Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati va shaxs deformatsiyasi. Kasbiy shaxs deformatsiyasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28000UZS
Hajmi	50.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

44 Sotish

Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati va shaxs deformatsiyasi. Kasbiy shaxs deformatsiyasi

Sotib olish

IJTIMOIY PEDAGOGNING KASBIY FAOLIYATI VA SHAXS
DEFORMATSIYASI KASBIY SHAXS DEFORMATSIYASI
MUNDARIJA

KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I BOB. IJTIMOIY PEDAGOG VA UNING KASBIY SIFATI ................................................................................... 4
1.1. Ijtimoiy pedagog ta’lim tizimida pedagogic faoliyati. ............................................................................ 4
1.2. Psixokorreksiyani amalga oshiradigan psixolog-konsultant va psixologning kasbiy deformatsiyasi va
kasbiy “portlashi”ning alohida jihatlari. ....................................................................................................... 9
II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGNING KASBIY FAOLIYATI VA SHAXS DEFORMATSIYASI KASBIY SHAXS
DEFORMATSIYASI ...................................................................................................................................... 14
2.1. Ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining xususiyatlari va vazifalari. ........................................................ 14
XULOSA. ..................................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: ............................................................................................... 31
1

KIRISH
Ta’lim jarayonining asosiy markaziy omillaridan biri sifatida
pedagog shaxsi shakllanishi muammosi xozirgi zamon psixologiya fanining
dolzarb mavzularidan biridir. Zero ta’limning sifati va samarasi pedagogik
jarayonda faoliyat yuritayotgan kadrlarning hartomonlama tayyorgarligiga va
kasbiy deformatsiyasiga bog‘liqdir. Pedagog-tarbiyachi ishidatayyorgarlikni
shakllantirish uning turli tarkibiy qismlari qarama-qarshi yo‘nalishlarga
egabo‘lishi bilan murakkablashadi. Demak, intellektuallik ham
tayyorgarlikning tarkibiy qismidir, chunki u vazifalar va masuliyatlarni
tushunadi, shuningdek faoliyatning asosiytarkibiy qismi - o‘qitilayotgan mavzuni
bilish va uning muammolarini tushunishdir. Hissiylik- hozirgi paytda kayfiyat,
va hissiylik kommunikativ ma’daniyat sifatidir. Tayyorgarlikning ushbu ikki
tarkibiy qismi o‘rtasida kelishmovchilik munosabatlari rivojlanishi
mumkin.Binobarin, tarbiyachi kun davomida bir necha bor tayyorlik holatini
shakllantirishi, uning barcha tarkibiy qismlarini uyg‘unlashtirishi kerak.
Ijtimoiy pedagog - jamiyatda o‘z o‘rnini topish, ijtimoiy integratsiya qilishda
muammolarga duch kelgan shaxslar bilan ishlaydigan mutaxassisdir. Uning asosiy
vazifasi turli ijtimoiy guruhlar (bolalar, o‘smirlar, nogironlar, giyohvandlikka
o‘rganganlar va boshqalar) bilan ishlash, ularga ijtimoiy moslashuvni
osonlashtirish va salbiy holatlarni bartaraf etishdan iborat. Ijtimoiy pedagogning
faoliyati ko‘pincha stress, psixologik yuklama va kasbiy yondashuvning
mexanizatsiyasi natijasida shaxs deformatsiyasiga olib kelishi mumkin. Bu holat
ijtimoiy pedagoglar uchun jiddiy muammo bo‘lib, ularning kasbiy samaradorligini
kamaytirishi mumkin. Shu sababli, ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining
samaradorligi va uning shaxsiy deformatsiyalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish
muxim masalalardan biridir.
Kurs ishining dolzarbligi. Ijtimoiy pedagoglar jamiyatda o‘z o‘rnini topish
va ijtimoiy integratsiya qilishda yordam beradigan muhim kasbdir. Ushbu kasbga
oid ilmiy izlanishlar va amaliyotlar o‘zgarib bormoqda, chunki ijtimoiy pedagoglar
ko‘proq stressga duchor bo‘layotgan va o‘z ishini mexanik tarzda bajarayotgan
2

shaxslar sifatida ajralib turishadi. Shaxs deformatsiyasining oldini olish va unga
qarshi kurashish, ijtimoiy pedagoglarning professional va shaxsiy barqarorligini
ta'minlash uchun muhimdir. Ushbu mavzu, nafaqat pedagogika, balki psixologiya,
sotsiologiya va ijtimoiy ish sohalarini ham qamrab oladi.
Kurs ishining obyekti — ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati va uning
kasbiy shaxs deformatsiyasi jarayoni.
Kurs ishining p redmeti - ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining
jarayonidagi shaxs deformatsiyasi, uning rivojlanishi va bunga ta'sir etuvchi
omillar, shuningdek, kasbiy deformatsiyaning oldini olish usullari va strategiyalari.
Kurs ishining maqsadi - ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatidagi shaxs
deformatsiyasining sabablarini, uning ta'sirini o‘rganish va uni oldini olish hamda
kamaytirish uchun samarali usullarni taklif qilishdan iborat.
Kurs ishining v azifalari
1. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining asosiy jihatlarini tahlil qilish.
2. Kasbiy shaxs deformatsiyasining sabablari va uning ijtimoiy pedagoglarning
ishiga ta'sirini o‘rganish.
3. Shaxs deformatsiyasining ijtimoiy pedagoglarga qanday ta'sir qilishini va
uning professional faoliyatiga salbiy oqibatlarini aniqlash.
4. Ijtimoiy pedagoglar uchun shaxs deformatsiyasini oldini olish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining o‘rganilganligi . «Kasbiy deformatsiya» terminini Pitirim
Sorokin tomonidan qo llanilgan bo lib, kasbiy faoliyatni inson ruhiyatiga negativʻ ʻ
ta siri deb ta riflangan. Kasbiy deformatsiya terminini S.G.Gellershteyn (1930),
ʼ ʼ
A.K.Markova (1996), E.F.Zeyer (1999, 2003), S.P.Beznosov (2004),
R.M.Granovskaya (2010), S.A.Drujilov (2013) va boshqalar o z ilmiy ishlarida
ʻ
ta riflaganlar.
ʼ
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
3

I BOB. IJTIMOIY PEDAGOG VA UNING KASBIY SIFATI
1.1. Ijtimoiy pedagog ta’lim tizimida pedagogic faoliyati .
Pedagogik faoliyat – bu o‘qituvchining o‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berish,
vazifalarini hal qilishga qaratilgan hamda pedagogik ta’sir ko‘rsatish vositalari
bilan amalga oshiriladigan professional aktivligidir. O‘qituvchi mazkur faoliyat
jarayonida o‘qitadi, yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatadi, tarbiyalaydi, o‘quv-tarbiya ishlarini
tashkil qiladi, Prezident, hukumat farmoyishlarini targ‘ibot qiladi, o‘z malakasini
oshirish uchun mustaqil bilim olishni rejalashtiradi, oqibat natijada o‘zi ham kamol
topadi, o‘quvchilarni ham kamol toptiradi.
Pedagogik faoliyat o‘ziga xos tarixiy-ijtimoiy ahamiyatga yega bo‘lgan
faoliyat bo‘lib, u insonni hayot, mehnat, ijtimoiy turmushga tayyorlash va yeng
avvalo, yosh avlodni mustaqil faoliyat ko‘rsatib, mamlakatda, jamiyatda
muvaffaqiyatli mehnat qilib, ijtimoiy-foydali faoliyat bilan shug‘ullana oladigan
inson shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga qaratiladi. Ijtimoiy-pedagogik
faoliyatning mohiyati va mazmunini ko‘rib chiqishdan oldin»faoliyat”
va»pedagogik faoliyat” tushunchalar to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish talab etiladi. Oddiy
so‘zlashuv tilida faoliyat deganda biz inson faolligining har qanday ko‘rinishini
tushunamiz. Shunga o‘xshash ta’riflarni izohli lug‘atlarda ham ko‘rishimiz
mumkin:»faoliyat” - bu ish, qandaydir bir sohaga oid mashg‘ulot. Ijtimoiy-
pedagogik faoliyat - bu shaxslarga, fuqarolarga, jamoalarga ularning ijtimoiy
faoliyat qobiliyatini yaxshilash yoki tiklash uchun yordam berish bo‘yicha kasbiy
faoliyat.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu shaxsga uning ijtimoiylashuvi jarayonida
yordam berishga, uning ijtimoiy-madaniy tajribasini o‘zlashtirishga va uning
jamiyatda o‘zini o‘zi anglashi uchun sharoit yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat
turi
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning vazifalari ijtimoiy hayotning aniq
muammolarini hal qilishning yaqin istiqbollarini belgilaydi. Maqsadga bir nechta
4

yo‘nalishlar (profilaktika, reabilitatsiya, inson huquqlari va boshqalar) bo‘yicha
vazifalarni amalga oshirish orqali erishish mumkin. Ijtimoiy pedagogning kasbiy
faoliyatining vazifalari orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
-qamoqqa olingan shaxsning jismoniy, ruhiy, axloqiy, ijtimoiy salomatligini
saqlash, mustahkamlash uchun sharoit yaratish;
- tarbiyalanuvchining hayotida axloqiy fazilatlarni, ijtimoiy ahamiyatga ega
yo‘nalishlarni, munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish;
-mikrojamiyatning bolaning rivojlanishiga bevosita va bilvosita
ijtimoiylashtiruvchi ta'sirini oldini olish, bartaraf etish;
-mikrojamiyatda qobiliyatlarni rivojlantirish, imkoniyatlarini ro‘yobga
chiqarish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish;
- ijtimoiy moslashuv jarayonini optimallashtirishga qaratilgan profilaktika,
reabilitatsiya tadbirlari tizimini amalga oshirish;
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat o‘z mohiyatiga ko‘ra pedagogik faoliyatga juda
yaqin bo‘lib, undan ajralib turadigan va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shuni
ta'kidlash joizki, ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu ma'lum tajribani o‘qitish orqali
o‘tkazish va o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi uchun muayyan shartsharoitlarni
yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat turi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - keksa
fuqarolarga ijtimoiy-pedagogik xizmatlar ko‘rsatishda namoyon bo‘ladigan,
ijtimoiy xizmatlar oluvchilarning xatti-harakatlari va shaxsiyatini rivojlantirishda
og‘ishlarning oldini olishga, ularning ijobiy manfaatlarini shakllantirishga
qaratilgan faoliyat. dam olish sohasi), ularning bo‘sh vaqtini to`gri tashkil etish.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy
yo‘nalishlari quyidagilardir:
• noto‘g‘ri moslashish (ijtimoiy, psixologik, pedagogik) hodisalarining oldini
olish, ularning shaxsiy rivojlanishi orqali bolalar va yoshlarning ijtimoiy
moslashuv darajasini oshirish bo‘yicha faoliyat;
• me'yordan ma'lum bir og‘ishlarga ega bo‘lgan bolalar va yoshlarni ijtimoiy
moslashtirish va reabilitatsiya qilish bo‘yicha tadbirlar.
5

Biroq ijtimoiy pedagog faoliyatida profilaktika faoliyati, qoida tariqasida,
ikkilamchi, yordamchi xarakterga ega. Ushbu mutaxassisning kasbiy faoliyatining
asosi ma'lum bir bola (yosh) bilan ishlash bo‘lib, u bolaning (yoshning)
shaxsiyatini o‘rganish va uning ijtimoiylashuvi, jamiyatga integratsiyalashuvi
jarayonida yuzaga keladigan individual muammolarni hal qilishga qaratilgan.
uning muhiti, unga yordam berish uchun individual dastur tuzishni tashkil etadi.
Shu sababli, ijtimoiy-pedagogik faoliyat tabiatan maqsadli bo‘lib, mijozning
muammosi hal qilinadigan vaqt davri bilan chegaralanadi. Hozirgi vaqtda kasbiy
ijtimoiy-pedagogik faoliyatning tanlangan turlarini nazariy rivojlantirish, tashkiliy
loyihalash, me’yoriy mustahkamlash, metod va texnologiyalar bilan jihozlash turli
darajada amalga oshirildi. Umumiy holat shundan iboratki, ijtimoiy pedagog
lavozimi zarur bo‘lgan barcha muassasalarda rasman kiritilmagan.
Bunday mutaxassisning kasbiy salohiyati, qoida tariqasida, to‘liq amalga
oshirilmaydi - uning funktsional vazifalari rivojlanmaganligi yoki maxsus kasbiy
ma'lumotga ega bo‘lmagan shaxs ushbu lavozimda ishlashi yoki boshqa sabablarga
ko‘ra. ob'ektiv yoki sub'ektiv sabablarni keltirish mumkin. Boshqa tomondan,
bolalar muassasalari va tashkilotlarining turli xodimlari (o‘qituvchilar, to‘garaklar,
to‘garaklar rahbarlari, maslahatchilar, tarbiyachilar va boshqalar) har doim
professional tarzda bajarganlar - va xodimlar tarkibida ijtimoiy pedagog mavjud
bo‘lmagan taqdirda, ular hozirgacha - birinchi navbatda profilaktik xarakterga ega
bo‘lgan muayyan ijtimoiypedagogik funktsiyalarni bajarishda davom etmoqdalar.
Bunday vaziyatda muayyan ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilishning turli
darajadagi dolzarbligini hisobga olish kerak. Shunday qilib, jismoniy va aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan profilaktika ishlari yoki ishlash ushbu
toifadagi bolalarga kasbiy ijtimoiy-pedagogik yordam tizimi tabiiy ravishda
shakllanguncha kutishi mumkin, chunki aslida u qisman boshqa mutaxassislar -
o‘qituvchilar, tashkilotchilar tomonidan amalga oshiriladi. turli ta'lim va dam olish
muassasalarida maktabdan tashqari ishlar, maslahatchilar, tarbiyachilar va
boshqalar.
6

Yana bir narsa, masalan, ijtimoiy-pedagogik tarbiyadan og‘ishlari bo‘lgan
bolalarni ijtimoiylashtirish muammosi, ularning aksariyati pedagogik ta'sir
doirasidan tashqarida bo‘lib chiqdi. Ushbu ijtimoiy-pedagogik muammolarni
bugundanoq malakali va professional tarzda hal qilish kerak, chunki
jamiyatimizning ertangi kuni ijtimoiy salomatligi bunga bog‘liq. Shuning uchun
ham, bizning fikrimizcha, ushbu toifadagi bolalar bilan ijtimoiy-pedagogik
faoliyatni nazariy jihatdan ishlab chiqish va tashkiliy loyihalash bugungi kunda
ustuvor vazifaga aylanmoqda.
Ijtimoiy pedagoglarni kasbiy tayyorlash uzluksnz ta’lim tizimida amalga
oshiriladi. Ijtimoiy pedagoglarni kasbiy tayyorlash ikki turdagi o‘quv yurtlarida
olib boriladi: o‘rta kasbiy ta’lim muassasalari (litsey va kollejlar) va oliy kasbiy
ta’lim maktablari (Institut va universitetlar). O‘rta kasbiy ta’lim muassasalarida
kichik sinflarla va maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyalanuvchi bolalar
bilan ishlovchi pedagoglar tayyorlanadi. O‘rta ma’lumotli pedagoglarning asosiy
vazifasi bolalarga qiyin vaziyatlarpi singab o‘tishda yordam beradi, bolalarning
ishonishiga ko‘maklashuvchi faoliyat turlarini tashqillashtirish.
Bolalarning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, ularning ota—
onalari bilai hamkorlik qilish, o‘z malakasini oshirish maqsadida mustaqil
ravishda o‘qib borishdan iboratdir. O‘rta kasbiy ta’lim bilim yurtini tugatgach,
ular oliy ta’lim muassasida o‘z o‘qishini davom ettirishi mumkin. Ijtimoiy pedagog
faqat o‘qituvchi emas, bola qanday o‘qiyotganini va rivojlanayotganini
tushunadigan va his etadigan shaxsdir. U bola hayotini, kechinmalarini xuddi
o‘zinikidagidek tushunadigan va uning ma’naviy, madaniy, axloqiy rivojlanishida
yo‘llanmalar bera oladigan mutaxassis bo‘lmogi kerak. Shuning uchun haqiqiy
pedagog faqat o‘z fanini bilibgina kolmay, ayni vaqtda bolalar va kattalar bilan
ijodiy muloqot qila oladigan, o‘z ustida ishlaydigan inson bo‘lishi muhim
ahamiyatga ega.
Ta’lim jarayonini ijtimoiylashtirish natijasida o‘quvchi inson mohiyatini
anglaydi. O‘z hayoti dovomida inson to‘g‘risida hosil qilingan tushunchalar
asosida, shaxs haqiqiy fukaro bo‘lib yetishadi. Insonparvarlikka asoslangan ta’lim
7

– ijtimoiy fanlar va yondosh fanlarning funksiyalarini kengaytiradi, ta’lim
jarayonini, mutaxassis shaxsi va uning dunyokarashi yaxlitligini ta’minlaydi.
Ta’limni insonparvarlashtirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad yoshlarga tegishli
bilim, ko‘nikma, malaka, malaka berish, ularning insoniy dunyokarashini
shakllantirishdan iborat. U bo‘lajak fukarolar tomonidan insonlar faoliyatining turli
sohalarida insonparvarlik g‘oyasi va kadriyatlarini amalga oshirishning asosi bo‘lib
xizmat qiladi. Ta’limda metodologik xayot tajribasiga ziddiyatli holatlarda ijtimoiy
moslashuv modelini ishlab chiqishni taqozo etadi:
- ijtimoiy–shaxsiy hayot tajribasiga asoslangan muntazam davom etadigan
jarayon hisoblanadi;
- real vaziyatdan kelib chiqib, ziddiyatli xolatlarida ijtimoiy moslashuv
modelini ishlab chiqishni takozo etadi;
- mavjud amaldagi xolatga doim moslashish jarayoni hisoblanadi;
- shaxslararo aloqalarni kamrab oladi;
- shaxsning shakllanish jarayonini yo‘naltiradi.
8

1.2. Psixokorreksiyani amalga oshiradigan psixolog-konsultant va
psixologning kasbiy deformatsiyasi va kasbiy “portlashi”ning alohida
jihatlari.
Mеhnatga moslashish (ko`nikish) − bu shaxsning yangi mеhnat vaziyatini
o`zlashtirishining ijtimoiy jarayoni bo`lib, unda shaxs va mеhnat muhiti bir-biriga
faol ta'sir ko`rsatadi va moslashuvchi-moslashtiruvchi tizimlar hisoblanadi. Inson
ishga kirar ekan, muayyan mеhnat tashkilotining kasbiy va ijtimoiypsixologik
munosabatlari tizimiga faol kirishib kеtadi, o`zi uchun yangi bo`lgan ijtimoiy
vazifalarni, qadriyatlar va normalarni o`zlashtirib oladi, o`zining alohida tutgan
yo`lini tashkilot (mеhnat jamoasi)ning maqsad va vazifalari bilan moslashtiradi, bu
bilan o`zining xulqini mazkur korxona yoki muassasaning xizmat yo`l-yo`riqlariga
bo`ysundiradi.
Biroq inson ishga kirishda avvaldan qaror topgan muayyan maqsadlar,
qadriyatli muomala yo`nalishiga ega bo`ladi, shularga muvofiq korxonaga bo`lgan
o`z talablarini shakllantiradi, korxona esa o`z maqsadlari va vazifalaridan kеlib
chiqib, xodimga, uning xulq-atvoriga o`z talablarini qo`yadi. Xodim va korxona
o`z talablarini amalga oshira borib, o`zaro bir-birlariga ta'sir ko`rsatadilar, bir-
birlariga moslashadilar, buning natijasida mеhnatga moslashuv jarayoni amalga
oshiriladi.
Shunday qilib, mеhnatga moslashuv − shaxs va uning uchun yangi bo`lgan
ijtimoiy muhit o`rtasidagi ikki tomonlama jarayondir. Psixologiya tarixidan
ma'lumki, kasbiy dеformatsiya masalasi o`tgan asrning 20-30-yillaridanoq
o`rganila boshlangan. Bu borada kasbiy intilish, mеhnat ishonchliligini ta'minlash,
mеhnat qobiliyatini oshirish muammolari, shuningdеk, kasbiy faoliyatdagi noqulay
sharoit bilan bog`liq vaziyatlar tadqiq etilgan ilmiy izlanishlarni ko`rish mumkin.
Ammo shaxsning profеssional dеformatsiyasi masalalariga birmuncha kam e'tibor
qaratilgan. Holbuki 1930 yillarda psixotеxnik
9

S.G.Gellеrshtеynning yozishicha, kasbiy faoliyatning mazmuni xodimlarning
u yoki bu vazifani bajarishlari bilan emas, balki organizmni kasbning ma'lum
jihatlariga moslashishi bilan bog`liqdir. Ishchi xodim organizmi va tashqi ta'sirlar
o`rtasida to`xtovsiz o`zaro ta'sirlashuv sodir bo`ladi. Shu tufayli xodimning faqat
tanasida emas, balki psixikasida ham dеformatsiya kuzatiladi.
Dеformatsiya tushunchasi, odatda, organizmga ta'sir etuvchi va unda muhim
xaraktеr xususiyatini hosil qiluvchi o`zgarish sifatida talqin qilinadi. Ko`pgina
tadqiqotchilar “Inson-inson” tipidagi kasblarda kasbiy dеformatsiyaning paydo
bo`lishi va shakllanishini ta'kidlaydilar.
Konkrеt mеtod va mеtodikalarni chuqur o`zlashtirish shaxsning kasbga doir
dеformatsiyasini oldini olishga yordam bеradi. Bunday shaxsga doir
dеformatsiyalarga “kuyib ado bo`lish” sindromini kiritish mumkin.
“Kuyib ado bo`lish” sindromi o`z ishida xususiy, shaxsga doir zahiralardan
foydalanuvchi turli toifalardagi mutaxassislarda uchraydi.
U kasbdagi zo`riqish sababli yuzaga kеlib, emotsional, jismoniy va kognitiv
holsizlik bilan haraktеrlidir.
Bunday sindromni vujudga kеlishiga: mutaxassisning shaxsiy yеchilmay
qolgan muammolari;
Hamkasblari tomonidan kam qo`llab-quvvatlangan holda ular tomonidan
yuqori talablar qo`yilishi;
Motivatsiyasi past guruhlar bilan ishlash oqibatlari;
Ish samaradorligining pastligi;
Turg`unlik;
Profеssional bilimlarining oshkor bo`lishidan qo`rqish;
Ish tajribasini o`rgatish va targ`ib etishga yo`l qo`yilmasligi kabilar sababchi
bo`lishi mumkin.
Deformatsiya sabablari va ularning dinamikasi
Insonning muayyan mеhnat muhitiga moslashuvi uning rеal muomalasida,
mеhnat faoliyatining aniq ko`rsatkichlarida: mеhnat samaradorligida, ijtimoiy
axborot va uning amalda ro`yobga chiqarilishida, faollikda namoyon bo`ladi.
10

Mеhnatga moslashish birlamchi bo`lishi (xodimning mеhnat muhitiga kirishida) va
ikkilamchi (kasbni almashtirgan va almashtirmagan holda ish o`rnini
almashtirishida yoki muhitning jiddiy ravishda o`zgarishida) bo`lishi mumkin.
Ular murakkab tuzilishga ega bo`lib, kasbiy, ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy-
tashkiliy, madaniy-maishiy va psixofizik moslashuvdan iboratdir.
Kasbiy moslashuv shaxsning kasbiy ko`nikmalar va malakalarni muayyan
darajada egallashida, unda ayrim kasbiy jihatdan zarur xislatlarning shakllanishida,
xodimning o`z kasbiga nisbatan barqaror ijobiy munosabatda bo`lishining
rivojlanishida ifodalanadi. Kasb sohasidagi ish bilan tanishuvida, kasb mahorati
ko`nikmalarini, mahoratini egallashda, funksional vazifalarni sifatli bajarishida va
mеhnat sohasidagi ijodkorlikda namoyon bo`ladi.
Ijtimoiy -psixologik moslashuv mеhnat tashkiloti (jamoasi)ning
ijtimoiypsixologik xususiyatlarini o`zlashtirishda, unda qaror topgan o`zaro
munosabatlar tizimiga kirishda, uning a'zolari bilan o`zaro ijobiy hamjihat
bo`lishda o`z ifodasini topadi.
Ijtimoiy-tashkiliy moslashuv korxona (jamoa)ning tashkiliy tuzilishi,
boshqaruv tizimi va ishlab chiqarish jarayoniga, hizmat ko`rsatish tizimini, mеhnat
va dam olish rеjimini o`zlashtirishni bildiradi.
Madaniy-maishiy moslashuv − bu mеhnat tashkilotidagi turmush
xususiyatlari va bo`sh vaqtni o`tkazish an'analarini o`zlashtirishdir. Bu moslashuv
xususiyati ishlab chiqarish madaniyati darajasi, tashkilot a'zolarining umumiy
rivojlanishi, ishdan bo`sh vaqtdan foydalanish xususiyatlari bilan bеlgilanadi.
Psixofiziologik moslashuv − bu xodimlar uchun mеhnat vaqtida zarur
bo`ladigan shart-sharoitlarni o`zlashtirish jarayonidir. Zamonaviy ishlab
chiqarishda faqat tеxnika va tеxnologiya emas, balki ishlab chiqarish sharoitidagi
sanitariyagigiеna normalari ham ma'naviy jihatdan eskirib boradi. Mеhnatning
sanitariyagigiеna sharoitlarini, xodimlar turmushini yaxshilash, tobora ko`proq
miqdorda qulay va zamonaviy uy-joylar, kiyim-boshlar, pardoz-andoz
ashyolarining paydo bo`lishi ishlab chiqarish faoliyatiga ta'sir qilmasdan qolmaydi.
Hozirgi zamon xodimi sub'еktiv ravishda qabul qilinadigan sanitariya-gigiеna
11

shinamligidan, mеhnat maromidan, ish o`rnidagi qulayliklar va hokazolardan
ozgina bo`lsa ham chеtga chiqilishiga juda sеzgirlik bilan qaraydi.
Ko`pgina tadqiqotlarning ko`rsatishicha, ishchilar uchun sanitariya-gigiеna
shinamligi shart-sharoitlari kеskin bo`lib turadi va ular buni og`rinib qabul
qiladilar.
Psixolog kasbida boshqa kasb egalariga nisbatan dеformatsiya ertaroq
namoyon bo`ladi. Psixolog kasbiy dеformatsiyasining ko`rinishlaridan biri – o`z
xulq-atvori ustidan qattiq nazoratning shakllanishidir. Psixologik maslahat,
guruhiy mashg`ulotlar, psixotеrapеvtik sеanslar trеninglar, ekspеrimеntlar chog`ida
o`z xulq-atvorini – so`zini, jеst va tana holatlarini nazorat qilishi lozim. Ammo bu
ko`nikma noformal va odatiy munosabatlarda ham avtomatik ravishda namoyon
bo`ladi.
Psixolog doimo suhbatdoshining tana harakatlariga, ko`z qarashlariga, xatto
nafas olishning chuqurligi va chastotasidagi o`zgarishlarga ham e'tiborli bo`ladi.
Kasbiy “instinkt”ga muvofiq bunga ehtiyoj sеzilmasada, doimo qarshisidagi
insonning holatini baholab, psixologik diagnoz qo`yadi.Bu holat ba’zan bir qancha
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Kasbiy deformatsiya turlari
E.F.Zееr va E.E.So`manyuklarning tadqiqotlariga ko`ra kasbiy dеformatsiya 4
ko`rinishda amalga oshadi:
Umumkasbiy dеformatsiya – “odam-odam” tipidagi kasblarga xosdir. Ushbu
shaxs xususiyati va kasbiy faoliyat bilan bog`liq holat ish stajiga ham aloqador
bo`lishiga qaramay dеformatsiyaning darajasi turlicha kеchadi. Masalan,
shifokorlarda bеmor shikoyatlariga nisbatan emotsional indеffеrеntlikni aks
ettiruvchi “qayg`urishdan charchash” sindromi namoyon bo`ladi. Umumkasbiy
dеformatsiya xususiyatlarining jamlangan holda namoyon bo`lishi ma'lum kasb
egalarining birbiriga o`xshashiga va tanishning osonlashuviga olib kеladi.
1.Maxsus kasbiy dеformatsiya – kasbning ma'lum mutaxassisliklariga
moslashish jarayonida sodir bo`ladi.
12

2.Har qanday kasb bir qancha mutaxassisliklarni o`z ichiga oladi. Har bir
mutaxassislik o`zining dеformatsiyalari yig`indisiga ega.
Masalan, tеrgovchida shubhalanuvchanlik, opеrativ ishchida faol agrеssivlik
va h. Turli mutaxassisliklarga ega shifokorlarda ham o`ziga xos dеformatsiya hosil
bo`ladi.
3.Kasbiy tipologik dеformatsiya – shaxsning individual psixologik
xususiyatlari (tеmpеramеnt, xaraktеr, qobiliyat) hamda faoliyatlarining psixologik
tuzilishi o`rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi.
Buning oqibatida quyidagi xususiyatlar namoyon bo`lishi mumkin:
-shaxsning kasbiy yo`nalganlik dеformatsiyasi:
-faoliyat motivatsiyasining o`zgarishi (motivning maqsadga
yo`naltirilganligi), qadriyatlar tizimining qayta tuzilishi, pеssimizm, yangiliklarga
ishonchsiz munosabat.
-ma'lum bir qobiliyat asosida shakllangan dеformatsiya (tashkilotchilik,
kommunikativlik, intеllеktuallik va b.).
Masalan, talabgorlik darajasining oshishi, o`ziga-o`zi yuqori baho bеrish,
narsissizm.
-xaraktеr xususiyatlariga asoslangan dеformatsiya: indеffеrеntlik, lavozimga
intilish, rolli ekspansiya, dominantlik. Dеformatsiyaning ushbu guruhi turli kasb
egalarida shakllanadi va ma'lum bir kasbiy yo`nalishga ega emas.
3.Individuallashgan dеformatsiya – uzoq yillar davomida olib borilgan kasbiy
faoliyat natijasida ma'lum bir kasbiy muhim, ba'zan nomuhim xususiyatlar ham
shakllanishi mumkin. Bu holatlar haddan ziyod mas'uliyatlilik, o`ta vijdonlilik,
gipеraktivlik, kasbiy fanatizm va entuziazm ko`rinishida namoyon bo`lishi
mumkin.
13

II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGNING KASBIY FAOLIYATI VA SHAXS
DEFORMATSIYASI KASBIY SHAXS DEFORMATSIYASI
2.1. Ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining xususiyatlari va vazifalari.
Ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining xususiyatlari — "Ijtimoiy pedagog"
mutaxassisi "pedagog" so‘zidap olingan bo‘lib, avvalo o‘qituvchi ma’nosini
anglatadi. Shu bois mazkur lavozimning joriy etilganidan sung aynan
o‘qituvchilarning birinchi ijtimoiy psdagoglar bo‘lgani ajablanarli emas. Ijtimoiy
pedagoglarni qayta tayyerlash bo‘yicha kurslar tinglovchilarinipg aksariyat
k;ismini dam o‘qituvchilar tatiqil etadi. Yana shuni ta’kidlamok. joizki, ijtimoiy
psdagoglarnipg kasbiy taysrgarligi kam pedagogik oliy o‘quv yurtlarida amalga
oshiriladi. Darhaqiqat, pedagog na o‘qituvchining kasbiy faoliyatida ko‘pgina
umumiyliklar mavjud. Bu ikkala kasbning ham obyektn bola, uning rivojlanishi va
ijtimoiy shakllanishidir. Bu narsa ularning yaqinligini yana bir bor tasdshdshydi.
O‘z navbatida mazkur mutaxassiliklarping kasbiy faoliyati ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini aniq;lashga imkon beruvchi bir qator tafovutlarga ham ega.
O‘qituvchi o‘zining asosiy ta’lim berish vazifasini bajarar ekan, yosh avlodga
bilim va jamiyat tomonidan orttirilgan ijtimoiy madaniyat tajribasini o‘rgatadi.
Ushbu jarayonda bola tarbiyalanadi va shakllantiriladi. Ijtimoiy pedagogning
diqqat markazida esa bolani jamiyatga moslashib kstishiga yerdam berishdir.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat
Pedagogik faoliyat-ta’lim va tarbiya orqali ijtimoiy-madaniy tajribani
berishga yo‘naltirilgan kasbiy faoliyat turidir. Bu faoliyat ta’lim standartlari. o‘quv
rejalari, dasturlari bilan belgilanadi. Ijtnmoiy pedagogik faoyaiyat-bolaga
ijtimoiylashuvi jarayonida (bolaning jamiyatga kirishi) yordam ko‘rsatishga
qaratilgan kasbiy faoliyat turidir. Bola bilan bo‘lishi mumkin turli xil ta’lim
muassasalari, tashqilotlari, birlashmalari, ijtimoiy pedagoglar bilan amalga
oshiriladi.
14

Ijtimoiy pedagogik faoliyat har doim, ya’ni aniq. bir bolaga va ijtimoiylashuv,
jamiyatga integratsiya jarayonida yuzaga keladigan muamolarini hal etishga
yunaltirilgan bo‘ladi.
Kasbiy faoliyat tuzilmasi-har qanday faoliyat o‘z tuzilmasiga egadir.
Ular faoliyat elementlarining o‘zaro bog‘liqligini va o‘zaro shartlaripi apikdaydi.
Ijtimoiy pedagog faoliyati to‘z ilmasi quyidagi komponstlardan iborat: subyekt
(faoliyatni amalga oshiruvchi tomon), obyekt (faoliyat yunaltirilgan tomon),
maqsad (faoliyat orqali nimaga intilinadi), vazifa (faoliyat orqali nimalar amalga
oshiriladi), vositalar(faoliyat kaysi usul yoki texnika yordamida amalga oshiriladi).
Ijtimoiy pedagog faoliyatining obyekti jamiyatga moslashish jaraynidagi yordamga
maqsad bolalar va yeshlardir. Bu toifaga intellektual, ruxiy, ijtimoiy nuk;soni bor
bolalar, shuningdek, jismoniy, ruxiy yeki akliy shakllanishi bo‘zilgan bolllariing
katta qismi (ko‘zi ojiz, kar—sokov, akliy ojiz va borlalar stsrsbral falajligiga
chalingaplar) kiritiladi. Ular jamiyatning alohida mexriga maqsaddir. Agar
bolaning jamiyatdagi shakllanishi normal kechsa, unda ijtimoiy pedagog yordami
zarur bo‘lmaydi. Bordiyu, ota-onalar va maktab uning shakllanishi, tarbiyalanishi
va ta’lim olishini ta’minlay olmasa, u holda ijtimoiy pedagog xizmati kerak
bo‘ladi. Ijtimoiy pedagog faoliyatining maqsadi bolaning ruxiy yengilligi va
xavfsizligi uchun sharoit yaratish, uning oilasi, maktabi va atrofidagi unga salbiy
ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan ogohlantiruvchi va ularni yengib o‘tuvchi ijtimoiy,
xukuqiy, ruxiy, tibbiy va pedagogik muammolarni kompleks ravishda hal etish
maqsadida turli mutaxassilar (ruxiyatshunoslar, tibbiy xodimlar, ijtimoiy xodimlar
va yuristlar) hamda ma’muriy organlar va idoralarning (ta’lim, sog‘liqni saklash,
ijtimoiy himoya sohasidagi) mazkur masalaga yo‘naltirilgan say’i-harakatlarini
muvofiqlashtirib turishda vositachi bo‘la olishi kerak. Ijtimoiy pedagog
faoliyatidagi muhim yunalish-bu BMT konvensiyasida e’lon qilingan bolaning
yashashga, sog‘lom shakllanishga, ta’lim olishga, o‘z qarashlarini erkin ifoda
etishga, kamsitishning har qanday turidan himoyalashga qaratilgan huquqlarini
himoya qilishdir. Ijtimoiy pedagog faoliyatidagi yana bir yo‘nalish-bu bolani
shakllanishiga ko‘maklashuvchi ijtimoiy loyihalar va dasturlar, xususiy
15

tashabbuslarni ishlab chiqishda ishtirok etishdir. Shunday qilib, ijtimoiy pedagog
faoliyatiga quyidagi vazifalarni biriktirish mumkin:
— tashhis kuyish
— bashoratchilik
— vositachilik
— to‘g‘rilash va qayta tiklash
— himoyalash
— ogohlantirish va profilaktik
— evristika (ijodiy fikrlash)
Pedagogning barcha faoliyati vositalar yordamida amalga oshiriladi. Bular
safiga maqsadga erishishda zarur bo‘ladigan barcha harakatlar, predmetlar,
qurollar, usullar va texnologiyalarni kiritish mumkin. Ijtimoiy pedagog kasbiy
faoliyat subyekti sifatida: shaxsiy tavsif va kasbiy omilkorlik. Ijtimoiy
pedagogning shaxsiy tavfsifnomasi ko‘rib chiqiladigan bo‘lsa, avvalo mazkur
faoliyat subyektini o‘z sohasini mukammal biluvchi mutaxassini belgilab
olishimiz zarur bo‘ladi. U bola hayotidagi ijtimoiy va boshqa qiyinchiliklarni
chukur farklay biladi va unga yordamga kela oladi. U umumnazariy va maxsus
bilimlarga malaka va ko‘nikmalarga, ma’lum darajadagi qobiliyatga ega bo‘ladi.
xo‘sh ijtimoiy pedagog kim. Uning ruhiy surati va shaxsiy tavsifnomasi qanday?
Qaysi sohalar uning faoliyati doirasiga tsgishli. U boshqa kasb egalaridan nimasi
bilan farq qiladi. Kundalik xayotda biz kasb inson ongida, uning xatti-harakatlarida
va dunyoqarashida o‘ziga xos iz qoldirishiga guvoh bo‘lamiz. Psixologiyada bu
narsa "kasbiy mentallik" deb ataladi. Mentallik-bu insonning olamga munosabatini
va uning kundalik hatti-harakatlarini aks ettiruvchi ma’lum ijtimoiy—ruhiy
qarashlar va qadriyatlar majmuidir. Mentallik o‘zida individning ijtimoiy va
madaniy tajribasini mujassamlashtirgan bo‘lib, insonning k;aysi ijtimoiy qatlamga,
yoshga, jinsga, millatga va kasbga mansubligi bilan aniqlanadi. Psixologik
tadqiqotlarda kasbiy mentallik ma’lum bir kasb egalariga xos bo‘lgan xususiyat
sifatida e’tirof qilinadi.
16

Hozirgi pedagogning muhim vazifalaridan biri milliy istiqlol g‘oyasini bolalar
va o‘quvchilar ongida shakllantirish tadbirlari va mexanizmlarini ishlab chiqib, uni
amalga oshirishdan iboratdir. Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov shunday degan
edi: ‘‘Endigi vazifamiz shundan iboratki, milliy istiqlol g‘oyasi tushunchalari
asosida keng jamoatchilik, ziyolilar, ilm–fan va madaniyat namoyandalari, avvalo,
ma’naviy–ma’rifiy soha xodimlari milliy mafkurani takomillashtirish, uning asosiy
tamoyillarini odamlar qalbiga va ongiga singdirishga qaratilgan ishlarni yangi
bosqichga zarur’’. Mana shuning uchun ham yaratiladigan qo‘llanmalar
mazmunida milliy istiqlol g‘oyasi asosiy o‘rinni olishi lozim.
Oliy ta’lim muassasalarida pedagoglar ikki bosqichda o‘qitiladi.
Birinchi bosqichda ya’ni bakalavriatda mutaxassis o‘zi tanlagan soha buyicha 4 yil
davomida ta’lim oladi. Ikkinchi bosqich magistraturada davom ettiriladi. "Ijtimoiy
pedagog" sohasiga tegishli barcha mutaxassilarning ham o‘ziga xos xususiyatlari
mavjud bo‘ladi. Bir qator tadqiqotchilar ularning shaxsiy tavsifnomasi sifatida
individual—ruxiy xususiyatlar va maxsus qobiliyatlarni ko‘rsatmokda.
Kuzatuvchanlik, vaziyatga qarab tez yo‘lga tusha bilish, fahm— farosat bilan seza
olish, o‘zini boshqa odam o‘rniga qo‘ya olish va uning hissiyotlarini tushuna
bilish, o‘zini boshqara olish va refleksiya (fikr yuritib uni tahlil qilish) maxsus
qobiliyatlar jumlasidandir. Shuningdek ijtimoiy pedagog dilkashlik, odamlar bilan
ishlay olish, qiziqqonlik, o‘z fikrini o‘tkaza olish, baxsli vaziyatlarda yo‘l topa
bilish, tirishqoqlik kabi ijtimoiy sohaning barcha xodimlariga xos xususiyatlarga
ham ega bo‘lmoki darkor. xorijiy tadqiqotchilar ham pedagogning individual-ruxiy
xususiyatlari to‘g‘risida o‘z fikrlarini bildiradi. Masalan, Buyuk Britaniyalik
olimlar bunday xususiyatlar qatoriga yuqori darajadagi akliy salohiyatga egalik,
tartiblilik va o‘z-o‘zini boshqara bilish, jismonan kuchlilik, odamlarga qiyin
vaziyatlarda yordam bera olish, chidamlilik, sezgirlik kabilarni kiritadi. AQShning
mashxur psixologlaridan sanalgan J. xoland o‘zining "o‘ziga yunaltirilgan
kidiruv" metodikasida ijtimoiy soha kasbi egasiga xos xususiyatni ko‘rsatgan.
Bo‘lar realistlik (haqkoniylik), tadqiqotchilik, artistlik, ijtimoiy, tadbirkorlik,
konventsional xususiyatlardir. U ijtimoiy pedagogga xos insonparovarlik, ideallik,
17

mas’uliyatlilik, axloqlilik, xushmuomalalik, iliklik, odoblilik, o‘zgalarni do‘st tuta
olish kabi xususiyatlarni ham ko‘rsatadi. Ijtimoiy pedagog kasbi insonlar
o‘rtasidagi munosabatlar tizimida faoliyat yurituvchi ko‘pkirrali soha bo‘lib,
pedagogning kaysi ishda ishlashidan kat’iy nazar odamlar bilan va avvalo bolalar
bilan ishlashga yunaltirilgan. muloqot jarayonida pedagog ko‘pli ruxiy og‘irlikni
va charchoqni o‘zida sinashiga to‘g‘ri keladi. Shu bois uning asab tizimi ham
mustahkam bo‘lishi darkor. Bu narsa unga ijtimoiy-pedagogik, ruxiy—terapevtik
jarayonlarda emotsional qiyinchiliklar bilap to‘qnashuvda yordam beradi. Ijtimoiy
pedagogga xos yana bir xarakter bu "Men -obrazidir" Bu narsa pedagogning o‘ziga
nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishini hamda boshqalar tomonidan o‘ziga yuqori
baho berilishini ifodalaydi. Mazkur harakter pedagogga boshqa odamlar bilan
erkin muloqot qilish va ularni oson qabul qilish imkonini beradi. Ijtimoiy
pedagogning quyidagi shaxsiy fazilatlarini alohida ajratishimiz mumkin:
- Insoniylik xususiyatlari (mehribonlik, boshqalar manfaatini ustun
qo‘yish, o‘z shaxsiy kadr-qimmati hissi)
xususiyatlar (ruxiy barqarorlik, yuqori darajadagi hissiy va irodaviy
xususiyatlar)
— ruxiy tahlilchilik xususiyatlari ( o‘zini idora qila olish, o‘ziga tanqidiy
qarash, o‘zini baxolay olish)-ruxiy-pedagogik xususiyatlar ( kirishuvchanlik,
gapga chechanlik.)
Yuqorida keltirilgan xususiyatlar bilan tanishar ekanmiz, har qanday odam
ham ijtimoiy-pedagogik faoliyatni olib borish qobiliyatiga ega bo‘lavermasligiga
ishonch hosil qilamiz. Har bir pedagogning kasbiy omilkorligi, ya’ni uning o‘z
faoliyatini olib borishga amaliy va nazariy tomondan tayyorligi me’yoriy-xuquqiy
hujjatlar yordamida tartibga olinadi. Mazkur hujjatlar o‘z ichiga mutaxassis
pedagogning kasbiy majburiyatlarini, mehnat tavsifnomasini, bilim va malakasini
oladi. Rezyume (qisqacha xulosa)
IJTIMOIY ISH – aholining ijtimoiy himoyalanmagan qatlamlariga yordam
ko‘rsatish hisoblanadi. Ijtimoiy ishlarning obyekti inson hisoblanadi, lekin hamma
emas, balki faqatgina muammolari bo‘lganlari (ekologik, ijtimoiy, texnogen,
18

millatlararo keskin o‘zgarishlar, bo‘z ilishlar natijasida) yoki sog‘lom bo‘lmagan,
jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lganlar hisoblanadi.
Madaniyat-jamiyatning tarixiy malum bir rivojlanish darajasi., ijtimoiy
kuch, inson kobilyati, odamlar hayotiy faoliyati shaklini tashqil etish usuli, asosan
ular tomonidan yaratilajak maddiy va manaviy kadiryatlar bilan belgilanadi.
Muruvvat ko‘rsatish–maqsadlarga yordam, xayriya-saxovat alohida shaxslar
yoki tashqilotlar tomonidan maqsadlarga, yoki aholi guruhlariga beminnat yordam
berish. Raxm-shavqat, marhamat, raxmdillik, barchaga yordam berish, yoki
o‘zgalarni kechirish, g‘amxo‘rlik qilish, insonparvarlik.
Xayriya – (maqsadlarga yordam, xayr-saxovat) – maqsad odamlarga yoki
aholining ijtimoiy guruhlariga xususiy shaxslar, yoki tashqilotlar tomonidan bepul
yordam ko‘rsatish.
Mehribonlik ( Miloserdiye) – (mehr-sahovat) (raxm-shavqat, marhamat,
rahmdillik) – rahmdillik, odamiylik, insonparvarlik yuzasidan kimgadir yordam
ko‘rsatish, yoki kimnidir kechirish, avf etish.
"Kasbiy majburiyatlar" -Bolalarni ijtimoiy himoya, qo‘llab-quvvatlash,
hamda bu borada xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar to‘g‘risida zarur axborotlar
bilan ta’minlanadi.
-Inson va bola xuquqini himoya qilishga qaratilgan, turli toifadagi bolalarning
haq-huquqlarini ta’minlashga, bolalarni huquqiy jihatdan tarbiyalashga
yo‘naltirilgan ijtimoiy-huquqiy yordamni ko‘rsatish.
-Ruhiy va emotsional yordamga maqsad bolalarga ijtimoiy-reabilitatsion
yordam ko‘rsatish.
-Kam ta’minlangan oilalarda yashovchi bolalarning maishiy hayotini
yaxlitlash maqsadida ularga ijtimoiy yordam ko‘rsatish.
-Bemor bolalarga zarur tibbiy—ijtimoiy yordamni ko‘rsatish. Alkogolizm,
giyohvandlik bilan shug‘ullanuvchi voyaga yetmaganlarni davolash. Ijtimoiy
pedagogdan quyidagicha kasbiy bilimlar talab etiladi :
-O‘z faoliyatining me’yoriy—huquqiy asosini (qonunlar, farmonlar, karorlar
va yuriknomalar), ijtimoiy pedagogika nazariyasi va tarixini, turli muhitlarda turli
19

toifa bolalari bilan ishlashning mstodikasini va tsxnologiyasini, bola shaxsini,
uning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy shakllanishini o‘rganuvchi psixologiya’ni;
odamlarning uyushma va guruhlari (Oila, maktab va mehnat kollektivi)ni
o‘rganuvchi sotsiologiya’ni; o‘z kasbiy tadqiqot faoliyatini ijtimoiy boshqarish va
rejalashtirish metodini bilish. va quyidagi kasbiy malakalar talab etiladi: Taqlid
qila olish qobiliyati. Bolaning shakllanishida unga muhitning salbiy va ijobiy ta’sir
ko‘rsatuvchi harakatlarini aniqlab tahlil qila bilish;
Bashoratchilik qobiliyati: faoliyat olib borish usullarini belgilab olib uni aniq.
maqsad tomon yo‘naltirish, duch kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldindan
ko‘ra bilish va hisobga olib, vaktni to‘g‘ri taksimlash; Loyihalashtira bilish—
faoliyatni aniq bir loyixa asosida, tarbiyalanuvchining shart—sharoitlari va mavjud
muhit talablarini hisobga olib, aniq bir tartibda olib borish, o‘z faoliyatining har
bir bosqichida ijobiy va salbiy natijalarini to‘g‘ri tahlil qila olish; kirishuvchanlik,
ya’ni bolani eshitish va tinglay olish, bola bilan muloqot jarayonini osonlashtirish,
bola muammosini to‘g‘ri tushunish uchun zarur axborot va
ma’lumotlarni to‘plash.
Ijtimoiy pedagog faoliyati sohalari ijtimoiy pedagog lavozimi bugungi kunda
ikkita idorada — ta’lim muassalarida va yoshlar ishi buyicha muassalarda
joriy etilgan. Yoshlar ishi bo‘yicha idoralarda mazkur lavozim 8 xil muassasada
ro‘yxatga kiritilgan. Bular: bolalar klublari, bolalar ijodi markazlari, yoshlar
yotokxonasi, o‘smirlar dam olish maskanlari, yoshlar ta’lim markazlari, kasbiy
yo‘naltirish markazlari, bandlik markazlari, bolalar va yoshlar mehnat birjalaridir.
Ta’lim sohasida esa pedagog 6 xil muassasa ruyxatiga kiritilgan. Bular:
maktabgacha tarbiya tashqilotlari, umumta’lim muassalari, umumta’lim
internatlari, boquvchisini yo‘qotgan bolalar uchun umumta’lim idoralari, maxsus
ta’lim muassalari, boshlang‘ich kasbiy ta’lim muassalaridir. Ijtimoiy pedagog
lavozimi mazkur ikki idorada joriy etilgan bo‘lsada, aslida ularga bo‘lgan talab
yana ham kengrok. Bunday lavozim deyarli barcha ijtimoiy sohalarda joriy etilgan.
Ular sog‘likni saqlash muassalarida (ruhiy nosog‘lom, giyohvand bolalar uchun),
aholini ijtimoiy himoyalash muassasalarida (imkoniyati cheklangan o‘smirlar
20

reabilitatsiya markazlarida, voyaga yetmaganlar reabilitatsiya markazlarida), ichki
ishlar organlari tarmog‘idagi muassalarda ko‘rish mumkin.
Ijtimoiy pedagogik ishlar faol g‘oyaviy – axloqiy imkoniyatlarga ega, u shaxs
xulkida paydo bo‘lgan salbiy elementlarga qarshi kurashda muhim omilga
aylanadi. U ijtimoiy fikrni shakllantirish yo‘li bilan jamoada sog‘lom ma’naviy –
axloqiy muhit hosil qilishga ta’sir ko‘rsatadi, ilg‘or ijtimoiy qadriyatlarni
mustahkamlaydi, shaxs qadr – qimmatini ta’mindaydi, qonunni xurmat qilishga
o‘rgatadi. Bu ayniqsa bugungi kunda, jamiyat ma’naviy yangilanish jarayonini
boshidan kechirayotgan bir davrda muhim ahamiyatga ega. Tarbiyaviy faoliyatning
muhim rezervlaridan yana biri – ommaviy targ‘ibot bilan bog‘liq bo‘lib, g‘oyaviy
– tarbiyaviy ishlarning barcha shakllarida gayrat va tashabbus talab etildi. Bunda
davlat va jamoat tashqilotlari tomonidan ommaviy – tashqiliy tadbirlar o‘tkazish,
kechalar, bayramlar, rasm – rusmlar, urf – odatlar, jumladan «Navro‘z», «xotira va
qadrlash kuni» va boshqa tadbirlar muhim ahamiyatga ega. Ommaviy ishlarda
ijtimoiy – tarbiyaviy muvaffaqiyatlarga ommaning ijtimoiy – madaniy faoliyat
yo‘nalishini chuqur anglagan holdagina erishish mumkin. Bu birinchi navbatda.
Pedagogik tamoyillar asosida ma’rifiy muassasa ishlarini tashqil etishda va
metodikasida o‘z ifodasini topadi. Tadbirlarni faqat g‘oyaviy yunalishini emas,
ayni choqda ijtimoiy – pedagogik, ijtimoiy – psixologik mohiyatini anglash,
tashqiliy ishlarda uning mexanizmlarga taya’nish zarur. Ijtimoiy pedagogik va
ijtimoiy xodimlar faoliyati astasekin kengayib, biri ikkinchisini tuldira bordi.
Ijtimoiy – pedagogik boshqaruv va ijtimoiy jarayonlarni nazorat qilish obyekti
sifatida yoshlar jinoyatchiligining oldini olish maktab, ichki ishlar bo‘limi, voyaga
yetmaganlar jinoyatchiligiga qarshi ko‘rash organlarining birgalikdagi tadbirlari
tizimi doirasida amalga oshirilishi kerak. Shundan kelib chiqib dastlabki talablar
olg‘a suriladi: mazkur faoliyat samaradorligi uchun xizmat qiladigan obyektiv
jarayonlar va hodisalarni hisobga olib borish; tarbiya’ning noqulay sharoitiga va
shaxsni noto‘g‘ri yo‘lga kirishning boshlanishiga o‘z vaktida e’tibor berish
maqsadida ijtimoiy – pedagogik istikbol metodlaridan foydalanish; o‘smir
shaxsning individual – psixologik va ijtimoiy sifatlarini hisobga olish. O‘zbekiston
21

Respublikasi ichki ishlar vazirligining 1994 yil 29 dekabrdagi 332 – sonli
buyrugining ilovasida keltirilgan metodik tavsiyalar mazkur ishlarni amalga
oshirishda muayyan yordam beradi. Tarbiyaviy faoliyatning muhim rezervlaridan
yana biri – ommaviy targ‘ibot bilan bog‘liq bo‘lib, g‘oyaviy – tarbiyaviy ishlarning
barcha shakllarida gayrat va tashabbus talab etildi. Bunda davlat va jamoat
tashqilotlari tomonidan ommaviy – tashqiliy tadbirlar o‘tkazish, kechalar,
bayramlar, rasm – rusmlar, urf – odatlar, jumladan «Navro‘z », «xotira va kadrlash
kuni» va boshqa tadbirlar muhim ahamiyatga ega. Ommaviy ishlarda ijtimoiy –
tarbiyaviy muvaffakiyatlarga ommaning ijtimoiy – madaniy faoliyat yunalishini
chuko‘r anglagan xoldagina erishish mumkin. Bu, birinchi navbatda. Pedagogik
tamoyillar asosida ma’rifiy muassasa ishlarini tashqil etishda va metodikasida o‘z
ifodasini topadi. Tadbirlarni faqat g‘oyaviy yunalishini emas, ayni chog‘da
ijtimoiy – pedagogik, ijtimoiy – psixologik mohiyatini anglash, tashqiliy ishlarda
uning mexanizmlarga taya’nish zarur. Milliy ongni uygotish va shakllantirish o‘z
ini anglaxdan boshlanadi. Milliy gurur – bu o‘z yurtining tarixini bilish, halkning
madaniy merosini himoya qilish, millliy kadriyatlarni tiklash, o‘z ligini anglash va
namoyon etish kabilarni bildiradi. 1910 – 1920 yillarda halkning eng faol vaqillari
– jadidlar ma’rifatparvarlik vositasida halkning kaddini ko‘tarish va jahon
hamjamiyatining munosib ishtirokchilari qilish g‘oyasini olg‘a surdilar. Buni
o‘rganish shunisi bilan muhimki, ularning yetuk avlodni tarbiyalash, mustaqillikni
muxofaza qilishda ma’naviy meros vazifasini utaydi. O‘zbek ziyolilari Vatan
ozodligi uchun kaxramona ko‘rashni XX asr boshlarida boshladilar, mustaqillikka
erishishda ularning roli shundaki, avvalo barcha millatlarni tinchlikda, totuvlikda
yashashga chorladilar. Ma’naviy – ma’rifatchilik ishlarini yangi bosqichga
ko‘tarish uchun barcha ta’lim muassasalarida targ‘ibot va tashvikot ishlarni
amalga oshirish zarur. Afsuski, bugungi kunda hamma o‘quvchi davlat ramzlari
ularning ma’nosi biladi, deb bo‘lmaydi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, «Milliy
ramzlarimiz bizning milliy gururimizni ko‘tarishga xizmat qiladi. Ularning har
biri ulkan darslik, tarbiya’ning kuchli vositasidir». Mana shuning uchun ham
joylarda davlat ramzlari asosida ko‘rik – tanlovlar, munozaralar o‘tkazish
22

maqsadga muvofik. Har bir odam davlat ramzlarini butunlay yoki qisman bilmay
turib, uylab ko‘rsin, shu davlatning munosib fukarosiman, shu halkning ugliman
yoki kiziman deya oladimik Milliy ongni shakllantirishda davlat ramzlarining
buyuk ahamiyati borligini tushuna oladi. Biz ulug‘ Amir Temur vasiyatini
bajarishimiz kerak: «Sizning vazifangiz ulug‘ obro‘ – xurmatimizni, millatning
baxti va farovonligini himoya qilish, ularning dardiga malham bo‘lishdan
iboratdir». Bizning eng katta yutug‘imiz o‘z boyligimizga o‘zimiz ega
bo‘lganimizdadir. Binobarin, ularda minnatdorchilik, g‘urur va ishonch
tuyg‘ularini tarbiyalashimiz kerak. Ma’naviy, axloqiy mukammallik, vijdonlilik, or
– nomuslik, yaqinlarga g‘amxo‘r bo‘lish va boshqa insoniy tuyg‘ular o‘z–o‘zidan
paydo bo‘lib kolmaydi, ularning asosida tarbiya yotadi.
Tarbiya jarayoni – uni tiklash, rivojlantirish va hayotda joriy qilish, ta’lim,
milliy, ma’naviy – axloqiy kadriyat va normalar bilan bevosita bog‘liq. Ular halk
pedagogikasi, urf – odatlari, bayramlari, o‘yinlari va boshqalarda o‘z ifodasini
topadi». Ma’naviyat va ma’rifat» markazi, «Ma’rifatparvarlar», «Oltin meros»,
«Tarixchilar», «Faylasuflar» va boshqa jamoat tashqilotlari, jamgarmalari yuqorida
kuyilgan vazifalarni hal etishga katta imkoniyatlariga egadir. Tarbiyasi «qiyin»
o‘smirlar anomalligi o‘qishda (o‘qishi qiyin, yomon kechali, dangasa) va xulkida
(intizom va tarbiyaga rioya qilmaydi) namoyon bo‘ladi. «Qiyin bolalar» -
jamiyatga zid yunalishdagi, bekaror axloqli, irodasi bush, pedagogik ta’siriga doim
qarshilik ko‘rsatib keluvchi yoshlardir. Maktab mikyosida ular Ko‘p uchramaydi
(bir sinfda ikki – uchtadan). Ammo sinf, maktab hayotiga, uning axloqiy muhitiga
jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. «Qiyin» bolalar o‘quvchilarning kam qismini tashqil etsa
ham ular o‘quv – tarbiyaviy ishlarda barkarorlikka jiddiy tusik bo‘ladilar. Ular
maktabda va undan tashkarida (oilada, kuchada, dam olish joylarida va x.k.)
tartibsizlikni vujudga keltiruvchilar hisoblanadi. Shuning uchun ham «qiyin»
bolalar maktabda ham, undan tashkarida ham o‘qituvchi va barcha jamoat
e’tiborida turishi kerak.
1. Tarbiyasi qiyin bo‘lganlarning kelib chiqishining ijtimoiy – psixologik
va psixologik – pedagogik sabab va omillarni besh guruhga ajratish mumkin:
23

2. Noqulay oilaviy muhit, ota – onalari o‘rtasidagi ziddiyatli vaziyatlar.
3. O‘qishga bo‘lgan qiziqishning pasayib ketishi va shu munosabat bilan
o‘qishdan sovib ketishi (60 – 70 % voyaga yetmagan jinoyatchilar bir sinfda ikki
yil o‘qigan).
4. Ijtimoiy faolligi past va maktab jamoasida noqulay xolat mavjud.
5. Mikromuhitning salbiy ta’siri, salbiy referent guruh ta’siri.
6. Biror faoliyat yuzasidan o‘z moyilligini, qiziqishini namoyon qilish
imkoniyati bo‘lmasligi.
Psixolog – pedagogik nuktai nazaridan o‘smirlar bilan ishlaydigan katta
yoshdagilar quyidagi qoidaga rioya qilishlari lozim: Ko‘p nasihat qilavermang;
o‘smir his – tuyg‘ularini xurmat qiling; hayotda mustaqil bo‘lishga o‘rgating; Ko‘p
dakki beravermang; do‘q – pupisa qilmang. Psixolog – pedagogik nuktai nazaridan
o‘smirlar bilan ishlaydigan katta yoshdagilar quyidagi koidaga rioya qilishlari
lozim: Ko‘p nasixat qilavermang; o‘smir his – tuyg‘ularini xurmat qiling; mustaqil
bo‘lishga o‘rgating; Ko‘p dakki beravermang; do‘q – po‘pisa qilmang. Ijtimoiy –
pedagogik boshqaruv va ijtimoiy jarayonlarni nazorat qilish obyekti sifatida
yoshlar jinoyatchiligining oldini olish maktab, ichki ishlar bo‘limi, voyaga
yetmaganlar jinoyatchiligiga qarshi ko‘rash organlarining birgalikdagi tadbirlari
tizimi doirasida amalga oshirilishi kerak. Shundan kelib chiqib dastlabki talablar
olg‘a suriladi: mazkur faoliyat samaradorligi uchun xizmat qiladigan obyektiv
jarayonlar va hodisalarni hisobga olib borish; tarbiya’ning noqulay sharoitiga va
shaxsni noto‘g‘ri yo‘lga kirishning boshlanishiga o‘z vaktida e’tibor berish
maqsadida ijtimoiy – pedagogik istikbol metodlaridan foydalanish; o‘smir
shaxsning individual – psixologik va ijtimoiy sifatlarini hisobga olish. O‘zbekiston
Respublikasi ichki ishlar vazirligining 1994 yil 29 dekabrdagi 332 – sonli
buyrugining ilovasida keltirilgan metodik tavsiyalar mazkur ishlarni amalga
oshirishda muayyan yordam beradi.
Deviant xulk –atvorli bolalarni reabilitatsiya qilish yo‘llari
Tarbiyalovchi funksiya bolani atrof muhitga kirishishi ta’lim tarbiya
jarayonida addaptatsiya, ijtimoiylashtirish jarayonini amalga oshrishni ko‘zda
24

tutudi. Ijtimoiy reabilitatsiya bolalar uchun davlatni bolalarga ramxurligi
Ijtimoiy-reabilitatsion funksiya. Ruxiy jismoniy nuqsonga ega bolalar
ta’lim- tarbiya bolalarni tarbiyalash funksiyasi pedagog tomonidan amalga
oshiriladi.
1. Bola ongida barcha jonli mavjudotga muxabbat ijodiy tushunish,
vijdoniylik tuyg‘usini tarbiyalash lozim
2. Atrofdagi odamlar bilan muloqotga kirishishga o‘rganish hayot
maqsadida va mazmunini anglatadi.
3. Atrofdagi olamni tushunish uning ruxida ma’naviy xususiyatlarni,
jamiyatdagi huquqiy normalarini rivojlantirish.
4. O‘z - o‘ziga xurmat, mustaqillik his- tuyg‘usini shakllantirish.
5. Bolar orasida, mehnatda va maktabda, oilada tengdoshlari, katta
yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish malakasini shakllantirish. Odamlar
orasida shaxs va jamiyat o‘rtasida kelishmovchiliklarni bola atrofidagi muhitdagi
ijtimoiy munosabatlar, xususiy normalarga taya’nib farqlashga o‘z hayotini
tashkil qilishni o‘zini individualligi, vazifalari xususiyatlarining rivojlantirishni
tarbiyalashga qaratilgan deb e’tirof etishi joizdir.
25

2.2. Pedagogning kasbiy deformatsiyasi va o‘qituvchilar psixologik
salomatligini ta’minlash .
Ta’lim jarayonining asosiy markaziy figuralaridan biri sifatida pedagog
shaxsi shakllanishi muammosi xozirgi zamon psixologiya fanining dolzarb
mavzularidan biridir. Zero ta’limning sifati va samarasi pedagogik jarayonda
faoliyat yuritayotgan kadrlarning har tomonlama tayyorgarligiga va kasbiy
deformatsiyasiga bog‘liqdir. Pedagoglik kasbi - “Inson-Inson” turkumidagi kasblar
sirasiga kirib, bu esa o‘z navbatida shaxslararo munosabatlar natijasida emotsiogen
omillarni yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi. Psixoemotsional omillar ta’sirida kasbiy
dezadaptatsiya va kasbiy yaroqsizlik holatlari kelib chiqishi tabiiydir. Psixologiya
fanining asosiy kategoriyalaridan bo‘lgan faoliyatning bir ko‘rinishi mehnat
faoliyatida, o‘yin va o‘quv faoliyati natijasida o‘zlashtirilgan ko‘nikma, malakalar
amaliyotga ko‘chadi. Amaliyotga tatbiq qilishnishida o‘ziga xos muammolarning
kelib chiqishi muntazam kuzatiladi.
Kasbiy deformatsiya (mehnatga moslashish, ko‘nikish) - bu shaxsning yangi
mehnat vaziyatini o‘zlashtirishining ijtimoiy jarayoni bo‘lib, unda shaxs va mehnat
muhiti bir-biriga faol ta’sir ko‘rsatadi va moslashuvchi-moslashtiruvchi tizimlar
hisoblanadi. Ya’ni birinchi tomondan shaxs muayyan mehnat jamoasining kasbiy
va ijtimoiy-psixologik munosabatlari tizimiga faol kirishib ketadi, o‘zi uchun yangi
bo‘lgan ijtimoiy vazifalarni, qadriyatlar va normalarni o‘zlashtirib oladi, o‘zining
alohida tutgan yo‘lini tashkilot (mehnat jamoasi)ning maqsad va vazifalari bilan
moslashtiradi, bu bilan o‘zining xulqini mazkur ta’lim muassasaning xizmat
yo‘lyo‘riqlariga bo‘ysundiradi. Ikkinchi tomondan shaxs o‘zida avvaldan qaror
topgan muayyan maqsadlar, qadriyatli muomala yo‘nalishiga ega bo‘ladi, shularga
muvofiq korxonaga bo‘lgan o‘z talablarini shakllantiradi. Shaxs va ta’lim
muassasasi o‘z talablarini amalga oshira borib, o‘zaro bir-birlariga ta’sir
ko‘rsatadilar, bir-birlariga moslashadilar, buning natijasida mehnatga moslashuv
jarayoni amalga oshiriladi.
Deformatsiya tushunchasi, odatda, organizmga ta’sir etuvchi va unda muhim
xarakter xususiyatini hosil qiluvchi o‘zgarish sifatida talqin qilinadi. Ko‘pgina
26

tadqiqotchilar “Inson-Inson” tipidagi kasblarda kasbiy deformatsiyaning paydo
bo‘lishi va shakllanishini ta’kidlaydilar. Insonning muayyan mehnat muhitiga
moslashuvi uning kundalik muomalasida, mehnat faoliyatining aniq
ko‘rsatkichlarida, mehnat samaradorligida, ijtimoiy axborot va uning amalda
ro‘yobga chiqarilishida, faollikda namoyon bo‘ladi. Mehnatga moslashish
birlamchi bo‘lishi (xodimning mehnat muhitiga kirishida) va ikkilamchi (kasbni
almashtirgan va almashtirmagan holda ish o‘rnini almashtirishida yoki muhitning
jiddiy ravishda o‘zgarishida) bo‘lishi mumkin. Ular murakkab tuzilishga ega
bo‘lib, quyidagi moslashuvlardan iboratdir:
1. Kasbiy moslashuv - shaxsning kasbiy ko‘nikmalar va malakalarni
muayyan darajada egallashida, unda ayrim kasbiy jihatdan zarur hislatlarning
shakllanishida, xodimning o‘z kasbiga nisbatan barqaror ijobiy munosabatda
bo‘lishining rivojlanishida ifodalanadi. Kasb sohasidagi ish bilan tanishuvida, kasb
mahorati ko‘nikmalarini, funktsional vazifalarni sifatli bajarishida va mehnat
sohasidagi ijodkorlikda namoyon bo‘ladi.
2. Ijtimoiy-psixologik moslashuv - ta’lim muassasasining ijtimoiy-
psixologik xususiyatlarini o‘zlashtirishda, unda qaror topgan o‘zaro munosabatlar
tizimiga kirishda, uning a’zolari bilan o‘zaro ijobiy hamjihat bo‘lishda o‘z
ifodasini topadi.
3. Ijtimoiy-tashkiliy moslashuv - ta’lim muassasasining tashkiliy tuzilishi,
boshqaruv tizimi va ishlab chiqarish jarayoniga, hizmat ko‘rsatish tizimini, mehnat
va dam olish rejimini o‘zlashtirishni bildiradi.
4. Madaniy-maishiy moslashuv - bu mehnat tashkilotidagi turmush
xususiyatlari va bo‘sh vaqtni o‘tkazish an’analarini o‘zlashtirishdir. Bu moslashuv
xususiyati
ishlab chiqarish madaniyati darajasi, tashkilot a’zolarining umumiy
rivojlanishi, ishdan bo‘sh vaqtdan foydalanish xususiyatlari bilan belgilanadi.
5.Psixofiziologik moslashuv - bu xodimlar uchun mehnat vaqtida zarur
bo‘ladigan shart-sharoitlarni o‘zlashtirish jarayonidir.
27

Ushbu moslashuv jarayonlarida shaxsning individual-tipologik xususiyatlari,
motivatsiyasi, yo‘nalganligi, emotsional-irodaviy jihatlari, ehtiyojlarining turfa
ko‘rinishga ega ekanligi pedagog shaxsida “Kuyish sindromi”, ya’ni doimiy
emotsional zo‘riqish bilan bog‘liq bo‘lgan emotsional, jismoniy va aqliy
to‘yinishni o‘zida mujassamlashtirgan murakkab psixofiziologik fenomen vujudga
kelishiga sharoit yaratadi. Mazkur sindrom depressiv holat, charchoq hissi va
loqaydlik, shijoat va entuziazmning yetishmasligi, o‘z faoliyatining ijobiy
tomonlarini ko‘ra olmaslik ishga va umuman hayotga nisbatan munosabatda salbiy
ustanovkalarda namoyon bo‘ladi.
Bu jarayonda pedagoglar psixologik salomatligiga xavf soluvchi quyidagi
omillarni sanab o‘tish lozim:
- pedagogik jamoadagi zo‘riqishlar va nizolar, jamoa tomonidan
qo‘llabquvvatlanishning yo‘qligi;
- pedagoglarning o‘z ustida ishlashiga sharoit yaratilmaganligi va ta’lim
novatsiyalarini joriy etish muhitining yo‘qligi, faoliyatdagi bir xillik;
- pedagogik jamoa tomonidan yetarlicha e’tibor berilmasligi va tan
olinmaslik;
- ta’limiy vositalarning tanqisligi tufayli zo‘riqish;
- pedagoglardagi pedagogik faoliyat modelining real holati va idealdagi
holatidagi tafovutlarning borligi;
- kasbiy kareraning va istiqbolning yo‘qligi;
- o‘quvchilarning motivatsiyalashmaganligi natijasida kelajakni ko‘ra
bilmaslik;
- pedagogning shaxsiy nizolari va noto‘liqlik hissi.
Rus psixologi N.V.Klyuev tahriri ostida nashr qilingan “Pedagogicheskaya
psixologiya” darsligida pedagoglarning psixologik salomatligini saqlashga
qaratilgan faoliyatning olti jihatini ajratib ko‘rsatilgan:
1) o‘ziga nisbatan ijobiy munosabat;
2) shaxsning optimal darajadagi taraqqiyoti, rivojlanishi va o‘zligini namoyon
qilishi;
28

3) psixik integratsiya;
4) shaxsiy mustaqillik;
5) atrof muhitni real idrok etish;
6) atrof-muhitga adekvat ta’sir o‘tkaza olish.
Ta’lim muassasalarida amaliyotchi psixolog sifatida xizmat ko‘rsayotgan
psixolog pedagogik faoliyatdagi hissiy toliqish sindromi quyidagi sababalar bilan
bog‘liq ekanligini psixoprofilaktik tadbirlar natijasida tushuntirish ishlari olib borib
simptomlarni kelib chiqishi:
Informatsiyaning haddan ziyod ko‘pligi;
2. Vaqtni to‘g‘ri taqsimaslik;
3. Metodik ta’minotning noto‘liqligi;
4. Qaror qabul qilishning vaqtga bog‘liqligi;
5. Pedagogik jamoadagi ma’suliyatning noto‘g‘ri taqsimlanganligi;
6. Pedagogik jamoadagi noturg‘unlik va boshqalarga nisbatan tolerant
munosabatni shakllantirish orqali amalga oshiradi.
Buning uchun kasbiy psixoprofilaktika quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Ma’lumotli - asosiy maqsad kasbiy yangiliklar haqida ma’lumotlar bazasini
shakllantirish.
2. Tashkiliy - turli ta’lim muassasalaridagi ishni to‘g‘ri taqsimlanishi.
3. Adaptiv psixoprofilaktika - shaxsning kasbiy moslashuvi, ya’ni pedagogik
jamoaga moslashuvini o‘z ichiga qamrab oladi.
4. Pedagoglardagi depressiyani oldini olishga qaratilgan profilaktik ishlar.
5. Pedagogik jamoadagi hamkorlik buzilganda, nizolar yuzaga kelganda olib
boriladigan korrektsion profilaktika.
6. Kasbiy reabilitatsiya.
7. Shaxsdagi kasbiy yo‘nalganlikni oshirishga qaratilgan manipulyativ
profilaktika
29

XULOSA.
Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati jamiyatda muhim ahamiyatga ega,
chunki u o‘quvchilarning ijtimoiy, axloqiy va madaniy rivojlanishiga yordam
beradi. Ijtimoiy pedagoglar o‘z faoliyatida turli muammolarni hal qilish, yordamga
muhtoj shaxslarga ko‘mak berish va ijtimoiy tizimlarni yaratishda faol ishtirok
etadilar. Biroq, bu kasbning turli psixologik va emosional yuklari ijtimoiy
pedagoglar uchun kasbiy shaxs deformatsiyasiga olib kelishi mumkin.
Kasbiy shaxs deformatsiyasi — bu pedagogning psixologik holatining
o‘zgarishi va kasbiy faoliyatning salbiy ta'sirida yuzaga keladigan ruhiy
zo‘riqishlar va ichki nizolarni ifodalaydi. Emotsional zo‘riqish, stress, qaror qabul
qilishdagi qiyinchiliklar va ijtimoiy aloqalarning pasayishi kabi omillar kasbiy
deformatsiyaning shakllanishiga olib keladi.
Bunday holatlarning oldini olish uchun ijtimoiy pedagoglarga doimiy
ravishda o‘zini tahlil qilish, malaka oshirish, psixologik qo‘llab-quvvatlash va
stressni boshqarish kabi choralar ko‘rish zarur. Shuningdek, pedagoglarning ruhiy
salomatligini qo‘llab-quvvatlash uchun tashqi yordam va qo‘llanmalardan
foydalanish muhimdir. Faqat shunda ijtimoiy pedagog o‘zining kasbiy faoliyatini
muvaffaqiyatli davom ettira oladi va o‘z shaxsiy hayotini ham to‘g‘ri yo‘naltirishi
mumkin.
Shunday qilib, ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatini samarali amalga
oshirish va kasbiy deformatsiyaning oldini olish uchun, doimiy professional
rivojlanish va psixologik yordamni ta'minlash zarur. Bu, nafaqat pedagogning o‘zi
uchun, balki jamiyat uchun ham foydali bo‘ladi.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Shayxov, Sh., & Abdullayeva, R. (2020). Ijtimoiy pedagogika: Nazariya va
amaliyot . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti.
2. Yuldashev, A. (2018). Kasbiy faoliyat va uning psixologik jihatlari . Tashkent: Fan
va texnologiya.
3. Panjimov, M. (2017). Ijtimoiy pedagogik xizmatlar va ularning samaradorligi .
Tashkent: O‘zbekiston ta'lim va innovatsiyalar nashriyoti.
4. Muhammadiev, F. (2019). Pedagogik faoliyatda shaxs deformatsiyasining oldini
olish . Journal of Educational Psychology, 3(2), 45-52.
5. Tashkent davlat pedagogika universiteti (2022). Pedagogik psixologiya asoslari .
Tashkent: TDPU nashriyoti.
6. Abdullayev, D. & Rahmatov, S. (2021). Ijtimoiy pedagogning kasbiy va shaxsiy
rivojlanishi . Pedagogik ilmiy jurnali, 4(1), 98-104.
7. Khusainova, A. (2020). Pedagogik stress va uning ta'siri: Xususiyatlar va
yechimlar . Tashkent: O‘zbekiston psixologiya jamiyati.
8. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, (2007).
9. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, (2007)
10. Egamberdiyeva N. Ijtimoiy pedagogika. Darslik. T. ( 2009 )
11. Toxtaxodjayeva M. va boshqalar. Pedagogika .T (2008)
12. Mavlonova R. va boshqalar. . Ijtimoiy pedagogika (o‘quv qo‘llanma) –T.:
(2009)y.
13. Kulikov, V. (2015). Kasbiy faoliyatdagi stress va uning ijtimoiy ta'siri . Pedagogik
ilmiy ishlanmalari, 2, 32-40.
INTERNET RESURSLAR
31

1.www.tipi.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.edu.uz
4.www.gov.uz
5.www.ziyonet.uz
6.www.istedod.uz
32

Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati va shaxs deformatsiyasi. Kasbiy shaxs deformatsiyasi

Sotib olish