• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 149.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Январь 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

16 Продаж

Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi

Ma’lumki, boshqaruvning mazmuni uning asosiy funksiyalarini: oldindan ko‘rish (rejalashtirish), tashkil qilish, nazorat, tartibga solish, muvofiqlashtirish, motivatsiyalash funksiyalarini ochib beradi. 6 Boshqaruvni rivojlantirish jarayonlarida yangi voqeliklar va yangi ehtiyojlar vujudga keladiki, ular ma’lum tarzda boshqaruv mazmunida o‘z aksini topadi. Hozirgi vaqtda tadqiqot ham boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biriga aylanmoqda. U boshqaruvning o‘sib borayotgan dinamikligi va diversifikatsiyalashuvining oqibati, boshqaruvning, boshqaruvda kasbiy bilimdonlik o‘rni va ahamiyati oshishining muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Boshqaruv jarayonida nafaqat boshqaruv ob’ektlarini, balki boshqaruvni o‘zining faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini, tadqiq etilayotgan vaziyat xarakteri, ularni o‘rganish usullari va natijalardan foydalanishning o‘ziga xosligini hisobga olgan holda tadqiq etish zarur. Boshqaruvni tadqiq qilishda turli muammolarni ajratib olishga imkon beradigan har xil vaziyatlar o‘rganish predmeti bo‘lishi mumkin. Tahlil qilish jarayonida turli muammolarning birikmasi vujudga kelishi mumkin. Boshqaruv vaziyatini tavsiflash, ham o‘zining, ham xodimlarning diqqate’tiborini unga qaratish – boshqarish san’ati bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy menejer ilmiy xodim bo‘lishi shart emas, biroq u tadqiqotchilik faoliyatining asosiy yo‘llarini egallagan va yangi boshqaruv samaradorligini oshirish omillarini qidirish maqsadida uni tashkil qila olishi kerak. Shunday qilib, bugungi kunda tadqiqot –boshqaruv qarorlarining yuqori sifatini ta’minlaydigan asosiy boshqaruv funksiyalaridan biri, hamda boshqaruvni takomillashtirish vositasidir (kasbiy bilimdonlik, innovatsionlik, motivatsiyalash va h.k). 7 Zamonaviy boshqaruv formulasi – “takomillashib va takomillashtirib borgan holda boshqarish”. Faqat boshqaruv tadqiqotigina, vaziyatni muntazam ravishda kuzatib borishni talab qiluvchi ushbu formulani amalga oshirishga yordam beradi. ______________________________ 6. Muxitdinov X.A. Sobirov A.A. Boshqaruv nazariyasi. Co`lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – T.: 2012. 7. Qosimov G’. “Menejment”, T.: O’zbekiston, 2002. 180-190 b. 11 KURS ISHI Mavzu: Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi . MUNDARIJA: 1  attraktivlik – kishilarni, moddiy yoki ma’muriy majburlash vositalarini qo‘llamagan holda birgalikdagi faoliyatga jalb qilish qobiliyati;  faoliyat sharoitlari o‘zgarganda yoki butunlay yangi masalalarni hal qilishga o‘tganda psixologik jihatdan tez qaytadan shaylanish qobiliyati. Samaradorlik – bu har doim faoliyat natijasi va uni amalga oshirishga ketgan xarajatlarni taqqoslash yoki agar mumkin bo‘lganda bir andoza bilan o‘lchash. Tafakkurning natijasi nima bo‘lishi mumkin? Menejerning yakka tartibdagi faoliyatiga aloqador bunday natija muammolarni muvaffaqiyatli echish, bajarilgan ish bilan qoniqish, nimani va qanday bajarish kerakligini juda aniq tushunishdan iborat bo‘lishi mumkin. 14 Tafakkur samaradorligi butunlay istisno qilib bo‘lmaydigan, lekin ularning paydo bo‘lishini eng kam miqdorgacha pasaytirish zarur bo‘lgan xatolarni ham tavsiflaydi. Menejerning tafakkur samaradorligi o‘z fikrlash jarayonini boshqarish qobiliyatiga bog‘liqdir. 2.3. Tadqiqotning texnologik sxemasi Har qanday tadqiqot muayyan, tadqiqot usullarining ketma-ketligi va kombinatsiyasini aks ettiruvchi texnologik sxemaga asoslangan tashkiliy jarayon hisoblanadi. Texnologiya – bu tadqiqotni oqilona tuzish variantidir. Masalan, uyni qurish avval poydevorni, so‘ngra uyning o‘zini, va nihoyat tomni barpo etishni nazarda tutadi. Bu ushbu faoliyat turining mazmuni va xususiyatlarini aks ettiruvchi qurilish jarayonidir. Biroq ushbu jarayon doirasida qurilish texnologiyasi turlicha bo‘lishi mumkin: avval poydevorning bir qismini barpo etish va ushbu qismi bo‘yicha devorlar qurishni boshlash; parallel ravishda tom elementlarini tayyorlash mumkin. Barcha narsa qurilish materiallarining mavjudligi va taqsimlanishiga hamda ulardan foydalanish variantlarini tanlashga bog‘liq. Jarayon ____________________________ 14. Zagorodnikov S.V. Kratkiy kurs po menedjmentu: ucheb. posob. –M.: “Okey – kniga”, 2007.-160 b. doim ob’ektiv ishni bajarish bosqichlarini aks ettiradi, texnologiya – bu ishlarni oqilon bajarish varianti. Tadqiq etilayotgan muammoning tavsifiga, shuningdek aniq sharoitlarga (vaqt, resurslar, malaka, muammoning o‘tkirligi va h.k.) qarab, 24 samaradorlikni, uning mohiyatini ochib beruvchi bahoni o‘rnatishdan boshlagan ma’qul. Samaradorlik mezonining ma’nosi qo‘yilgan tashkilotni rivojlantirish maqsadlaridan kelib chiqqan holda olinadigan natijalarni maksimallashtirish yoki amalga oshiriladigan xarajatlarni minimallashtirish zaruratidan kelib chiqadi. Bunday maqsadlarga omon qolishni ta’minlash, barqaror o‘sishga erishish, sotsial strategiya va boshqalar kirishi mumkin. Mezon – bu maqsadli ko‘rsatkich bo‘lib, unga qarab ma’lum samaradorlik darajasiga erishish haqida fikr yuritish mumkin. Savdoda samaradorlikning ikkita asosiy mezoni ajratiladi: - iqtisodiy samaradorlik mezoni – resurslardan oqilona foydalanish va minimal xarajatlar bilan maksimal natijaga erishish; - ijtimoiy samaradorlik mezoni: - aholi ehtiyojlarini qondirish; - muomala xarajatlarini nisbiy qisqartirish; - savdo xizmatini ko‘rsatish sifati; - iste’mol xarajatlarini qisqartirish. Kerakli boshqaruv samaradorligini ta’minlash uchun uni baholash zarur. 12 Baho aniqlik kiritadi, tendensiyani ko‘rsatadi, samaradorlik mezoni bo‘yicha boshqaruvni tahlil qilish hamda ularga boshqaruv samaradorligi tobe bo‘lgan asosiy omillarni aniqlash imkonini beradi. Kerakli boshqaruv samaradorligini ta’minlash uchun uni baholash zarur. Baholash – bu boshqaruv tizimi u yoki bu tavsifining mavjudligi va namoyon bo‘lish darajasini o‘rnatishdir. Baholash vositasi ko‘rsatkich hisoblanadi. U yoki bu hodisaning xususiyatlari va ahamiyatli belgilarini o‘rganish, tendensiyalarini qidirish va aniqlash, faoliyat yuritishi va rivojlanishini me’yoriy tartibga solish, tahlil qilish baholashga tayanadi. Baholashsiz boshqaruv qarorlarini, shu jumladan boshqaruvni takomillashtirish bo‘yicha qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilishning iloji yo‘q. Samaradorlikni baholash quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin: _____________________________ 12. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menejment. Uchebnik. – M.: Ekonomika , 2003 (61-125). - maqsadga erishish; - faoliyat yuritish sifati; - tejamkorlik; 19 13. Yo‘ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004. 14. Gerchikova V.I. Menedjment. Uchebnik. – M.; 2003 15. Galkovich R.S., Nabokov A.M. Menedjment. Uchebnik. – Perm, 2000 16. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menejment. Uchebnik. – M.: Ekonomika , 2003 (61-125). 17. Dyatlov A. N. Ob щ iy menedjment: Konsepsii i kommentarii: Uchebnik. - M.: Alpina Biznes Buks , 2007. - 400 b. 18. Zagorodnikov S.V. Kratkiy kurs po menedjmentu: ucheb. posob. –M.: “Okey – kniga”, 2007.-160 b. INTERNET MANBALARI 1. www.lex.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.arxiv.uz 4. www.stat.uz 32 1. Mirziyoyev Sh.M. – Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiyʼ javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar ʼ — Toshkent : O‘zbekiston, 2017. — 104 b. 2. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat va mafko’ra. – T.: «O’zbekiston», 1996, 40-41-betlar. 3. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006. 4. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari. Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146 b. 5. To`laganova D.S. T е or е tich е ski е podxodo’ k rasionalnomu ispolzovaniyu r е sursnogo pot е nsiala v kompanii G’G’ “Iqtisodiyot va talim” jurnali, 2005, 1–son. 6. Qosimova D.S. Tezroofing. Mark е ting strat е giyasini qo`llash. O`zb е kistondagi bizn е s talim tizimiga «K е ys Stadi» uslubini tadbiq etish. K е yslar to`plami. – T.: Akademia, 2006. – 517-532-b. 7. Sharifxo`ja е v M., Abdulla е v Yo. M е n е jm е nt. Darslik – T.: O`qituvchi, 2002. – 256 b. 8. Muxitdinov X.A. Sobirov A.A. Boshqaruv nazariyasi. Co`lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – T.: 2012. 9. Qosimov G’. “Menejment”, T.: O’zbekiston, 2002. 180-190 b. 10. Yo‘ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU, 2005 11. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “Menejment” fani bo‘yicha o‘quv- uslubiy majmua. “Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 156 b 12. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “ Menejment” fani bo‘yicha o‘quv uslubiy ta’lim texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma. “Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 185 b 31 tadqiqotchilik yondashuviga kuchaytirilgan e’tibordir. Tadqiqotchilik turkumidagi menejerning quyidagi sifatlarini ajratish mumkin:  dunyoni muammoli his etish, muammolarni, ular go‘yoki mavjud emas deb tuyulayotgan joylarda aniqlash; muammolarni oldini olish (ya’ni, ular qaytadan paydo bo‘layotganida) qobiliyatini shakllantirish;  voqelikni, boshqarilayotgan ob’ektning faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini tizimli va keng qamrovli idrok qilish;  antinomlik – o‘z nuqtai nazaridan farqli va hatto unga zid bo‘lgan qarashlarni qabul qilish, tushunish va ulardan foydalanish qobiliyati;  ekspressivlik – axborot tanqis bo‘lganda to‘g‘ri xulosalarni chiqarish qobiliyati; muammolarga munosabatni va ularning bahosini belgilaydigan rivojlangan psixologik o‘z-o‘zini boshqarish;  jamoa turli a’zolari funksiyalarini o‘xshatib takrorlash qobiliyati;  insonlar tabiatini aniqlash imkonini beradigan psixologik o‘tkirlik. Ziyraklik psixodiagnostika yordamida qoplanadi;  fikrlashning innovatsionligi va inersiyasizligi, rasmiy, odatiy, tekshirilgan, an’anaviy narsalar chegarasidan tashqariga chiqish qobiliyati;  jozibadorlik – moddiy yoki ma’muriy majburlash vositalarini qo‘llamagan holda kishilarni birgalikdagi faoliyatga jalb qilish qobiliyati;  faoliyat sharoitlari o‘zgarganda yoki butunlay yangi masalalarni hal qilishga o‘tganda psixologik jihatdan tez qaytadan shaylanish qobiliyati;  nafaqat hokimiyat va mas’uliyatni, balki o‘zining liderlik obro‘sini ham boshqalarga o‘tkazish qobiliyati;  kishilarni faoliyatga rasmiy subordinatsiya asosida emas, balki “soyaga o‘tish” yo‘li bilan jalb qilishni nazarda tutadigan latent (yashirin) rahbarlik qilish qobiliyati, maslahat va yordam olish uchun murojaat qila olish qobiliyati. 14 - ishchi kuchi sifatidagi o‘zgarishlar; - tashqi va ichki ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar. Resurslar kattaligining iqtisodiy ko‘rsatkichlariga va ma’lum vaqt oralig‘i uchun firma faoliyatining iqtisodiy yakunlariga tayanib, boshqaruv samaradorligiga baho berish mumkin. So‘nggi paytlarda firmada unumdorlik tendensiyalarining rivojlanish dinamikasi mezonlari bo‘yicha samaradorlikni baholash juda ommaviylashib bormoqda. Bu holda boshqaruv natijasi sifatida unumdorlikning o‘sish sur’atlari, mehnat sifati, firma innovatsion salohiyati qaraladi. Boshqaruv natijasini bevosita hamda bilvosita, pirovard natija sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bevosita boshqaruv yoki menejer faoliyatining natijasi boshqaruv qarori hisoblanadi. Biroq ushbu natijani baholash va qandaydir ko‘rsatkich sifatida ajratish qiyin, shu sababli bu omilni testlash yo‘li bilan baholash zarur. Boshqaruvni tashkil qilishda shunday vazifalar qo‘yilgan joyda boshqaruv tahlili, tekshiruvi va loyihalanishi amalga oshiriladi. Boshqaruvning rivojlanishi uning samaradorligini oshirish bilan birga olib borilishi kerak. Menejment samaradorligini ta’minlash uchun uning barcha omillarini hisobga olish zarur. Biroq, buni faqat ushbu omillar tizimga solinganda va asosiylar hamda hal etuvchilar ajratilganda bajarish mumkin bo‘ladi. Samaradorlik omillari xilma- xil va turli rakurslarda taqdim etilgan bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, barqaror va uzoq muddatli samarani faqat menejment metodologiyasini va tashkil etilishini tahlil qilish, tekshirish va loyihalash berishi mumkin. Bunda andazalar istisno qilinmaydi, balki tekshiriladi, almashtiriladi va shakllantiriladi. 13 Menejmentning ichki samaradorligini ta’minlash uchun uch asosiy guruh omillarini hisobga olish zarur: resurslardan foydalanish, maqsadga yo‘naltirilgan natijani olish, vaqt omili. Resurslardan foydalanish ularning tuzilishi, sifati va ____________________________ 13. Zagorodnikov S.V. Kratkiy kurs po menedjmentu: ucheb. posob. –M.: “Okey – kniga”, 2007.-160 b. muvozanatli to‘ldirish imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Menejment samaradorligini ta’minlash uchun resurslarni tejash zarur. Boshqaruv faoliyati natijasi moddiylashadi va tashkilot faoliyatining pirovard natijasida – mahsulot, 20 1.1. Tadqiqot muammo va vaziyatlarni anglash, ularning paydo bo‘lishini aniqlash, xususiyatlari va mazmunini ochib berish, universal hal qilish yo‘llari va vositalarini topishdan iborat faoliyat turi sifatida Tadqiqot – bu muammo va vaziyatlarni anglash, ularning paydo bo‘lishini aniqlash, xususiyatlari va mazmunini ochib berish, universal hal qilish yo‘llari va vositalarini topishdan iborat faoliyat turidir. Tadqiqot – istalgan faoliyatning zaruriy elementidir, lekin faoliyat turiga qarab u yoki bu darajada amalga oshiriladi. Masalan, ilmiy faoliyat, uning asosini tashkil qiladigan va tadqiqot ob’ektining o‘zini tutish qonuniyatlarini aniqlashga, yangi bilimlarni olishga mo‘ljallangan tadqiqotlarning maksimal hajmini nazarda tutadi. Avtomatizm va ishchanlikni talab qiluvchi texnik faoliyat esa, tadqiqotlarning minimal miqdorini taqozo etadi. Asosiy mazmuni qarorlar qabul qilishdan tarkib topgan boshqaruvni tadqiqotchilik faoliyatisiz tasavvur qilish qiyin. Boshqaruvning rivojlanib borishi davomida tadqiqotlarning o‘rni va ulushi o‘sib boradi. Biz ishlatayotgan har qanday tushuncha ta’rifga ega bo‘lishi kerak. 1 Mantiqiy ma’lumotnoma-lug‘atda N.I.Kondakova “tadqiqot” tushunchasini quyidagicha ta’riflaydi: “Tadqiqot – biror-bir ob’ektni (predmet, hodisani), uning vujudga kelish qonuniyatlari, rivojlanishi va jamiyat manfaatlari yo‘lida qayta o‘zgartirish qonuniyatlarini ilmiy o‘rganish jarayonidir”. Falsafiy lug‘atda nisbatan oddiyroq ta’rif berilgan: “Ilmiy tadqiqot – yangi ilmiy bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri”. O‘tmishda “tadqiqot” tushunchasi faqat ixtisoslashgan ilmiy faoliyat bilan bog‘lanar edi. Jamiyat va inson rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishini ochib bermoqda. Inson kasbiy faoliyat turlarining ko‘pchiligi hozirgi kunda ilmiy yondashuvni taqozo etmoqda va tadqiqotlar oddiy amaliy faoliyatga singib ketmoqda. Tadqiqotlar zaxiralar qaerda mavjudligini, ularni rivojlantirishga nima xalaqit berayotganini, nimadan xavfsirash va qaysi tendensiyalarni qo‘llabquvvatlash zarurligini aniqlash imkonini beradi. __________________________ 1. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006 7 uning eng samarali echimini topishga yordam beradi. Zamonaviy boshqaruv uchun tadqiqot – kasbiy bilimdonlikning muhim ko‘rsatkichidir. Zamonaviy menejer tadqiqotchilik faoliyati ko‘nikmalarini egallab va o‘zlashtirib borishi zarur. 4 1.2. Boshqaruv tadqiqotining maqsadlari, vazifalari, ob’ekti va predmeti Tadqiqot maqsadiga ko‘ra samarali qarorlarni ishlab chiqishga va ko‘zlangan natijaga erishishga mo‘ljallangan amaliy va ilmiy-amaliy (ta’limga oid) tadqiqotlar hamda istiqbolga, bilimlarni yangilashga, ta’lim darajasini oshirishga yo‘naltirilgan tadqiqotlar mavjud. Ilmiy tahlil apparati, ilmiy metodologiyaga qarab tadqiqotlar empirik xususiyatlarga ega, ya’ni asosan to‘plangan tajribaga va bevosita, eng yaqin natijaga tayanadigan hamda qonuniy tavsifdagi umumlashtirishlarga asoslangan ilmiy bo‘lishi mumkin. Resurslardan foydalanishga qarab kamroq resurstalab va yuqori resurstalab tadqiqotlar, vaqt omiliga ko‘ra esa – davomli va qisqa tadqiqotlar ajratiladi. Axborot ta’minoti mezoni ham muhim sanaladi, unga asosan tadqiqotlarni faqat ichki axborotlardan foydalanuvchi, hamda keng tashqi axborotlarni jalb qiluvchi, va shu sababli yanada asoslangan xulosalar chiqarish va yanada samarali tavsiyalarni ishlab chiqish imkoniyatini beruvchi nisbatan chuqur tadqiqotlarga bo‘lish mumkin. Va nihoyat, xodimlarning uyushqoqligi va ularni o‘tkazishdagi ishtirok etish darajasi bo‘yicha tadqiqotlar, individual yoki jamoaviy, o‘z-o‘zidan yuz beradigan yoki uyushgan tadqiqotlarga bo‘linadi. Mustaqil yozilgan vaziyatlarni tahlil qilishga asoslangan tadqiqotlar, o‘z xususiyatlariga ega bo‘lsada, amaliy jihatdan yuqorida ko‘rsatilgan turlardan istalgan biriga tegishli bo‘lishi mumkinki, ularning xususiyatlari aniq tadqiqotlar usullarini tahlil qilishda batafsil ko‘rib chiqiladi. Boshqaruvni takomillashtirish jarayoni doim tadqiqotning u yoki bu turini tanlashni nazarda tutadi. Bu ko‘proq samara olishga imkon beradi. An’anaviy ravishda tashkilot yoki boshqaruv tizimi tadqiqotning ob’ekti, ushbu tizimda vujudga keladigan muammolar esa tadqiqotning predmeti bo‘lib hisoblanadi. ________________________________ 4. Qosimova D.S. Tezroofing. Mark е ting strat е giyasini qo`llash. O`zb е kistondagi bizn е s talim tizimiga «K е ys Stadi» uslubini tadbiq etish. K е yslar to`plami. – T.: Akademia, 2006. – 517-532-b. 9 ushbu jarayonlarning iqtisodiy natijalarida aks etadi. Buni resurslarni va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash yo‘li bilan ifodalash mumkin. Ijtimoiy samaradorlik shaxsiy, jamoaviy va ijtimoiy manfaatlarning birligi bilan ta’minlanadi hamda quyidagi tavsiflar: ijtimoiy faollik darajasi, ijtimoiypsixologik iqlim, rasmiy va normasmiy tuzilmalarning o‘zaro nisbati, kadrlar malakasi darajasi, mehnat sharoitlari va h.k. yordamida aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida boshqaruv tizimlarini tadqiq etishdan olingan samarani aniqlash katta ahamiyatga ega. Samaradorlik turlari jadvalda keltirilgan (2.1.1-jadval). 2.1.1-jadval Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish natijalarini amalga oshirishdan olinadigan samaradorlik turlari Samara turlari Ko‘rsatkichlar Iqtisodiy Tadqiqot natijalarini amalga oshirish bilan ta’minlangan barcha xarajatlar turlarining qiymat bilan belgilangan ifodasi Ijtimoiy Tadqiqotning ijtimoiy natijalarini amalga oshirish Ilmiy-texnik Yangilik, soddalik, naflilik, ixchamlik, estetiklik Resurs Tadqiqot natijalarining iqtisodiyotga va menejment sotsiologiyasiga ta’siri Ekologik Tadqiqot natijalarining atrof muhitga ta’siri 2.2. Boshqaruv samaradorligiga ilmiy-metodologik yondashuvlar Korxonani samarali boshqarish uchun menejerning tashqi va ichki muhitning turli elementlarining ta’sirini, ya’ni korxona faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ma’lum 17 ustuvorliklari, muammolar tadqiqoti, xodimlarning ma’lumoti va vakolatlari, faoliyatni motivatsiya qilish, strategiya va innovatsiya, axborot texnologiyalari kabi samaradorlik omillari bo‘yicha tizimga solishni nazarda tutadi. Boshqaruv tadqiqotlari samaradorligi tadqiqotlar tasnifi bilan ta’minlangan omillarga: maqsadli vazifalari, qo‘llash sohalari, natijalar, yangilik, konstruktivlik va hokazolarga qarab aniqlanadi. Barcha tadqiqotlar samaradorligini aniqlash omillarini 2 guruhga ajratish mumkin: tadqiqotchilik salohiyati omillari va uni o‘rganish prinsiplari. O‘z navbatida, salohiyatni tavsiflovchi omillar quyidagilarga bo‘linadi: - metodologik tayyorlik omillari; - resurslarning mavjudligi va tuzilishi omili; - tashkiliy imkoniyatlar omili (tashkiliy madaniyat). Tadqiqotlarning samaradorligi ko‘p jihatdan menejer tadqiqotchilik tafakkurining samaradorlik darajasi bilan aniqlanadi. Menejerning tadqiqotchi sifatidagi quyidagi tafakkur belgilarini ajratish mumkin:  dunyoni muammoli his etish, muammolarni, ular go‘yoki yo‘qdek tuyulayotgan joylarda aniqlash;  muammolarni ular endi paydo bo‘layotganida ifodalash qobiliyati; voqelikni, boshqarilayotgan ob’ektning faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini tizimli va keng qamrovli idrok qilish;  antinomiya – o‘zining nuqtai nazaridan farq qiluvchi va hatto unga zid bo‘lgan qarashlarni qabul qilish, tushunish va ulardan foydalanish qobiliyati;  eksprezentlik – ma’lumotlar tanqis bo‘lganda ishonchli xulosalarni chiqarish qobiliyati;  muammolarga munosabatni va ularni baholashni belgilaydigan rivojlangan psixologik o‘z-o‘zini boshqarish;  jamoa turli a’zolari funksiyalarini o‘xshatib takrorlash qobiliyati; insonlar tabiatini aniqlash imkonini beradigan psixologik o‘tkirlik. O‘tkirlik psixodiagnostika yordamida qoplanadi; fikrlashning innovatsionligi va inersiyasizligi, rasmiy, odatiy, tekshirilgan, an’anaviy narsalarning chegarasidan tashqariga chiqish qobiliyati; 23 yakuniy ifodalash, tushuntirishlarni yoki ilmiy bashoratlarni olish – bugungi kunda nafaqat nazariy fan uchun, balki boshqaruv amaliyoti uchun ham dolzarb hisoblanadi.B u mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotlar tahlilni o‘z ichiga oladi, biroq bu bilan cheklanib qolmaydi. Tadqiqot o‘zida inson ijodkorligining ancha yuqori darajasini ifodalaydi. Turli faoliyat sohalarida kasbiy bilimdonlikning rivojlanishi tadqiqotni ushbu faoliyat amaliy samaradorligining qonuniy va tabiiy elementi sifatida tushunishga yetaklaydi. Kurs ishining obyekti va predmeti . Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishini o’rganish jarayonida ishtirok etadigan ma’lumotlar. Kurs ishi mundarija, ikki bob, olti band, xulosa hamda foydalanilgan adabiytolar ro’yxatidan iborat. I BOB. BOSHQARUVNI RIVOJLANTIRISHDA TADQIQOTNING O‘RNI 6 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Xo‘jalik yuritishning bozor mexanizmini shakllanishi, korxonalar va tashkilotlar faoliyatini boshqarishning prinsipial jihatdan yangi vazifalarini hal etishni talab qiluvchi chuqur ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy o‘zgartirishlarni asoslab berdi. Boshqaruvning diqqat markaziga o‘zgarib borayotgan tashqi muhitda korxonaning moslashuv va o‘z-o‘zini tashkillashtirish jarayonlari qo‘yilmoqda. Bunda, boshqaruv jarayonining o‘z xarakteri o‘zgarmoqda. U tobora ko‘proq ijodiy, kreativ xarakterga ega bo‘lmoqda. Mazkur sharoitlarda korxona faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish uning faoliyatini chuqur bilishga asoslangan bo‘lishi zarurki, bu boshqaruv jarayoni va tizimini har tomonlama tadqiq etishni taqozo qiladi. Tadqiqot menejmentning muhim tarkibiy qismini ifodalaydi. Chunki tadqiqotlarni amalga oshirmasdan korxonani samarali boshqarib bo‘lmaydi. Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish – boshqaruvni, doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi tashqi va ichki sharoitlarga muvofiq rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan faoliyat turidir. Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish – zamonaviy menejmentning eng dolzarb hamda istiqbolli yo‘nalishlaridan biridir. Tadqiqotlar avval ham tayanch tushunchalardan biri va biznes natijalarini aniqlagan bo‘lsada, menejmentda boshqaruv tizimining rivojlanish va takomillashish dinamikasini tadqiq etish – yangi hodisadir. Zamonaviy menejmentda tadqiqot muvaffaqiyatning bosh omili, ilmiy tilda ifodalanganda esa – boshqaruv samaradorligini oshirishning bosh omili bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotlar qaerda zaxiralar mavjudligini va rivojlanishga nima to‘sqinlik qilayotganini, nimadan xavfsirash va nimani qo‘llab-quvvatlash zarurligini ko‘rish imkonini beradi. “Menejmentning tadqiqot usullari” fanini o‘rganish maqsadlari – boshqaruv tizimini tadqiq etish sohasidagi nazariy va amaliy ko‘nikmalarni taqdim etish, talabada va tinglovchida ijodiy qobiliyatlarni, istiqbolli fikrlashni, tadqiqotchilikfaoliyatiga qiziqishni uyg‘otish va rivojlantirish, boshqaruvga ilmiy va novatorlik yondashuvini motivatsiyalash, shuningdek boshqaruvni amaliy tadqiq etish, kelajakni oldindan ko‘ra bilish va anglashga tayangan holda mavjud vaziyatlarni tahlil qilish bo‘yicha bilimlar va ko‘nikmalarni berishdan iboratdir. 3 ob’ektiv sharoitlarni hisobga olishi muhim. Tashqi va ichki muhitning har xil elementlari doimiy aloqada va o‘zaro bog‘liqlikda mavjud bo‘ladi. 10 Korxona faoliyatiga boshqaruv apparati rahbarlik qiladi, uning tarkibiga korxona ishi uchun kerakli funksiyalarni bajaruvchi rahbarlar, mutaxassislar va ijrochilar kiradi. Korxonani samarali boshqarish uchun menejer tegishli tashkiliy tuzilishni yaratishi zarur. Boshqaruv sifati va samaradorligi nuqtai nazardan ikkita asosiy korxonani boshqarish tuzilmasi turkumi mavjud: Ierarxik va organik. O‘z navbatida, boshqaruv tuzilmalarining ierarxik turkumi bir necha asosiy variantlarga ega: chiziqli, funksional, chiziqli-funksional, shtabli, chiziqli-shtabli, divizional. Shuningdek, boshqaruv tuzilmalarining organik turkumining bir necha asosiy variantlari mavjud: matritsali, loyihaviy va brigadali. Menejerning vazifasi korxonani boshqarish organlarini muntazam takomillashtirishdan iborat. Menejmentning samaradorligi ishning ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy tomonlarini tavsiflaydi. U nafaqat ishni bajarishga ketgan xarajatlarni olingan natijalar bilan taqqoslashga asoslangan, balki ishning tashkil etilganlik darajasini, mehnat bilan qoniqish, faoliyatning umumiy maqsadga yo‘nalganligi, iqtisodiy natija, tashkilotning tashqi muhitdagi o‘rnini aks ettiradi. 11 Ichki samaradorlik ma’lum ehtiyojlarning qondirilishi tashkilotning hamda uning ishtirokchilari alohida guruhlarining shaxsiy maqsadlari dinamikasida qanday aks etishini ko‘rsatadi. Menejmentning tashqi samaradorligi tashkilot tashqi muhit, jamiyat, iqtisodiyotning talablari va cheklovlariga qanchalik javob berishini ko‘rsatadi. Iqtisodiy samaradorlikka resurslarning birgalikdagi harakati orqali erishilib, u xarajatlarda hamda iqtisodiy faoliyat natijalarida aks etadi. Buni resurslarni va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash yo‘li bilan ifodalash mumkin. ____________________________ 10. Gerchikova V.I. Menedjment. Uchebnik. – M.; 2003 11. Galkovich R.S., Nabokov A.M. Menedjment. Uchebnik. – Perm, 2000 Iqtisodiy nuqtai nazardan samaradorlik – bu ma’lum natijalarga erishish uchun sarflangan kuch-harakatlar, resurslar yoki energiyani taqqoslashdir. Samaradorlikni aniqlashni samaradorlik mezonlarini tanlashdan, ya’ni 18 KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. BOSHQARUVNI RIVOJLANTIRISHDA TADQIQOTNING O‘RNI 1.1. Tadqiqot muammo va vaziyatlarni anglash, ularning paydo bo‘lishini aniqlash, xususiyatlari va mazmunini ochib berish, universal hal qilish yo‘llari va vositalarini topishdan iborat faoliyat turi sifatida ………………………………….7 1.2. Boshqaruv tadqiqotining maqsadlari, vazifalari, ob’ekti va predmeti ………..9 1.3. Tadqiqot boshqaruv jarayonining boshlang‘ich bosqichlaridan biri sifatida. ..10 II BOB. MENEJMENTDA TADQIQOTLARNING SAMARADORLIGI 2.1. Tadqiqot samaradorligi tushunchasi va uni asosiy shakllantirish omillari…..16 2.2. Boshqaruv samaradorligiga ilmiy-metodologik yondashuvlar………………18 2.3. Tadqiqotning texnologik sxemasi…………………………………………….24 XULOSA…………………………………………………………………………28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….31 2 resurslarning mavjudligi xali avtomatik ravishda samaradorlikka olib bormaydi. Resurslardan foydalanish shuningdek ularning tuzilishi, ularga erishish imkoniyati, foydalanish qobiliyati, resurslar ishlatilayotgan maqsad, ulardan oqilona foydalanishni motivatsiya qilishga va boshqalarga ham bog‘liq. Bularning barchasi birgalikda tadqiqotchilik salohiyati tushunchasini tavsiflaydi. Uning kattaligi va sifati, shuningdek amalga oshirilishi samaradorlikka erishishga ta’sir etadi. Metodologik tayyorlik tadqiqot maqsadi va missiyasining mavjudligida namoyon bo‘ladi. Bu erda maqsadning integratsion xossalari, maqsadning asoslanganligi, uni ifodalash va qo‘yishga ilmiy yondashuv, tadqiqotchilik guruhi yoki butun firma jamoasi tomonidan maqsadning tushunilishi va qabul qilinishi katta ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot missiyasi uni, maqsad tomon izchil harakatlangan holda o‘tkazilishini ta’minlovchi asosiy belgisi sifatida ko‘rib chiqiladi. U maqsadga qarab harakatlanishda cheklovlarni va ushbu harakatning har bir bosqichida ustuvorliklarni tanlashga yordam beradi. Missiya: nima uchun tadqiqotlar o‘tkazish zarur, maqsadga haqiqatda erishish mumkinmi? degan savolga javob berishi zarur. Metodologik tayyorlik shuningdek, maqsadni va missiyani hisobga olgan holda firmani rivojlantirish konsepsiyasi bilan belgilanadi. Bu firmaning rivojlanish tendensiyalarini aks ettiruvchi qoidalar majmuasidir. Konsepsiya maqsad va missiya bilan chambarchas bog‘langan, chunki unisini ham, bunisini ham o‘z ichiga oladi, bundan tashqari ularni aniqlashtiradi, tadqiqot dasturining tayanch qoidalarini aniqlaydi. Tajriba ham katta ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotchilik ishini muntazam olib borilishi tajriba to‘plashga ko‘maklashadi va tadqiqotchilik faoliyatining samaradorlik salohiyatini oshiradi. Tajriba vaqtni tejaydi, xatolardan himolaydi va ko‘pgina operatsiyalarni engillashtiradi. Ko‘pgina tadqiqot turlarining samaradorligi uni o‘tkazishning axborot bazasiga bog‘liq. Rivojlanish jarayonlari dinamikasini ko‘rish taqqoslama tahlil o‘tkazish, tendensiyalarni aniqlash, eng omadli qarorlarni tanlash uchun kerakli to‘plangan axborot hajmiga ega bo‘lish zarur. Ushbu ehtiyoj muntazam tadqiqot o‘tkazishni motivatsiyalaydi. U yoki bu hodisalar yoki jarayonlarni modellashtirish va 28 xodimlardan yanada samarali foydalanish imkonini beradi, uning kompetentligini va faoliyat unumdorligini oshiradi. Parallel tadqiqot texnologiyasining bir ko‘rinishi – bu faoliyatni tarmoqlantirish texnologiyasi: muammo aspektlari yoki uni echish funksiyalarini bo‘lish, ayrim muammo turlari bo‘yicha bir xil parallel tadqiqotlarni o‘tkazish. Axir tadqiqot – bu doim eng yaxshi natijani olish maqsadida noma’lum, yangi, nooddiy narsalarni qidirishdir. Tadqiqotda, ularning echimini avvaldan belgilangan sxemada tasavvur qilish qiyin bo‘lgan muammolar mavjud bo‘lganda moslashuv turkumiga tegishli texnologiyadan – har bir tadqiqot bosqichini o‘tkazish davomida texnologik sxemani ketma-ket to‘g‘rilashdan foydalaniladi. Texnologik sxemadagi har bir bosqich uning natijalari bo‘yicha baholanadi, va bu baho yangi bosqichni aniqlash uchun zarurdir. Tadqiqotning texnologik izchilligi uni o‘tkazishning aniq maqsadlarini hisobga olmasligi mumkin emas – bu vaziyatni chuqur o‘rganish va aniqlangan muammoni butunlay hal qilish maqsadlari, muammoni qisman echish maqsadlari, yangi bilimlarni olish va xizmatchilarning ma’lumotlarini rivojlantirish maqsadlari, yangiliklar dasturini ishlab chiqish maqsadlari bo‘lishi mumkin. Qisman o‘zgartirish maqsadlariga erishish uchun faoliyat sifatini izchil o‘zgartirish texnologiyasidan: mavjud boshqarish sifatini baholash va noprinsipial, ahamiyatsiz, lekin haqiqiy sifat o‘zgarishlarini qidirishdan foydalaniladi. Bunday texnologiya tadqiqotlarni kam resurslar mavjudligida o‘tkazish, innovatsiyalar, tavakkalchiliklarni chetlab o‘tish, qayta o‘zgartishlar ishonchliligini oshirish imkonini beradi. Tasodifiy qidiruv texnologiyasi ham mavjud. Bunday texnologiyaning birinchi bosqichida muammoni qo‘yishga, uni tanlash, asoslashga ko‘p e’tibor qaratish nazarda tutilmaydi. Istalgan muammo olinadi, va unga tayangan holda tutash muammolar tadqiq etiladi, aloqalar o‘rnatiladi, ushbu asosda rivojlanish yo‘nalishini aniqlanib, u unga diqqat-e’tiborni jamlash zarur bo‘lgan asosiy muammoni aniqlab beradi. Vaziyatli yondashuvda bunday texnologiya vaziyatni yozishda va muammoni aniqlashda, ya’ni birinchi variantda aniqlangan muammo vaziyatni keyingi his etilishini ham, shuningdek vaziyatning dalillarni to‘plash, voqelarni his etish va hokazolar bilan bog‘langan yozilishini ham aniqlaydigan vaqtda qo‘llanishi 26 mumkin. Yana bir tadqiqot texnologiyasi – mezonli tuzatish texnologiyasi mavjud bo‘lib, u tadqiqotni tayyorlashda texnologik sxemaning o‘zi emas, balki tadqiqotni o‘tkazish paytida uni ehtimoliy tuzatish mezonlari majmuasi ishlab chiqiladi. Agar biz ma’lum natijaga erishsak, unda muayyan hatti-harakatlarni bajaramiz, aks holda biz oldingi yoki qandaydir boshqa bosqichga qaytamiz va yana qidirishni davom ettiramiz. Ushbu texnologik sxema ba’zan tadqiqot algoritmi deb ataladi. Tadqiqot o‘tkazishni texnologik sxemalarini tanlash uning samaradorligini oshirishga ko‘maklashadi. Tadqiqot texnologiyasi ko‘p jihatdan tadqiqotchining mahoratini aks ettiradi. XULOSA Boshqaruvning tadqiqotchilik salohiyati tushunchasi resurslardan foydalanish va qo‘yilgan maqsadlarga erishish imkoniyatlarini aks ettiradi. Axir kerakli 27 Tadqiqot samaradorligi – bu muvaffaqiyatga olib boruvchi eng qisqa tadqiqot o‘tkazish variantini aniqlash yoki topishdir. Biroq bu ta’rifni yanada aniqroq ta’rif bilan to‘ldirish mumkin: tadqiqotning samaradorligi – bu uning tavsiflaridan biri bo‘lib, uni o‘tkazish uchun sa’y-harakatlar (yoki resurslar) xarajatlari va natija (yoki maqsadga erishish darajasi) o‘rtasida qanday o‘zaro bog‘lanish mavjudligini ko‘rsatadi. Tadqiqot, avval aytilganidek, inson faoliyat turi bo‘lib, har qanday faoliyat singari ma’lum miqdor va sifat ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Muammo, echilishi yoki chiqarib tashlanishi mumkin bo‘lgan tadqiqot markazi hisoblanadi. Tanlovni amalga oshirish talab qilinadi, buning uchun esa baholash kerak. Baholash – bu ham inson faoliyat turi bo‘lib, u vaqt va resurslarni talab qiladi, ular etishmasligi yoki qimmat bo‘lishi mumkin. 9 Muqobilliklarni baholash yoki baholamaslik bilan bog‘liq zararlarni, agar bahoni aniqlash uchun kerakli xuddi shunday tadqiqot o‘tkazilmasa, juda kam hollarda aniq hisoblash mumkin. Shu sababli baholash boshqaruv qarori qabul qilingunga qadar o‘tkaziladi. Tadqiqotlar samaradorligi ma’lum tatbiq etish sharoitlarida ularning ijobiy natija berish qobiliyatini tavsiflaydi. Tadqiqotlar samaradorligi uni amaliyotga tatbiq etishda olingan u yoki bu natija bilan aniqlanadi. Bundan: tadqiqot natijalarini baholash ilmiy darajani, iqtisodiy samaradorlikni, ijtimoiy va ekologik oqibatlarni aks ettirishi kerakligi kelib chiqadi. Tajriba tasdiqlashicha, tadqiqot natijalarini baholash juda qiyin. Tadqiqot natijasi odatda ketgan xarajatlar bilan taqqoslanadi, tadqiqot natijasida olingan qo‘shimcha bilimlar bilan belgilanadigan ilmiy amaliy samaradorlik ajratiladi, hamda uning tasdig‘i mualliflik guvohnomalari, patentlar berilishi, chop etilgan ishlarning mavjudligi va h.k. hisoblanadi. Boshqaruv samaradorligini mazmuniga ko‘ra iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikka ajratish mumkin. Bunday bo‘linish samara shakllarining o‘ziga xosligi va maqsadlarning ______________________________ 9. Yo‘ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004. farqlanishiga asoslanadi. Iqtisodiy samaradorlikka ishlab chiqarish jarayonlarida resurslarning (xodimlar, mehnat ashyolari va vositalari) o‘zaro birgalikdagi harakati orqali erishiladiki, bu ishlab chiqarish va boshqarishga xarajatlarda amda 16 bo‘ladi, keskin namoyon bo‘ladi va o‘ylab o‘tirishga vaqt qoldirmaydi. Ularni o‘z vaqtida hal qilmaslik yoki umuman hal qilmaslik inqirozga, balki hatto halokatga ham olib kelishi mumkin. Zamonaviy boshqaruvda oldindan ko‘ra bilish, bashorat qilish tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda joriy hodisalarning kelajagini faqat ichki sezgiga yoki oddiy ekstrapolyasiyaga asoslanib bashorat qilish umuman aqlga sig‘maydi. Davr shunday, iqtisodiyot rivojlanishining umumiy tendensiyalari shunday tavsiflanmoqda. Kelajakni, faqat hozirgi zamonning barcha, kichik va katta tendensiyalarini yaqqol his etish va chuqur tushunishga tayangan holda ko‘ra olish mumkin. Tadqiqotsiz omadli va ishonchli prognozlarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvni tadqiq etish boshqaruvning o‘ziga tadqiqotchilik ruhini beradi, va demak, uni samarali, barqaror, yashashga qodir, istalgan o‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘lishiga ham olib keladi. Tadqiqot – bu nafaqat zamonaviy menejmentning funksiyasi, balki butun boshqaruv tizimining faoliyat yuritish uslubi, xodimlar faoliyatini tashkillashtirishning muayyan turkumidir. Zamonaviy menejer an’anaviy ma’nodagi ilmiy xodim bo‘lishi kerak emas, lekin u tadqiqotchilik faoliyatining asosiy usullarini egallagan bo‘lishi va uni boshqaruv samaradorligini oshirishning yangi omillarini izlashda tashkil qila olishi kerak. Shunday qilib, hozirgi kunda tadqiqot boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biri sifatida, boshqaruvga, boshqaruv qarorlarining sifatini ta’minlovchi yondashuv sifatida, va boshqaruvni takomillashtirish vositasi (kasbiy bilimdonlik, innovatsionlik, motivatsiyalash va boshqalar) sifatida yuzaga chiqadi. Boshqaruvni tadqiq qilish kasbiy tafakkurni rivojlantirishning ijobiy tendensiyasini aks ettiradi. Ijodkorliksiz kasbiy bilimdonlik bo‘lishi mumkin emas, tadqiqotsiz ijodkorlik bo‘lishi mumkin emas, tadqiqotning o‘zi esa uning yo‘llari, usullari, yondashuvlarini o‘zlashtirishsiz bo‘lishi mumkin emas. Tadqiqotning asosiy komponentlari – maqsadlar va vazifalarning qo‘yilishi; mavjud axborotning, hal qilish sharoitlari va usullarining dastlabki tahlili; boshlang‘ich gipotezalarni ifodalash, eksperimentlarni rejalashtirish va tashkillashtirish, eksperimentlarni o‘tkazish, olingan natijalarni tahlil qilish va umumlashtirish; olingan dalillar asosida boshlang‘ich gipotezalarni tekshirish va yangi dalillar va qonunlarni 5 Ishlab chiqarish va jamiyatning, texnologiya va insonning o‘z rivojlanish xususiyatlari va shart-sharoitlarini aks ettiruvchi zamonaviy boshqaruv yana va yana tobora ko‘proq darajada tadqiqot yondashuviga ehtiyoj sezmoqda. Bunday yondashuvni qo‘llash boshqaruvning dinamik va istiqbolli bo‘lishiga, uning innovatsion salohiyatining o‘sishiga va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda kasb mahoratining oshishiga, boshqaruvning ilmiy bo‘lishiga ko‘maklashadi. Boshqaruvni rivojlantirish jarayonlarida yangi realliklar va yangi ehtiyojlar vujudga kelmoqdaki, ular muayyan tarzda boshqaruv mazmunida ham aks etmoqda. Bugungi kunda tadqiqot funksiyasi boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biriga aylanmoqda. U boshqaruvning o‘sib borayotgan dinamikligi va diversifikatsiya qilinishining oqibati, inqirozga qarshi boshqaruvning, boshqaruvda kasbiy mahoratning o‘rni va ahamiyatini oshirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy boshqaruvda tadqiqotchilik faoliyati menejer ish vaqtining va kuchining kamida 30 foizini tashkil qilishi kerak. Agar u muvaffaqiyatga erishsa, u nima uchun bunga erishganligini va buni qanday qilib mustahkamlash mumkinligini tushunishi zarur. Agar uning qarorlari omad keltirmasa, omadsizlikning asl sabablarini ko‘ra olishi lozim. U buni tushunishi, nafaqat intuitiv, balki tadqiqotning ilmiy apparati yordamida asosli tarzda ko‘ra olishi zarur. Kelgusida iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish sharoitida korxonalarda tadqiqotchilik faoliyatining ulushi o‘sib boraveradi. Bugungi kunda boshqaruvda oddiy echimlar mavjud emas, boshqaruv sharoitlari qiyinlashib ketmoqda, inson o‘zining ijtimoiy-psixologik tavsiflarida murakkablashib bormoqda. Hozirgi vaqtda faqat tajriba va intuitsiyaga (ichki sezgiga), sog‘lom fikr yoki rasman o‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda qarorlar qabul qilish imkonsiz. Inson faoliyatining samaradorligiga oid vaziyatlarni, muammolarni, shart-sharoitlarni, omillarni tadqiq qilish zarur, echimlar variantlarining o‘sib borayotgan turlitumanligi va soni orasidan ularning asoslangan tanlovini amalga oshirish kerak. Har bir firma doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Uning rivoji – bu bir-birining ortidan keluvchi ko‘plab muammolar bo‘lib, ularni hal qilish va hal qilganda ham o‘z vaqtida hal qilish zarur. Ko‘pchilik vaziyatlar va muammolar to‘satdan paydo 4 boshqaruv qarori sifati, qondirilayotgan ehtiyoj omillari bilan aniqlanadi. Vaqt omili qarorlarning o‘z vaqtida qabul qilinishida, ularni ishlab chiqishga vaqtni tejashda, ilg‘or texnologiyalardan foydalanishda, xodimlar salohiyati va unumdorligida o‘z aksini topadi. Boshqa tomondan, samaradorlikka ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi omillar mavjud. Ularga investitsion iqlim, boshqaruvga ilmiy yondashuvni aniqlovchi metodologiya, investitsiyalarni rivojlanish strategiyasi va tendensiyalari nuqtai nazardan asoslash, axborot ko‘magi, ijtimoiy infratuzilma kiradi. Tadqiqotlarning umumlashtirilgan natijalari - bu omillarning ahamiyati turlicha ekanligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy vaziyat va investitsion iqlim menejment samaradorligini ta’minlashda asosiy o‘rin egallaydi. Biroq, iqtisodiy vaziyat imkoniyatlaridan foydalanish menejment metodologiyasiga, aniqrog‘i, samaradorlikka erishishga ilmiy-tahliliy yondashuvni amalga oshirishga qaram. Metodologiyada, va shunga muvofiq menejmentni tashkil etishda ikki yondashuvni: pragmatik va ilmiy-tahliliy yondashuvlarni ajratish mumkin. Ular muammolarni va ularni echish usullarini aniqlash va ajratish bilan farqlanadi. Pragmatik yondashuv vaziyatga qattiq bog‘langan menejerning xulqini tavsiflaydi. Uning faoliyatida asosiysi – mashxur muvaffaqiyat andazalaridan foydalanish, bevosita kafolatlangan va vaqtinchalik muvaffaqiyat omillarini hisobga olish, ish tajribasi va intuitsiya bilan aniqlanadigan muvaffaqiyatsizlik xavfini sezish, faoliyatni to‘g‘ri tashkil qilish (nazorat, mas’uliyat, intizom). Ushbu yondashuvning yomon tomoni yo‘q va u menejment samaradorligini ta’minlaydi. Biroq, xatolar va kamchiliklar ehtimoli etarlicha yuqori, rivojlanish istiqbolini tushunish, kelajakni his etish mavjud emas, muhim muammolar kamroq ahamiyatli va ikkinchi darajali muammolar bilan almashib qolishi mumkin. “Muammolarning namoyon bo‘lishini kuzatish emas, balki hal etish zarur” degan formula yaxshi, lekin uni “Muammolarni ba’lum izchillikda va o‘z vaqtida echish zarur. buning uchun ularni tadqiq etish kerak” degan formula bilan almashtirish mumkin. Menejmentga ilmiy-tahliliy yondashuv muammolarni avval menejmentni tashkil etish va metodologiyasi sinflari bo‘yicha, so‘ngra boshqaruv konsepsiyasi va 22 Boshqaruv tadqiqoti kasbiy tafakkur rivojlanishining ijobiy tendensiyasini aks ettiradi. Ijodkorliksiz kasb mahorati; tadqiqotsiz ijodkorlik; tadqiqotning o‘zi esa, uning yo‘llari, usullari va yondashuvlarini o‘zlashtirishsiz bo‘lishi mumkin emas. Boshqaruv rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari menejerga qo‘yiladigan yangi talablarni ham vujudga keltirmoqda. O‘tmishda menejerning faoliyati, agar u aniq ijrochilikka intilsa, yuqori turuvchi tashkilotlarning farmoyishlari yoki yo‘riqnomalarni, normativlarni bajarishni bilsa, samarali deb hisoblanar edi. Zamonaviy boshqaruvda menejer ish vaqti yoki kuchining tobora ko‘proq qismini tadqiqotlar egallashi kerak. U tadqiqotning ilmiy aparatidan foydalangan holda o‘z faoliyatining muvaffaqiyatli (yoki muvaffaqiyatsiz) bo‘lish sabablarini va uni mustahkamlash yo‘llarini tushunishi zarur. Kelgusida tadqiqotchilik faoliyatining ulushi, taxminimizcha, o‘sib boradi. Bu boshqaruv rivojlanishining ko‘zga ko‘rinarli tendensiyalaridan biri. Hozirgi vaqtda boshqaruvda, odatda, oddiy qarorlar mavjud emas, boshqaruv sharoitlari qiyinlashib, insonning ijtimoiy- psixologik tavsiflari murakkablashib bormoqda. 8 Bugun faqat tajriba va ichki sezgilarga, sog‘lom fikr yoki rasman o‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda qarorlar qabul qilish imkonsiz – inson faoliyati samaradorligi vaziyatlari, muammolari, sharoitlari, omillarini tadqiq qilish zarur, echim variantlarining tobora ortib borayotgan xilma-xilligi va soni orasidan ularni asoslangan tarzda tanlash zarur. Har bir firma doimiy rivojlanishda bo‘lib, bu bir-birining ketidan keluvchi va o‘z vaqtida hal qilishni talab qiluvchi ko‘plab muammolarning vujudga kelishini nazarda tutadi. Ko‘pchilik vaziyatlar va muammolar to‘satdan, keskin paydo bo‘ladi va o‘ylab o‘ttirishga vaqt qoldirmaydi. Ularni o‘z vaqtida hal qilmaslik yoki pisand qilmaslik inqirozga, balki hatto halokatga ham olib kelishi mumkin. Zamonaviy boshqaruvda oldindan ko‘ra bilish, bashorat qilish tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda joriy hodisalarning kelajagini faqat intuitsiyaga yoki oddiy ekstrapolyasiyaga asoslanib bashorat qilish umuman aqlga sig‘maydi. ___________________________ 8. Yo‘ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU, 2005 12 Tashkilotni rivojlantirish jarayonida boshqaruv murakkablashib boradi. Boshqaruvni takomillashtirishda ushbu holatni hisobga olish tashkilotning rivojlanishini jadallashtiradi. Boshqaruvning nomukammalligi uning rivojlanishini sekinlashtiradi va tashkilotda inqiroz vujudga kelishi (integratsiyaning yo‘qolishi, ijtimoiy-psixologik iqlimning yomonlashishi, tashkiliy ishlarga ko‘milib ketish, byurokratlashuv va boshqalar) uchun shartsharoitlar yaratishi mumkin. 2 Turli faoliyat sohalarida kasbiy bilimdonlikning rivojlanishi tadqiqotni uning amaliy samaradorligining qonuniy va tabiiy unsuri sifatida tushunishga etaklaydi. Bu holatda tadqiqot faqat ilmiy faoliyat va hatto ilmiy yondashuv bilan bog‘lanmaydi. Bu kasbiy bilimdonlik, ta’lim va san’at omilidir. Shunga bog‘liq ravishda “tadqiqot” tushunchasining ta’rifini quyidagicha ifodalash mumkin. Tadqiqot – bu a) muammo va vaziyatlarni anglash; b) ularning paydo bo‘lishini aniqlash; v) xulqi va rivojlanish xususiyatlari, mazmuni va qonuniyatlarini ochib berish; g) ushbu muammo va vaziyatlarning to‘plangan bilimlar tizimidagi o‘rnini o‘rnatish; d) ushbu muammoni hal qilish amaliyotida u to‘g‘risidagi yangi tasavvurlar yoki bilimlardan foydalanish yo‘llari, vositalari va imkoniyatlarini topishni o‘z ichiga oladigan inson faoliyat turidir. Haqiqiy amaliyotda tadqiqotning ushbu belgilari kasbiy bilimdonlikni ham, faoliyatning aniq maqsadlari va vazifalarini ham tavsiflaydigan o‘zaro ma’lum bir nisbatda bo‘ladi. Tadqiqot – bu tahlil, loyihalash yoki tekshirishga nisbatan yanada boy mazmunga ega faoliyat turidir. Muammo yoki vaziyatni tadqiq etish turli usullarning tahlil yoki loyihalashga qaraganda birmuncha keng to‘plamini nazarda tutadi. Bunga, ham kuzatish, ham baholash, ham eksperiment o‘tkazish, ham tasniflash, ham ko‘rsatkichlarni tuzish hamda boshqa ko‘p narsalar kiradi. Tadqiqot, shubhasiz, tahlilni o‘z ichiga oladi, biroq bu bilan cheklanib qolmaydi. Tadqiqot inson ijodiy faoliyatining ancha yuqori darajasini o‘zida ifodalaydi. 3 Tadqiqot vaziyatni chuqurroq tushunish, muammoni aniqlash, va demak, _____________________________ 2. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari. Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146 b. 3. To`laganova D.S. T е or е tich е ski е podxodo’ k rasionalnomu ispolzovaniyu r е sursnogo pot е nsiala v kompanii G’G’ “Iqtisodiyot va talim” jurnali, 2005, 1–son. 8 aqliy qobiliyatlarining yig‘indisiga va ularni ochish hamda qo‘llash imkoniyatlariga ko‘proq darajada bog‘liqdir. Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, uning raqobatbardoshligi ko‘plab omillarga bog‘liqdir, lekin ular orasida asosiysi inson omilidir. Xodimlar salohiyatidan samarali foydalanish, uni doimiy rivojlantirish faqatgina zamonaviy talablarga javob beruvchi boshqaruv tizimi mavjud bo‘lganda mumkin bo‘ladiki, uning muhim tavsifi korxonaning boshqaruv salohiyati bo‘lishi zarur. Ushbu tushuncha alohida puxta tadqiqotni talab qiladi. Boshqaruv salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishning eng samarali usullarini aniqlashdan iborat bo‘lgan uning tadqiqoti zamonaviy iqtisodiy fanning dolzarb nazariy va amaliy muammosi hisoblanadi. Menejment boshqaruv ob’ektining ma’lum xulqini shaklllantirishga mo‘ljallangan bo‘lib, uni quidagi ikki aspektga bo‘lish mumkin: iqtisodiy tavsiflar majmuasida aks etadigan iqtisodiy xulq, va kelishish hamda hamkorlikning ijtimoiy tomonini tavsiflaydigan sotsial-psixologik xulq. Haqiqiy amaliyotda ushbu ikki yondashuvni bir-biriga qarama-qarshi qo‘ymaslik kerak. Samarali amaliy menejment formulasi uni ilmiy bilimlar va tavsiyalar, amaliy muvaffaqiyat andazalari, kasbiy tajriba, amaliy ko‘nikmalar va uquvlar, shuningdek boshqaruv san’atidan foydalangan holda qurishni nazarda tutadi. Bularning barchasi muammolarni tahlil qilish, tekshirish, ularning echim variantlarini loyihalash hamda asosli tanlash asosida amalga oshirilishi zarur. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 30 xizmat, foydada aks etadi. Biroq, menejment samaradorligini tushunish uchun menejmentning bevosita natijasi va uning maqsadga muvofiqligi haqida ham gapirish mumkin va zarurdir. Menejmentning bevosita natijasi boshqaruv qarori tavsiflarida, qaror qay darajada kishilar faoliyatini muvofiqlashtirishini va uni maqsadga erishishga yo‘naltirishini baholashda aks etadi. Shundan kelib chiqib, menejment samaradorligi maqsad ko‘rsatmalari (maqsad sifati), strategiya, boshqaruv qarori sifati, qondirilayotgan ehtiyoj omillari bilan aniqlanadi. Vaqt omili qarorlarning o‘z vaqtida qabul qilinishida, ularni ishlab chiqishga vaqtni tejashda, ilg‘or texnologiyalardan foydalanishda, xodimlar salohiyati va unumdorligida o‘z aksini topadi. Boshqa tomondan, samaradorlikka ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi omillar mavjud. Ularga investitsion iqlim, boshqaruvga ilmiy yondashuvni aniqlovchi metodologiya, investitsiyalarni rivojlanish strategiyasi va tendensiyalari nuqtai nazardan asoslash, axborot ko‘magi, ijtimoiy infratuzilma kiradi. Tadqiqotlarning umumlashtirilgan natijalari - bu omillarning ahamiyati turlicha ekanligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy vaziyat va investitsion iqlim menejment samaradorligini ta’minlashda asosiy o‘rin egallaydi. Biroq, iqtisodiy vaziyat imkoniyatlaridan foydalanish menejment metodologiyasiga, aniqrog‘i, samaradorlikka erishishga ilmiy-tahliliy yondashuvni amalga oshirishga qaramMenejmentning ichki samaradorligini ta’minlash uchun uch asosiy guruh omillarini hisobga olish zarur: resurslardan foydalanish, maqsadga yo‘naltirilgan natijani olish, vaqt omili. Resurslardan foydalanish ularning tuzilishi, sifati va muvozanatli to‘ldirish imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Menejment samaradorligini ta’minlash uchun resurslarni tejash zarur. Boshqaruv faoliyati natijasi moddiylashadi va tashkilot faoliyatining pirovard natijasida – mahsulot, xizmat, foydada aks etadi. Biroq, menejment samaradorligini tushunish uchun menejmentning bevosita natijasi va uning maqsadga muvofiqligi haqida ham gapirish mumkin va zarurdir. Menejmentning bevosita natijasi boshqaruv qarori tavsiflarida, qaror qay darajada kishilar faoliyatini muvofiqlashtirishini va uni maqsadga erishishga yo‘naltirishini baholashda aks etadi. Shundan kelib chiqib, menejment samaradorligi maqsad ko‘rsatmalari (maqsad sifati), strategiya, 21 texnologik sxemalar turlicha bo‘lishi mumkin. Samarali texnologik sxemalarni tanlash yoki ularni haqiqiy ehtiyojlar va sharoitlarga muvofiq tuzish muhim. Eng oddiy va tarqalgan texnologiya – chiziqli texnologiya bo‘lib, u tadqiqotlarni vaziyatni yozish va tahlil qilish, muammoni qo‘yish, uni echish vazifalarini shakllantirish, tadqiqot usullarini tanlash, tahlil qilish va ijobiy echimlarni qidirish, echimni eksperimental tekshirish, agar bunga imkon bo‘lsa, innovatsiyalarni ishlab chiqish bosqichlari bo‘yicha ketma-ket olib borishdan iborat. Har bir bosqich tadqiqot usullarining o‘ziga xos to‘plami hamda vaqt cheklovlari bilan tavsiflanadiki, bu tadqiqot o‘tkazish muvaffaqiyatini belgilaydi. Amaliyotda har doim ham texnologik sxemani shunday to‘g‘ri chiziqli va izchil qurib bo‘lmaydi. Bosqichlarning har birida yangi muammolar yoki qiyinchiliklar vujudga kelishi hamda ular oldingi bosqichga qaytishga va uni tadqiq etishni tuzatishga majbur qilishi mumkin. Masalan, muammo yuzaki va bir tomonlama aniqlangan bo‘lib chiqishi mumkin, uni yangi rakursda ko‘rib chiqish zarurati paydo bo‘ladi va hokazo. Bularning barchasi o‘tib ketilgan bosqichlarga qaytishga, o‘tkazib bo‘lingan tadqiqot ishlarini to‘g‘rilashga majbur qilishi mumkin. SHu tarzda yangi tadqiq etish texnologiyasi turkumi – davriy tadqiqot turkumi vujudga keladiki, u o‘tib bo‘lingan bosqichlarga, natijalarning ishonchliligini ta’minlash uchun bosib o‘tilganni takrorlashga qaytish bilan tavsiflanadi. Vaziyatli yondashuvda ko‘pincha tahlil qilish bosqichida vaziyat mazmunini qidirish va kerakli axborot, masalan, yangi dalillar yoki statistika bilan to‘ldirish uchun vaziyat bayoniga qaytishga to‘g‘ri keladi. Aynan yozilgan vaziyat barcha voqealarni yanada to‘liq va kompleks ko‘rish hamda mavjud axborotni oddiy, izchil to‘ldirishga qaraganda kerakli axborotni yanada asosli ravishda aniqlash imkonini beradi. Ratsional texnologiyalarning ko‘p sxemalari ishlarni yoki operatsiyalarni parallel bajarish imkoniyatini ko‘zda tutadi. Masalan, murakkab, kompleks muammolarni echishda alohida tadqiqotchilik ishlarini parallel bajarish mumkin, ayrim hollarda esa bu hatto, masalan, bir-biridan mustaqil ishlayotgan ekspertlardan foydalanishda zarurdir. Mazkur texnologiya vaqtni tejaydi, 25 baholash metodikalardan foydalanmasdan turib tadqiqot o‘tkazib bo‘lmaydi. Biroq metodikalar turlicha bo‘ladi. Tadqiqotchilar yoki menejer aynan qaysilarini qo‘llaydilar, shaxsiy metodikalar qanday ishlab chiqiladi – bularning barchasi ham tadqiqotning metodologik salohiyatini tavsiflaydi. Nihoyat, kerakli tadqiqot usullarini qo‘llash imkoniyatlarini ham aytib o‘tish zarur. Ushbu imkoniyatlar ularni ishlata olish imkoniyati, tegishlik texnik vositalarning mavjudligi, tadqiqotchilarning malakasi bilan belgilanadi Mos keladigan kelajak variantini yaratish uchun barcha imkoni bor narsalarni bajarish va muvaffaqiyatsizliklarni bartaraf qilish choralarini qabul qilish vazifasi aynan barcha darajadagi boshqaruvchilar zimmasiga yuklatilgan. Hozirgi davr – bu barcha jamiyat hayoti sohalarida chuqur qayta o‘zgartishlar davri, korxonalarni prinsipial jihatdan yangi xo‘jalik yuritish sharoitlariga moslashuvni talab qiladi. Zamonaviy xo‘jalik yuritish sharoitlarida shu narsa oydinki, korxonaning raqobat ustunliklari nafaqat moddiy resurslar va ulardan foydalanish darajasiga, balki nomoddiy resurslardan, ayniqsa ulardan en muhimi – korxona xodimlarining aqliy resurslariga tobedir. Korxona salohiyatiga kelsak, adabiyotlarda iqtisodiy, bozor, ishlab chiqarish, kadrlar, aqliy, ilmiy-texnik va boshqa salohiyat tushunchalari keltiriladi. Bu ko‘plab potensial imkoniyatlarga ega ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida korxonaning murakkabligini yana bir bor tasdiqlaydi. Tizimli yondashuv nuqtai nazardan korxona o‘z funksional vazifasi bilan farqlanuvchi ikki: boshqariluvchi va boshqaruvchi quyi tizimlardan tashkil topgan. Agar korxona salohiyati ko‘rib chiqilsa, unda shuningdek, boshqariluvchi quyi tizimning mahsulot va xizmatlar yaratish qobiliyatini tavsiflaydigan ishlab chiqarish salohiyatini hamda korxona salohiyatini shakllantirish va undan samarali foydalanish uchun dastlabki shart-sharoitlarni yaratadigan boshqaruvchilik salohiyatini ajratish zarur. Boshqaruv apparati xodimlarining tarkibi, malakasi darajasi, boshqaruvchilik faoliyatining metodik, tashkiliy va texnik ta’minot darajasi birgalikda korxona boshqaruvchilik salohiyatini tavsiflaydi. boshqaruvchilik salohiyati tashkilotning aqliy salohiyatiga, ya’ni xodimlarning 29 Barcha ushbu sifatlar ajralgan holda emas, balki jamlangan holda mavjud bo‘ladi. Aynan shu tadqiqotchilik turkumidagi menejerning xususiyatlarini tavsiflaydi. Vaziyatni yozish va tadqiq qilish jarayonining o‘zi tadqiqotchilik turdagi menejerning shakllanishiga yordam beradi. Turli manbalardan axborot to‘plash muammolarni chuqurroq ko‘rish, tashkilotlarda insonlarning o‘zaro munosabatlarining murakkabligi va ko‘p ko‘rinishli ekanligini boshqalardan ertaroq anglash imkonini beradi; vaziyatni yozma shaklda tavsiflash voqelikni tizimli idrok qilishga, turli nuqtai nazarlarni tushunishga ko‘maklashadi; vaziyat tahlili tadqiqotchilik ko‘nikmalarini rivojlantiradi, boshqaruv faoliyatiga qiziqishni shakllantiradi, mansab bo‘yicha ko‘tarilishni motivatsiya qiladi, xulosa va tavsiyalarni ifodalash tahliliy, umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantiradi va h.k. Tafakkur (fikrlash) – bu faol, voqelikni inson ongida aks ettirish jarayoni bo‘lib, u bilimlar, intuitsiya (ichki sezgi), odatlar va ko‘nikmalarga tayanadi hamda aniq vaziyatda inson xulqini belgilaydi. Tafakkur hayotiy faoliyat – tajriba to‘plash, ta’lim olish, kasbiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida shakllanadi, o‘zgaradi va rivojlanadi. U muayyan darajada shaxsning individual xususiyatlariga bog‘liq, lekin ta’lim jarayonlari, iroda kuchi, maxsus mashqlar, keskin vaziyatlar, salomatlik ahvoli ta’siri ostida hamda ko‘p darajada atrofda sodir bo‘layotgan jarayonlarni chuqurroq tushunib olish va olingan bilimlardan amaliyotda tashkilotni rivojlantirish maqsadlarida ham, shaxsiy maqsadlarda ham foydalanish istagiga bog‘liq ravishda ancha keng miqyosda o‘zgarishi mumkin. Tafakkur jiddiy darajada inson faoliyati muvaffaqiyatini oldindan belgilaydi. Masalan, menejerning faoliyati asosan insonlar bilan ishlash, ularning faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirish va moslashtirish, unga bo‘ysunuvchi xodimlar tomonidan bajariladigan boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan bog‘langan. Qarorlarning sifati, ularni amalga oshirish ko‘p jihatdan fikrlash xarakteri va turiga bog‘liq. II BOB. MENEJMENTDA TADQIQOTLARNING SAMARADORLIGI 2.1. Tadqiqot samaradorligi tushunchasi va uni asosiy shakllantirish omillari 15 Tadqiqot boshqaruv funksiyasi sifatida, inqirozlarni, to‘satdan ro‘y beruvchi o‘zgarishlarni bashorat qilish, kelajak paradokslariga tayyor turish, muvaffaqiyat imkoniyatlarini baholash uchun zarurki, uni ko‘rish, baholash, amalga oshirish lozim. Kelajakni, faqat hozirgi zamonning barcha, kichik va katta tendensiyalarini yaxshi his etish va chuqur tushunishga tayangan holda ko‘ra olish mumkin. Tadqiqotsiz omadli va ishonchli bashoratlarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvni tadqiq etish boshqaruvning o‘ziga tadqiqotchilik ruhini beradi va demak, uni samarali, barqaror, yashashga qodir, istalgan o‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘lishiga ham olib keladi. Tadqiqot – bu nafaqat zamonaviy menejmentning funksiyasi, balki butun boshqaruv tizimining faoliyat yuritish uslubi, xodimlar faoliyatini tashkillashtirishning muayyan turkumidir (talablar, javobgarlik, motivatsiyalash, me’yorlar). Menejer faoliyatida tadqiqotlar boshqaruvning ilmiyligi va san’atini anglatib, ularni ijodkorliksiz tushunib bo‘lmaydi, ijodkorlikni esa “tadqiqot” tushunchasidan ajratib bo‘lmaydi Mustaqillik ham turlicha – bajarishda, maqsadga yo‘nalgan rivojlanishda, tashabbuskorlik ko‘rsatishda namoyon bo‘lishi mumkin; ishbilarmonlik xulqining muayyan konsepsiyasi bilan cheklangan mustaqillik, tajribaning mustaqilligi, qidiruvning mustaqilligi bo‘ladi. Hozirgi kunda “tadqiqotchilik turdagi menejer”, yoki “kreativ menejer” tushunchasi paydo bo‘lmoqda. Har bir menejer o‘z ishida individuallik belgilarini namoyon qiladi. Biroq har doim qandaydir umumiy narsa mavjudki, u faoliyat va amalga oshirilayotgan sharoitlarning xususiyatlari bilan aniqlanadi. Zamonaviy boshqaruv tadqiqotlarga ehtiyoj sezadi. Ushbu ehtiyoj turli-tuman ko‘rinishlarda – boshqaruvni tashkil qilishda, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish metodologiyasida, firmani qayta tuzishda, inson kapitalini shakllantirishda va h.k.da amalga oshiriladi. “Tadqiqotchilik turkumiga mansub menejer”, yoki “kreativ menejer” tushunchasining paydo bo‘lishi ushbu ehtiyojni amalga oshirish oqibatlaridan biri hisoblanadi. Ularning xususiyati – tashqi va ichki vaziyatlarni baholashda, muammolarni hal qilishda, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda 13 1.3. Tadqiqot boshqaruv jarayonining boshlang‘ich bosqichlaridan biri sifatida Istalgan tadqiqot qator omillarning mavjud bo‘lishini nazarda tutadi. Ularning eng muhimlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: tadqiqot metodologiyasi – tadqiqot maqsadlari, yondashuvlari, prinsiplari,mo‘ljallari, ustuvorliklari, vositalari va usullarining yig‘indisi; tadqiqotni tashkillashtirish – reglamentlar, me’yorlar va yo‘riqnomalardamustahkamlangan funksiyalar va javobgarliklarning taqsimlanishiga asoslangan o‘tkazish tartibi; tadqiqot resurslari – tadqiqotni muvaffaqiyatli o‘tkazish va uning natijalariga erishishni ta’minlaydigan vositalar va imkoniyatlar (axborot, iqtisodiy, inson va h.k.) majmuasi; tadqiqotning ob’ekti (ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sinfiga kiritilgan boshqaruv tizimi) va predmeti (uning hal qilinishi tadqiqot o‘tkazishni talab qiluvchi aniq vaziyat); barcha tavsiflarning o‘ziga xosligini aks ettiruvchi tadqiqot turi; tadqiq etish ehtiyoji – muammoning keskinlik darajasi, uni hal qilishga yondashishda kasb mahorati darajasi, boshqaruv uslubi; tadqiqot natijalari – muammoni muvaffaqiyatli hal etishga, uning mazmunini, manbalari va oqibatlarini tushunishga ko‘maklashuvchi tavsiyalar, model, formula, metodika; tadqiqot samaradorligi – tadqiqot o‘tkazishga sarflangan resurslar va olingan natijalarning mutanosibligi. Boshqaruv, samarali bo‘lishi uchun, ishlab chiqarish va jamiyat, innovatsiyalar, texnologiya va inson o‘zining zamonaviy rivojlanish xususiyatlari va sharoitlarini hisobga olmasligi mumkin emas, u tobora ko‘proq darajada tadqiqotchilik yondashuviga muhtojlik sezmoqda. 5 U boshqaruvning dinamik va istiqbolli bo‘lishini, qarorlar qabul qilishda innovatsion salohiyatning o‘sishini va kasbiy bilimdonlikning oshishini, boshqaruvning ilmiyligini, va pirovardida tashkilot raqobatbardoshligini oshishini aniqlaydi. ____________________ 5. Sharifxo`ja е v M., Abdulla е v Yo. M е n е jm е nt. Darslik – T.: O`qituvchi, 2002. – 256 b. 10

Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi

Купить