Ijtimoiy-pedagogik texnologiya strukturasi va mazmuni

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	310.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Boburxoja Saydiburxonov

Ro'yxatga olish sanasi 29 Yanvar 2025

1 Sotish

Ijtimoiy-pedagogik texnologiya strukturasi va mazmuni

Sotib olish

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Mamlakatimizda qonunlar ustivorligiga amal
qilinadigan demokratik jamiyatni barpo etishga kirishilgan bugungi kunda
jamiyatimizning barcha a ’ zolarini , birinchi navbatda o ‘ sib kelayotgan yosh avlodni
ijtimoiy ruxda tarbiyalash g ‘ oyat dolzarb masalalardan hisoblanadi . Zero, har bir
shaxs birinchidan, jamiyatimizning a’zosi sifatida ijtimoiy hayotimizda amalga
oshirilayotgan islohotlar, yangilanishlarning yaratuvchisi, jamiyat sub’ekti bo‘lsa;
ikkinchidan esa, u mazkur jarayonning qatnashchisidir. Bu jihatdan olganda inson
jamiyatning ob’ektidir.
Ma’lumki, jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-ma’naviy hayotning rivojlanishi
murakkab jarayonlardan iborat. Albatta, bunday jarayon kishilarga turlicha ta’sir
ko’rsatadi. Bilim saviyasi yetarliy bo‘lgan, e’tiqod - iymoni but bilgan kishilar har
qanday murakkabliklar boshqacha qilib aytganda, barcha qiyinchiliklarni bardosh
bilan bartaraf etishga harakat qilsa, ba’zilar bunday xolatdan esankirab qoladilar.
Natijada ijtimoiy hayotga loqaydlarcha munosabatda bo‘ladi, ba’zi birlar esa
hayotning yengil tomonini tanlaydilar. Bunday kishilar o‘zlarining xuzur
halovatlarini o‘ylaydilar. Buni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi qiyinchiliklar yoki
turli mafkuraviy g‘oyalar oqimi harakatidagi jarayonidan yaqqol ko‘rishimiz
mumkin.
Bundan tashqari hozirgi vaqtda ijtimoiy hayotimizga, turmush tarzimizga yot
bo‘lgan giyoxvandlik, foxishabozlik, qonunbuzarlik, turli aqidaparastlik kabi
illatlarning ham suqulib kirib kelishi ayrim kishilar, ayniqsa yoshlar tarbiyasiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shunday ekan, salbiy og‘ishlar girdobiga kirgan shaxslar bilan tarbiyaviy
ishlar ko‘lamini kuchaytirish, ta’sir ko’rsatishning darajasini oshirishni taqoza
etadi.
Bu xususda yurtboshimiz I.A.Karimov o‘zining barcha nutq va asarlarida,
ayniqsa, «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» kitobida alohida ta’kidlab o‘sib
kelayotgan yosh avlodni ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash davlat
2

ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining markazini tashkil etilishligini uqtiradi.
Buning uchun esa keng omma shu jumladan salbiy og‘ishga moyil bo‘lgan
shaxslar bilan shug‘ullanishning faol yo‘l, usul, vositalarini aniqlash, ularga
tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning uslubiyotini ishlab chikish zarur. Bunday
ma’suliyatli ish esa umumiy pedagogikaning alohida soxasi bo‘lgan «Ijtimoiy
pedagogika”ning zimmasidadir. Chunki, tarbiyaviy ish nafakat ta’lim
muassasalarida, balki, ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalarida amalga oshiriladi.
Keyingi yillarda pedagogika yo‘nalilishidagi oliy o‘quv yurtlarining
pedagogika va psixologiya ta’lim yo‘nalishida “Ijtimoiy pedagogika” fani o‘qitilib
kelinmoqda. Bizningcha, bu fanni barcha oliy o‘quv yurtlarining mavjud ta’lim
yo‘nalishlarida o‘qitilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Sababi shundaki, mazkur
o‘quv yurtlarini tamomlab tegishli joyga mutaxassis bo‘lib kelganlar o‘z navbatida
o‘zi faoliyat ko‘rsatayotgan ob’ektda ijtimoiy pedagoglik vazifasini ham bajaradi.
Kurs ishining maqsadi : O ’ quvchilarga O ’ zbekistonda ijtimoiy
pedagogikaning paydo bo ’ lishi haqida ma ’ lumot berish
Kurs ishining vazifasi : O ’ zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning paydo
bo ’ lishi , madaniy , tarixiy , ijtimoiy , xuquqiy shart sharoitlari tog ’ risida
Kurs ishining ob ' ekti : O ' smir yoshdagi o ' quvchilar bilan olib boriladigan
ijtimoiy pedagogik ish to ’ g ’ risida tushuncha va ma ’ lumotlar berib o ’ tishdan iborat
Kurs ishining predmeti : O ‘ smir yoshdagi o ‘ quvchilarda darsga nisbatan
intizomli munosabatni rivojlantirishning o ‘ ziga xos jihatlarini yoritish
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

$I.Bob.O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning paydo bo’lishi 1.1.O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning paydo bo’lishi, madaniy, tarixiy, ijtimoiy, xuquqiy shart sharoitlari O’zbekiston respublikasiga ijtimoiy pedagogika fani mustaqillika erishganidan so’ng kirib kelgan, lekin undan avval u ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy faoliyat, ijtmoiy ximoya ko’rinishida qadimiy ildizlariga ega. Ilk diniy falsafaviy (Avesto) va adabiy (Alpomish, Go’ro’g’li) manbalarida biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etganini ko’ramiz. А l- Xorazmiy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug bek kabi olimlar uz ilmiy vaʼ pedagogik faoliyatlarida rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi va ta lim beruvchi ta sir ʼ ʼ kuchlarini o sib kelayotgan avlodga qaratish g oyasini ilgari surishgan va buni ʼ ʼ tadbiq etishgan. Bu, avvalambor, ular ta limning maqsadini xryotga tayyorlash, ʼ axloqiy me yor va qoidalar, kasbiy malakalar va chuqur bilimlarga ega bo lishda, ʼ ʼ deb bilganliklarida namoyon bulgan. Mashxur olim А l-Xorazmiy (783 - 850 y.) asarlari yorqin didaktik tavsifga egadir. U savol-javob metodi orqali bilimlar qulga kiritilishi, bu jarayonda shaxs boshqalar bilan munosabatlarga kirishishi va jamiyatning faol a zosiga aylanishini ʼ ta kidlagan. ʼ Buyuk qomusiy olim А bu Rayhon Beruniy (973 - 1050 y.) ta lim jarayonida ʼ qullaniladigan ilmiy usullarni ishlab chiqqan. U, shuningdek, ta lim tamoyillarini ʼ ham tasniflagan. А llomaning pedagogik qarashlarini ijtimoiy yo naltirilishi axloqni ʼ ijtimoiy xususiyatlar va hissiyotlarning ifodasi sifatida tushunganligida o z ʼ ifodasini topgan. Uning tarbiya, shaxsning shakllanishida va jamiyatdagi amaliy faoliyat uchun ilm va meqnatning ahamiyati haqidagi g oyalari hozirgacha o z ʼ ʼ ahamiyatini saqlab qolgan. Buyuk qomusiy olim А bu А li ibn Sino (980 - 1037 y) o z davrining barcha ʼ bilim sohalarini qamrab oluvchi katta ilmiy meros qoldirgan bo lib, uning barcha ʼ asarlarida pedagogic qarashlar mavjud. Olimning bilim, iroda va insonning rivojlanish jarayonidagi maqsadga intiluvchanligi, atrofmu\it ta siri, axloqiy va ʼ 4$

mehnattarbiyasi, muomala san ati, bolalarni jamoada o qitish haqidagi g oyalariʼ ʼ ʼ
hozir ham nihoyatda muhim hisoblanadi.
“Ijtimoiy p е dagogika” kursi talabalarning umump е dagogik bilim darajasini
k е ngaytirish bilan birga, ularni jamiyatdagi turli ijtimoiy munosabatlar, ma’naviy
omillar, shuningd е k, mazkur fanning ob’ е kti, pr е dm е ti, uning boshqa fanlar bilan
aloqadorligi, kat е goriyalari, ijtimoiy p е dagog kasbining o‘ziga xos xususiyatlari
kabi muammolar ustida bosh qotirishga undaydi. O‘quv fanining maqsadi va
vazifalari. Fanni o‘qitishdan maqsad - bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida
ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta’lim qonuniyatlarini o‘zlashtirish. Fanning vazifasi -
gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy p е dagogika, uning oby е kti, tadqiqot
pr е dm е ti va asosiy kat е goriyalari haqida nazariy bilimlar b е rish; talabalarda
ijtimoiy - p е dagogik tadqiqotga doir ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan
iborat. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan
talablar “Ijtimoiy p е dagogika” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga
oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: ijtimoiy - p е dagogik faoliyatning
madaniy - tarixiy an‘analari; ijtimoiy - p е dagogik faoliyat rivojining tarixiy
omillari; p е dagog, ijtimoiy - p е dagog va ijtimoiy xodimning kasbiy faoliyatidagi
farqlar; ijtimoiy - p е dagogning kasbiy faoliyati strukturasi; ijtimoiy - p е dagog
faoliyati vazifalari; ijtimoiy - p е dagogning kasbiy tayyorlashda uzluksiz ta’lim
mazmuni; O‘zb е kistonda ijtimoiy p е dagog amaliy faoliyatining o‘ziga xosliklari;
maktabgacha yoshdagi bola shaxsini ijtimoiylashtirish mohiyati; bola shaxsini
ijtimoiylashtirishda mikro muhitning roli; rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bola,
nogiron bola, ch е klangan imkoniyati bola tushunchalari tavsifi; imkoniyati
ch е klangan bolalarni ijtimoiylashtirishdagi umumiylik va tafovutlar; imkoniyati
ch е klangan bolalarni ijtimoiylashtirishning shartlari va xuquqiy m е ’yorlari;
ijtimoiy p е dagogik kat е goriyalar; ijtimoiy p е dagogikaning tamoyillarini bilishi
k е rak; - ijtimoiy p е dagog faoliyat m е todikasi va
t е xnologiyasi; asotsial oilaga ijtimoiy - p е dagogik yordamning asosiy shakllari;
ijtimoiy p е dagog faoliyatida ishontirish m е todlari, korr е ktsiya, mashqlarini
qo’llash; kasbiy faoliyatda sotsiologik m е todlardan foydalanish; ijtimoiy
5

p е dagogik t е xnologiyalarini qo‘llash; xavotirli oila ijtimoiy maqomini tavsiflash;
xavotirli oila bilan ishlash m е todlarini qo‘llash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi k е rak; -
ota - ona vasiyligisiz qolgan bolalar bilan ijtimoiy - p е dagogik faoliyat olib borish;
d е viant xulqli bolalar bilan ijtimoiy - p е dagogik faoliyatni tashkil etish va olib
borish malakalariga ega bo‘lishi k е rak.
Ijtimoiylashtirish - 1) inson tomonidan jamiyatda muayyan vaqt oralig idaʼ
qadriyatlar, axloqiy me yor, namuna va ko‘rsatmalarning o‘zlashtirilishi; 2)
ʼ
shaxsning turli ijtimoiy umumiylik (guruh, ijtimoiy institut, ijtimoiy tashkilot),
ijtimoiy munosabatlar tizimiga integratsiyalashuvi. Shaxsning ijtimoiy o‘z - o‘zini
aniqlashidan kelib chiqib, ijtimoiy munosabatlarning umimiy tizimida o‘z o‘rni va
nuqtaiy nazari.
Ijtimoiy pedagogika - 1) jamoatchilik tarbiya institutlari haqidagi fan; shaxsni
shakllantirishga yo‘naltirilgan ta lim - tarbiya tizimi; 2) shaxsni ijtimoiylashtirish,
ʼ
jamiyat hayotiga tayyorlash muammolari bilan shug ullanadigan pedagogika
ʼ
fanining alohida tarmog i.
ʼ
1.2.Ijtimoiy pedagogikaning mazmuni, maqsad va vazifalari.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi tutgan o‘rni, mohiyati haqida fikr
yuritishdan ilgari «Ijtimoiy pedagogika» atamasiga e’tiborni qaratish zarur. Zero
unda mustaqil “Ijtimoiy”, “Pedagogika” yo‘nalishdan iborat bo‘lgan mustaqil fan
mujassamlashgandir.
Bir necha fanlarning bunday birlashuvi tasodifiy xol bo‘lmasdan balki, u
ixtisoslashuv jarayonlari bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat fan olamida keyingi yillarda
ixtisoslashuv jarayoni bir muncha rivojlandi. Buni birgina pedagogika fani
misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, «Maktabgacha pedagogika»,
«Maktab pedagogikasi», «Maxsus pedagogika», «Kasb-xunar pedagogikasi»,
«Oila pedagogikasi», kabilar.
Fanlarni bu taxlitdagi o’zaro birlashuvining asosida ma’lum bir maqsadga
qaratilganlik yotadi. Bu xolni «Ijtimoiy pedagogika» dan ham aniq ko‘rish
mumkin. Darxaqiqat ijtimoiy pedagogika ham pedagogika kabi ta’lim tarbiya
6

jarayoni va xodisalarini o‘rganadi Ammo shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, u ularni
muayyan o‘ziga xos yo‘nalishda o‘rganadi. Chunki, mazkur fanning o‘ziga xos
bo‘lgan tomoni “Ijtimoiy” iborasida mujassamlashtirilganligidir.
“Ijtimoiy” (lotincha – socialis – umumiy) tushunchasining asosini shaxslar,
shaxslararo munosabatlarning turli shakllari bilan bog‘liq jarayonlar tashkil etadi.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, agarda pedagogika o‘sib kelayotgan yosh
avlodlarning ta’lim-tarbiyasi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-
tarbiya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga qo‘shilishiga bog‘liq qonuniyat
va xodisalarni o‘rganadi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish joizki, bolaning
jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani qo‘lga kiritishi
(bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari) bilan bog‘liqdir. Buni ijtimoiylashuv
deyiladi.
Agarda biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini uning ob’ekt va predmetini
qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo‘lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq
o‘rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o‘rganish predmeti bolani
tarbiyalash qonuniyatlari hisoblansa, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani
ijtimoiylashtirish qonuniyatlaridir.
Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni
o‘rganadi, hamda insonlar bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini, nima
uchun bir guruhga birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini
aniqlashga harakat qiladi. Shuningdek u bu muammolarni ijtimoiy pedagogika
vazifalariga mos ravishda o‘rganadi. Bugungi kunga kelganda ijtimoiy pedagogika
mustaqil fan sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda.
Hozirda uning nazariy va amaliy faoliyati sohasiga maktab va maktabdan
tashqari muassasalardagi tarbiya va qayta tarbiya, bolalar uylari, qariyalar uylarida
yashovchilarga g‘amxo‘rlik, huquqbuzarlar bilan ishlash, kabilar kiradi. Ijtimoiy
pedagogikaning o’ziga xosharakteri uning boshqa fanlar bilan munosabatida
bevosita namoyon bo‘ladi.
Falsafa va ijtimoiy pedagogika. Falsafa inson borlig‘i masalalarini o‘rtaga
7

qo‘yadi va ularga javob topishga harakat qilib, dunyoqarashning umumlashgan
tizimini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogikaning “ijtimoiy tarbiya falsafasi”
bo‘limi inson va uning tarbiyasiga muayan qarashlardan kelib chiqadi va bu
qarashlarda har doim u yoki bu falsafiy asoslarga suyanadi.
Etika va ijtimoiy pedagogika. Etika axloqiy tasavvur va qarashlar
rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, u tartibga solayotgan
axloqiy ong shakllarini va ularning axloqiy faoliyatini tahlil qiladi. Ijtimoiy
pedagogika etika shakllantirgan tamoyillardan foydalanadi hamda tarbiya usullari
va maqsadlarini ishlab chiqadi.
Sotsiologiya va ijtimoiy pedagogika. Sotsiologiya-jamiyat, ijtimoiy
munosabatlar va ijtimoiy tarbiya uslubiyati rivoji, faoliyat yuritishi, shakllanish
qonuniyatlari haqidagi fan. Ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi ijtimoiylashuv
muammolarini o‘rganish jarayonida ijtimoiy bitim sohalarining bir qator
ma’lumotlari (yosh, shahar va qishloq, dam olish, ommaviy aloqalar, yoshlar,
axloq, ta’lim, jinoyatchilik, din, oila sotsiologiyasi)dan foydalanadi.
Etnografiya, etnopsixologiya va ijtimoiy pedagogika. Etnografiya
halqlarning maishiy va madaniy xususiyatlarini o‘rganadi. Etnopsixologiya
insonlar ruhiyatining etnik xususiyatlari, milliy harakteri, milliy o‘z-o‘zini
anglashning shakllanishi qonuniyatlari, etnik steriotiplarini o‘rganuvchi bilim
sohasi. Ijtimoiy pedagogika o‘zining asosiy muammosi bo‘lgan ijtimoiylashuv
jarayonini nazariy va amaliy jihatdan asoslashda etnografiya va etnopsixologiya
fanlariga ham murojat qiladi
va oziqlanadi. Jumladan, ijtimoiy pedagogikada umuminsoniy tarbiya
tamoyillariga mos tushadigan va o‘z navbatida etnosda shakllangan tarbiya
usullaridan shu halq doirasida ijtimoiy tarbiya tizimida foylanish tavsiya etiladi.
Ijtimoiy va yosh psixologiyasi hamda ijtimoiy pedagogika. “Ijtimoiy
psixologiya” insonlarni ijtimoiy guruhlarga qo‘shilishlari xolatini keltirib
chiquvchi inson faoliyati va yurish-turish qonuniyatlari, shuningdek bu
guruhlarning psixologik ta’riflarini o‘rgansa. “Yosh psixologiyasi” esa inson
ruhiyati dinamikasi va yosh xususiyatlari shuningdek shaxs rivojlanishining
8

yoshga bog‘liq omillarini ham o‘rganadi. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiylashuv va
viktimologiya (jinoyatshunoslik) muammolarini o‘rganishda va ijtimoiy
tarbiyaning uslubiyotini tadqiq etishda ijtimoiy va yosh psixologiyasi
ma’lumotlaridan foydalanadi.
Shu bilan birga ijtimoiylashuv muammolari sotsiologiya tomonidan
o‘rganilganligi sababli ijtimoiy pedagogika ba’zi sotsiologik nazariya, usul va
vositalardan ham foydalanadi.
Yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqilgan holda ijtimoiy pedagogikaga
quyidagicha ta’rif berish mumkin:
ijtimoiy pedagogika-shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o‘rganish,
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pedagogik
faoliyatning samarali usullari, texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni
qo‘llashga qaratilgan pedagogika sohasi.
Bundan tashqari, ijtimoiy pedagogikaga bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
o‘rganadigan va mutaxassislarni ijtimoiy tarbiya va ta’lim usullari va texnologiyasi
bilan ta’minlaydigan fan sifatida ta’rif bersa ham bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogika fan sohasi sifatida bir qator fazifalarga ega bo‘lib, ularni
quyidagicha guruhlash mumkin:
Nazariy vazifa: ijtimoiy pedagogik bilimlarni to‘plab zamonaviy jamiyatda
o‘rganayotgan jarayon va xodisalarning to‘liq tasvirini tuzishga intilishda namoyon
bo‘ladi.
Amaliy vazifalarga: - ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiylashuviga tashkiliy-
pedagogik va psixologik yo‘nalishlardagi ta’sirini samarali takomillashtirish
ishlarini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar kiradi. Bunday ishlar qatoriga bolalar
(yoshlarda) ongida, xatti-harakatida ijobiy fazilatlarning shakllanishiga yaqindan
yordam beruvchi, yo‘l – yo‘riq, shakl, vositalarini aniqlash va ularni tadbiq etish,
har qanday vaziyatdan mustaqil chiqib ketishning samarali yo‘llarini aniqlash,
atrofdagi kishilar bilan muomala qilishni o‘rganish, hayot mazmuni va maqsadini
aniklashga doir tavsiyalar berish; ularda jamiyatdagi xuquq va majburiyatlarini
bilishga intilishni rivojlantirish, hamda mustaqillik, o‘ziga ishonch xissini
9

shakllantirish;
Insonparvarlik vazifasi - shaxsning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib
beruvchi ijtimoiy pedagogik jarayonlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarni
ishlab chiqishda o‘z ifodasini topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning
insoniyligi bola va pedagog o‘rtasidagi munosabatlarni qattiqqo‘llik bilan emas,
o‘zaro tushunish orqali hal qilishga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi
bolaning jismoniy, axloqiy va ma’naviy kuchlariga dalda berish, unda jamiyat
qabul qilgan xislatlarni tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
Bugungi kunda ijtimoiy pedagogikaning vazifalari kengayib bormokda..
Shunga ko‘ra bunday vazifalar qatoriga tarbiyaviy, ijtimoiy-xuquqiy, ijtimoiy
reabilatatsiya ishlarini ko‘rsatish mumkin.
Tarbiyaviy vazifa bolani atrof muhitga qo‘shilish, uning ijtimoiylashuv
jarayoni, o‘quv va tarbiya jarayoniga ko‘nikishini ko‘zda tutadi.
Ijtimoiy - huquqiy vazifa - davlatning bolalarga g‘amxo‘rligi, ularning
huquqiy himoyasini bildiradi.
Ijtimoiy reabilitatsion vazifa - nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega
bolalar bilan tarbiyaviy va o‘quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy ijtimoiy
vazifalarni pedagog bajaradi. Shunday ekan, o‘zining pedagogik faoliyatida
quyidagilarga o‘z e’tiborini qaratishi lozim:
- falokatga uchragan bola(o‘smir)larga yordam ko‘rsatish. Inqirozdan chiqish
yo‘llarini topish, qiyin vaqtda qo‘llab-quvvatlash;
- bola(o‘smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini
o‘rganish;
- bolani o‘rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi ijtimoiy
tarbiya holatini
tahlil qilish;
- ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish, tahlil qilish, o‘zlashtirish,
ommalashtirish;
- u bola(o‘smir) faoliyatini o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini o‘qitish va o‘z
hayotini mustaqil
10

tashkil qilishni bilishga qaratishi ;
- bola (o‘smir) muammolarini hal qiluvchi, uning inqirozi, huquqlariga
aloqador tashkilot,
mutaxassislarni birlashtirish bilan ham shug‘ullanish;
- ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini o‘rganishni tashkil qilish, bu borada
takliflarni kiritish;
Ijtimoiy pedagogika bilim sohasi sifatida bir nechta bo‘limlardan iborat.
Ijtimoiy tarbiya falsafasi - falsafa, etika, ijtimoiy va pedagogikalarning
uyg‘unlashuvidan kelib chiqadi. Unda amaliy, uslubiy va dunyoqarashga oid
masalalar o‘rganiladi. Xususan ijtimoiy tarbiya va uning vazifalari ta’rifi beriladi;
inson qiyofasini muayyan tushunish asosida rivojlanish, ijtimoiylashuv va tarbiya
nisbatiga umumiy yondashuvlar ishlab chiqiladi; ijtimoiy tarbiyaning qadriyat va
tamoyillari ishlab asoslaniladi va boshqalar.
Ijtimoiy tarbiya satsiologiyasi - ijtimoiylashuvni ijtimoiy tarbiya konteksti va
ijtimoiy tarbiyani ijtimoiylashuv tarkibi sifatida o‘rganadi. Olingan bilimlar
ularning tarbiya solohiyatlaridan foydalanish, ijtimoiylashuv jarayonida inson
rivojiga ta’sir etish mumkin bo‘lgan ijobiy ta’sirlarni kuchaytirish va salbiy ta’sirni
kamaytirishning usullari va yo‘llarini izlab topish imkonini beradi. Umuman
olganda ijtimoiy tarbiya satsiologiyasi tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlar jamiyat
tarbiyaviy kuchlarini birlashtirish yo‘llarini qidirishga asos bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasi - ijtimoiy tarbiyaning faoliyat yuritishini
tavsiflaydi, tushuntiradi va bashorat qiladi. Ijtimoiy tarbiya darajasidan kelib
chiqib, ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ma’lumotlarini inobatga olib ijtimoiy
tarbiya individual, guruh, ijtimoiy sub’ektlari nima ekanligini va ular o‘zaro
qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganadi.
Ijtimoiy tarbiya psixologiyasi - guruh va insonlarning ijtimoiy psixologik
tavsiflari, ularning turli yoshlardagi xususiyatlari asosida ijtimoiy tarbiya
sub’ektlarining o‘zaro munosabati samaradorligining psixologik sharoitlarini
aniqlaydi.
11

Ijtimoiy tarbiya uslubiyati - ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil
qilishning yangi usullarini ishlab chiqadi.
Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti bir tomondan jamiyatning inson
mablag‘iga ehtiyojini, boshqa tomondan ijtimoiy tarbiyani tashkil qilishda
foydalanishi mumkin bo‘lgan jamiyatning iqtisodiy resurslarini tadqiq etadi.
Bundan tashqari bu bo‘limda ijtimoiy tarbiya boshqaruvi ham ko‘rib chiqiladi.
Ma’lumki, har bir fanni mazkur fanning o‘rganish predmetiga asoslangan
bilimlar tizimi ajratib turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va
kategoriyalarida aks etadi. Tushuncha-voqey olamni bilish jarayonida yuzaga
keladi. Voqeylik o‘zgaruvchan bo‘lganligi tufayli tushunchalar ham dinamik tarzda
o‘zgarish va rivojlanish harakteriga ega. Boshqacha qilib aytganda tushunchalar
tarixiy holat va hayot sharoitlariga bog‘liq ravishda o‘zgarib boradi.
Har qanday fanning rivojlanishi jarayonida tushunchalar fan kategoriyalariga
birlashishadi. Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yirik nazariy va amaliy
tushunchalardir. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari “ijtimoiy
pedagogik faoliyat” “ijtimoiy ta’lim” va “ijtimoiy tarbiya” bo‘lib hisoblanadi.
Ijtimoiylashuv jarayonida bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy
maqom, ijtimoiy xulq atvorning me’yor va qoidalari haqidagi bilimlar, tajribalarni
o‘zlashtirib boradi.
Bolalar ijtimoiylashuvining o‘ziga xos xususiyati shuki, ular jamiyat ilgari
surayotgan yurish-turish me’yorlariga baho berishi va nazorat qilishi qiyin. Faqat
ular bu darajani hayot davomida egallaydilar. Shuning uchun bolalar
ijtimoiylashuviga ota-onalar, qarindoshlar, bolalar bilan ishlayotgan mutaxassislar
(psixolog, shifokor, pedagoglar – “agent”lar) bu masalaga alohida e’tibor
bermoqlari zarur. Chunki, bolalar hayotda zarur bo‘lgan ijtimoiy bilimlarni ertaroq
va yaxshiroq o‘zlashtirishlari va ularni hayotda qo‘llashga intilishlari aynan ularga
bog‘liqdir.
Buni ijtimoiy pedagogika bilan bog‘liqligi shundaki, maktab yoki boshqa
ta’lim muassasida ta’lim olish jarayonida bolalar avvalo akademik bilimlarni
o‘zlashtiradi. Biroq shu bilan bir vaqtda u muayyan tizimlashgan ijtimoiy bilim,
12

ko‘nikma va malakalarni ham qo‘lga kiritadi. Bular esa bolalarning
ijtimoiylashuvida muhim ahamiyatga ega. Bolaning ijtimoiylashuviga yordam
beradigan ijtimoiy bilimlarni bolaga yetkazish va unda ijtimoiy malaka va
ko‘nikmalarni shakllantirish jarayoni “ijtimoiy ta’lim” deyiladi.
Tarbiya pedagogikaning asosiy ob’ekti sifatida uning rivojlanish tarixi
mobaynida o‘rganib kelingan. Chunki, bu tushuncha pedagogik faoliyatning vazifa
va maqsadlariga asosiy yondashuvlarni ifodalaydi. Boshqa tomondan tarbiya-
ijtimoiy hayotning doimiy va umumiy kategoriyasidir. Tarbiyaning ijtimoiy
qamrovi uning lug‘aviy ma’nosiga qaraganda bir muncha kengdir.
Darhaqiqat, ijtimoiy tarbiyaning maqsadi insonni ijobiy rivojlanishga
qaratilgan sharoitlar yaratish jarayoniga yo‘naltirishdir. Bu sharoitlar individual va
guruhiy sub’ektlarning uchta o‘zaro bog‘liq va shu paytning o‘zida mazmuni,
shakli, usuli jihatidan nisbatan mustaqil bo‘lgan jarayonlar (bolalar, o‘smirlar,
o‘spirinlar)ni qamrab oladi. Ularning ijtimoiy tajribasini tashkil qilish, ularga
individual yordam ko‘rsatishning o‘zaro munosabati jarayonida yaratiladi. Guruh
(jamoa)larda ijtimoiy tajribani tashkil qilish esa ularning hayotiy faoliyatini
yo‘naltirish orqali amalga oshiriladi. Bunda guruh a’zolarining o‘zaro
munosabatlarini tashkil qilish, guruhdagi faoliyatni rag‘batlantirish va norasmiy
mikroguruhlarga ta’sir etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy tajriba keng ma’noda turli ko‘nikma va malakalar, bilim va fikrlash
usullari, yurish-turish me’yor va stereotiplari, qadriyatlar, odamlar bilan
munosabatga kirishish tajribasi, ko‘nikish, shuningdek o‘z-o‘zini anglash, o‘z-
o‘zini aniqlab olish birligidir.
Individual yordam insonga muammolarni hal qilishda ko‘maklashish, o‘z-
o‘zini rivojlantirishga yo‘naltirish, uning jamiyatdagi mavqei, o‘rnini
yuksaltirishda namoyon bo‘ladi.
Individual yordam - boshqa insonlarning ehtiyojlarini qondirishga zarur
bo‘lgan bilim, malakalarni o‘zlashtirishda insonga ongli yordam berish, insonning
o‘z qadriyatlarini anglashi, o‘z-o‘zini anglashini rivojlantirish, oila, guruh,
jamiyatga mansubligi hissini rivojlantirishdir. Bu o‘rinda shuni ham ta’kidlash
13

joizki, ijtimoiy tajriba, ta’lim va individual yordamning usul, shakl, mazmuni,
harakter, jadalligi bevosita tarbiyalanuvchilarning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi
ekanligi, ularning ijtimoiy madaniy mansubligiga ham bog‘liq. Bu jihatlar turli
ta’lim muassasalari va tashkilotlarda farqlanadi. Masalan pedagogik, texnikaviy,
tibbiy, xuquqiy, iqtisodiy kabi.
Ijtimoiy tarbiya jarayonidagi o‘zaro munosabat esa uning sub’ektlari
orasidagi axborot, faoliyat usullari, qadriyatlar almashuvidir.
Umuman olganda o‘zaro munosabat tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilarning
birgalikdagi faoliyati bo‘lib uning mazmuni, harakteri tarbiyaviy maqsadlarni
amalga oshirishga qaratilgandir.
Ijtimoiy pedagogika o‘zining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda
quyidagi tadqiqot metodlaridan keng ko‘lamda foydalanadi;
- umummantiqiy metodlar (analiz, sintez, umumlashtirish, qiyoslash,
modellashtirish, loyihalash)
- umumpedagogik metodlar (kuzatish, suxbat; tajriba; manbalarni o‘rganish; qayta
ishlash, umumlashtirish)
- xususiy pedagogik - psixologik metodlar (individual va guruhiy o‘rganish,
xurmatlash, tushuntirish, ijobiy fazilatlarga tayanish, ijtimoiy fikrlarni hisobga
olish, tashxislash ekspert xulosalarini hisobga olish);
- tarixiy metodlar tarixiy qiyoslsh, genetika, strukturaviy (alohida belgilar, shartli
guruhlar) tarixiy manbalarni o‘rganish;
- sotsiologik metodlar ( anketa, so’rovnoma, intervyu olish, sotsiometrik, biografik,
monitoring, test topshiriqlari, modellashtirish);
- matematik – statistik (taxlil, natijalarni qayd etish, tekshirish).
14

1.3.Ijtimoiy pedagogikaning ilmiy fan sifatidagi tuzilmasi.
Ijtimoiy falsafa — jamiyat va inson muammolari, insonning jamiyatdagi
o‘rni, munosabatlari haqidagi fandir. Ijtimoiy falsafaning asosiy tushunchalari
ijtimoiy adolatlilik va insonni ximoya qilish, insonning ijtimoiy muhitdagi o‘rni,
insonning jamiyatdagi o‘rni kabilardir. Uning vazifasi, nazariy tomondan jamiyat
rivojlanish jarayoni va undagi insonning o‘rnini talqin qilishdir.
Jamiyat va shaxs — ijtimoiy falsafaning asosiy muammosi, hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda shaxsning rivojlanishi, uning jamiyatdagi bog‘liqligi va
jamiyatning insonlarga bog‘liqlik masalasidir.
Ijtimoiy pedagogikada shaxs — tarbiya ob’ektidir. Shaxs va uning
rivojlanishi, shaxsning yoshiga xos hususiyatlari ta’lim va tarbiya jarayoni, muhit
va tarbiyaning shaxs rivojlanishidagi ta’siri va boshqalar.
Falsafa ham, pedagogika ham inson va davlat, inson va avlod, inson va
oilaning bir —biriga ta’siri, bu jarayondagi shaxsning rivojlanishi, uni
shakllanishini o‘rganadi.
Ijtimoiy pedagogikaning masalalaridan biri —bu shaxs va muhitning
munosabatlaridir. Hozirgi zamon sharoitida bizning mamlakatda ijtimoiy falsafa
jamiyatdagi bo‘layotgan o‘zgarishlarni aks ettiradi, yangi siyosiy, iqtisodiy,
oilaviy, milliy va diniy munosabatlar shular jumlasidandir. Hozirgi zamon oilasi,
undagi tinchlik, maktab va ta’lim, yoshlar va jamiyat, shahar va tabiat, bozor va
byudjet, milliy munosabatlar yangicha fikrlash va tushuncha xosil qilishni taqazo
etadi. Chunki bu muammolar markazida shaxs, inson taqdiri turadi ijtimoiy
iqtisodiy, madaniy va ta’limiy muammolarning o‘zaro mutanosibligi hisoblanadi
Ijtimoiy falsafa va ijtimoiy pedagogikaning o‘zaro aloqasini, ulardagi
umumiylikni biz nimada ko‘rishimiz mumkin?
Ijtimoiy falsafa — inson va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarining asosiy
muammolarini aniqlaydi, ijtimoiy pedagogika esa bo‘ muammolarning bir qismini
bartaraf etishda muhim rol o‘ynaydi. Bu muammolar: shaxs va muhit, shaxs va
ta’lim, shaxs va oila, shaxs va ma’naviy madaniyat, shaxs va uning ijtimoiy
15

mehnatga tayyorgarligi va ishtirokidir.
Shunday qilib hozirgi zamon sharoitida inson va tabiat deb atalmish ijtimoiy
— falsafiy muammo juda muhim bo‘lib turibdi.
Ijtimoiy pedagogika o‘zgarayotgan muhitning shaxsni shakllanishiga ta’sirini,
yangi jamiyatda o‘sib kelayotgan avlodga ta’lim berish ijtimoiy muammosi qanday
hal qilinayotganini taxlil qiladi.
Ijtimoiy falsafa ijtimoiy pedagogikaga nisbatan metodologiya hisoblanadi.
Zotan jamiyatning ijtimoiy muammolari mavjud ekan, ular ijtimoiy pedagog,
ijtimoiy xodimga yordam berishga da’vat etilgan.
Ijtimoiy falsafa o‘zida jamiyatning turli qatlamlari manfaatlarini aks ettiradi.
U inson oldida turgan ijtimoiy, maishiy, iqtisodiy, tabiiy, huquqiy muammolarni
hal etish bilan birga psixologik va pedagogik muammolarni ham bartaraf etishga
sharoit yaratadi.
Ijtimoiy pedagogika shaxs va jamiyat muammosiga murojat qilgan holda
insonning jamiyatdagi munosabatlarini tartibga soladi. Ayrim tang hollarda ayrim
oilalarga o‘smirni jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga hayotiy sharoitlarga
moslashishiga yordam beradi. Ijtimoiy pedagogika yangi iqtisodiy munosabatlarni
oiladagi munosabatlarga va bolalar tarbiyasiga ta’sirini taxlil qiladi.
Ijtimoiy pedagogika birinchi navbatda bolalik muammolariga murojat qiladi.
Hamda u shaxs tarbiyasi uning ma’naviy axloqiy sifatlarini shakllanishi murakkab
vaziyatlarda qo‘llab — quvvatlanishi masalalariga murojat etgan holda bolaga
jamiyat hayotiga moslashishiga yordam beradi.
Bugun ijtimoiy pedagogika insonni jamiyatdagi o‘rni haqidagi, shaxsning
ijtimoiylashtirish haqidagi, hozirgi zamon sharoitida bolalik qiyinchiliklari
haqidagi bilimlar majmuidir.
Ijtimoiy pedagog amaliyoti bolaga (o‘smirga) jamiyatda ijtimoiy — ma’naviy
muvozanatni saqlashga, yangi munosabatlarni yaratishga yo‘naltirilgan.
Ijtimoiy pedagogika o‘z oldiga qanday asosiy maqsadlarni qo‘yayotganini
yuqoridagi fikrlardan bilib olsa bo‘ladi. Shuning uchun ijtimoiy pedagogika
ijtimoiy falsafa singari boshqa fanlar: psixologiya, fiziologiya, anatomiya, mantiq,
16

tibbiyot, iqtisodiyot bilan uzviy aloqada bo‘lmay turib faoliyat yurita olmaydi.
Ijtimoiy pedagogika ilmiy fan sifatida o‘zining ob’ekti deb inson va
sotsiumning o‘zaro ta’siri (turlicha ko‘rinish va hollarda) hisoblanadi, ya’ni xodisa
va jarayonlarning o‘ta yaxlitligi amaliy ijtimoiy — pedagogik faoliyat uchun
manba va o‘zgartirish soxasi bo‘lib qoladi. Ijtimoiy pedagogika ilmiy fanning
predmeti bo‘lib bu xolat shaxs va sotsium o‘zaro ta’sirining umumiy va pedagogik
qonuniyatlari hisoblanadi. Aynan mana shu tomoni uni boshqa pedagogik fanlarda
farqini ko‘rsatadi va unga o‘zaro bog’liqlik va oshkoralik harakterini kasb etadi.
Ushbu fan maqsadi — inson va sotsium o‘zaro ta’siriga ilmiy pedagogik asos
bo‘lish, amaliyot ishlar darajasida bu o‘zaro ta’sirini har tomonlama uyg‘un
bo‘lishi uchun ijtimoiy.— pedagogik faoliyatni ilmiy asosini sifat va
samaradorligini yuqori ko‘tarish. Ushbu maqsadga erishish ilmiy fan sifatida
ijtimoiy — pedagogika vazifasi orqali hal etiladi. Bular bilim (tadqiqot) variantlari
tavsiya beruvchi, ta’limiy, o‘zaro bog‘lovchi vazifalaridir.
Ijtimoiy pedagogika ilmiy fanining vazifalari 3 guruhga bo‘lingan:
Birinchi (Nazariy – amaliy) guruh — ijtimoiy pedagogika faoliyatini tadqiq
etish bilan bog‘liq sotsium rivojlanishi qonuniyatlari, undagi munosabatlar,
sub’ektlar va institutlarning ijtimoiy ishlari; ijtimoiy pedagogik faoliyatining turli
ko‘rinishlar va tiplarda, ular taxlilining turlicha darajalarda ziddiyatlarni izlab
topish, ularni hal etish tendensiyalarini aniqlash; ijtimoiy sohadagi mutahassis
faoliyatining prinsiplari, mazmuni, usullari metodlari va shakllarini ishlab chiqish;
ijtimoiy institutlarning yuzaga keltirishning tashkiliy asoslari; faoliyat ko‘rsatish,
chet mamlakatlar hodimlari, tashkilotlari va institutlarini ijtimoiy pedagogik
faoliyatini tahlil etish va tajribalarini baholash bilan bog‘liqdir.
17

2. Ikkinchi guruh - vazifalari hususiy (shaxsiy) metodologik, nazariy va ilmiy
metodik asosini shakllantirish maqsadiga ega; ijtimoiy — pedagogik ilmiy
yo‘nalish mazmunini tanlab olish, ilmiy bilimlar sohasi sifatida ijtimoiy
pedagogikani mantiqiy, ilmiy fanni jamlash.
3. Uchunchi guruh - vazifalari ijtimoiy sohada kadrlarni tayyorlash uchun
ta’lim kopleksini nazariy asosi bilan ya’ni ijtimoiy xodimlar, ijtimoiy pedagog,
ijtimoiy yuristlar tayyorlash bilan bog‘liq. Bu ijtimoiy pedagogikaning uchunchi
sifat ko‘rsatkichi bilan belgilanadi. Ijtimoiy pedagogika boshqa gumanitar fanlar
18

va ilmiy — yo‘nalishlar bilan mustahkam bog‘liq. Jumladan, u ijtimoiy falsafa,
ijitimoiy siyosatshunoslik, ijtimoiy psixologik, ijtimoiy huquq, ijtimoiy
informatika va statistika; shuningdek boshqarish nazariyasi, ijtimoiy meditsina va
boshqalar bilan bog‘liqligi ham mavjud. Ijtimoiy pedagogika ma’lum darajada (o‘z
tabiatiga ko‘ra) fanlararo ilmiy fan hisoblanadi, fanda ham va jamiyatda ham
o‘zining ochiqcha harakteri bilan ajralib turadi.
Ijtimoiy pedagogikaning umumiy fanlar tizimida inson va jamiyat
to‘g‘risidagi fan sifatidagi o‘rnini aniqlab uning boshqa fanlar bilan aloqasini
hisobga olish uning metodologik asosiini aniqlash imkonini beradi.
Ijtimoiy ishlar falsafasi, ijtimoiy siyosat, ijtimoiy — iqtisodiy, ijtimoii —
psixologik, ijtimoiy ma’naviy-ma’rifiy va boshqa ijtimoiy ishlar bilan birga
ijtimoiy pedagogika ham rivojlanib bormoqda.
Amaliy faoliyatning sohasi sifatida ijtimoiy pedagogikani predmeti — mavzu
baxsi inson ijtimoiy aqlini turlicha ko‘rinishi va hillaridagi o‘zaro ta’siri yoki
o‘zaro munosabati hisoblanadi. Uning maqsadi bo‘lib, insonning ijtimoiy
faoliyatini saqlash, tiklash, quvvatlash, rivojlantirish uchun ijtimoiy aql va ta’lim
o‘zaro munosabatlarini har tomonlama uygunligini ta’minlaydi.
Bunday har tomonlama uyg‘unlashtirish asosan uch yo‘nalishda mazkur
shaxsning ijtimoiy rivojlantirish, muhitni pedagogikalashtirish, inson bilan mazkur
muhitni o‘zaro ta’sirini optimallashtirish orqali amalga oshiriladi.
Amaliy faoliyat sohasi sifatida ijtimoiy pedagogika u yoki bu sotsium bilan
o‘zaro ta’sir xolatidagi insonga yo‘naltirilgan. Bunday o‘zaro ta’sir
ishtirokchilarini shartli tarzda 3 ta katta: ijtimoiy — istiqbolli; ijtimoiy — stabil;
ijtimoiy — muammoli guruhlarga bo‘lish mumkin. Insonlarni u yoki bu guruhga
ajratish mezonlari sifatida ularning qimmatli mo‘ljallar va hayotiy maqsadlariga
qaratilgan yo‘nalishlar hamda ularning jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy
boyliklariga mos kelishi kerak.
Bunday guruhlash usuli ijtimoiy pedagogik faoliyat bilan murakkab xolatga
tushib qolgan shaxslarning (nogiron, narkoman va hokazo) muammolariga tezkor
e’tibor berish imkoniyatini beradi. Mavjud shaxsni muammoli xolatini hal etish
19

(axolini mazkur ijtimoiy muammoli qismga aloqador qismiga tegishli) bilan
mazkur sohada maxsus kasb tayyorgarlikdan o‘tgan mutaxassislar shug‘ullanmog‘i
zarur. Bu o‘rinda o‘sha shaxs ijtimoiy pedagogning mijozi sifatida emas, balki
ijtimoiy — pedagogik faoliyatning bevosita hamkori bo‘lib qolsagina faoliyat
samarali bo‘ladi. Bunday yondashuv ijtimoiy — pedagogik faoliyatning,
profilaktik, ogohlantiruvchi harakterda bo‘lishini ta’minlaydi va u axolini
shakllanayotgan muammoli guruhini shakllanishini oldini olish va kelib chiqish
sabablarini bartaraf etish yoki ogohlantirish, aholini ijtimoiy muammoli guruhini
ijtimoiy — stabil guruhga aylantirish, ijtimoiy stabil guruhini ijtimoiy — istiqbolli
guruhlarga o‘tkazish hisobiga kengaytirish uchun zarur sharoitlarni yaratish,
ijtimoiy — istiqbolli guruhlar stabilligini saqlashdan iborat.
Ko‘plab tadqiqotchilarning fikricha amaliy faoliyatning bir soxasi sifatida
ijtimoiy pedagogika integrativ — ta’limning, adabtiv — korrektsion, ekspressiv —
yo‘naltiruvchi, nazorat — sanksionerlarni amalga oshiradi. Ularning o‘zaro
birlashuvi o‘zgartiruvchi vazifa bilan shaxsiy pedagogik yo‘naltiruvchi kuchga ega
bo‘ladi. Yuqoridagi vazifalarga muvofiq ijtimoiy pedagogikani ob’ektiv — mavzu
soxasi va maqsadli yo‘nalishi bilan birga uning vazifalari belgilanadi. Ular
adabtatsiya, reabilitatsiya, mobilizatsiya, kompensatsiya, profilaktika, korreksiya,
stabilizatsiya, nazorat, targ‘ibot, maorif, ma’muriy va boshqalardan iborat.
Ijtimoiy pedagogika juda keng imkoniyatlar maydoniga ega bo‘lib, davlat va
jamiyatning tuzilma elementlari bilan belgilanadi.
Davlat tizimida u o‘zining ta’sirini ta’lim institutlariga, sog‘liqni saqlashga,
madaniyat, fan, ishlab chiqarish, boshqaruv organlari, ijtimoiy ximoya organlari va
sotsiumning boshqa institutlariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Bundan tashqari u axolini turli ijtimoiy guruhlarga ijtimoiy birlashmalar,
harakatlar va tashkilotlar, shuningdek diniy muassasalarga, ommaviy axborot
vositalari va boshqa fuqarolar jamiyatining ijtimoiy institutlariga ta’sir o‘tkazadi.
Jumladan, biznes soxasida ijtisoiy pedagogika kichik, o‘rta va katta biznes
korxonalariga xomiylik qiluvchilar turli ko‘rinishda vosita sifatida ta’sirini
o‘tkazishi mumkin, eng muhimi ushbu soxa ichida ishlovchi va ishlamaydigan
20

axoli uchun ijtimoiy dastur korxonasini shakllantirish, shuningdek ijtimoiy sohani
rivojlantirishda ushbu sektor - investitsiyasini jalb etishdan iborat. Funksional
jihatdan bunday ta’sir butunicha ijtimoiy muhitni pedagoglashtirishda, sotsiumning
turli institutlarini pedagogik imkoniyatlaridan foydalanishda namoyon bo‘ladi.
Olib borilgan tadqiqotlar jarayonida ijtimoiy — pedagogik faoliyatni asosiy
umumiy va o‘ziga xos texnologiyasi aniqlanadi va tahlil etiladi. Umumiy
texnoligiya ichida — ijtimoiy pedagogik tashxis, baholovchi, prognoz qilish,
modellashtirish, yaxlitlash dasturlari mavjud. Ushbu dasturlarda qayta aloqa va
ijtimoiy — pedagogik faoliyatning bilish va qayta o‘zgartiruvchi axborotlar bilan
ta’minlash texnologiyalari o‘z ifodasini topishi zarur. Bular birgalikda ijtimoiy
pedagogik faoliyatni texnologik jarayonining zanjirli siklini tashkil etadi. Unga
xususiy (o‘ziga xos); ijtimoiy — pedagogik adaptatsiya va reabilatatsiya,
profilaktika va kompensatsiya, ta’minlash va mobilizazatsiya, korreksiya va
stabillashtirish, targ‘ibot — tashviqot texnologiyalarini hal etish kiradi. Ijtimoiy
pedagogikani rivojlanishini o‘ziga xos hususiyatlari ishlab chiqilgan, sinab
qo’rilgan va amaliy faoliyatda qo‘llanilgan innovatsion ijtimoiy pedagogik
modellar, aholini turli guruhlar bilan ishlarini tashkil etish hisoblanadi. Amaliy
ishlar tajribalarini umumlashtirish va oddiy manbalarni shu jumladan pedagogika
tarixi bo‘yicha manbalarni umumlashtirish 3 ta asosiy strategiya yo‘nalishini
asoslash imkonini berdi va shunga muvofiq o‘z prinsiplari asosida maqsadlarga
erishish va vazifalarni hal etishni ta’minlovchi ijtimoiy pedagogikani rolini
ko‘rsatib berdi. Birinchi strategiya — insonni sotsiumga kiritish, ya’ni uni
ijtimoiylashtirish, ijtimoiy tarbiyani shakllantirish, rivojlantirish. Ikkinchi
st rategiya — sotsiumni pedagoglashtirish (uning pedagogik imkoniyatlarini
to‘laligicha foydalanish, samaradorligini oshirish). Uchunchi strategiya ijtimoiy —
pedagogik faoliyat maqsadiga ko‘ra optimallashtirish prinsiplari asosida inson va
sotsium o‘zaro ta’sirini boshqarish. Shunga ko‘ra birinchi strategiya bilan u
shaxsni ijtimoiy rivojlantirish; ikkinchi strategiyaga muvofiq ijtimoiy muhit
pedagogikasi sifatida; nihoyat uchunchisiga muvofiq ijtimoiy ish pedagogikasi
sifatida ishtirok etadi.
21

II.Bob. O'smir yoshdagi o'quvchilar bilan olib boriladigan ijtimoiy
pedagogik ish
2.1.O`smir yoshdagi o`quvchilar o`rtasida salbiy xulq atvorning shakllanishini
oldini olish
O`zbekistonda ijtimoiy tarbiyaning eng oliy maqsadi har bir fuqaroda
komil insonga xos fazilatlarni shakllantirishdir . Komil inson deganda
biz - Ongi yuksak , mustaqil fikrlay oladigan , xulq- atvori bilan o`zgalarga
ibrat bo`ladigon , bilimli shaxslar nazarda tutamiz. hozirgi davrda
o`smirlarni tarbiyalashning o`ziga xos xususiyatlarinining qonuniyatlari ,
imkoniyatlari, mehanizmlari mavjud. Shuni takidlash kerakki , o`smirlarni
tarbiyalashda ularning xususiyatlari to`la xisobga olgan xolda ta`limiy va
tarbiyaviy tadbirlarni qo`llash shaxslararo munosabatlarda
anglashilmovchilarni bartaraf qiladi, iliq psixologik iqlim yaratadi. Hozirgi
kunda o`smirlar taqdiri masalasi g`oyat muhim axamiyat kasb etmoqda .
O`smirlik davri taqlidchanligi , muxim nuqtai nazarning shakllanmaganligi ,
hissiyotliligi, mardligi bilan farqlanadi. Shuning uchun tashqi ta`sirlarga
beriluvchan o`smir og`il-qizlarga alohida e`tabor berish zarur.
Xalq ta`limi oldida turgan asosiy vazifalardan biri o`quvchilarni
axloqiy jixatdan barkamol shaxs qilib shakllantirishdir. Tarbiya jarayonida
ayniqsa , o`smir yoshdagi maktab o`quvchilarida vatanparvarlik , milliy g`oya
va baynalmilalchilik, voqeilikka faol munosabatta bo’lish, o`rtoqlik mehnat
kishisiga chuqur xurmat hislarini shakillantirish muhim ahamiyatga ega
bo`ladi . Buyuk ma`naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy
taraqqiyotning g`oyasini o`zida mujassam etgan sharoitlarni yaratish davlat
siyosating ustuvor yo`nalishi deb qaraladi. Mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan siyosat tufayli ta`lim-tarbiya tizimini takomillashtish, uning
milliy zaminini mustahkamlash , zamon talablari bilan uyg`unlashgan
darajaga olib chiqish, islohotlar taqdiriga ijobiy ta`sir ko’rsatuvchi yangi
insonni voyaga yetkazishning muhim manbai sifatida “Ta`lim haqida”
22

gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi” singari muhim ahamiyatga
ega bo`lgan hujjatlar qabul qilindi.
Shularga asoslangan xolda yangi avlodni voyaga yetkazish , jamiyat
talablariga javob beradigan, uning o`z oldiga qo`ygan vazifalarini
bajarishgako`maklashadigan fuqarolar shaxsini shakllantirish har bir
tuzimning eng oliy maqsadi bo`lib kelgan . Respublikamizda bosqichma-
bosqich inson shaxsini shakllantirish tizimining shakllantirib
borilayotganligi ham fikrimizning yana bir yorqin dalilidir. Bolalarning
turli yosh davriga mos munosabat usullarini shakllantirish ularning yosh
psixologik xususiyatlariga ko`ra turlarga bo`linadi. Ular orasida xozirgi davr
masalasi bo`lib qolgan o`spirinlik davridagi o`zagrishlar o`quvchi yoshlarni
xarakter xusuxiyatlarini omma orasida yaqqol ko’zga tashlanishi ularning
xech ikkilanmay bajarayotgan ishlari xar bir ota-ona balki barcha
pedagogman deb yurgan oliy ma`lumotli ziyoli insonlar uchun muhim
masaladir. Buni bartaraf etishda xar birimiz befarq bo`lmasligimiz ota- ona
va pedagoklarimiz xar birida o`zlari psixologik bilimga ega bo`lishi shart
va majburdir. O`smirlar muammosiga e`tiborni kuchaytirish zarurligini asosiy
sabablar sifatida quyidagilarni ko`rsatishimiz mumkin;
1. Fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat , sanoat va
adabiyot, ijtimoiy-iqtisodiy shart- sharoitlarni o`zgarayotgani;
2. Ommaviy axborot ko`lamining kengayishi tufayli o`smirlar
ongliligi darajasini ko`tarilgani;
3. O`g`il va qizlarning dunyo voqealardan xabardorligi;
4.Ularning jismoniy va aqliy kamolotining jadallashgani
5. O`smirlar bilan ishlashda g`oyaviy –siyosiy, vatanparvarlik va
baynalminal tarbiyaga alohida yondashish zarurligi;
6. Oshkoralik, ijyimoiy adolat demokratiya muammolarining
ijtimoiy hayotga chuqur kirib borayotgani. Respublika ta`lim tizimida
o`quvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, o`zini-o`zi
boshqarish, anglash, baholash va nazorat qilishga keng imkoniyatlar
23

yaratilgan.
O`smirlik yoshida bolalikdan kattalik holatiga ko`chish jarayoni
sodir bo`ladi . O`smirda psixik jarayonlar keskin o`zgarishi bilan aqliy
faoliyatda xam buzilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo
munosabatlarda o`quvchi bilan o`qituvchining muloqotida, kattalar bilan
o`smirlarning muomalasida hayotiy o`zgarishlar vujudga keladi. Bu
o`zgarishlar axborot ma`lumotlarini bayon qilish shakli, uslubi va usullari
o`smirni qoniqtirmay qo`yadi. O`smirda shaxsiy nuqtai nazarning vujudga
kelishi sabab u kattalarning qayg`urishi koyishiga qaramay , o`zining
fikrini o`tkazishga harakat qiladi. Serzardalik kundalik xatti- harakatning
ajralmas qismiga aylanib qoladi. Ayrim pedagoglar kuyinib gapiradilar, ba`zi
illatlarni tanqid qiladilar va ularning ijtimoiy psixologik ildizini topishga
intiladilar, lekin mazkur illatlarning oldini olish chora va tadbirlari
tizimini ishlab chiqa olmaydilar. Vujudga kelgan ziddiyatlar va qarama-
qarshiliklarni psixologik kamolotini ta`minlash faoliyat turlarini
murakkablashtirish orqali o`smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni
tarkib toptirish bilan asta-sekin yo`qotish mumkin.
Bu davr insonning kamolini yuqoriroq bosqichga ko’tarilishi
bilan yakunlanadi. Kamol topish o`smirdan umumlashtirish , hukm va
xulosalar chiqrish , mavhumlashtirish , ob`ektlar o`rtasidagi ichki
munosabatlarni o`rnatish , muhim qonuniyat , xususiyat mexanizm va
tushunchalarni anglash , ixtiyoriy diqqat , barqaror qiziqish, ongli mativ va
mantiqiy eslab qolishni talab qiladi. Bularni barchasi fanlarga doir
bilimlar tizimini vujudga keltiradi, amaliy ko`nikmalarni shakllantiradi,
o`zini –o`zi nazorat qilish baxolash , anglash singari xususiyatlarni tarkib
toptiradi. Maktabdagi faoliyatda keng imkoniyatlar bo`lsa , o`quvchi
muayyan vazifa va topshiriqlarni bajara boshlaydi. Natijada o`smirning
ijtimoiy mavqei ortib faoliyati takomillashib , psixikasi xar tomonlama
rivojlanib boradi. O`smirlik davrining eng asosiy xususiyati bu ikkita
rivojlanish ; psixik va jismoniy yoki boshqacha aytganda psixik va
24

samatik jarayonlar intensevligi bilan xarakterlanadi. Har birimiz
farzandlarimiz va tarbiyalanuvchilarimizda aynan shu davrga xos bo`lgan
serzadalik, qo`pollik xaddan tashqari o`ziga e`tibor berish kabi yaqqol
ko`rinib turuvchi, keskin namoyon bo`luvchi xulq shakllarini kuzatganmiz.
Yana shu davrda tez toliqish, jismoniy zaiflik, turli kasaliklarga moyillik
holatlarini kuzatish mumkin. Bularning barchasi psixosomatik o`zgarishlar
xisoblanib psixik va somatik jarayonlar o`zaro uzviy bog`liqligining
natijasi sanaladi. Bu o`ziga xoslilik psixologiyada “xarakter aksentuatsiyasi”
deyiladi.
O`smirlarda uchraydigan salbiy xulq - atvor ikki guruhga bo`linadi;
1. Xulq-atvor mativlarining noto`g`ri rivojlanishi yoki kuchli effektli
xis- tuyg’ulari ya’ni turli tartib intizomsizliklar, atrofdagi insonlar bilan
noto`g`ri munosabatda bo`lish natijasida turli konfliktlarning vujudga
kelishi, turli tasodifiy guruhlarga kirish, jamoada o`zini ko`rastishga
intilish.
2. O`quvchi o`smirlarning maktabdagi tartib qoidalarni tushunib
yetmaslik yoki o`zlarining xulq- atvorini boshqara olmaslik agressivlik
ya`ni jismoniy kuch ishlatish , qo`rqitish, serzadalik. Bu ikki faktor
asosida vujudga keladi. Birinchidan temperament xususiyati, ikkinchidan
o`qituvchi va tengdoshlari tengdoshlari bilan noto`g`ri munosabatda
bo`lish. Tarbiyasi qiyin o`smirlar shakklanishining yana bir asosiy omili
bu o`smirlarning shaxsiy psixologik xususiyatlaridir.
O`smirlik davrida psixologik xususiyatlarning alohida namoyon
bo`lishi sharoiti bo`lib, unda favqulotdagi ta`sirlar natijasida ayrim
o`zgarishlar yuz beradi . Ayniqsa , o`smir xulq atvorining reaksiyalari
muhit va yaqinlarning o`zaro ta`sirida quyidagicha namoyon bo`ladi.
1. Emansipatsiya reaksiya . Bu kattalarning qaramog`idan ,
nazoratidan va xomiyligidan ozod bo`lishga intilishda ko`rinadi . reaksiya
kattalar tomonidan belgilangan tartib, qoidaga qarshi yo`naltirilgan . “Ozod
bo`lish” ehtiyoji mustaqil intilish bilan bog`liq bo`lib bu reaksiya
25

o`g`il bolalarda ko`proq bo`ladi.
2. Tengqurlari bilan guruhlash reaksiyasi . Buning ikki turi mavjud;
Birinchisi, bir jinsga asoslanib , unda doimiy lider va guruh
azolarining vazifalari, ularning guruhdagi o`rni belgilangan. Bu guruhda
“liderning adpyutanti” unda intelektual qobilyat yo`q bo`lsada, lekin
jismonan kuchli bo`ladi, “antilidir” -lider o`rnini egallashga harakat
qiladigan, “ikkiyuzlamachi”- u tomonga ham bu tomonga ham o`tib
yuradigan o`smirlar bo`ladi. Bunday guruhlarning o`z xududi bo`lib, unga
begonalarni yaqinlashtirilmaydi. Guruhning tarkibi barqaror bo`ladi va
yangi a`zolarini faqat sinovlar asosidaqabul qilishadi.
3. Qiziqish- xobbi reaksiya . O`smirlik davri uchun qiziqish-xobbi
muhim hisoblanadi.
Ba`zi xollarda sodir bo`layotgan jarayonlar shaxsda deviant xulq –
atvor turning paydo bo`lishi, kengayishi yoki yo`qolib ketishiga
sababchi bo`lsa, boshqasida oqibat bo`lib qolish mumkin.
Jamiyatdagi mavjud ijtimoiy me`yorlarni buzilishiga ,,Deviant``
xulq-atvor deyiladi. Ijtimoiy me`yorlarning har bir o`zgarishida
jamiyat fikri keskin o`zgaradi. Yangi qarashlar va xulq atvor
shakllarining tarafdorlari va unga qarshi turuvchilar paydo bo`ladi.
Deviant xulq atvor ikki xil darajada o`rganiladi; individual va
ommaviy.
Individual darajada ma`lum bir kishining aniq bir xulq-atvori,
ommaviy darajada shu turdagi hodisalar majmui, ijtimoiy me`yorlarning
buzilishlari tizimini haqida so`z boradi.
Shunday ekan har bir shaxs avvalo o`zini shu bilan
birgalikda butun bir jamoani , xalqni, oilasi o’ylagan holda o`zini yurish
turishi, jamiatdagi o`rnini, omma oldidagi xulq-atvorini nazorat qilgan
holda olib borishligi, salgina beparvolik , yoki his-tuyg`ularini jilovlay
olmaslik oqibqtida nafaqat o`zini balki butun bir xalqni parokanda
qilishi mumkin. Zero osib kelayotgan yosh avlod biz kattalardan o`rnak
26

olishi, xatti-xarakatlarimiz taqlidchisi hisoblanadi. Prezidentimiz
aytganlaridek o`sib kelayotgan har bir yosh avlod sog`lom psixologik
muhitda tarbiyalanishi har bir pedagoglarimiz oldidagi muxim
vazifadir. Qachonki Har bir yosh o`quvchilarning o`z meni to`g`ri
shakllantirsakkina yurtimizdan yana Beruniylar, Al-Farobiylar , A.Navoiylar
kabi buyuk shaxsllar yetishib chiqadi va yurtimiz kelajagi porloq,
davomiy bo`ladi.
2.2.O‘smir yoshdagi o‘quvchilarda darsga nisbatan intizomli munosabatni
rivojlantirishning o‘ziga xos jihatlari
O‘zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatini izchil va samarali amalga
oshirish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, huquq va qonuniy manfaatlarini
himoya qilish, mamlakatimiz istiqboli uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga
qodir, tashabbuskor, shijoatli vatanparvar yoshlarni tarbiyalash muhim ahamiyat
kasb etadi. Mazkur strategiya doirasida maktab ta’limining mazmuni va tuzilishi
amalga oshiriladi, ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasi
modernizatsiyalashadi, o‘quv-tarbiyaviy jarayonning sifati o‘z rivojlanishining
yangi bosqichiga ko‘tariladi.
O‘quv jarayonining sifatiga ta’sir etuvchi ustuvor omillardan biri darsni
ratsional tarzda tashkil etish hisoblanadi, muvaffaqiyatli o‘qitishning asosiy sharti
sifatida esa – o‘qituvchining sinfdagi tartib-intizomni ushlab turish qobiliyati
hisoblanadi. Maktabdagi tartib-intizom muammosi pedagoglarning yuz yillar
davomidagi muhim tashvishi hisoblanib kelgan. Hozirgi davrga kelib mazkur
muammo o‘zining dolzarbligini yo‘qotmadi, balki yanada chuqurlashdi. Maktab
muhitini yanada demokratlashuvi natijasida o‘quvchilar hulq-atvorida jiddiy
o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Maktab o‘quvchilari yanada mustaqil va tashabbuskor,
o‘z fikrlarini erkin ifoda etadigan, xatti-harakatlarida ham faolroq bo‘lishdi va
mutlaqo tartib-intizom qoidalariga shartsiz ravishda yondashilmadi. Mazkur
vaziyat, hattoki yuzaga kelgan ijobiy o‘zgarishlar o‘quv jarayonida qiyinchiliklarni
27

keltirib chiqarishi, uning samaradorligini tushirishi va o‘quvchilar savodxonlik
darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin deb hisoblagan o‘qituvchilarni jiddiy
tashvishlanishiga sabab bo‘ldi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tartib-intizom yo‘q
joyda o‘qituvchining fanni, dars berish metodikasini yaxshi bilishi nolga teng
ko‘rsatkichdagi natijani beradi.
Pedagogika ensiklopediyasida “intizom (disciplina – o‘qitish, o‘rgatish;
qat’iy tartib) – o‘zini tutishning ma’lum bir tartibi, tarixan qaror topgan qonun-
qoida, ma’naviy qadriyatlarni odamlar tomonidan rioya etilishi” tarzida talqin
qilingan.
Shu tartib qoidalar jamiyat yoki ma’lum sinflar yoki alohida jamoat
guruhlarining manfaati uchun o‘rnatiladi. Intizom keng ma’noda talqin qilinib,
uning yordamida jamoat tartib qoidalari amalga oshiriladi. Intizom shunday
vositaki, uning yordamida odamlar birligining qandaydir ichki birligiga erishiladi.
Intizom jamiyatning normal, barqaror rivojlanishining muhim shartidir. U
tufayli insonlarning xatti-harakatlari yaxshilanadi. Intizom jamoa faoliyati va
ijtimoiy tashkilotlarning faoliyati ijobiy tus oladi. Jamiyatda doimo barcha
majburiy bo‘lgan va maxsus intizom mavjud. Maxsus intizom faqatgina ma’lum
bir alohida tashkilot (mehnat ma’nosi, harbiy bo‘linma) a’zolari uchun
majburiydir.
Intizomni ichki yoki o‘z-o‘zini tartibga solish deyish ham mumkin.
Shuningdek, o‘z foydasini ko‘zlagan holda intizomga rioya etish yoki majburan
tartibli bo‘lish turlari ham mavjud. Ichki intizom jamiyat a’zolari tomonidan
insonlar faoliyatini tartibga soluvchi me’yorlarni o‘ziga chuqur sindirishni nazarda
tutadi. Bunday intizom tashqaridan ko‘rsatma berilmay, majburlamay amalga
oshadi. Ichki intizomdan farqli o‘laroq, o‘z foydasini ko‘zlab intizomga rioya etish
va majburan intizomga bo‘ysundirish tashqi sanksiyalar – ijobiy va salbiy turlarga
bo‘linadi. Oxir-oqibat intizom jamiyat a’zolarining shaxsiy mafaatlaridan kelib
chiqqan holda, ular tomonidan o‘z hatti-harakatlarini belgilaydigan ijtimoiy
me’yorlarni bajarishga bo‘lgan ehtiyojlari orqali aniqlanadi. Agar bu me’yorlar
individ hatti-harakatlarining ichki prujinasi bo‘lmasa unda faoliyatda turli xil
28

chekinishlar yuz beradi. Shunday holatlarda ular yo ijtimoiy nazorat mexanizmlari
yordamida tartibga solinadi, yo bo‘lmasa, mavjud me’yorlar va institutlarning
buzilishiga olib keladi. Biroq nihoyatda qattiq tartib-intizom o‘rnatish ham jamiyat
uchun zararli bo‘lishi mumkin. Ya’ni, bunday holat jamiyat a’zolarini ijodiy
tashabbusdan mahrum qilib qo‘yishi mumkin, o‘z navbatida ijtimoiy tartib-
qoidalar o‘zining zarur ijobiy xislatidan mahrum bo‘ladi.
Intizom inson taraqqiyotining dastlabki bosqichida jamoa bo‘lib mehnat
qilish jarayonida shakllangan. Ushbu jarayonda yuzaga kelgan stixiyalar
jamoaning umumiy manfaatlarini aks ettirgan. O‘sha paytlarda odamlar umumiy
aloqa, intizom, o‘rganib qolingan hatti-harakatlar, udumlar urug‘ boshlig‘iga
hurmat asosida faoliyat ko‘rsatishgan.
Intizomlilik esa – intizomni mahkam tutuvchi, unga amal qiluvchi,
bo‘ysunuvchi, tartibli shaxsga xos xususiyat bo‘lib, intizom (arabcha “nizom”,
ماTTظن ) – tartib, qoida, tizim. O‘zbek tilining izohli lug‘atida “intizom” co‘ziga
shunday izoh berilgan: “Tartib, tartibli tuzilish, izchillik. Jamiyatning yoki
ma’lum jamoa a’zolarning amal qilishi, bo‘ysunishi lozim bo‘lgan qat’iy tartib,
qoida”[2] tarzida talqin qilingan bo‘lib, intizom shaxs faoliyatida axloqiy sifatlarni
amalga oshirishda, qo‘yilgan maqsadga erishishda, o‘z kuchiga ishonishda,
boshqalarning yordamisiz vazifalarni hal etishda, mustaqil fikrlay olishda, biron
ishni bajarishda boshqa tomonga chalg‘itmoqchi bo‘lgan kuchlarning ta’siriga
berilmaslikka, qarashlari va ishonchlari asosida xarakat qilishda va o‘z vazifalarini
hal etish ko‘nikmalarini egallashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Lug‘atda intizomga berilgan ta’riflardan biri “izchillik”dir. Unga ko‘ra
intizom izchil, uzluksiz, muntazam bo‘lmog‘i kerak, shundagina u yaxshi samara
beradi. Qat’iy intizomga yoshlikdan o‘rgatilsa, bola katta bo‘lganda ham intizomli
bo‘ladi. Intizom inson faoliyatining barcha turlarida albatta bo‘lmog‘i lozim.
Intizom bo‘lmagan oila, jamoa va korxona, muassasada ish unumdorligi hamda
sifati past bo‘ladi. Intizom bo‘lmagan joyda parokandalik vujudga keladi, usiz
hech qanday tadbirni amalga oshirib bo‘lmaydi. Intizom turlicha bo‘lishi mumkin.
Katta korxonalarda ichki intizom qoidalari ishlab chiqilib, jamoa tomonidan
29

tasdiqlanganidan keyin unga rioya qilish hamma uchun majburiydir. Inson
huquqlarining ta’minlanishiga to‘siqlik qilmaydigan, insonning insonlik sharafiga
zid talablar qo‘ymaydigan intizom qoidalari bajarilganda ishchiga ham, ish
beruvchiga ham qulay sharoit vujudga keladi. Intizomli odam vaqtdan to‘g‘ri
foydalanadi, o‘z vaqtini to‘g‘ri taqsimlaydi va maqsadga erishadi. Intizomli odam
sabr-qanoatli bo‘ladi, u nafaqat o‘zining, balki boshqalarning ham vaqtini tejaydi.
Intizomli odam ahdiga vafo qiladi. Intizomning o‘zi ham qaysidir ma’noda
odamni trabiyalaydi. Masalan, aksariyat hollarda intizomli o‘quvchi yoki talaba
darslarni yaxshi o‘zlashtiradi, chunki u o‘zini nazorat qilishini, diqqat-e’tiborini
jamlashni biladi. Intizom tilimizdagi tartib, qoida kabi so‘zlar bilan muayyan
holatlarda ma’nodosh bo‘lib keladi.
Mumtoz adabiyotimizda nizom so‘zi ham intizom ma’nosiga qo‘llanganini
kuzatish mumkin. Masalan “Dunyoga kelgan payg‘ambarlarning har birlari din va
shariatlarini tartib va nizom ila yuritmishlar. Xususan islom dini mukammal
ravishda tartib va nizomga rioya qilishdir”. Abdulla Avloniy aytgandek “Intizom
deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi ila
qilmakni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa
yasholmas edilar”[3].
A.Avloniyning fikricha, intizomsiz odam jamoaga qarshi turadigan
madaniyatsiz, ma’naviyatsiz shaxsdir. Tartib intizomga o‘rgatish va o‘rganish
birinchi navbatda o‘zi yashayotgan jamiyatga, jamiyat tomonidan o‘rnatilgan
tartib-qoidalarga hurmat belgisidir[4].
Maktabdagi intizomlilik muammosiga oid falsafiy va psixologik-pedagogik
adabiyotlarning tahlili maktab davridagi intizomlilik xususiyatining mohiyati
hamda o‘ziga xosligini belgilash imkonini berdi. Intizom – talablarni bajarish va
tashabbuskorlik, bo‘ysunuvchanlik va mustaqillik, faollik va sustlik, intizomlilik
esa – o‘z xulqini malaka va ko‘nikmalari bilan o‘zaro bog‘liq holda boshqara olish,
ularni shaxsiy qoidalar hamda talablariga, shuningdek, individual va jamoa
intizomligi evaziga ong elementi hamda odatiy tajribalar, muvaffaqiyat va yutuqlar
usuli sifatida to‘planib boradigan jamoa va jamiyat tomonidan qo‘yiladigan qoida
30

va talablariga bo‘ysundira bilishdek shaxsiy xususiyatlarning
mujassamlashganidir. Mazkur xususiyatlarning shakllanishi jarayonida zaruriy
holat, anglanmagan xohishlar, tashqi tarbiyaviy ta’sirlardan, erkinlik, mustaqillikka
yo‘naltirilgan xulq-atvordan o‘tib borish va ushbu xususiyatlarning birlikdagi
jamlanmasi sifatida yondashuvchi mualliflarning nuqtai nazarlari bo‘linadi.
Maktabda o‘smirlik davridagi umumiy intizomlilik namoyon bo‘ladigan
ongli, tadqiqotchilik, mehnat, axloqiy-etik, ekologik-valeologik, moliyaviy-
iqtisodiy, yuridik-huquqiy, maishiy-servis va boshqa ko‘plab tur va shakllar bilan
farqlanadi.
Pedagogik amaliyotga ko‘ra, tartib-intizom buzilishining eng ko‘p tarqalgan
ko‘rinishi o‘quvchilarning darsda mavzudan tashqari suhbatlashishi, mashg‘ulot
vaqtida sinfda yurishi, o‘quvchilarning darsga kech qolishi va dars qoldirishi
kabilar hisoblanadi. Qolaversa, intizom buzilishining hozirgi davr uchun xos
bo‘lgan ko‘rinishlari darsda uyali aloqa vositalaridan foydalanish, xabarlashish,
ijtimoiy tarmoqlardan faol foydalanish kabilar.
Albatta, maktab hayotidagi amaliyotda o‘smir yoshdagi o‘quvchilarning
xulq-atvor reaksiyalarining o‘ziga xos hususiyatining diapazoni yetarli darajada
kengdir. Shundan kelib chiqib darsdagi salbiy hulq-atvor natijasida o‘smirlar
tomonidan o‘quv materialining yomon o‘zlashtirilishi, agressiv xulq-atvorga ega
bo‘lgan ayrim o‘quvchilar sababli darsdan tashqari mashg‘ulotlarda do‘stona muhit
va qulay psixologik atmosferaning mavjud bo‘lmasligi kabilar kuzatiladi.
Maktabning barcha o‘qituvchilari pedagogik faoliyatlarida albatta tartib-
intizom muammolariga duch keladilar. O‘z fanini biladigan yosh o‘qituvchi
maktabga kelib o‘zining ishi ahamiyatsiz ekanligini darxol tushunib yetadi, uni
oylik maoshi emas, balki jamoa tuzumi va maktabdagi tartib-intizom
tashvishlantiradi. Darsdagi chidab bo‘lmas shovqinni bartaraf qila olmagan yoshi
kattaroq pedagog o‘zining kasbiy mahorati haqida o‘ylanib qoladi.
Ma’lumki, o‘smirlik yoshida “lider” bo‘lishga kuchli intilish,
sinfdoshlarining uni tan olishiga erishishi bolalarni eng ekstravagant intizom
buzilishiga chorlaydi. Oxirgi yillarda maktabda o‘quv jarayonida tartib-
31

intizomning buzilishi va giperfaol bolalar sonining o‘sishi kuzatilmoqda. Shu bilan
birga, o‘qituvchining chuqur salohiyatga ega emasligi, uning o‘quvchilar bilan
bo‘ladigan muloqotga metodik jihatdan tayyor emasligi asosiy sabablardan
hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, pedagogika fani va maktab amaliyotida intizom
muammosini o‘rganish va u bo‘yicha fikrlash katta ahamiyat kasb etadi. Bu esa
hozirgi zamonning dolzarb muammolarini hal etishning samarali vositasi sifatida
xizmat qilishi mumkin: ta’lim sifatini oshishi; ta’lim olishning psixologik qulay
atmosferasini va do‘stona muhitini ta’minlab berish.
32

Xulosa
Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab etayotgan edi:
Birinchidan, bugungi kunda ta’lim va tarbiya maqsadi bilan uning ba’zi natijalari
o‘rtasidagi qarama-qarshilik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini
aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika olamiga jamiyatdagi
munosabatlar bilan shug‘ullanuvchi sotsiologiyani olib kirish zaruriyatini uyg‘otdi.
Chunki ongli xususiyatga ega bo‘lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o‘ziga
xos ob’ektini tashkil etadi. Har bir shaxsning jamiyatdagi o‘z o‘rnini, o‘zligini
anglashi, hayotiy-axloqiy me’yorlarni o‘zida mujassam etishi jamiyatda shu
ma’naviy-axloqiy sifatlarni namoyon etib, ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan
hamnafas yoshlarni tarbiyalashda Pedagogika va sotsiologiya fanlarining
hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki ta’lim-tarbiyaning o‘zi ijtimoiy
hodisa va pedagogik jarayondir.
Ikkinchidan, ba’zi jamiyat a’zolarining ongidagi ma’naviy bo‘shliqning
ijtimoiy kelib chiqishi sababalrini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini yaratish
kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va sotsiologik
tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab etmoqda.
Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini,
uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib yondashmoq lozim. Inson
organizmining biologik va sub’ektiv (shaxsiy tomonlari) asosida o‘z-o‘zini
tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, ma’lum ob’ektga yo‘naltirish qonunlarini
bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida
ichki va tashqi ta’sir imkoniyatlari o‘zaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar
faoliyatining xususiyatlari, qzini anglash kabi muhim xususiyatlari asosida
shaxsning erkinligi va g‘ururini paymol qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va
milliy tamoyillarga tayanib, ularda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish
davr talabidir. Jamiyatga insonlar ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o‘zgartirish
ijtimoiy- ma’rifiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib. Uni ilmiy jihatdan o‘rganish
muhimdir. Pedagogika va sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan
33

muammolar o‘zbekistonlik olimlarning diqqat e’tiborini ham o‘ziga tortmoqda.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda
davlatning roli, axborotlar, ustoz-shogird munosabatlari, kadrlar muammolari,
yoshlarning ma’naviyatida ro‘y berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash,
tekshirish, hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil
O‘zbekistonda kechayotgan ma’naviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman,
jamiyatni «pedagog so‘zi» bilan qrganish ijtimoiy pedagogikaning
muammolaridan bo‘lib hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday
holatlar uchraydiki, bunda bolalar o‘smirlar, tarbiyachilar bunday og‘ir vaziyatda
o‘zlariga ruhan malham bo‘ladigan sotsial pedagogning yordamiga muhtoj bo‘ladi.
Demak, bugungi jamiyatimiz asoslariga sotsial psixolog bilan bir qatorda ijtimoiy
pedagogga bo‘lgan ehtiyoji ham sezilmoqda.
Hayotdan umid uzgan, o‘ziga ishonmaydigan, hayotiy muammolarni
mustaqil hal eta olmaydigan shaxslar insoniy yordam, tushunish, uning qayg‘usiga
sherik bqlishlarini kutadilar. O‘z so‘zi va faoliyati bilan shu kabi shaxslarda o‘ziga
ishonch uyg‘otish, o‘z imkoniyatlarini anglab yetishlariga yordam berish sotsial
pedagogning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy hayotimizdagi voqelikning insonlarga
bo‘lgan ta’siri ularning ongida yuz berayotgan jarayonlar haqida bahs yuritadigan
mazkur fan yo‘nalishi bugungi kunda ijtimoiy buyurtma sifatida vujudga
kelmoqda.
Demak ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zarurat asosida
namoyon bo‘ldi.
Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya – bu bolalarning
ijtimoiylashuvi va bolalarga ijtimoiy ta’lim va ijtimoiy tarbiya berish
qonuniyatlarini o‘rganuvchi pedagogika fanining tarmog‘idir. Ya’ni tarbiya- bu
nafaqat o‘quv muassasalari balki butun jamoatchilik, jamiyatning barcha
jabhalarida o‘z ko‘rinishiga ega.
Ijtimoiy pedagogika – odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari
jarayoni davomida ularda hosil bo‘ladigan fikrlar, e’tiqodlar, g‘oyalar, qarashlar,
his-tuyg‘ular, turli xulq-atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fandir. Har bir
34

shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan holda o‘ziga
o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning
ta’sirida hosil bo‘ladigan xodisalarning pedagogik tabiatini va qonuniyatlarini
tushuntirib berish-ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifasidir.
Ijtimoiy pedagogika O‘zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda
ham uzoq va chuqur an’analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida
ijtimoiy pedagogika yutuqlari e’tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham
ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy-pedagogik mutaxassislar
davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar
tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy-tadqiqot
bazasini ham o‘z ichiga oladi.
35

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga
molik nashrlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 30.04.2023
2. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi Qonuni 23.09.2020
3. O’zbekiston Respublikasining 2022-2026-yillarda Xalq ta’limini rivojlantirish
bo’yicha milliy dasturni tasdiqlash to’g’risida Farmoni
4. 2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
5. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Sh.M. Mirziyоyеvning Оliy Mаjlisgа
Murоjаtnоmаsi. – T. – 2020. “Хаlq sо‘zi” gаzеtаsi.
6. Mirziyoev M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. –T.: 2021. 294-295 b.
7. Yosh ota-ona kitobi. Uzluksiz ma’naviy tarbiya trilogiyasi. 1-qism: 3 yoshgacha
bo‘lgan bolalarni ma’naviy tarbiyalash bo‘yicha qo‘llanma. -T.:Muharrir
nashriyoti, 2018. 7-bet.
8. Davronov Z. Barkamollikka da’vat maktublar. – T.:, ―Iqtisod-moliya, 2011. -
116-bet.
9. Saifnazarov, I., Muhtarov, A., Sultonov, T., Tolibov, A. (2020) Religious
tolerance, unity of knowledge and faith issues highlighting in Imam Bukhari
Hadiths. International Journal of Advanced Science and Technology 29 (5), pp.
1846-1853.
Asosiy adabiyotlar:
1. R.Mavlonova . Tarbiyaviy ishlar metodikasi . O’q uv qo’ llanma -T.: “Noshir”,
2013.
2. Z.Ismailova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik –T.: TDPU, 2003
3.J.Xasanboev. Pedagogika .Darslik T.: TDPU, 2011
4. B.S.Abdullayeva, M.B.Tursunova, M.X.Xaydarova. Boshlang`ich ta`limda
tarbiya fani. Darslik Toshkent – 2022
36

Qo shimcha adabiyotlar:ʻ
1. Mirziyоyеv Sh.M. Buyuk kеlаjаgimizni mаrd vа оliyjаnоb хаlqimiz bilаn
birgа qurаmiz. -T.: О‘zbеkistоn, 2017.-488-b.
2. Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-
Toshkent, 2021. -458 b.
3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. “O‘zbekiston Respublikasi
rivojlantirishning 2017-2021 yillar bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi”.-T.:
O‘zbekiston, 2017 .
4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi”. –T.: O‘zbekiston, 2017
5. N. Ismatova va b. Tarbiya: 1-sinf o'quvchilari uchun darslik. 1-nashr G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi TOSHKENT – 2020
6. N. Ismatova va b. Tarbiya: 2-sinf o'quvchilari uchun darslik. 1-nashr G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi TOSHKENT – 2020
7. D. Ro‘ziyeva va boshq., Tarbiya: 2-sinf o'quvchilari uchun darslik
TOSHKENT «SANO-STANDART» 2020
Internet saytlari:
1. www. Tdpu. Uz
2. www. Pedagog. Uz
3 . www. Ziynet. Uz
4. www. Edu. Uz
5. tdpu-INTRANET. Ped.
37

37 bet

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Ijtimoiy-pedagogik texnologiya strukturasi va mazmuni

O'xshash dokumentlar