakka ko'proq ishonchi;
 to'liq bandlik;
 jamiyatdagi tengsizlikning kamligi;
 hamma uchun minimal hayotni ta'minlash kafolati.
Asosiy kamchiliklari:
 davlat mulkining qoniqarsiz ishi ( u yomon ishlatilgan, texnika yillar
davomida yangilanmagan, o'g'irlik va noto'g'ri boshqarish rivojlangan);
 qattiq ishlashga turtki yo'q (mehnatdan qochib, mehnatsevarlikni
rag'batlantirish yo'q, chunki A.S.Pushkin aytganidek "inson tabiati dangasa
(xususan rus tabiati));
 mas'uliyatsizlik, xodimlarning tashabbuskorligi (hattoki shunday gap bor
edi: "tashabbus tashabbuskorning boshiga uriladi");
 iqtisodiy samarasizlik va umumlashtirilgan defitsit;
 iste'molchilar ustidan ishlab chiqaruvchilarning buyrug'i (odamlar uchun
kerak bo'lgan narsalarni emas, balki Davlat rejalashtirish komissiyasida
rejalashtirilgan narsalarni ishlab chiqardi);
 odamlar turmush darajasining pastligi.
O'n yildan ortiq tajriba shuni ko'rsatdiki, qo'mondonlik iqtisodiyoti yaroqsiz
bo'lib chiqdi, tk. "Ongli buyurtmalar" (avstro-anglo-amerikalik iqtisodchi Fridrix
fon Xayek so'zlari bilan), ya'ni. yuqoridan berilgan, ko'p hil tizimlarni ishlab
chiqish uchun g'ayritabiiy. V.I.Lenin kommunizm haqida shunday yozgan edi:
"butun jamiyat bitta idora, bitta fabrika bo'ladi". Ammo siz "o'zingiz yoqtirgan
buyumlarning mozaikasi kabi" kerakli buyurtmani yarata olmaysiz. Saltikov-
Shchedrin: "Biror kishini aql-idrok bilan boqish mumkin emas", dedi.
Bozor iqtisodiyoti - bu shaxslarning ixtiyoriy hamkorligiga, tovarlarni erkin
sotib olish va sotish orqali ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi
to'g'ridan-to'g'ri aloqalarga asoslangan iqtisodiy tizimdir. Bunday almashinuv
"odamlarga istalgan narsani beradi, ba'zi bir guruh tushunchasiga ko'ra emas"
27

buyruqlar" bilan ajralib turadi. Bozorni hech kim ixtiro qilmagan va qurmagan, u
asrlar davomida shakllanib, faqat tabiiy tanlanishdan o'tgan, tajriba va vaqt
sinovidan o'tgan ijtimoiy institutlarni mustahkamladi va rivojlantirdi. Bozor
iqtisodiyoti - bu "inson mavjud kuchlarning rahm-shafqatiga emas, balki faqat
o'ziga bog'liqdir" (Fridrix fon Xayek). Shuningdek, u shunday dedi: "Hokimiyat
boylar qo'lida bo'lgan jamiyat faqat kuch qo'lida bo'lganlargina boyishi mumkin
bo'lgan jamiyatdan ko'ra yaxshiroqdir".
Iqtisodiy tizimdagi mulk
Mulk munosabatlarining odamlar hayotidagi ahamiyatini yuqori baholash
qiyin. Hegel ularni "barcha qonunchilik atrofida aylanib yuradigan va u yoki bu
tarzda fuqarolarning ko'pgina huquqlari o'zaro bog'liq bo'lgan" o'qi deb atadi.
Aynan mulkiy munosabatlar jamiyatdagi haqiqiy kuchni belgilaydi: ishlab
chiqarishni kim boshqaradi va ishlab chiqarilgan mahsulot qanday taqsimlanadi.
Insonning moddiy farovonligi, erkinligi va mustaqilligi ko'p jihatdan ularga
bog'liqdir. Kundalik aloqada mulk mulk deb ataladi, ya'ni. inson, korxona, jamiyat
egalik qiladigan narsalar, qadriyatlar to'plami.Ayni paytda mulk mulkning faqat bir
qismidir.
Shaxsiy - bu odamlar ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish, iste'mol qilish
jarayonida hayotiy foydalarni o'zlashtirish to'g'risidagi ob'ektiv ravishda paydo
bo'ladigan va qonuniy ravishda belgilangan munosabatlarning majmui.
Mulk - jamiyat tizimining iqtisodiy asoslari, uning asosiy elementi ... U
ishchini ishlab chiqarish vositalari bilan bog'lashning iqtisodiy usulini, iqtisodiy
tizimning ishlashi va rivojlanishining maqsadlarini, jamiyatning ijtimoiy tuzilishini
va boshqalarni belgilaydi.
3-diogramma ijtimoiy-iqtisodiy farmatsiyaning tarkibiy tuzilishi
30

Mulkchilik munosabatlarining tarkibi
Keling, har bir fikrni ko'rib chiqaylik: Ishlab chiqarish vositalarini
belgilash Turli xil ob'ektlarning tegishli ishlab chiqarish vositalarining egasi bo'lish
uchun belgilangan va qonuniy ravishda amalga oshirilgan huquqidir ularga egalik
qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf etish.
Egalik – bu mulkchilik sub'ektining mustaqil ravishda va o'z manfaatlari
nuqtai nazaridan uning tasarrufida bo'lgan mulk ob'ektlaridan foydalanish
muammolarini hal qilishning qonuniy qonuniy huquqidir; buyurtma – o'sha
menejment, biznes, foydalanish- o'sha tovarning foydali xususiyatlarini
o'zlashtirish, begonalashtirish - o'sha mulk huquqini o'tkazish bilan bog'liq
harakatlar (xayr-ehson, meros, garov va boshqalar).
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi obyektlarni matematik modellar yordamida
kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi.
Iqtisodiy model - iqtisodiy obyektlarning soddalashtirilgan nusxasidir.
Bunda modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan obyektga aynan mos
kelishi muhim ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o’rganilayotgan
obyektning hamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Shunda jarayonning eng
xarakterli va eng muhim belgilari aks ettiriladi.
Modellashtirishning universal usul sifatida boshqa usullarga qaraganda
afzalliklari mavjud. Ushbu afzalliklar esa quyidagilardan iborat:
I . Avvalo, modellashtirish katta va murakkab sistemani oddiy model yordamida
ifodalashga imkoniyat beradi. Masalan, xalq xo’jaligi bu o’ta murakkab sistemadir.
Uni oddiy qora yashik sxemasi orqali ifodalash mumkin.
32

Mulkka nisbatan ikki xil yondashuv mavjud marksistik va g'arbiy iqtisodiy
nazariyada. Marksizmga ko'ra : mulk muayyan ishlab chiqarish usulida katta o'rinni
egallaydi va ularning o'zgarishi hukmronlik qiluvchi mulk shakllarining
o'zgarishiga muvofiq amalga oshiriladi, kapitalizmning asosiy yovuzligi xususiy
mulk mavjudligidadir. Shuning uchun u kapitalistik jamiyatni isloh qilishni
xususiy mulkni jamoat mulki bilan almashtirish bilan bog'ladi.
G'arbiy iqtisodiy nazariyada mulkchilik tushunchasi resurslarning kamligi,
ularga bo'lgan ehtiyoj bilan taqqoslaganda. Ushbu qarama-qarshilik resurslarga
kirishni istisno qilish yo'li bilan hal qilinadi, bu mulkni ta'minlaydi.
Biznes muhim ahamiyatga ega ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish ...
Ushbu munosabatlar juda murakkab va ko'p qirrali, ammo ularda uchta fikrni
ajratish mumkin:
4-diogramma mulkchilik munosabatlari
31

Bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm) – barcha savollarga bozor mexanizmlari
yordamida javob beriladi, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik
xosdir. Ammo uning sof shaklida bozor iqtisodiyoti mavjud emas; sof kapitalizm
davlatning iqtisodiyot ishlariga aralashmasligini taxmin qiladi va bu dunyoning
biron bir joyida mavjud emas.G'arbiy Evropa va Amerika mamlakatlari aralash
iqtisodiyotga ega.
Aralash iqtisodiyot - bozor mexanizmlari ta'siri bilan bir qatorda davlatning
iqtisodiyot ishlariga aralashuvi, turli xil mulkchilik shakllari mavjud bo'lgan
iqtisodiyot. Aralash iqtisodiyotning har xil turlarini ajratish mumkin:
masalan, rejalashtirilgan kapitalizm, o'sha. bozor mexanizmlari ta'siri bilan bir
qatorda rejalashtirish, iqtisodiyot ishlariga davlatning faol aralashuvi mavjud
bo'lgan iqtisodiyot (masalan, Yaponiya, Frantsiya).
Bozor sotsializmi (yoki ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti)
- bozor mexanizmlari bilan bir qatorda davlatning iqtisodiyot ishlariga aralashishi
va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga faol ta'sir ko'rsatadigan iqtisodiyot (masalan,
Shvetsiya, Germaniya). Masalan, Germaniyada bu tamoyil quyidagicha: "Iloji
boricha kamroq davlat va kerak bo'lganda davlat". Bozor sotsializmi bo'lgan
mamlakatlarda keng ijtimoiy himoya tarmog'i ishlaydi: kasallarga, nogironlarga,
ishsizlarga to'lovlar, korxonalar bankrotligidan aziyat chekkanlarga yordam,
bolalar uchun nafaqalar, kambag'allar va boshqalar.
Hozirda ular hali ham ajratmoqdalar o'tish iqtisodiyoti bo'lgan
mamlakatlar. O'tish davri – bu bir tizimdan ikkinchisiga o'tish vaqti.
Keling, buyruqbozlik va bozor iqtisodiyotini batafsil ko'rib chiqaylik.
Buyruqlar tizimining asosiy xususiyatlari:
 ishlab chiqarish vositalariga jamoat yoki davlat mulkchiligining
hukmronligi;
 iqtisodiyotda Davlat rejalashtirish komissiyasining diktaturasi;
 iqtisodiy boshqaruvning ma'muriy usullari;
 davlatning moliyaviy diktaturasi.
Asosiy afzalliklari :
26

1. www.gov.uz.-Xukumаt sаyti.
2. www.gki.uz- O ’
zbеkistоn Rеspublikаsining xususiylаshtirish,
mоnоpоliyadаn chiqаrish vа rаqоbаtni r ivоjlаntirish dаvlаt qo’mitаsi
3. www.pravo.uz. O’zbеkistоn Rеspublikаsining qonunchilik bаzаsi.
4. www.uzreport.com. O ’
zbеkistоn yangiliklari.
5. www.lex.uz O’zbеkistоn Rеspublikаsining qonunchilik bаzаsi.
37

qilishi uchun sharoitlar yaratish
Beshinchi bosqich
(20 23 yildan boshlab) → Xususiylashtirish jarayonlari
samaradorligini oshirish va jadallashtirish,
iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini
faollashtirish va salmog’ini oshirish
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish amalda tugallandi.
Ikkinchi bosqichda kuplab o ’ rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga
aylantirildi .
Uchinchi bosqich 2022 yildan boshlandi va xususiylashtirilmaydigan
ob ‘ ektlar ruyxatiga kirmagan barcha ob ‘ ekt va korxonalar 3146 ta davlat
tasarrufidan chiqarildi .
To’rtinchi bosqichda asosiy vazifalar sifatida davlat byudjetiga
xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar yo’naltirildi.
Beshinchi bosqich O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 24
yanvardagi “O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini
tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni bilan bog’liq. Farmonga
ko’ra iqtisodiy nochor davlat korxonalari davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish. Mazkur korxonalani
modernizatsiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to’g’ridan–to’g’ri
invetitsiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob‘ektlarga narx
belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi, ya‘ni past likvidli ob‘ektlarni nol
darajadagi xarid qiymati bo’yicha tanlov asosida investitsiya majburiyatlarini
qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlanadi.
Asosiy tayanch tushunchalar:
20

Keng ma’noda model biror obyektni yoki obyektlar sistemasini namunasidir.
Model tushunchasi biologiya medisia, fizika va boshqa fanlarda ham qo’llaniladi.
Iqtisodiy tizimlarning turlari
Iqtisodiy tizimlarni tasniflashning turli usullari va yondashuvlari iqtisodiyot
tarixida ma'lum. Karl Marksning fikriga ko'ra, iqtisodiy tizimlar ijtimoiy-iqtisodiy
shakllanishlarga muvofiq bo'linadi: ibtidoiy, qul, feodal, kapitalistik va
kommunistik. Bu ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishidan oldinda bo'lgan
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'liq. Ishlab
chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari o'rtasidagi ziddiyat
nizolarga olib kelishi, natijada shakllanish o'zgarishi mumkin.
Yigirmanchi asrda. iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasiga formatsion yondashuv
bir necha bor tanqid qilindi. Shunday qilib, amerikalik iqtisodchi, sotsiolog va
siyosatchi V.Rostov iqtisodiy o'sish nazariyasini yaratdi, unga ko'ra har qanday
mamlakatning iqtisodiy tizimini iqtisodiy o'sishning besh bosqichidan biriga
kiritish mumkin: an'anaviy jamiyat - asosi qo'l mehnati, qo'l texnologiyasi, qishloq
xo'jaligi mahsuloti, past mehnat unumdorligi; o'tish davri jamiyati - fan, texnika,
hunarmandchilik, bozorni rivojlantirish; iqtisodiy qirqish tizimi - kapital
qo'yilmalarning sezilarli o'sishi, qishloq xo'jaligida mehnat unumdorligining tez
o'sishi, infratuzilmani rivojlantirish; iqtisodiy yetuklik jamiyati - ishlab
chiqarishning jadal o'sishi va uning samaradorligi, butun iqtisodiyotning
rivojlanishi; yuqori ommaviy iste'mol jamiyati - ishlab chiqarish birinchi navbatda
iste'molchi uchun ishlay boshlaydi, etakchi o'rinni uzoq umr ko'radigan
mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari egallaydi.Bosqichlarning
o'zgarishi sanoatning etakchi guruhidagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda yuzaga
keladi. Uning nazariyasi yigirmanchi asrning 60-yillarida keng tarqaldi, 70-yillarda
Rostov ushbu nazariyani yana bir oltinchi bosqich bilan to'ldirishni taklif qildi va
uni "yangi hayot izlash" deb atadi.
8

Korporativ xususiy mulk - bu
birlashgan kishilar tomonidan
korxonalar mulkni o’zlashtirilishi.
Davlat mulki – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va
tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan barcha mulk ob‘ektlaridan iborat. Bu mulk
asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: birinchisi, xususiy mol-mulk milliylashtirilib,
davlat ixtiyoriga o’tkaziladi, ikkinchisi, davlat mablag’lari hisobidan korxonalar
qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarga investitsiyalar kiritish. Bunga
misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar
va transport vositalari, yo’llarni ko’rsatish mumkin.
O’zbekiston Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika
mulkidan va ma‘muriy-xududiy (munitsipal) tizilmalar mulkidan iborat bo’ladi.
Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo’shlig’i, o’simlik va havonot dunyosi hamda
boshqa tabiiy resurslar, respublika hoqimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-
mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudet mablag’lari, oltin
zahirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi.
Ma‘muriy-xududiy (munitsipal) tuzilmalar mulki dan davlat hokimiyati
mahalliy organlar mol-mulki, mahalliy byudjet mablag’lari, munitsipal uy-joy
fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualari, xalq
ta‘limi, madaniyat, sog’liqni saqlash muassasalari kabi mol-mulki bo’ladi.
Jamoa mulki – bu ixtiyoriy ravishda jamoaga birlashgan kishilar tomonidan
moddiy va ma‘naviy boyliklarni yaratish va uni hamjihatlik bilan
o’zlashtirilishidir. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal
to’lab korxona qurishi, aktsiya chiqarib uni sotish yo’llari bilan shakllanadi.
Jamoa mulkiga kooperativlarnig, ijara va jamoa korxonalarining, aktsionerlar
jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarning, jamoa tashkilotlari va diniy
15

Mulkchilikni huquqiy normalari bu sub‘ektning mulkka xo’jayinlik
qilishini yuzaga chiqaradi. Demak, huquqiy norma - bu mulkka egalik qilish,
foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf qilishdagi iqtisodiy munosabatlarning
aniqlashtirilgan real ko’rinishi hisoblanadi. Mulkning ob‘ekti va sub‘ekti bo’lish
lozim.
Mulkning ob‘ekti - bu inson yaratgan moddiy va ma‘naviy boyliklar, tabiiy
boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilish qobiliyati – ishchi kuchi
hisoblanadi.
Mulkni sub‘ekti - unga egalik kiluvchilar (insonlar) bo’lib, ular jamoa, sinf,
tabaqa yoki boshqa guruhlarga birlashgan bo’ladilar. Mulk ob‘ektlari va
sub‘ektlari birgalikda mulkchilik munosabatlarini shakllantiradi. Demak,
mulkchilik munosabatlari - bu mulk ob‘ektini o’zlashtirish bo’yicha sub‘ektlari
o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir.
Mulkchilik huquqlari – bu mulk sub‘ektining mulk ob‘ektiga nisbatan
munosabati bo’lib, mulkdan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan hosil
bo’ladigan huquqlar majmuidir degan ta‘rifni berish mumkin .
2.2 Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni
Ma‘lumki, moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish mulkchilik munosabatlarisiz
amalga oshirilmaydi va jamiyatning rivojlanishi ham mulkka egalik qilishni talab
qiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik munosabatlariga quyidagi
mulk turlari kiradi:
1. Davlat mulki;
2. Ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa
mulkining xilma-xil turlari;
3. Ijtimoiy tashkilotlar mulki;
4. Uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi mulki;
5. Yakka tatibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan mehnatkashlarning
shaxsiy mulki;
6. Tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllari;
7. Xususiy mulklardan iboratdir.
13

Jamiyat taraqqiyoti oddiy kooperatsiya, manufaktura, yirik
mashinalashgan ishlab chiqarish bosqichlarini bosib o’tdi.
Oddiy kooperatsiya - bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini bajaruvchi eng
oddiy shaklidagi uyushmasi bo’lib, ma‘lum tartibda faoliyat ko’rsatadigan kishilar
guruhidir.
Manufaktura - bu mashina mavjud bo’lmagan sharoitdagi mehnat
taqsimotiga asoslangan kooperatsiyadir.
Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish – bu mehnat taqsimoti hamda
mashinali mehnatga asoslangan kooperatsiyadir. Jamiyat taraqqiyoti va texnika
hamda texnologiyaning vujudga tovar xo’jaligi va bozorning vujudga kelishi
kuchli ta‘sir ko’rsatgan bo’lib, texnika taraqqiyotining va axborotlashgan jamiyat
bosqichlari keyingi 250-300 yildagi davri tovar xo’jaligini rivojlanishi bilan
bevosita bog’liq bo’lgan.
1. 1 Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning iyerarxik tuzilishi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Chunki, birinchidan, bozor tavakkalchilik va noaniqlik
elementlariga ega; ikkinchidan, resurslarning chegaralanganligi; uchinchidan,
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasida raqobatning mavjudligi;
to’rtinchidan, iqtisodiy ko’rsatkichlarni istiqboldagi holatini oldindan ko’ra bilish
va boshqalar. Iqtisodiy jarayonlar turli xil va bir-biridan aniq bir belgilari bilan
farqlanadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar murakkab iyerarxik tuzilishga ega. Iyerarxiya –
ko’p bosqichli tizim bo’lib, unda biror bir elementning o’zgarishi butun tizimning
o’zgarishiga sabab bo’lishi mumkin.
« Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fani o’rganishi lozim bo’lgan
muammolar:
- Korxonalar va firmalarda matematik usullarni qo’llash;
- Chegaralangan resurslardan optimal foydalanish;
- Raqobatchi firma va korxonalar strategiyalarining optimallash
va muqobillashtirish;
5

va boshqalar. Iqtisodiy jarayonlar turli xil va bir-biridan aniq bir belgilari bilan
farqlanadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar murakkab iyerarxik tuzilishga ega. Iyerarxiya –
ko’p bosqichli tizim bo’lib, unda biror bir elementning o’zgarishi butun tizimning
o’zgarishiga sabab bo’lishi mumkin.
« Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fani o’rganishi lozim bo’lgan
muammolar:
- Korxonalar va firmalarda matematik usullarni qo’llash;
- Chegaralangan resurslardan optimal foydalanish;
- Raqobatchi firma va korxonalar strategiyalarining optimallash
va muqobillashtirish;
- Iste’molchining xatti-harakati;
- Zaxiralarni optimal boshqarish;
- Ommaviy xizmat ko’rsatish modellarini qo’llash;
- Optimallashtirish masalalari va ikkilanganlik nazariyasi;
- Makroiqtisodiy jarayonlarni modellashtirish;
- Tarmoqlararo balansda agregirlash;
- Noaniqlik va tavakkalchilik sharoitida qaror qabul qilishning
matematik modellarini tuzish;
- Tarmoqli modellashtirish;
- Tuzilgan modellarning real jarayonlarga mosligi tekshirish va
miqdoriy baholash.
« Iqtisodiy-matematik usullar va modellar » fani oldida turgan vazifalar :
- Iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini o’rgatish;
- Iqtisodiyot murakkab va iyerarxik tuzilishga egaligi, iqtisodiy
jarayonlarning mohiyati, mazmuni va xususiyatlarini o’rgatish;
- Mikro- va makro darajadagi iqtisodiy jarayonlarni
modellashtirish tamoyil-larini o’rgatish;
- Korxona va firmalarning faoliyat ko’rsatish mexanizmini
o’rgatish;
22

Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti – bu hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti
sof bozor mexanizmi va rejali iqtisodiyot, unsurlarini qo’shilishidan hosil bo’lgan
aralash iqtisodiyotdir. Bunda mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorliklar turli
bo’ladi, rejalashtirish, prognozlash, aholini ijtimoiy himoyalash kuchayadi.
Masalan, hozirgi vaqtda Xitoy Xalq respublikasida davlatning markazlashgan
holda iqtisodiyotga aralashuvi va rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor
mexanizmlari qo’llanishi natijasida iqtisodiy o’sish va iqtisodiy barqarorlik
ta‘minlanmoqda.
2.2 Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni
Iqtisodiyotni shakllantirish jarayonida kishilarni narsalarga va barcha
moddiy va nomoddiy borliqqa munosabatining paydo bo’lishi mulkchilikni keltirib
chiqaradi.
Aytish mumkinki, mulkchilik munosabatlari – bu iqtisodiy va doimiy
kategoriya bo’lib, bu mulkka egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf
etish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidir.
Mulkka egalik qilish – bu mulkni egasi qo’lida mavjud bo’lishidir va
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklidir. Shuning bilan
bir qatorda mulk kishiga boshqa kishilar foydalanishi mumikn.
Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishini
bildiradi.
Mol-mulkni o’zlashtirish - bu daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni
qondirish uchun ishlatilishidir.
Mulkni tasarruf etish – bu mol–mulk taqdirini mustaqil hal etishni
bildiradi. Bu mustaqillik mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga
berish, davlat ixtiyoriga o’tkazish kabi ko’rinishlardan iboratdir. Mulkchilikning
munosabatlarining iqtisodiy mazmunini mulkka egalik qilish, foydalanish,
o’zlashtirish va tasarruf etish belgilaydi va jamiyatdagi huquqiy, iqtisodiy
munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilik shu sababli bir vaqtning
o’zida ham huquqiy, ham iqtisodiy ham doimiy kategoriya hisoblanadi.
12

- Korxonalarda o’rganilayotgan har bir jarayonga mos keluvchi
iqtisodiy-matematik usullar va modellarni tuzish yo’llarini o’rgatish;
- Korxonalar ma’lumotlari bo’yicha optimizasion, balans, trend
modellarini tuzishni o’rgatish;
- Tanlangan modelni maxsus kompyuter dasturlari asosida
yechishni o’rgatish;
- Har bir iqtisodiy jarayon va hodisalarning ko’p variantli
yechimlarini olishni o’rgatish;
- Olingan yechimlarni iqtisodiy tahlil qilish va qaror qabul
qilishni o’rgatish.
Iqtisodiy-matematik usullar va modellarning nazariy va amaliy ahamiyati:
1. Iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo’lib xizmat
qiladi.
2. Moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan amalda samarali foydalaniladi.
3. Iqtisodiy jarayonlar bo’yicha bashoratlarni amalga oshirish vaqtida ayrim
tuzatishlarni kiritish imkoniyatining mavjudligi.
4. Iqtisodiy jarayonlar faqatgina chuqur tahlil qilinibgina qolmasdan, balki
ularning yangi o’rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish ikoniyati yaratiladi.
5. Murakkab hisoblash ishlarini kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishni
osonlashtirish bilan birga, aqliy mehnat yengillashtiriladi, boshqaruv va iqtisodiy
soha xodimlarining mehnatini ilmiy asosda tashkil etishga va boshqarishga yordam
beradi.
“Iqtisodiy-matematik usullar va modellar” fani o’z ichiga maxsus fanlar
tizimidan iborat bo’lgan quyidagi tushuncha va qoidalarni oladi:
 Iqtisodiy jarayonlarda obyektiv va subyektiv omillar ta’sirini, ularning
o’zaro bog’lanishilarini o’rganish;
 Biznes-rejalarini ilmiy asoslash va ularni bajarilishini obyektiv
baholash;
 Iqtisodiyotga ta’sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni izlab topish va
ularning ta’sirini miqdoriy baholash;
23

tashkilotlarining mulki kiradi, bu mulkka ayrim shaxslar emas, balki ma‘lum
guruh, kishilar egalik qiladilar.
Shaxsiy mulk - bu har bir kishining mulki bo’lib, bu mulkdan shaxsiy yoki
oilaviy ehtiyojni qondirish uchun foydalaniladi va qonun bilan himoya qilinadi.
Shaxsiy mulk har bir kishining mehnat daromadlari evaziga hosil bo’ladi va
ko’payib boradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aktsiyadan kelgan
dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi, mulkini ijaraga berishdan
kelgan daromad kabi yangi manbalarga asoslanadi.
Shaxsiy mulk ob‘ektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport
vositalari, pul jamg’armalari, uy-ruzg’or va shaxsiy iste‘mol buyumlari, yakka
tartibda faoliyati uchun kerakli bo’lgan ishlab chiqarish vositalari hisoblanadi.
Xususiy mulk – bu ayrim tadbirkolarga, sohibkorlarga, ishbilarmonlarga
qarashli yollanma mehnatga asoslangan va egasiga foyda keltiruvchi mulkdir .
O’zbekiston Respublikasining ”Mulkchilik to’g’risida”gi Qonunda (7-modda),
xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni
tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan va qonunlar doirasida uning
miqdori va qiymati cheklanmasligi ham qayd etilgan. Xulosa o’rnida aytish
mumkinki, turli shakldagi mulklarning qo’shilishi natijasida aralash mulk paydo
bo’ladi va bu mulkdan hosil bo’lgan daromaddan har bir sub‘ekt - mulk egasi -
o’zining ulushini oladi va bu mulkni rivojlanishidan manfaatdor bo’ladi .
2.3 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari
Iqtisodiyotni rivojlantirishning bozor yo’li - bu kup mulkchilikdir yoki ko’p
ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirishdir. Buning asosida
davlat tasarrufida bo’lgan mulkni xususiylashtirib, uni jamoa, ijara korxonalariga,
aktsiya jamiyatlarga, ma‘suliyatli cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk
bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir.
16

2-diogramma ishlab chiqarish munosabatlari
Xuddi shunday nazariyani 70-yillarning boshlarida amerikalik sotsiolog D.
Bell o'zining "Sanoat jamiyatining kelishi" asarida ilgari surgan. U jamiyatni
ikkiga ajratdi sanoatgacha ( rivojlanish darajasi past), sanoat (sanoat mashinalari
asosida tashkil etilgan) va postindustrial (quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
tortishish markazi tovarlarni ishlab chiqarishdan xizmatlar ishlab chiqarishga
o'tadi, fan, axborot, innovatsiyalar muhim rol o'ynaydi, asosiy o'rin
mutaxassislarga tegishli).
Nemis iqtisodchisi B. Xildebrand ayirboshlash nisbatlarini ishlab chiqarish
darajasining mezoni sifatida ishlatgan va shu sababli iqtisodiy tizimlarning uchta
tarixiy turini ajratib ko'rsatgan: tabiiy, naqd pul, kredit.
Zamonaviy iqtisodchilar, iqtisod vakillari odatda iqtisodiy tizimlarni bir
necha mezonlarga ko'ra tasniflaydilar. Birinchisi, ishlab chiqarish vositalariga
egalik, ikkinchisi - iqtisodiy qarorlarni muvofiqlashtirish usuli. Amerikalik
iqtisodchi K.R tomonidan taklif qilingan eng ko'p qabul qilingan tasnif.
9

Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar, ularning tarkibi va andozalari

Купить