Ijtimoiy normalar tizimi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	70.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

96 Sotish

Ijtimoiy normalar tizimi

Sotib olish

Ijtimoiy normalar tizimi
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I BOB. IJTIMOIY NORMALAR TURLARI …………………………………..7
1.1. Qonun va axloq…………………………………………………………….11
1.2. Huquq va axloqning umumiy va farqlovchi
belgilari……………………….11
II BOB.HUQUQ VA AXLOQ O’RTASIDAGI
FARQ………………………...15
2.1. Normativ tartib………………………………………………………………..16
2.2. Huquq va boshqa ijtimoiy normalar o’rtasidagi o’zaro
bog’liqlik…………….23
XULOSA…………………………………………………………………………32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………35
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Moddiy va ma’naviy, ijtimoiy-siyosiy, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarni dilida jo qilib olgan, hayotni go’zal va farovon qilish,
tinchlik, demokratiya, yangi hayot uchun kirishayotgan mehnatkash inson – eng
oliy darajadagi boylik, qadriyatdir. Insonning oliy qadriyat ekanligi uning
dastavval o’z-o’ziga va jamiyatning insonga bo’lgan axloqiy munosabatlarida
ifodalanadi.
O’zbekiston Respublikasi o’z davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi
mamlakatimizda barpo etilayotgan demokratik huquqiy davlat va fuqarolik
jamiyatining muhim tarkibiy qismlari bo’lgan inson huquqlari va manfaatlari kabi
demokratik qadriyatni rivojlantirish imkoniyatini berdi. O’zbekiston Respublikasi
Asosiy Qonuni bo’lmish Konstitutsiyaning qabul qilinishi olamshumul
ahamiyatga ega bo’ldi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi inson va davlat, inson va jamiyat munosabatlarining ishonchli
kafolati, yillik faoliyatimizning yo’riqnomasi bo’lganligi, unda bugungi real
voqeligimiz hamda ertangi kunimizga chuqur ishonch o’zining ifodasini
topganligini kundalik hayotimizda ro’y berayotgan o’zgarishlar amalda
tasdiqlamoqda. Istiqlol yillari davomida yurtimizda amalga oshirilayotgan barcha
jabhalardagi islohotlar inson qadr-qimmatini yuksaltirish, inson huquqlari va
erkinliklariga nisbatan hurmat tuyg’usini shakllantirish, aholi uchun munosib
turmush tarzini yaratishga qaratildi. Mustaqil O’zbekistonning Bosh Qomusi –
Konstitutsiyasining 2-bo’limida inson huquqlari va erkinliklarining umum e’tirof
etilgan standartlari o’z ifodasini topdi, davlatning fuqaro oldida ma’sulligi
mustahkamlandi.
Zero, O’zbekiston Respublikasida insonning asosiy huquq va erkinliklarini
ta’minlash nafaqat davlat doirasidagi harakatlar bilan cheklanmasdan, xalqaro
munosabatlarda inson huquqlariga doir universal xalqaro-huquqiy hujjatlarga
qo’shilib bormoqda. Erkin fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo’lidan borayotgan
mustaqil davlatimiz inson huquqlarining himoyasi va demokratik islohotlarni
2

chuqurlashtirish borasida jahon hamjamiyatidagi mavjud siyosiy jarayonlar bilan
hamohang qadam tashlamoqda.
Bugungi kunda O’zbekiston tomonidan inson xuquqlariga doir 60 ga yaqin
xalqaro huquqiy hujjatlar ratifikatsiya qilindi. Bola huquqlari to’g’risidagi
Konvensiya, Ayollarga nisbatan kamsitishlarning barcha shakllariga barham berish
to’g’risidagi Konvensiya, Qiynoq va boshqa shavqatsiz, inson qadr-qimmatini
kamsituvchi g’ayrinsoniy muomala turlari va jazolarga barham berish to’g’risidagi
Konvensiya, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy huquqlar to’g’risidagi Pakt ushbu hujjatlar jumlasidandir. O’zbekiston
Respublikasi tomonidan davlat mustaqilligining dastlabki damlarida, ya’ni 1991-
yilda Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasiga qo’shilganligida chuqur ramziy
ma’no bor.
O’zbekistonda inson huquqlari masalalari qay darajada rivojlanganligini
ilmiy-amaliy tahlil qilish, tegishli tavsiya va xulosalarni qabul qilish nihoyatda
e’tiborga sazovordir. Zero, Inson huquqlariga oid Yevropa standartlari
O’zbekistonda ham muayyan darajada o’z ifodasini topishi mamlakatimizni
yanada rivojlantirishi shubhasiz.
Inson huquqlari va erkinliklarini mustahkamlashga doir O’zbekiston
Respublikasida amalga oshirilayotgan davlat siyosati izchil rivojlanib borib,
mamlakatimiz inson huquqlariga sodiqligi o’zining konstitutsiyaviy ifodasini
topib, bugungi kunda shu sohada keng qonunchilik bazasi yaratildi. Muhimi
shundaki, O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarini tobora mustahkamlash
va rivojlantirish uchun hal qiluvchi omillar, jumladan, xalq hokimiyatchiligi,
davlatning inson oldida mas’ulligi belgilandi.
Inson huquqlari, eng avvalo, umuminsoniy qadriyatlarga, umumjahon
sivilizatsiyasiga, bu sohada boshqa xalqaro erishilgan tajribalarga hamda xalqaro
huquqning umume’tirof etilgan tamoyillari va meyorlariga asoslangan.
O’zbekiston Respublikasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa bir qator
nufuzli xalqaro tashkilotlarning a’zosi bo’lib, inson huquqlariga doir bir qator
3

xalqaro-huquqiy hujjatlarni imzolagan. Mamlakatimizda xalqaro huquq normalari
va umuminsoniy qadriyatlar milliy qonunchiligimizga singdirilib, ustuvor
maqomga ega bo’ldi. Adolatli fuqarolik jamiyatning huquqiy asoslari jadallik bilan
shakllantirilmoqda. Inson huquqlari sohasida xalqaro hamkorlik davlat
faoliyatining muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanib, bunda shaxsning huquq va
erkinliklari kafolatini real ta’minlash asosiy maqsad qilib qo’yilgan.
2005-yil 7-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda Prezidentimiz Islom Karimov “Inson,
uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari – eng oliy qadriyat” mavzusida
ma’ruza qilib, unda inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy
qadriyat sifatida belgilab qo’yilgani, Konstitutsiyamiz g’oyat murakkab
mashaqqatli rivojlanish yo’lidan borishda, o’ta tahlikali vaziyatlarda to’g’ri yo’lni
topish va kelajakka ishonch bilan qarashda asos bo’lib xizmat qilib kelayotganligi
ta’kidladi.
Darhaqiqat, Konstitutsiyamiz yurtimizda yashayotgan har qaysi fuqaro, har
qaysi oila taqdirida, ularning bugungi hayoti, ertangi kelajagi, inson huquq va
erkinliklarini ta’minlashda beqiyos ahamiyatga egadir.
“O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. Bu – mustaqil, demokratik, huquqiy
davlatdir. Bu – insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli,
siyosiy e’tiqodlaridan qat’iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini
ta’minlab beradigan davlatdir”.
Inson huquqlari himoyasi muhim masalalardan biri bo’lib kelgan. Shuning
uchun ham O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligining ilk qadamlarida inson
huquqlarini himoya qilishga har tomonlama etibor qaratib keldi va bu bo’yicha
bir qator ishlar olib borilmoqda. O’tgan davrda qonun ijodkorligi yo’nalishida
amalga oshirilgan ishlar shunchalik sermahsul va serqirra bo’ldiki, bular inson,
jamiyat va davlat masalalariga tegishli aksariyat muammolarni o’z ichiga oldi.
I.A.Karimov qabul qilingan yangi Konstitutsiya nuqtai nazaridan
qonunchilikni ko’rib chiqish lozim, degan talabni ilgari surdi. Prezident tomonidan
4

talablarni hayotga joriy etish mamlakatimizda turli sohalar bo’yicha kodekslar
va huquqiy meyorlar tayyorlashga jadal kirishildi. Bu hujjatlar xo’jalik yuritishni
takomillashtirish, ma’muriy huquq, jinoyat huquqi va jinoyat jarayoni, fuqarolik
kodeksi va boshqa kodekslarning asosiy demokratik tamoyillari, inson erki va
huquqlarini himoya kiladi va ular izchillik bilan tatbiq etilmokda.
Respublika Prezidenti boshchiligida ham jamiyatimizni yanada
demokratlashtirishga qaratilgan talaygina tadbirlar amalga oshirildi. Bunday
amalga oshirilgan ishlar xalqning milliy xususiyatlarini, tarixi, urf-odatlarini
hisobga olgan holda sharqona demokratiya yaratishni nazarda tutadi. Shuning
uchun inson huquqlariga tegishli bo’lgan masalalarni tartibga solgan
mamlakatlarning inson huquqlari bo’yicha qoidalarini respublikamizning o’ziga
xos va noyob xususiyatlarini nazar-e’tiborga olib tatbiq etish maksadga
muvofikdir.
Inson huquqlarini himoya kilish bilan bog’liq masalalar yuzasidan fuqarolar
tegishli huquq-tartibotni muhofaza etuvchi idoralarga murojaat etganida,
mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari tufayli fuqaroning huquqlarini
kamsitadigan hollar mavjudligi amaliyotda ma’lum. Yurtboshimiz O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining qator sessiyalarida bunday salbiy holatlarni bartaraf
etish zarurligini kayd etgan.
Prezidentimizning asarlarini o’rganish orqali ularning ko’pchiligida inson
huquqlari va erkinliklari, davlat, huquq, qonun masalalariga alohida e’tibor
berilganligini ko’rishimiz mumkin.
Inson huquq va erkinliklarini ta’minlash masalasini ustuvor vazifa deb
qarash va shu asosida yo’l tutish, bu jarayonni tubdan tezlashtirish bugungi kunda
biz uchun eng dolzarb masala bo’lib qolmoqda.
Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Mustaqil taraqqiyot yillarida
yurtimizda huquqiy davlat, demokratik jamiyat, erkin va farovon hayot qurish
yo’lida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Inson huquq va erkinliklari kafolatlarini
5

ta’minlovchi mavjud qonunchilik tizimini va O’zbekistonning bu boradagi
siyosatini o’rganish mazkur kurs ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Shu maqsadda quyidagi vazifalarni o’z oldimizga qo’ydik:
- Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari tushunchasi va mazmuni
nazariy jihatdan tahlil qilish;
- O’zbekistonning inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi siyosatini
o’rganish va tahlil qilish;
- Jamiyatni demokratlashtirishda inson, uning huquq va erkinliklari, qadr-
qimmati va manfaatlarining ustuvor ekanligini ko’rsatish;
- Konstitutsiyamiz va boshqa qonun hujjatlarida inson huquq va
erkinliklarining kafolatlari mazmunini ochib berish;
- Inson huquqlarini sud orqali himoya qilish sohasidagi yutuqlar va
muammolarni ochib berish.
Kurs ishi mavzu si ning obyekti va predmeti. Mavzuning obyekti
O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq inson huquq va erkinliklari,
ijtimoiy munosabatlari hisoblanadi.
Mavzuning predmetini mamlakati miz da amalga oshirilayotgan keng ko’lamli
islohotlar bilan bog’liq ravishda inson huquq va erkinliklarining kafolatlarini
ta’minlash bilan bog’liq munosabatlar tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to rt paragrafʻ ,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
6

I BOB. Ijtimoiy normalar turlari
Muayyan normalarning umumiyligi, tizimi ma’lum bir huquqiy institutni,
quyi tarmoqni, huquq sohasini, umuman huquqni tashkil qiladi. O’z navbatida,
me’yor murakkab tuzilishga ega, birinchi navbatda yadro - uning elementlari
atrofida "aylanuvchi", uning belgilari paydo bo’ladigan xatti-harakatlar qoidasi.
Qonun ustuvorligi o’zgartirilishi, bo’linishi, kengaytirilishi mumkin.Huquqiy
davlat - davlat tomonidan o’rnatilgan yoki e’tirof etilgan, davlat majburlash
imkoniyati bilan ta’minlangan, jamoat munosabatlarini tartibga soluvchi umumiy
majburiy norma. Ijtimoiy normalar shakllanadi yagona tizim, qonun ustuvorligi
esa unda alohida quyi tizim hisoblanadi. Ijtimoiy normalarning bir turi sifatida
huquq normalari ular bilan juda ko’p umumiyliklarga ega va shu bilan birga o’ziga
xos xususiyatlari bilan ulardan farq qiladi. Huquqiy va ijtimoiy normalardagi
umumiylik quyidagilarda namoyon bo’ladi:
1) ko’pincha ijtimoiy normalar bir xil retseptlarni o’z ichiga oladi. Masalan,
o’g’irlik qonun tomonidan jinoyat, din – gunoh, axloq – yomon ish sifatida
baholanadi. O’z-o’zini himoya qilish zarari ham qonun, ham axloq bilan
oqlanadi;
2) axloq normalari, diniy va korporativ normalar huquqiy shaklga ega bo’lishi
mumkin. Masalan, o’tkinchilarni haqoratlash, jamoat joyida haqoratli so’zlar
(axloq normalarini buzish) deb hisoblanadi. ma’muriy huquqbuzarlik (mayda
bezorilik) va shunday jazolanadi. Ukrainada ba’zi diniy bayramlar (masalan,
Rojdestvo, Pasxa) qonun hujjatlarida mustahkamlangan;
3) korporativ normalar va din normalari kabi huquq normalari ham
hujjatlashtirilgan. Masalan, korporativ normalar tijorat tashkilotining ustavida,
diniy normalar - muqaddas kitoblarda (Injil, Qur’on, Vedalar), huquqiy normalar -
qonun yoki qonunosti hujjatlarida;
4) ijtimoiy normalar maqsad birligiga ega. Ular ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solishga qaratilgan. Din, axloq, huquq me’yorlari ham ulkan tarbiyaviy salohiyatga
ega bo’lib, ular inson shaxsining shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Huquqiy
7

normalarning ijtimoiy normalar orasidagi o’rni o’xshashlik bilan cheklanmaydi,
ijtimoiy tartibga solish tizimida huquqning o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydigan
farqlar ham mavjud:
1. Qonun ustuvorligi davlat bilan bog’liq. Davlat huquqiy normalarni belgilaydi,
o’zgartiradi, bekor qiladi yoki rasman tan oladi;
2. Qonun ustuvorligini buzish davlatning huquqiy javobgarlik ko’rinishidagi salbiy
munosabatiga sabab bo’ladi. Axloqiy me’yorlarni buzish faqat jamoatchilik
tomonidan qoralash, korporativ me’yorlarni buzish - bu normalar amal qiladigan
tashkilotning reaktsiyasi va diniy me’yorni buzish - cherkov tomonidan
sanktsiyalar;
3. Qonun ustuvorligi faqat ma’lum bir din tarafdorlari yoki korporatsiya a’zolariga
emas, balki barcha odamlarga nisbatan qo’llaniladi.
Shu bilan birga, qonun ustuvorligi ham o’ziga xos ijtimoiy-madaniy
xususiyatlarga, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan maxsus ijtimoiy normadir.
Huquqiy davlat “Neolit inqilobi” natijasida ishlab chiqarish iqtisodiyotining
shakllanishi, shahar-davlatlar va boshqa davlatchilik turlarining rivojlanishi,
oila-nikoh munosabatlarining yangi shakllari, ma’naviy-ruhiy va ijtimoiy
munosabatlarning shakllanishi bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish
maqsadida paydo bo’ldi. Ilk sinfiy jamiyatlarning ijtimoiy hayoti va boshqalar.
Huquqiy davlat ibtidoiy jamiyatning “mono-me’yorlari”dan mazmunan ham,
shaklan ham farq qiladi. Shuningdek, u axloq normalari va boshqa ijtimoiy
me’yorlardan o’zining rasmiy aniqligi, aniq yozma belgilanishi va ehtimol, eng
muhimi, ijroni ta’minlash uchun davlat majburlash imkoniyati bilan farq qiladi.
Qonun ustuvorligi majburlash orqali emas, balki umumiy majburiy ma’noga ega
bo’ladi. Davlat majburlash imkoniyatini ta’minlash, lekin u eng tipik, eng ko’p
takrorlanadigan jarayonlarni, sabab-oqibat munosabatlarini, xatti-harakatlar
modellarini qamrab olganligi sababli. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan
ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U
davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning
8

huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga bo linishi va davlatʻ
tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida
ʻ
shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da
to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar
jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar
badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Axloq
qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq
munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar
o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga
solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi,
bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda
tutadi. Qonun ustuvorligi faqat bitta ish uchun emas, balki bir xil turdagi bunday
ishlarning butun organik miqdori uchun ham qoidadir. Va bu uning katta ijtimoiy
qiymati. Ijtimoiy hayotning real va ijtimoiy muhim jarayonlarini jamoaviy ongi,
jamoatchilik ongini tushunish natijasida paydo bo’ladigan qonun ustuvorligi ushbu
jarayonlarga foydali, ijtimoiy qimmatli rivojlanish yo’nalishini beradi yoki bu
jarayonlarni tartibga soladi, barqarorlashtiradi, o’rnatishni belgilaydi.Barqaror
muvozanat holati yoki ikkalasini ham amalga oshiradi. Shuning uchun ham
huquqning me’yoriy mazmuni insoniyatning buyuk madaniy yutug’i, sivilizatsiya
elementidir.
Kommunal dehqonlarning harajatlarini tartibga soluvchi, mehnat natijalari va
ularni taqsimlash hisobi usuli sifatida paydo bo’lgan qonun ustuvorligi o’z ta’sirini
jamiyatning siyosiy, ijtimoiy tuzilmalariga, xuddi tuvaldagi iplar kabi bir-biriga
bog’lab qo’ydi. davlat tuzilmalari bilan, davlat hokimiyati organlarini
shakllantirish va amalga oshirishning muhim boshlanishidan biriga aylandi va
hokazo. Qonun ustuvorligi ijtimoiy muvozanat holatini ham yaratadi, chunki har
bir shaxs jamiyatning boshqa a’zosining tegishli xatti-harakatini, ya’ni o’z xatti-
harakatini ham, jamiyatning boshqa a’zosiga nisbatan munosabatini ham
shakllantirishga imkon beradigan bashorat qilinadigan xatti-harakatni
9

shakllantiradi. Huquqiy davlatning ijtimoiy ahamiyati esa aynan shundan iboratki,
u shaxsning ana shu psixologik munosabatini yaratib, ijtimoiy barqaror ijtimoiy
davlatni shakllantiradi. Boshqa so’zlar bilan aytganda. Qonun ustuvorligi
insoniyatning madaniy rivojlanishida ham g’alaba qozondi, chunki u o’ziga xos
murojaat qiluvchilarning tipik holatlarda xatti-harakatlarini tartibga solib, ularda
jamiyatning boshqa a’zolarining oldindan aytib bo’ladigan, tushunarli xatti-
harakatlarini, ularning munosabatlarini kutishni shakllantiradi. Qonun vakolatli
davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy
hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning,
ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga
bo linishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalariʻ ʻ
jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish,
"axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar,
g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy
qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot
vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga
qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda,
jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib,
lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga
xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil
tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Huquqiy davlat muayyan ijtimoiy
munosabatlar, shart-sharoitlarni umumlashtirish, ijtimoiy-huquqiy tiplashtirishdir.
Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy
belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati
tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq
jamiyatning tabaqalarga bo linishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo
ʻ
bo lgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va
ʻ
me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman
olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi,
10

ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi;
san’at, ommaviy axborot vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan
munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi.
1.1.Qonun va axloq
Insonning ma’naviy dunyosi, uning ongi va madaniyati, faol hayotiy
pozitsiyasini shakllantirishda ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiradigan, rivojlanish
va takomillashtirishga maqsadli ta’sir ko’rsatadigan eng muhim ijtimoiy tartibga
soluvchi huquq va axloq alohida o’rin tutadi. Qonun va axloq insoniyat
madaniyatining eng muhim elementlari bo’lib, doimo o’zaro yaqin aloqada harakat
qiladi. Bunday o’zaro ta’sir ob’ektiv ravishda shartlangan, chunki huquq va
axloqning genezisi va haqiqiy mavjudligi ijtimoiy munosabatlarning umumiy
sohalari bilan belgilanadi, ularda ushbu ijtimoiy tartibga soluvchilarning murakkab
va ba’zan qarama-qarshi aloqalari yuzaga keladi.
1.2.Huquq va axloqning umumiy va farqlovchi belgilari
Qonun va axloqning umumiy xususiyatlari, xususiyatlari mavjud. Ularning
asosiy umumiy xususiyatlari shundan iboratki, ular jamiyat madaniyati mazmuniga
kiradi, ongning qadriyat shakllari hisoblanadi, me’yoriy mazmunga ega va kishilar
xulq-atvorini tartibga soluvchi vazifasini bajaradi. Huquq ham, axloq ham
jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sharoitlariga ta’sir qiladi, umumiy
maqsadga – shaxs va jamiyat manfaatlarini uyg’unlashtirishga, inson qadr-
qimmatini ta’minlash va yuksaltirishga, jamoat tartibini saqlashga xizmat qiladi.
Huquqiy normalar va axloqiy me’yorlarning birligi, shuningdek,
sivilizatsiyalashgan jamiyatning barcha ijtimoiy normalarining birligi ijtimoiy –
iqtisodiy manfaatlar, jamiyat madaniyati, odamlarning erkinlik va adolat
g’oyalariga sodiqligi umumiyligiga asoslanadi.
Qonun va axloq o’rtasidagi umumiy:
1. ikkalasi ham iqtisodiy asos va jamiyat ustidan yuqori tuzilmaviy hodisalardir;
2. umumiy iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va mafkuraviy asosga ega bo’lishi;
11

3. ularning umumiy maqsadi bor: jamiyatda umuminsoniy qadriyatlarni qaror
toptirish;
4.ular umumiy qoidalar va xulq-atvordan iborat bo’lib, ma’lum bir irodani
ifodalaydi, ya’ni ular o’rnatish va saqlashga qaratilgan. zarur daraja jamiyatda
intizom va tartib;
5. normativ xarakterga ega bo’lib, ularda va boshqalarda normani buzganlarga
salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradigan jazo choralari mavjud;
6. odamlarning xulq-atvoriga faol ta’sir qilish vositasini ifodalaydi;
Qonun va axloq jamiyat hayotining eng xilma-xil sohalariga kirib borish
qobiliyatiga ega. Qonun ham, axloq ham ijtimoiy munosabatlarning mazmunan
yakkalanib qolgan sohasi bilan chegaralanmaydi. Ular odamlarning ijtimoiy o’zaro
ta’sirining keng sohalarida xulq-atvori bilan bog’liq bo’ladi, ya’ni ularning harakat
predmeti sohalarida huquq va axloqni farqlab bo’lmaydi, ular ijtimoiy aloqalarning
yagona “sohasida” faoliyat yuritadi. Demak, jamiyat, huquq va axloq
normalarining o’zaro yaqin ta’siri. ...Umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda axloq
va huquqning o’ziga xos xususiyatlari ham mavjud.
Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan
qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat
hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini
ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga bo linishi va davlat tashkil topishidanʻ
oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq
ʻ
tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin,
lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida
ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali
yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Qonun vakolatli davlat organlari
tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan
iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy
guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga bo linishi
ʻ
va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalari
ʻ
12

jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish,
"axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar,
g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy
qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot
vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga
qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda,
jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib,
lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga
xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil
tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan
munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi.
Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar
axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning
mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy
normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Huquqiy normalar
aniq ijtimoiy munosabatlarni baholashga davlat yondashuvini ifodalaydi.
Axloqiy talablar mazmunan kengroq bo’lib, talqin qilish va qo’llash uchun
kengroq imkoniyatlar beradi. Masalan, axloq har xil yolg’on va yolg’onni
qoralaydi. Qonunda qoralash noqonuniy aldashning ayrim turlariga nisbatan
konkretlashtiriladi. Huquq va axloq normalarining farqi bu normalarni amalga
oshirish kafolatlari xarakterida ham namoyon bo’ladi. Axloq va huquq talablarini
ko’pchilik odamlar o’z adolatini anglaganliklari tufayli ixtiyoriy ravishda
bajaradilar. Axloqiy me’yorlar shaxsiy e’tiqod, insoniy odatlar tufayli amalga
oshiriladi. Axloqning ichki garovi inson vijdoni, tashqisi esa jamoatchilik fikridir.
"Men uchun vijdonim hammaning nutqidan ko’ra ko’proq narsani anglatadi", dedi
Tsitseron.Qonun va qonun ijroning o’ziga xos kafolati sifatida davlat
hokimiyatining vakolati va kuchi, zarurat tug’ilganda, davlat majburlashi orqali
ta’minlanadi. Binobarin, huquq va axloq normalari muayyan hollarda majburlov
choralariga asoslanadi. Ammo majburlash choralarining tabiati va ularni qonun va
13

axloqda qo’llash usullari boshqacha. Axloq sohasida majburlash jamoatchilik fikri,
ijtimoiy jamoa, jamoaning ta’siri shaklida namoyon bo’ladi.
Jamiyat, shaxs axloqsiz harakat sodir etgan taqdirda, ma’naviy qoralash va
ta’sir o’lchovini belgilaydi.Axloqiy me’yorlar oldindan aniq choralar va ta’sir
shakllarini belgilamaydi. Axloqiy ta’sir choralaridan biri bu shaxsning qilmishini
jamoaviy yig’ilishda qoralash, ma’naviy qoralash, ogohlantirish, jamoat
tashkilotidan chiqarib yuborish bo’lishi mumkin. Qonun vakolatli davlat organlari
tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan
iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy
guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga bo linishiʻ
va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalari
ʻ
jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish,
"axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar,
g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy
qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot
vositalari.
Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda
kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada
odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy
tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan
tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va
aloqalarni nazarda tutadi. Huquqbuzarlik yoki jinoyat sodir etilgan taqdirda,
tegishli huquqni muhofaza qiluvchi organlar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
tegishli choralarni ko’rishlari shart. Qonun ustuvorligini buzish aybdor shaxsni
qonuniy javobgarlikka tortishning qat’iy belgilangan protsessual tartibini nazarda
tutadi. Ushbu tartibning axloqiy me’yorlarini buzish degani emas. Qonun vakolatli
davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy
hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning,
ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga
14

bo linishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalariʻ ʻ
jamoatchilik fikrida shakllanadi.

15

II BOB. HUQUQ VA AXLOQ O’RTASIDAGI FARQ
Huquq va axloq o’rtasidagi farq shaxsning xatti-harakati motivlarini
baholashda namoyon bo’ladi. Qonun huquqbuzarlik yoki jinoyat sodir etgan
shaxsning xulq-atvorini har tomonlama baholash zarurligini belgilaydi. Ammo
huquqiy nuqtai nazardan, agar shaxsning xatti-harakati, natijalariga ko’ra, qonuniy,
qonuniy bo’lsa, muayyan ishda qanday motivlarga amal qilganligining farqi yo’q.
Axloq nuqtai nazaridan, insonning qonuniy bo’lgan muayyan xatti-harakatni
tanlashdagi rag’batlari, motivlari, niyatlarini aniqlash muhimdir. Shunday qilib,
huquq va axloqning asosiy o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatishimiz
mumkin:
1. Kelib chiqishi bo’yicha. Axloq normalari jamiyatda odamlarning ezgulik va
yomonlik, or-nomus, vijdon, adolat haqidagi tasavvurlari asosida shakllanadi. Ular
jamiyat a’zolarining ko’pchiligi tomonidan tushunilishi va tan olinishi bilan
majburiy ma’noga ega bo’ladi. Huquq normalari davlat tomonidan o’rnatiladi va
kuchga kirgandan so’ng, ularning harakatlari sohasidagi barcha shaxslar uchun
darhol majburiy bo’ladi.
2. Ifoda shakliga ko’ra. Axloqiy me’yorlar maxsus aktlarda belgilanmaydi,
ular odamlar ongida o’z ichiga oladi. Huquqiy normalar rasmiy davlat
hujjatlari - qonunlar, farmonlar va boshqalarda ifodalanadi.
3. Huquqbuzarliklardan himoya qilish usuli bilan. Huquq va axloq normalari
huquqiy jamiyat ko’p hollarda ular o’z retseptlarining adolatliligini odamlarning
tushunishi asosida ixtiyoriy ravishda kuzatiladi. Lekin axloqiy me’yorlarning
amalga oshirilishi insonning ichki ishonchi bilan bir qatorda jamoatchilik
fikri bilan ham ta’minlanadi. Huquqiy normalar uchun bu etarli emas, shuning
uchun bu yerda davlat majburlash choralari qo’llaniladi.
4. Tafsilot darajasi bo’yicha. Axloq normalari xulq-atvorning eng
umumlashtirilgan qoidalaridir. Huquqiy normalar - bu jamoat munosabatlari
ishtirokchilarining aniq belgilangan qonuniy huquq va majburiyatlarini ifodalovchi
batafsil xulq-atvor qoidalari.
16

Shu munosabat bilan normativ yoki ijtimoiy tartibga solish tushunchasi
qo’llaniladi. Normativ (ijtimoiy) tartibga solish - bu ijtimoiy normalarni yaratish va
amalga oshirish orqali odamlar o’rtasidagi munosabatlarni, ularning
xatti-harakatlarini tartibga solish. Bunday tartibga solish jamiyatning odamlarning
xatti-harakatlarini tartibga solishga, ularni muayyan qoidalarga bo’ysundirishga
bo’lgan ob’ektiv ehtiyojini ifodalaydi. Normativ tartibga solish quyidagi nuqtalarni
o’z ichiga oladi: 1) ijtimoiy me’yorlarni (xulq-atvor namunalarini) ishlab chiqish;
2) ushbu normalarning jismoniy shaxslar, tashkilotlar faoliyatida amalga
oshirilishi; 3) belgilangan qoidalar buzilgan taqdirda ta’sir (ko’ndirish, majburlash)
choralarini qo’llash. Doirasida umumiy tushuncha Normativ tartibga solishning bir
nechta kichik turlari mavjud. Bularga odat va an’analarga asoslangan tartibga
solish kiradi; axloq (axloq) me’yorlari asosida tartibga solish; huquqiy tartibga
solish va boshqalar.
Binobarin, ijtimoiy (me’yoriy) tartibga solish bizning oldimizda turli ifoda
shakllarida namoyon bo’ladi. U biron bir regulyatorda yopilmaydi. Aksincha,
ijtimoiy tartibga solish inson mavjudligining barcha ko’p qirrali va murakkabligini
aks ettiradi (vosita qiladi).

2.1. Normativ tartibga solishning zaruriy elementi
Normativ (ijtimoiy) tartibga solishning zaruriy elementi ijtimoiy norma
hisoblanadi. Ijtimoiy me’yor - bu odamlarning qanday yashashi, ijtimoiy
ahamiyatga ega bo’lgan xatti-harakatlar qoidasi. Buni aytishimiz mumkin: ijtimoiy
norma - bu odamlarning ehtiyojlari, manfaatlarini aks ettiruvchi va ularning
jamiyatdagi xatti-harakatlarini tartibga soluvchi umumiy qoidadir. Quyidagi
umumiy xususiyatlar ijtimoiy normalarga xosdir. Ular jamiyatning iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy rivojlanishining erishilgan darajasini aks ettiradi. Ular
mamlakat va mintaqalar hayotining tarixiy va milliy xususiyatlarini "sindiradi".
Ular qabul qiluvchining umumiy xarakteri, mavhumligi bilan ajralib turadi ("ular
kimga tegishli bo’lsa, ular bilan bog’liq"), ya’ni. ma’lum bir mavzuning belgisini
17

o’z ichiga olmaydi, lekin eng tipik munosabatlarni (mehnat, oila va boshqalar)
tartibga soladi. Ijtimoiy normalar takrorlanuvchi harakatlar bilan tavsiflanadi va
ko’p hollarda oldindan belgilanmagan odamlarning xatti-harakatlarini
boshqarishga qodir. Ushbu xulq-atvor qoidalariga rioya qilish majburiyati, qoidani
buzgan shaxsga nisbatan jazo choralarini qo’llash imkoniyati xarakterlidir. Ijtimoiy
normalar o’z tabiatiga ko’ra tartibga solish, baholash va tarjima funktsiyalari bilan
tavsiflanadi. Ijtimoiy me’yorlarning tartibga solish funktsiyasi ular odamlarning
xatti-harakatlarini tartibga solish, tartibga solish va jamiyatning normal faoliyat
ko’rsatishiga hissa qo’shishi bilan oldindan belgilanadi. Baholash funksiyasi
ijtimoiy normalar odamlarning ijtimoiy ahamiyatga ega xulq-atvorini (axloqiy -
axloqsiz, qonuniy - noqonuniy) baholash uchun asos bo’lib xizmat qilishi bilan
bog’liq. Ijtimoiy normalarning tarjima (uzatuvchi) funksiyasi ularda muayyan
ijtimoiy tajriba, jamiyat va madaniyat taraqqiyotidagi yutuqlar
mujassamlashganligidan kelib chiqadi. Ular bilan tanishish belgilangan qoidalarga
vijdonan rioya qilishga yordam beradi. Ijtimoiy me’yorlar ko’p va o’ziga xosligi
bilan farqlanadi. Keling, ularning alohida turlarini ko’rib chiqaylik.
1.Urf-odatlar - uzoq muddatli ijtimoiy amaliyot natijasida shakllangan, odat tusiga
kirgan umumiy xarakterdagi xulq-atvor qoidalari.
Urf-odatlar tarixan jamiyatning o zi shakllanishi bilan birga vujudga kelganʻ
me yorlarning birinchi guruhidir. Bu ijtimoiy guruh a’zolari uchun odatiy bo’lgan
ʼ
xatti-harakatlarni tartibga solish shakli. Jamiyat taraqqiyoti bilan birga urf-odatlar
tizimi ham o’zgaradi. Ayrim urf-odatlar o’zgarmoqda, yangi odatlar paydo bo’ladi.
Tabiatan urf-odatlar konservativdir. Ularda mavjud noto’g’ri qarashlar va
o’tmishning qoldiqlarini topish mumkin.Bojxona normalari mustahkam birlikka
bog’langan yaxlit tizimni ifodalamaydi. Ular asosan alohida, mahalliy, bir-biridan
ajratilgan xulq-atvor qoidalari shaklida harakat qiladilar. Bojxona odatlari ko’p
jihatdan farq qiladi, bunga bog’liq ijtimoiy soha, ular rivojlangan
sharoitda.Normlar va urf-odatlarning harakat mexanizmi o’ziga xosdir. Ular odat
18

tusiga kirgani uchun ularni qandaydir tashqi kuch bilan ta’minlash masalasi
ko’tarilmaydi.
Udumlar ko’pincha rasmiylashtirilgan mazmunga ega (to’yni tashkil etish va
h.k.) - O’z ma’nosiga ko’ra, ular "mores" tushunchasiga yaqin. Katta ensiklopedik
lug’atda shunday deyilgan: “Axloq axloqiy ahamiyatga ega bo’lgan odatlardir.
Axloq tushunchasi ma’lum bir jamiyatda mavjud bo’lgan va axloqiy baholanishi
mumkin bo’lgan inson xatti-harakatlarining barcha shakllarini tavsiflaydi. Axloq
ma’lum bir hudud, ijtimoiy guruh aholisining psixologiyasini aks ettiradi. Shu
munosabat bilan ular ijtimoiy hayot tarzi (eski, zamonaviy odatlar) haqida
gapiradilar. Odamlar, jamiyatning ijtimoiy guruhlari hayotiga adabiyotda
urf-odatlarning bir turi sifatida qaraladigan an’analar ta’sir ko’rsatadi. Rus tilining
izohli lug’atida an’ana - bu avloddan-avlodga o’tadigan, oldingi avlodlardan meros
bo’lib qolgan narsa (masalan, g’oyalar, qarashlar, didlar, harakat qilish usullari) .
Ularning ikkalasi ham ijtimoiy-madaniy meros elementlarini o’zida mujassam
etgan, barqarorlik belgilariga ega, jamoatchilik fikri qo’llab-quvvatlashiga,
psixologik omillarga, xususan, insonning o’zini o’rab turgan odamlar bilan
aloqadorlik hissi, umumiy narsaga amal qilish istagiga tayanadi. misol. Shu bilan
birga, urf-odatlar bilan solishtirganda, an’analar odamlarning his-tuyg’ulari va
his-tuyg’ulari bilan kamroq darajada bog’liq bo’lgan kengroq shakllanishdir. Bu
ijtimoiy tartibga soluvchilar urf-odatlar bir necha avlodlar davomida, an’analar esa
qisqaroq vaqt ichida shakllanganligi bilan ham ajralib turadi. Yangi paydo bo’lgan
an’analar homiylikni o’z ichiga oladi, ya’ni. moliyalashtirish, badavlat shaxslar
yoki tashkilotlar tomonidan har qanday tadbirni qo’llab-quvvatlash.
2. Korporativ normalar - birlashmalarda, tashkilotlarda yaratilgan, ularning a’zolari
o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalari. Biz kasaba
uyushmalari, siyosiy partiyalar, kooperativlar va boshqalar kabi tashkilotlarning
normalari haqida gapiramiz. Korporativ normalarning xususiyatlari quyidagilardan
iborat: ular muayyan tashkilot a’zolariga nisbatan qo’llaniladi; tegishli hujjatlarda
(nizom, kod va boshqalar) belgilangan; nafaqat tashkilot a’zolarining huquq va
19

majburiyatlarini, balki uning organlari tuzilmasini, tartibi va shakllanishini,
vakolatlarini ham belgilash; muayyan tashkiliy chora-tadbirlar bilan ta’minlangan.
Bunday choralar (sanktsiyalar) korporativ me’yorlarni buzish (ogohlantirish,
tanbeh berish, tashkilotdan chiqarib yuborish) munosabati bilan qo’llaniladi.
Demak, korporativ normalar ichki tashkiliy xarakterga ega bo’lgan guruh
normalaridir. Ularda qonun, qonun kabi universallik va universallik yo’q.
Korporativ me’yorlarga asoslangan xulq-atvor imkoniyatlariga, xususan,
tashkilotning boshqaruv organlariga saylash va saylanish huquqi, boshqaruv
organlarining ushbu tashkilot tomonidan ko’zda tutilgan chora-tadbirlarni amalga
oshirish huquqi va boshqalar kiradi.Korporativ normalarning o’ziga xos xususiyati.
ular o’z harakatlarini faqat jamoat birlashmalari a’zolariga yoyishlari va ushbu
tashkilotlarga a’zolik bilan bog’liq bo’lgan munosabatlarni tartibga solishlari eng
yaqqol namoyon bo’ladi. Rasmiy jihatdan korporativ normalar huquqiy normalarga
yaqin. Ushbu normalar, qoida tariqasida, rasmiylashtiriladi, ya’ni. jamoat
tashkilotlarining nizomlarida (institutsionallik) mavjud bo’lsa, ma’lum tartibda
qabul qilinadi, tizimlashtirilishi mumkin, ularning buzilishi tegishli jazo choralarini
qo’llashga sabab bo’ladi. Shu bilan birga, korporativ normalarning huquq
normalaridan boshqa ijtimoiy normalardan asosiy farqi shundaki, ular muayyan
tashkilotning barcha a’zolarining umumiy (jamoa) mas’uliyatini ifodalaydi.
3. Siyosiy normalar siyosiy hayot subyektlarining xulq-atvorini, partiyalar, ijtimoiy
guruhlar o’rtasidagi davlat hokimiyati bilan bog’liq munosabatlarini va
hokazolarni tartibga soluvchi normalardir.Bu normalarning mohiyati va
xususiyatlari quyidagilarda ifodalanadi.
Birinchidan, ular siyosiy deklaratsiyalarda, davlatlar konstitutsiyalarida,
siyosiy partiyalar va harakatlarning dasturiy hujjatlarida mustahkamlangan.
Ikkinchidan, bunday normalar muayyan siyosiy maqsadlarga erishish uchun
asos bo’lib xizmat qiladi.
20

Uchinchidan, siyosiy normalarni amalga oshiruvchi sub’ektlarga o’z siyosiy
manfaatlarini ko’zlab, siyosiy muammolarni hal qiluvchi shaxslar va tashkilotlar
kiradi.
To’rtinchidan, bu me’yorlar ko’pincha o’z imkoniyatlarini ro’yobga
chiqarishda shaxslarning xulq-atvorining o’zgaruvchanligini ta’minlaydi va shu
munosabat bilan shaxsning o’zini o’zi namoyon etishi, uning siyosiy hayot
sohasidagi faoliyati uchun zarur shart bo’lib xizmat qiladi.
Beshinchidan, ular umumiy deklarativ xarakterga ko’ra farq qilishi yoki
rasmiylashtirilishi, siyosiy birlashmalarning sub’ektlarining muayyan huquq va
majburiyatlarini nazarda tutishi mumkin.
Oltinchidan, siyosiy normalar siyosiy birlashma doirasida ham, uning
tashqarisida ham (boshqa partiyalar bilan munosabatlar sohasi va boshqalar)
amalga oshirilishi mumkin.
Yettinchidan, siyosiy normalar siyosiy tizimning tarkibiy elementlari (ichki
tashkilot, faoliyat tamoyillari va boshqalar) mezonlarini o’z ichiga oladi.
4. Axloq (axloq) me’yorlari – umumiy xarakterdagi qoidalar bo’lib, odamlarning
ezgulik va yomonlik, qadr-qimmat, or-nomus, adolat va boshqalar haqidagi
g’oyalariga asoslangan bo’lib, shaxslar va tashkilotlar faoliyatini baholashda
tartibga soluvchi va mezon bo’lib xizmat qiladi. Axloq normalari va tamoyillari
pirovard natijada jamiyatning iqtisodiy va boshqa sharoitlari bilan belgilanadi.
Axloqiy tartibga solishning predmeti o’ziga xosdir. Inson xulq-atvorining tabiati,
uning harakatlarining maqsadlari va motivlari odamlar o’rtasidagi munosabatlarda
bevosita namoyon bo’ladigan joyda axloqiy tartibga solish mumkin. Bu erda
munosabatlar ma’lum bir tashqi nazorat ostida bo’lishi shart emas, chunki bu
huquqiy tartibga solishga xosdir. Shuning uchun axloq normalari doirasiga,
masalan, odamlarning do’stlik, do’stlik, yaqin munosabatlar bilan bog’liq
munosabatlari kiradi. Axloq asosan baholash yukini (yaxshi - yomon, adolatli -
nohaq) ko’taradi. Ushbu me’yorlarning ta’siri shundaki, ular motivlar va
maqsadlarga mos keladigan shaxsning xatti-harakatlarini, xatti-harakatlarini
21

baholaydi. Ko’rib chiqilgan tartibga solish tizimi heterojendir. Uning doirasida
aholining ayrim qatlamlari va guruhlari uchun umume’tirof etilgan axloq normalari
va me’yorlari ajratiladi. E’tibor bering, har qanday ijtimoiy guruh yoki qatlamning
axloqiy qadriyatlari va normalari tizimi umume’tirof etilgan axloqiy me’yorlarga
mos kelmasligi mumkin. Shu munosabat bilan biz jamiyatning jinoiy qatlamining
antisosial axloqi haqida gapiramiz. Ijtimoiy ongning shakli sifatida axloq ongning
siyosiy va huquqiy shakllaridan oldin paydo bo’lgan. Udumlar, axloq ibtidoiy
jamoa tuzumi davridagi kishilarning xulq-atvorini tartibga solgan. Xulosa qilib
aytadigan bo’lsak, shuni ta’kidlash kerakki, axloqiy omil inson xatti-harakatlarini
tartibga solishda katta rol o’ynaydi va o’ynaydi. Masalan, jismoniy shaxs
talonchilik, talonchilik va boshqa jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlikning o’ziga
xos xususiyatlari haqida bilmasligi mumkin. Biroq, har qanday turdagi
o’g’irliklarga yo’l qo’yib bo’lmaydi degan umumiy tamoyilga, "o’g’irlik qilmang"
axloqiy formulasiga asoslanib, u bunday noqonuniy xatti-harakatlardan
o’zini tiyadi.
Axloqning o’ziga xos xususiyati shundaki, u odamlarning ichki mavqeini,
ularning burch va vijdon nima ekanligini, insoniy xatti-harakatlarda, insoniy
munosabatlarda va hokazolarda ezgulik va yomonlik haqida erkin va mustaqil
qaror qabul qilishini ifodalaydi. Bahsli savollar orasida quyidagilar mavjud:
““Axloq”, “axloq” tushunchalarini farqlash kerakmi? V.S.ning so’zlariga ko’ra.
Nersesyants, bu tushunchalar o’rtasida chegara chizig’ini chizish mumkin. Axloqiy
munosabatlar sohasida axloq shaxs xatti-harakatlarining ichki o’zini o’zi tartibga
soluvchisi sifatida ishlaydi. Bu uning ijtimoiy hayotda ongli, ichki motivatsiyali
ishtiroki haqida.
Axloqiy me’yorlar odamlarning xatti-harakatlarini tashqi tartibga
soluvchidir. Agar shaxs ushbu tashqi talablarni o’zlashtirgan bo’lsa va ularga amal
qilsa, ular boshqa odamlar bilan munosabatlarda uning ichki axloqiy tartibga
soluvchisiga aylanadi. Binobarin, "har ikkala tartibga soluvchining kelishilgan
harakati - axloqiy va axloqiy". E’tibor bering, "axloq", "axloq" tushunchalari bilan
22

bir qatorda "axloq" so’zi ham qo’llaniladi. Bu nimani anglatadi? Shu munosabat
bilan “Katta entsiklopedik lug’at”da shunday deyiladi: “Etika – axloq va axloqni
o’rganuvchi falsafiy fandir”.
Shunga ko’ra, "odob" so’zi o’rnatilgan, qabul qilingan xulq-atvor tartibini, biron
bir joyda aylanib o’tish shaklini anglatadi (dastlab ma’lum ijtimoiy doiralarda,
masalan, monarxlar sudlarida, diplomatik doiralarda va hokazo). Qonun vakolatli
davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy
hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning,
ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga
bo linishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalariʻ ʻ
jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish,
"axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar,
g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy
qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot
vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga
qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda,
jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib,
lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga
xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil
tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi.
Demak, axloqiy me’yorlar insoniyatning tarixiy taraqqiyoti bilan oldindan
belgilanadi, kelib chiqishiga ko’ra ular davlat hokimiyati bilan bog’lanmaydi,
o’ziga xos mazmuni bilan farqlanadi va shaxsning ichki e’tiqodi asosida amalga
oshiriladi.
5. Diniy me’yorlar - dindorlarning xudoga, cherkovga, bir-biriga munosabatini,
dindorlarning dinsizlar bilan munosabatlarini, diniy tashkilotlarning tashkil etilishi
va vazifalarini tartibga soluvchi normalar. Ular diniy kultlarni boshqarish, ibodat
qilish tartibi, muayyan harakatlarni bajarish (yangi tug’ilgan chaqaloqni suvga
23

cho’mdirish) yoki ulardan voz kechish (masalan, ba’zi ovqatlardan foydalanish)
qoidalarini belgilaydi.
24

2.2.Huquq va boshqa ijtimoiy normalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik
Korporativ normalar, o’z navbatida, ijtimoiy munosabatlarning ayrim
turlarini tartibga solishda muayyan yordam beradi. Shunday qilib, Rossiya
Federatsiyasi Federal Majlisining Davlat Dumasi deputatlari saylovi paytida
partiyalar va boshqa jamoat birlashmalari deputatlikka nomzodlar ko’rsatish,
shuningdek, o’z vakillarini tayinlash huquqiga ega. saylov komissiyalari("Rossiya
Federatsiyasi Federal Majlisining Davlat Dumasi deputatlarini saylash to’g’risida"
gi 1995-yil 21-iyundagi Federal qonuni). Partiyalar va boshqa jamoat birlashmalari
ustavlari normalarida bu huquq qanday amalga oshirilishi, aynan kimga (syezd,
konferensiya, markaziy qo’mitaga) deputatlikka nomzodlar ko’rsatish, saylov
komissiyalari a’zolarini tayinlash imkoniyati berilganligi belgilab qo’yilgan.
Yuqoridagi material qonun va korporativ normalar o’rtasidagi ko’p qirrali
bog’liqlikdan dalolat beradi, shaxslar va tashkilotlarning xatti-harakatlariga ta’sir
qiluvchi huquqiy va nohuquqiy vositalar tizimini chuqurroq tushunishga imkon
beradi. Huquq – davlat tomonidan belgilangan yoki tasdiqlangan umummajburiy
ijtimoiy normalar tizimi. U huquqiy munosabatlar va fuqaroning davlat tomonidan
mustahkamlanadigan, kafolatlanadigan va muhofaza etiladigan asosiy huquqlarini
o z ichiga oladi. Huquq davlat bo lib uyushgan jamiyatda paydo bo ladi vaʻ ʻ ʻ
mulkchilik munosabatlarini, xo jalik aloqalari mexanizmini mustahkamlaydi,
ʻ
mehnat va uning mahsulotlarini jamiyat a zolari o rtasida muayyan o lchov va
ʼ ʻ ʻ
shakllarda taqsimlab turuvchi vazifasini o taydi (fuqarolik huquqi, mehnat huquqi);
ʻ
vakolatli organlar, davlat boshqaruvi organlari shakllanishi, tartibi, faoliyatini
belgilab beradi, nizolarni qay yo sinda hal qilish kerakligini, mavjud ijtimoiy
ʻ
munosabatlarni buzishga qarshi kurash choralarini (jinoyat huquqi, protsessual
huquq) belgilaydi, shaxslar o rtasidagi munosabatlarning xilma-xil shakllariga
ʻ
ta sir ko rsatadi (oilaviy huquq). Huquq normalari boshqa ijtimoiy tartibga
ʼ ʻ
soluvchi normalar (din, axloq, odat va boshqalar)dan o zining majburiyligi bilan
ʻ
ajralib turadi.
25

Huquqning ikki yoki undan ortiq davlatlarning xohish-irodasi, istaklari bilan
vujudga keltiriladigan xalqaro huquq hamda faqat bir davlat doirasida bo lganʻ
milliy huquq ko rinishlari bor. Fanda huquqni „geografik“ jihatdan bo lib talqin
ʻ ʻ
qilish ham mavjud. Unga ko ra quyidagi huquqiy tizimlar („huquq oilalari“)
ʻ
farqlanadi: kontinental (yoki romangerman), anglosakson (yoki ingliz-amerika),
indeys, musulmon huquqi. Qiyosiy huquq-shunoslik namoyandalari „sotsialistik
davlat“lar deb atalgan davlatlar Huquqini ham alohida tizimga kiritishni taklif
etadilar. O zbekiston Respublikasi huquqi kontinental huquq tizimiga mansub.
ʻ
Huquqning o ziga xos umumiy va maxsus belgilari mavjud. Huquqning
ʻ
ijtimoiyligi, normativ ko rsatmalardan iboratligi, adolat va erkinlik g oyalarini
ʻ ʻ
ifodalashi, umummajburiy va irodaviy xususiyatlari, qonuniy aniqligi, rasman
belgilanganligi, tizimligi va jo shqinligi, davlat tomonidan muhofaza etilishi shular
ʻ
jumlasidandir. Huquq tushunchasi va mohiyatini aniqlash bo yicha uchta asosiy
ʻ
yondashuv bor: a) Huquqga mutlaq yuridik normalar tizimi sifatida qarovchi
normativ yondashuv (buni huquqni tor ma noda tushunish ham deyiladi); b)
ʼ
Huquqni u tartibga soluvchi ijtimoiy munosabatlar bilan tenglashtiruvchi
sotsiologik yondashuv; v) Huquqni erkinlik va adolat mezoni bilan bog lovchi
ʻ
falsafiy yondashuv (keyingi ikki yondashuvni huquqni keng ma noda tushunish
ʼ
ham deyiladi). Shu bilan birga huquqshunoslik fanida qadimdan hisoblangan va
puxta ishlab chiqilgan huquqning tabiiy huquq va pozitiv huquqqa bo linish
ʻ
g oyasi mavjud. Pozitiv huquq davlat huquqiy ijodkorlik faoliyatining natijasi,
ʻ
mahsuli hisoblanadi. U davlat qabul qilgan normalarda, ya ni qonunchilik-da,
ʼ
shuningdek, boshqa huquqiy manbalarda ifodalangan huquqdir. Yurispridensiyada
huquq tizimi ikkiga ajratiladi: xususiy huquq va ommaviy huquq. Fuqarolik huquqi
(ashyo huquqi, majburiyat huquqi, savdo huquqi, oila Hhuquqi, meros huquqi,
tijorat huquqi) xususiy huquqqa tegishlidir. Ommaviy huquqqa esa davlat, moliya,
jinoyat, protsessual va xalqaro huquq kiritiladi.Huquq jamiyat hayotining turli
26

sohalari – iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiy sohaga, madaniy-ma naviy munosabatlargaʼ
ta sir etadi va shu tariqa iqtisodiy, siyosiy va tarbiyaviy funksiyalarni bajaradi.
ʼ
Yuridik nuqtai nazardan bu funksiyalarni ikki turga: regulyativ (tartibga
soluvchi) va negativ (qo riqlovchi) funksiyalarga ajratish mumkin. Huquqning
ʻ
regulyativ funksiyasi jamiyat a zolari yurish-turishi va xulq-atvorining ijobiy,
ʼ
barchaga maqbul qoidalarini o rnatishdan, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy asosga
ʻ
qo yishdan, insonlar o rtasidagi ijtimoiy aloqalarni uyg unlashtirish va
ʻ ʻ ʻ
barqarorlashtirishdan iborat. Huquqning negativ funksiyasi uning ijtimoiy vazifasi
bilan belgilangan huquqiy ta sir etish yo nalishi bo lib, u umumiy ahamiyatga
ʼ ʻ ʻ
molik iqtisodiy, siyosiy, ma naviy va boshqa ijtimoiy munosabatlarni muhofaza
ʼ
etishga, ularning daxlsizligini ta minlashga va shu bilan birga, jamiyatga yot,
ʼ
zararli munosabatlarni siqib chiqarishga qaratiladi. Huquqning bu funksiyasiga xos
xususiyatlar uni davlatning huquqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyoslaganda
aniq namoyon bo ladi. Tegishli davlat idoralari huquq sohiblari tomonidan qonun
ʻ
talablari qat iy bajarilishini ta minlaydi, jamiyatda qonuniylik muhitini vujudga
ʼ ʼ
keltiradi. Bu ish huquq buzilishlari faktini aniqlash, ularni tergov qilish va
aybdorlarni yuridik javobgarlikka tortish bilan ta minlanadi.
ʼ
Huquqning nazariy masalalarini G arbda, jumladan, Yevropada ijtimoiy fan
ʻ
soha olimlari, ayniqsa huquqshunoslari teran va izchil yoritib kelmoqdalar.
Mustaqillik tufayli O zbekistonda ham bu boradagi urinishlar va sa yharakatlar,
ʻ ʼ
izlanish va tadqiqot ishlari birmuncha kuchaydi. O zbek huquqshunoslik fani
ʻ
vujudga keldi. Bu fan namoyandalari milliy davlatchilik tarixini, huquq va davlat
umumnazariy masalalarini o rganish borasida milliy qadriyatlarni, ilmiy merosni
ʻ
zamonaviy umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg unlashtirishga harakat qilmoqdalar.
ʻ
Bu sohaga milliy istiq-lolni mustahkamlash ishining bir qismi sifatida
qaramoqdalar.
27

Huquq tushunchasi, belgilari va turlari.
Huquq – ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, adolat va erkinlikka
asoslangan yurish-turish qoidalarining tizimidir.
Har bir inson о’z hayotida huquq bilan aloqada bо’lib, huquq haqida о’z shaxsiy
tasavvuriga ega bо’ladi. «Umrida tabiatshunoslik va tarix masalalariga qiziqmagan
insonni topish mumkindir, - deb ta’kidlagan edi rus huquqshunosi N.M.Korkunov,
- lekin hayoti davomida huquq masalasiga duch kelmay yashash hech aql bovar
qilmaydigan ishdir. Qanchalik odamovi bо’lmang, qanchalik odamlardan
qochmang, siz huquqiy masalalarni chetlab о’tolmaysiz. Hech bо’lmaganda bitta
huquq, shaxsiy erkinlik huquqi sizni qiziqtirmasdan qolmaydi. Odamlardan qochib
bо’lsa-da siz ularga: bu yer mening shaxsiy mulkim, bu yerga bostirib kirishga
haqqingiz yо’q, - deb aytishingiz kerak-ku" 1 [5]
.
Qadimgi mashhur Rim huquqshunosi Ulpianning sо’zlariga qaraganda,
"huquqni о’rganayotgan kishi, avvalo, "huquq" sо’zining qanday kelib chiqqanini
bilishi kerak. Huquq adliya, adolat sо’zidan olingan. «Huquq bu ezgulik va adolat
haqidagi fandir" 2 [6]
. Biror bir qadimgi faylasuf, huquq haqidagi masalani chetlab
о’tmagan. Falsafada ham huquq masalalari muhim о’rin egallagan.
Huquqshunoslikda esa huquq muammolari markaziy о’rinni egallagan. Asriy ilmiy
izlanishlar insoniyatni huquqni tо’g’ri tushunishga va uning mohiyatiga goh
yaqinlashtirgan, goh uzoqlashtirgan. "Huquqshunos uchun, - degan edi nemis
faylasufi I. Kant, - qonunlar talab qilgan narsa huquq bо’la oladimi, qanday
umumiy mezon asosida huquqiylikni nohuquqiylikdan ajrata olishi sir bо’lib
qoladi".
Nemis klassik falsafasi asoschisining bu sо’zlari hozirgi kunda ham о’z
ahamiyatini yо’qotgani yо’q. Amerika huquqshunosi Fridmanning sо’zlariga
qaraganda, «huquq» tushunchasi «kо’p ma’nolarga ega bо’lib, oynadek nozik,
sovun kо’pigiday tutiriqsiz, vaqtdek tutqich bermas» jihatlarga ega.
1 [5]
Коркунов Н.М. Лекция по общей теории права. Изд. 9-е. Спб., 1909. -С.7.
2 [6]
Перетерский И.С. Дигесты юстиниоана. М., 1956. -С. 101.
28

«Huquq» iborasi kundalik hayotimizda kо’p qо’llaniladigan tushuncha bо’lib,
«haq», «haqiqat» sо’zlaridan olingan. Bugungi kunda huquqning bir necha ta’rifi
mavjud. Jumladan, Farobiyning fikricha, huquq mamlakatdagi tinchlik va
xavfsizlikni ta’minlash, taraqqiyotga shart-sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkom
yaratish vositasidir. Huquq-ehtiroslarni jilovlash vositasi va insonni asrash,
avaylash qurolidir.
«Huquq – bu rasman tenglik prinsiplariga muvofiq bо’lgan, davlat tomonidan
о’rnatilgan yoki ruxsat berilgan hamda davlat tomonidan majbur qilish imkoniyati
bilan ta’minlangan normalar tizimi» 3 [7]
.
«Huquq insonning umumiy qonun bilan aniqlanadigan zoxiriy erkinligidir.
Axloqiylikdan farq qilgan holda, huquq majbur kilishga asoslanadi» 4 [8]
.
«Huquq – bu davlat tomonidan о’rnatiladigan yoki ma’qullanadigan va
qо’riqlanadigan, hamma uchun majburiy bо’lgan yashash qoidalaridir. Huquq
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulyatordir» 5 [9]
.
«Huquq davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi
bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalarining tizimi» 6 [10]
.
Kelzenning yondoshuviga kо’ra, huquq faqat buyruq, norma sifatida
qimmatlidir. Ushbu ma’noda (buyruq, norma sifatidagi) huquqni muqarrarlik
shakli sifatida tavsiflanadi. «Kо’pincha bо’lganidek,-deb ta’kidlagan Kelzen,-
huquq о’zida normani (yoki buyruqni) ifodalab qolmay, balki u shuningdek
qandaydir qadriyatni tashkil etadi yoki ifodalaydi (mutlaq qadriyatga yо’l qо’yish
mumkin bо’lgandagina bunday deyish ma’no kasb etadi). Chunki huquq aynan
norma bо’lganligi uchun qadriyatni tashkil etadi…» 7 [11]
.
3 [7]
Нерсесянц В.С. Хукук фалсафаси / Масъул мухаррир А.Х.Саидов, Т.: «Адолат», 2003,
64-бет.
4 [8]
Чичерин Б.Н. Филасофия права. М.: 1900. С.1.
5 [9]
Каранг: Давлат ва хукук назарияси. А.Аъзамхўжаев ва Ш.Ўразаев тахрири остида, -Т.,
1982, 255-бет.
6 [10]
Саидов.А., Тожихонов У. Давлат ва хукук назарияси: Икки жилдли.2-жилд. Хукук
назарияси –Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001 йил. 9-бет.
7 [11]
Чистое учение о праве Ганса Кельзена. Вып.1. С.93.
29

О’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning fikricha, «Huquq
ijtimoiy hamjixatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish,
erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi»dir 8 [12]
.
Bizning fikrimizcha, huquq – jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga
soluvchi, fuqarolarning hayotiy faoliyatini belgilab beruvchi yashash qoidalari
tizimidir.
Huquq – davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi
bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalari-ning tizimi.
"Huquq" iborasi ikki ma’noda qо’llaniladi:
Obyektiv huquq – umummajburiy xulq-avtor qoidalarining yig’indisi. Bu
normalar u yoki bu insonning, subyektning irodasi hamda xohish-istagidan qat’i
nazar mavjud bо’ladi.
Subyektiv huquq – muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli
bо’lgan huquq. Masalan, fuqaro Jо’rayevning ma’lum narsaga, aytaylik
avtomobilga nisbatan mulk huquqi.
Subyektiv huquq yuridik jihatdan shaxs erkinligini ta’minlaydi, unga
mustaqillik beradi va tashabbus kо’rsatishiga imkon yaratadi. Subyektiv huquq
obyektiv huquqqa asoslanadi, obyektiv huquq bо’lmasa, subyektiv huquq ham
bо’lmaydi. Subyektiv huquq insondan (yoki tashkilotdan), ya’ni huquqdor
shaxsdan ajralmagan holda mavjud bо’ladi.
Huquq davlat bilan chambarchas bog’langan. Davlatsiz huquq bо’lishi
mumkin emas, chunki aynan davlat huquqni keltirib chiqaradi va huquqiy
normalarning amalga oshirilishini kafolatlaydi, huquqni muhofaza qiladi.
О’z navbatida, davlat ham huquqsiz mavjud bо’lishi mumkin emas. Aks
holda u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi vositadan mahrum bо’ladi.
Huquqning asosiy belgilari quyidagilardir:
1) davlat yо’li bilan о’rnatilishi;
2) barcha uchun majburiyligi;
8 [12]
Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболларининг
асосий тамойиллари. –Т.: «Ўзбекистон» 26-бет.
30

3) huquq normalarining qonunlar va boshqa muayyan manbalarda ifodalanishi;
4) subyektiv huquqlar orqali harakat qilish;
5) davlat tomonidan ta’minlanganligi.
Huquq adolatdan ajralmasdir. Rim huquqida huquqning halol yashash,
о’zgalarni xafa qilmaslik, har kimga keraklisini berish kabi qoidalari yozib
qо’yilgan edi. Huquq ezgulik va adolatlilik san’ati-dir. Huquqda adolat mezoni
ifodalanadi.
Huquqni tushunishda uch xil yondashuvni kо’rsatish mumkin:
birinchidan, hukuqni normativ tushunish. Mazkur yondashuvda huquq –
huquqiy normalar yig’indisi yoki tizimi sifatida ta’riflanadi. Huquqiy adabiyotlarda
bu yondashuv huquqni tor ma’noda tushunish deyiladi;
ikkinchidan, huquqni sotsiologik tushunish. Bu yondashuvda huquq ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solish bilan tenglashtiriladi;
uchinchidan, huquqni falsafiy tushunish. Bu yondashuvda «huquq»
tushunchasi erk va adolat о’lchovlari bilan ta’riflanadi.
Yuridik adabiyotlarda sо’nggi ikki yondashuv asosida huquqni keng ma’noda
tushunish shakllangan. Huquqni keng ma’noda tushunish tarafdorlari bо’lgan
huquqshunos olimlar huquqni ta’riflashda huquq normalaridan tashqari huquq
tushunchasiga huquqiy ong, huquqiy munosabat va boshqa bir qator huquqiy
hodisalarni ham qо’shadilar.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, huquqni tushunishda turlicha yondashuvlarning
bо’lishi tabiiy. Sababi huquq – о’ta murakkab va serqirra ijtimoiy hodisadir. Har
bir huquqshunos olim huquqning u yoki bu xususiyatiga, jihatiga alohida e’tibor
berishi mumkin. Ammo huquqni tushunishdagi turli xil yondashuvlarni bir-biriga
qarama-qarshi qо’yish notо’g’ri bо’ladi. Chunki, fikrimizcha, huquqqa turlicha
yondashuvlar bir-birlarini tо’ldiradi, huquqning mohiyatini ochib berishiga yordam
beradi, xolos.Haqiqat - doimo keskin qarama-qarshi fikrlarda emas, balki ular
о’rtasidadir. Qarama-qarshi tushunchalarni yaqinlashtirish mumkin, murosa
asosida esa ma’qul keladigan «huquq» tushunchasini berish mumkin.
31

Huquq davlat bilan mustahkam bog’langan. Davlatsiz pozitiv huquq b о ’lishi
mumkin emas, chunki aynan davlat pozitiv huquqni keltirib chiqaradi va huquqiy
normalarning amalga oshirilishini kafolatlaydi, huquqni muhofaza qiladi.
О ’z navbatida, davlat ham huquqsiz mavjud b о ’lishi mumkin emas. Aks holda u
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi vositadan mahrum b о ’ladi.
Tabiiy huquq va pozitiv huquq.
Qadimda vujudga kelgan tabiiy huquq g’oyasi golland huquqshunosi Gugo
Grotsiyning "Urush va tinchlik huquqi haqida" nomli asarida (1625 y.) puxta
ishlangan.
Tabiiy huquq - bu insonning jamiyatda yashashi uchun zarur b о ’lgan huquq
va erkinliklari majmuidir. Tabiiy huquq nazariyasi namoyondalari - tabiiy huquqlar
qatoriga: insonning erkinlik huquqi, insonlar bilan muloqatda b о ’lish, nasl
qoldirish, hayotga va oddiy turmush sharoitiga, xususiy mulkka ega b о ’lish,
hayotini va sog’lig’ini himoya qilish kiradi.
Shu asosda tabiiy huquqlardan kelib chiqadigan asosiy vazifalar - bu qonuniy -
boshqa odamlarga, jamiyatga va davlatga zarar yetkazmaslik, boshqa insonlarning
huquqlarini amalga oshishiga halal bermaslikdir. Shunday ekan, tabiiy huquq,
huquq haqidagi eng yuksak, chuqur axloqiy va oliy darajada adolatli
tushunchalarning majmuasini ifodalaydi.
Pozitiv (ijobiy) huquq - bu davlat tomonidan qabul qilingan qoidalar, ya’ni
qonunchilik va uning boshqa manbalarida ifodalangan huquqdir. Ijobiy huquq
qonunchiliksiz, huquq qoidalarisiz, pretsendentsiz, normativ shartnomasiz
b о ’lmaydi. Shuning uchun ham qonunchilik va huquq k о ’pincha aynan bir narsa
deb hisoblanadi.
Huquqning tabiiy va pozitiv turlarga b о ’linishi huquqshunoslik fanining bir
qator bahsli masalalarini hal qiladi.
Birinchidan, huquqni "keng" va "tor" ma’noda tushunish о ’z mazmunini
y о ’qotadi. Chunki tabiiy va pozitiv huquq g’oyasi nazariy jihatdan aniq va
ishonchli, amaliy jihatdan maqsadga muvofiqdir.
32

Ikkinchidan, huquqning paydo b о ’lishi davlat bilan bog’lanmagan, chunki
tabiiy huquq davlatdan oldin paydo b о ’lib, usiz mavjud b о ’lishi mumkin. Pozitiv
huquqni esa davlatsiz tasavvur qilish mumkin emas va u davlat huquqni
yaratishining natijasida b о ’ladi. Pozitiv huquq, Gegel ta’biri bilan aytganda,
umuman davlatda amal qiladigan huquqdir va u oqilona kuchga ega b о ’lgani uchun
emas, chunki u mavjuddir".
Uchinchidan, huquq va qonunchilik о ’rtasidagi о ’zaro munosabat aniqlashadi.
Qonunchilik tabiiy huquqning ma’lum bir qismini ifodalab beradi. Huquqning
qolgan qismi esa prinsip, huquqiy ong va boshqa huquqiy k о ’rinishlarda mavjud
b о ’ladi. Qonunchilik tabiiy huquqni t о ’g’ri tasvirlashi mumkin.
33

XULOSA
Mavzuni o’rganish davomida quyidagi xulosalarga keldik:
Huquqiy kafolatlar – fuqarolar huquq va erkinliklarini qonunlar asosida
mustahkamlash va ta’minlashdir. Huquqiy kafolatlarni real amalga oshishi faqat
demokratik rejim sharoitidagina kuzatiladi.Fuqarolar huquq va erkinliklari
kafolatlarini bir necha guruhlarga bo’lish mumkin. Kafolatlar qanday tur, shakl
yoki ko’rinishda bo’lmasin bir maqsadga yo’naltirilgan. Inson huquq va
erkinliklari kafolatlarining asosiy vazifasi shundan iboratki, birinchidan, inson
huquqlarini amalga oshirishni ta’minlash, ularning buzilishiga yo’l qo’yilgan
bo’lsa, ularni bartaraf etish; ikkinchidan, ushbu huquqlar bilan bog’liq bo’lgan
majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash siyosatini olib borish.
Inson huquqlarining va erkinliklarining kafolati – bu umumxalq
muhokamasidan o’tkazilgan, davlat tomonidan o’rnatilgan yoki tasdiqlangan,
shaxslar va fuqarolarga belgilab qo’yilgan huquq va erkinliklarni amalda
ta’minlashga yordam beradigan huquqiy vositalar, yuridik usullar va shart-
sharoitlar majmuidir.Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlashda yuridik
kafolatlar alohida o’rin tutadi, chunki boshqa barcha kafolatlar yuridik jihatdan
tartibga solinishni taqozo etadi. YA’ni, yuridik kafolatlar fuqarolarning huquq va
erkinliklarining qonunlar asosida huquqiy jihatdan kafolatlanishidir. O’zbekiston
inson huquqlarini himoya qilish tizimi va mexanizmlarini biron-bir davlatga yoki
xalqaro tashkilotga yaxshi ko’rinish uchun rivojlantirmadi. Inson huquqlari
sohasidagi xalqaro majburiyatlarni bajarish va demokratik huquqiy davlat barpo
etish mustaqil O’zbekistonning asosiy vazifasiga aylangan edi.Inson va
fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va majburiyatlari ularni ro’yobga chiqarishga
qodir kafolatlarsiz quruq gap bo’lib qoladi. Shu bois bizning Konstitutsiyamizda
ularga katta e’tibor berilgan. Amaldagi Konstitutsiyada kafolat-normalar shaxs
huquqlari va erkinliklari bilan bir bo’limga kiritilgan, ularda ifodalangan qoidalar
esa O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolar huquqiy maqomining
34

asoslarini tavsiflaydi. Bizning nazarimizda, bu o’rinlidir, chunki kafolatlar inson va
fuqaro huquqiy maqomi asoslarining tarkibiy qismi sifatida qaralishi lozim.
Kafolatlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va tashkiliy-texnikaviy bo’lishi
mumkin. Bu hollarning barchasida u yoki bu ijtimoiy va huquqiy institut normal,
ya’ni qonunda belgilangan tarzda faoliyat ko’rsatishini ta’minlashi lozim bo’lgan
muayyan shart-sharoitlar va vositalar to’g’risida so’z yuritilishi mumkin.
O’zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish sharoitida inson huquq va
erkinliklarini ta’minlash borasidagi konstitutsiyaviy kafolatlar tizimini hayotga
tatbiq etishga qaratilgan islohotlar jamiyatning shu maqsad yo’lidagi vazifalariga
to’liq mos kelmoqda, inson huquqlarini kafolatlovchi milliy mexanizm
yaratilmoqda. Inson huquq hamda erkinliklarini ta’minlovchi va kafolatlovchi
davlat organlari tizimi tashkil etilib, ixtisoslashgan nodavlat tashkilotlarining
paydo bo’lishiga ko’maklashmoqda. Hozirgi paytda insonning huquq hamda
erkinliklarini ta’minlash mexanizmini yanada takomillashtirish maqsadida inson va
fuqaro huquq hamda erkinliklarining kafolatlari to’g’risida qonun qabul qilish
maqsadga muvofiqdir. Inson huquqlari g’oyasi milliy parlamentimiz faoliyatida
doimiy o’rin egallashi darkor. Har qanday qonun ishlab chiqilayotgan va
muhokama etilayotgan paytda insonning asosiy huquqlariga qanchalik mos
kelishiga alohida e’tibor qaratish zarur. Ana shu prinsiplarga og’ishmay rioya
etilgan taqdirdagina chinakam fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish
mumkin. Demokratik huquqiy davlat muhim belgisi namoyon bo’luvchi va inson
huquqlarining ishonchli kafili bo’lgan jamoat nazoratini kuchaytirish bilan bog’lik.
Mazkur sohada amalga oshirilishi lozim bo’lgan choralar fikrimcha, jamoat
palatasi to’g’risidagi qonun hujjati qabul qilinishi, nodavlat tashkilotlar bilan
hamkorlikni yanada kuchaytirish, ular bilan o’zaro davra suxbatlar o’tqazilishi,
mustaqil ravishda yoki “Ijtimoiy fikr” markazi bilan o’zaro hamkorlikda maxsus
tadqiqotlarni amalga oshirish, ommaviy axborot vositalarining erkinligini yanada
kuchaytirish va mustaqil jurnalist tekshiruvlar o’tqazilishini ta’minlashda samarali
ishtirok etish bilan bog’liq .
35

Bugungi kunda huquqni muhofaza qilish organlarida turli xil protsessual
buzilishlar ro’y bermoqda. Jumladan ushlab turish normalarining buzilishi,
qonundagi 72 soat o’rniga ko’proq ushlab turilishi, ushlab turish haqida
bayonnoma o’z vaqtida tuzilmasligi, sanksiya olishda, aksariyat gumonlanuvchi
shaxslar ishtirok etmasligi, gumonlanuvchi, ayblanuvchigi, ma’naviy, ruhiy yoki
jismoniy tazyiq o’tqazilishi; xatto qiynoqlarning qo’llanilishi, tergov hujjatlarning,
ayniqsa solik inspeksiyasi va auditor tekiruvlarning soxtalashtirishi, jinoyat sodir
etganlikda iqrorlik ko’rgazmalarini zo’rlik ishlatish yo’li bilan olish. Dalillarga
baxo berish chog’ida sud tomonidan mas’uliyat bilan yondashmaslik hollari esa,
yuqorida tilga olingan qonunbuzarliklarni legallashtirib qo’yishi mumkin. Shu
munosabat bilan dastlabki tergov va surishtiruv, sud jarayonida protsessual
normalariga aniq rioya qilinishi ustidan jamoat nazoratini joriy qilish eng dolzarb
masala sifatida ko’rilishi lozim. Huquqiy ongi o’sgan shaxs esa, yuqorida zikr
etilgan qonunbuzilishlari bo’yicha nafaqat davlat sudlariga, balki xalqaro
organlariga murojaat qilishi mumkin. Bu esa o’z navbatida ham davlat obro’siga,
ham sud obro’siga, ham davlat budjetiga putur yetkazadi. Qonun vakolatli davlat
organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy
hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning,
ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga
bo linishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo bo lgan. Axloq normalariʻ ʻ
jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish,
"axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar,
g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy
qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot
vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga
qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda,
jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib,
lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga
36

xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil
tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasi,-T.:O’zbekiston,2017-48b.
2.Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birgalikda quramiz.T.:O’zbekiston.-2017.-488b.
3.Saydullayev SH.A. Davlat va huquq nazariyasi-T.:O’zbekiston,2021.-248b
4.Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi-T.:Toshkent “Adolat”.2018.-528b.
5. Dаvlаt vа huquq nаzаriyasi. 2-jild. – T., 2001. – 187–188-betlar
37

Ijtimoiy normalar tizimi

Sotib olish