Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va bolalarning o'z oilalarini qo'llab quvvatlash - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	51.6KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va bolalarning o'z oilalarini qo'llab quvvatlash

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
IJTIMOIY ISH KAFEDRASI
OTA-ONA QARAMOG’ISIZ QOLGAN BOLALAR BILAN IJTIMOIY ISH
AMALIYOTI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu : Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va
bolalarning o’z oilalarini qo’llab quvvatlash
Bajardi :
Qabul qildi :
TOSHKENT-2023

Mundarija :
Kirish
I. BOB. Ijtimoiy yetimlik tushunchasi va uning kelib chiqish
sabablarini o’rganishni nazariy va metadalogik asoslash
1.1. Ijtimoiy yetimlik tushunchasini va uni nazariy va amaliy tahlil qilish
1. 2. Ijtimoiy yetimlik oldini olish va bolalarni parvarish qilish,
insitutsional muassasalariga tushib qolishining oldini olish
1. 3 . Bola asrab olish istagini bildirgan ota-onalar bilan ish olib borish
II.BOB. Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va bolaning o’z oilasida
qolishini qo’llab-quvvatlash.
2.1. Ijtimoiy yetimlikni oldina olishda xorij tajribasin nazariy o’rganish
va tahlil qilish.
2.2. Bolalaring o’z oilasida qolishini qo’llab quvvatlash va bolalarga
nisbatan davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: So nggi yillardaʻ
mamlakatda ijtimoiy yetimlikning oldini olish, aholi va yoshlar orasida sog lom
ʻ
oila qurishga mas uliyat bilan yondashishni targ ib qilish, oilaviy qadriyatlarga
ʼ ʻ
ma naviy-axloqiy munosabatni shakllantirish bo yicha keng ko lamli ishlar amalga
ʼ ʻ ʻ
oshirildi.
Ko rilgan chora-tadbirlar tarbiya muassasalari va ularda tarbiyalanayotgan yetim
ʻ
bolalar va ota-onasining qaramog idan mahrum bo lgan bolalar sonini sezilarli
ʻ ʻ
ravishda kamaytirishga yordam berdi. Shu bilan birga, bolalarni joylashtirishning
oilaviy hamda boshqa muqobil shakllarini keng joriy etish, ayniqsa, ularni
tarbiyalash uchun oilaga qabul qilish (patronat), shuningdek, bolalarni mustaqil
hayotga tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratish bo yicha qo shimcha
ʻ ʻ
choralar ko rish talab etilmoqda. Ijtimoiy yetimlikni yanada kamaytirish, yetim
ʻ
bolalar va ota-onasining qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni davlat tomonidan
ʻ ʻ
qo llab-quvvatlash mexanizmlarini takomillashtirish, ularning jadal ijtimoiy
ʻ
moslashuvi uchun keng imkoniyatlar yaratish, tarbiya muassasalarining ish
faoliyatini yaxshilash, shuningdek, jismonan sog lom va ma naviy yetuk avlodni
ʻ ʼ
tarbiyalashda oilaning rolini mustahkamlash maqsadida qoshimcha chora tadbirlar
va amaliy ishlar olib borilayotganligi bugungi yaqqol ko’zga tashlanmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
tomonidan 2021-yil avgust oyida “Yetim bolalar va ota-ona qaramog’idan mahrum
bo’lgan bolalarni tarbiyalashning tubdan yangilangan tizimini joriy etish chora
tadbirlari tog’risida”gi qarori qabul qilindi. 1
Shu jumladan O’zbekiston
Reslublikasi Vazirlar Mahkamasing 2022-yilda qabul qilingan "Yetim bolalar va
ota-ona qaramoqg’idan mahrum bo’lgan bolalarni ijtimoiy qo’llab quvvatlashga
doir qo’shimcha chora-tadbirlar tog’risida"gi qaroi ham buning isboti desak
yenglishmagam bo’lamiz. Ushbu qaror asosida ota-ona qaramog’idan mahrum
bo’lgan bolalarni davlat tomonida qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish hamda

yoshlarning ta’lim-tarbiyasi, ijtimoiy nafaqalari hamda uy, ish bilan ta’minlash
masalalarida aniq vazifalar belgilab berilganligi va bu asosida olib borilayotgan
ishlar katta ahamiyat kasb etadi.
So’nggi yillarda mamlakatda bolalar o’rtasida ota-ona qaramog’isiz
qolishining oldini olish, aholi va yoshlar orasida sog’lom oila qurishga mas’uliyat
bilan yondashishni targ’ib qilish, oilaviy qadriyatlarga ma’naviy-axloqiy
munosabatni shakllantirish bo’yicha keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Maqsad-institutsional yondashuvga asoslangan tizimdan oila muhitiga asoslangan
tizimiga o’tishdir. Ekspertlarning fikriga ko’ra, internat shaklidagi muassaslardagi
bolalalar sonini qisqartirish muhimdir. Buning uchun bolaning oilasiga yordam
berish orqali ularni qaramog’isiz qolishlarini oldini olish, zarurat bo’lgan taqdirda
esa bolalarni institutsional muassasalarga emas, avvalo bolalarga oila muhitini
ta’minlash lozim.
Bolalarni oilaga joylashtirishda mavjud muammomalar borligi, ushbu muammolar
sabab bola hayotida ikkilamchi yetimlik va boshqa ko rishlarda bolalarningʻ
qaramog siz qolish holatlari ortib bormoqda.
ʻ Bu kabi muammomalar yechimi
topishga chuqur kirishish lozim. Zero, bola kelajagi, uning huquqlari va ta minoti
ʼ
davlat himoyasidadir.
Kurs ishining obyekti: Ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: Ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarning oilalari va
ularni qo’llab-quvvatlash.
Kurs ishining maqsadi: Ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarning o’z oilalari
ʻ
bilan yashashini qo’llab-quvvatlash. Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va nazariy
metodologik jihatdan o rganish hamda taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishdan
ʻ
iborat.
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Ota-ona qaramog’isiz qolgan
bolalarni ijtimoiy himoya qilish muammolari ilmiy jihatdan ko’plab sharq
mutafakkirlari va xorijiy olimlar tomonidan o’rganilgan. Sharq mutafakkirlari

Amir Temur, Alisher Navoiy, B. Ubaydullayevalar o’zlarining asarlarida ota-ona
qaramogisiz qolgan bolalar, yetim-yesirlar haqida oz fikrlarini yuritib o’tganlar.
Xorijlik olimlardan V.V. Chernyavskiy, S.A. Dzenushkayte, J. Boulbi, V.S.
Rotenberg, S.M. Bondarenkolar va boshqalar o’zlarining ilmiy ishlari bilan ushbu
mavzuni boyitishga xizmat qilishgan.
Respublikamiz sotsiolog olimlaridan esa G aniyeva M. X,ʻ 1
Latipova N. M, 2
Zaitov
E. X, 3
Abduxalilov A. A. 4
Psixolog-pedogoglardan esa Salaeva M. S hamda
Aripova A. X kabilar bolalar ta lim tarbiyasi va ularda kechadigan o zgarishlar
ʼ ʻ
haqida ilmiy izlanishlar olib bormoqda
Kurs ishining vazifasi:
1. Ijtimoiy yetimlik hodisasining mohiyatini va uning sabablar o’rganish.
2. Etim bolalarni jamiyatga integratsiya qilish muammolarini ajratib ko’rsatish va
ularga yechim topish.
3. Ijtimoiy oldini olinishi mumkin bo’lgan usullarini ko’rib chiqish
4. Yetimlikning psixologik xususiyatlari va hayotiy qadriyatlarni ochib berish
5. Yetim bolalarning maktab -internatga kirish sabablarini aniqlash.
6. Ijtimoiy yetimlikka olib keladigan omillarni ko’rib chiqish
7. Ijtimoiy yetimlikning oldini olish yo’llarini ajratib ko’rsatish.
Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 asosiy bob, 5 paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Ганиева М.Х. История развития и современное состояние социальной работы. // Бола ва замон. – Ташкент,
2009. - №4. – С. 43-44.
2
Латипова Н.М. Социальная работа с молодёжью. // Материалы международного форума «Социальная
поддержка детей и молодёжи – основа благополучного и процветающего общества». – Ташкент, 2013.
3
Zaitov E. Kh., Abdukhalilov A. A. Opportunities to improve the system of social protection of graduates of
institutional institutions in Uzbekistan //ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY
RESEARCH JOURNAL. – 2021. – Т . 11. – №. 1. – С . 1349-1360.
4
Zaitov E. Kh., Abdukhalilov A. A. Opportunities to improve the system of social protection of graduates of
institutional institutions in Uzbekistan //ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY
RESEARCH JOURNAL. – 2021. – Т . 11. – №. 1. – С. 1349-1360.

I. BOB. Ijtimoiy yetimlik tushunchasi va uning kelib chiqish
sabablarini o’rganishni nazariy va metadalogik asoslash va tahlil
qilish.
1.1. Ijtimoiy yetimlik tushunchasini nazariy va amaliy tahlil qilish
Ijtimoiy yetimlik tushunchasi. Har qanday davlatda va har qanday jamiyatda
har doim bolalar bo’lgan, bo’ladi. Achinarlisi ularning aksariyati yetim bolalar va
har xil sabablarga ko’ra ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar. Va bu holatda
jamiyat va davlat bunday bolalarning rivojlanishi va tarbiyasi haqida qayg’uradi.
Ota-onasidan ayrilgan bola - bu o’ziga xos, haqiqatan ham fojiali dunyo. Oila, ota
va onaga bo’lgan ehtiyoj bolaning eng kuchli ehtiyojlaridan biridir.
Ijtimoiy yetim - bu biologik ota-onasi tirik, lekin negadir ular bolani
tarbiyalamaydilar va unga g’amxo’rlik qilmaydilar. Bunday hollarda albatta davlat
ularni o’z qaramog’iga oladi. Ijtimoiy yetimlik - bu jamiyatda ota-ona
qaramog’isiz qolgan bolalarning ota-ona huquqlaridan mahrum bo’lishi, ota -onani
muomalaga layoqatsiz, bedarak yo’qolgan deb tan olishlari natijasida yuzaga
keladigan ijtimoiy hodisa. Ajralishlar soni va tugallanmagan oilalar sonining
ko’payishi uchun ijtimoiy yetimlikning kelib chiqishining asosiy shartlari:
bir qator oilalarning ijtimoiy turmush tarzi;
aholi daromadlari darajasining pasayishi;
katta yoshlilarda psixo-emotsional yuklarning ko’payishi;
bolalarga nisbatan zo’ravonlikning tarqalishi;
Oilalardagi muammolar esa: oilalarning ko’p qismi yashash sharoitining
yomonlashuvi ta’siri ostida, oilaning axloqiy asoslari qulashi, natijada bolalarga
bo’lgan munosabat o’zgaradi, ularning oilalardan butunlay ko’chib ketishiga qadar,
uysizlar va ko’p sonli bolalar va o’smirlarning ortib ketishi yuzaga keladi. Ijtimoiy
yetimlikning sabablari ota-onalarning (ko’pincha onalarning) voyaga etmagan
farzandidan ixtiyoriy ravishda voz kechishi, ko’pincha bu yangi tug’ilgan

chaqaloqning tug’ruqxonada rad etishidir. 3 oy ichida ota-onalar (onasi) o’z fikrini
o’zgartirishi mumkin, va bola oilaga qaytarilishi mumkin. 2) Bolaning huquqlari,
hayoti va manfaatlarini himoya qilish maqsadida ota-onalar ota-ona huquqlaridan
mahrum bo’lgan taqdirda, bolani majburan oiladan chiqarib yuborish. Bu, asosan,
ota-onalari alkogolizm, giyohvandlik, asotsial hayot tarzi, mehnatga layoqatsizlik
va boshqalardan aziyat chekadigan disfunktsion oilalarda ro’y beradi. Bu ijtimoiy
hodisani bartaraf etish yo’llari: 1. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
jarayonlarning barqarorlashuvi. 2. Millatning ma’naviy madaniyatini qayta tiklash.
3. Oilalar, onalar va bolalarni iqtisodiy, qonunchilik, ijtimoiy qo’llab-quvvatlash.
4. Insonparvarlik, bolaga muhabbat va hurmatga asoslangan eng yaxshi ta’lim
an’analarini tiklash, rivojlantirish va targ’ib qilish. 5. Yetim bolalarni joylashtirish
tizimini takomillashtirish. Haqiqatdan baxtli bola faqat oilada bo’lishi mumkin Bu
dunyoda etim bolaning nigohi bilan uchrashishdan ko’ra og’riqli narsa yo’q.
"Ijtimoiy yetimlik ilk bor 1987-yilda o’qitivchilarning Umumrossiya
konfirensiyasida A.A.Lixanov tomonidan "Tirik ota-onasi bola turib" yetim qolgan
400 ming bolalarning ijtimoiy holatini izohlash maqsadida qo’llanildi. 5
Ungacha
zamonaviy jamiyatda ijtimoiy yetimlar yetimlikning barcha Ota-ona qaramog’isiz
qolgan bolalarga ijtimoiy yordam ko’rsatishning o’ziga xos xususiyatlari,
shuningdek ushbu ijtimoiy guruhga nisbatan ijtimoiy siyosatning yo’naltirilganlik
masalasi bilan Z.N. Lazareva, M.V. Rabjayeva, E.A. Tyugasheva, O. V. Fetisova,
M.V. Firsova o’z tadqiqotlarida keng yoritishgan.
Hozirgi davr globallashuv jarayonida yetim bolalar va ota-ona qaramog’isiz
qolgan bolalar hayotini tartibga solishning xorij tajribasi o’ta muhim sanalib,
bunda bolalar hayotida ijobiy o’zgarishlarga erishish hamda ularni jamiyatga
moslashib ketishlarida xorijiy tajribani mahalliy ijtimoiy amaliyotga tatbiq etish
imkoniyatlari va implementatsiya - eng dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
5
Кожевникова Е.И. Социальная сиротства в современной России: состояние и детерминанты. // Вестник
РУДН, 2013. No2 - С.7

Ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarni oilalarga jalb qilish, oiladagi tarbiya
va uning samaradorligini va bolalarni ijtimoiy himoya qilish muassasalari
faoliyatini baholash o’ta muhimdir. Bunda yetimlar va ota-ona qaramog’isiz
qolgan bolalar hayotidagi xorijiy tajriba ichki ijtimoiy amaliyotga tatbiq etiladi,
aholini ichki ijtimoiy himoya qilish tizimining imkoniyatlari va cheklovlari
hisobga olinib, shuningdek yetimlar va ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar
oilalarga muvaffaqiyatli joylashtiriladi.
Bolalar bilan ishlash ijtimoiy muassasalarining samaradorligini oshirishga
qaratilgan yetim bolalar va ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar hayotini jamiyatga
moslashtirish asosida xospislarni ochish, murakkab vaziyatga tushgan voyaga
yetmaganlar uchun maxsus shelterlarni yaratish modelini ishlab chiqish ham
jamiyatimiz oldida turgan konseptual vazifalardandir.shakillari ichida mutlaq ko’p
sonli bo’lib jami yetim bolalarning 95%ni tashkil etar edi. 6
Xuddi shu nuqtai nazardan, ijtimoiy yetimlikni izohlagan N.D.Nikandrov
yetimlikning ushbu shaklini keltirib chiqaruvchi omillarni "qadryatli bo’shliqda
umumiy maqsadning yo’qolishida ko’radi. Darhaqiqat, ijtimoiy makondagi
zamonaviy transfarmatsiyalar katta yoshli aholi qatlamida hayot mazmunining
yo’qolishi oqibatidagi ijtimoiy-ruhiy bo’shliqlarni hosil qilmoqda. Vaholangki,
katta yoshli avlod vakillarining hayotiy murakkab vaziyatlari va sotsial
muammolari natijasidan bolalar aziyat chekuvchilardir. 7
Ularning aksariyati, M.A.Galaguzova, Yu.V.Vasilikov va T.A.Vasilikovlarning
tadqiqotlariga ko’ra hali 18 yoshga to lmagan voyaga yetmagan bo’lib biologikʻ
ota-onalari ularning tarbiyasi va parvarishi bilan shug’ullanmaydi. @ Natijada,
L.S.Kochkina ta’biri bilan aytganda: " Davlat bu kabi ota-onalarning bolalariga
berayotga tarbiyasidan qoniqmaydi va bu funksiyani o’z zimmasiga oladi"@.
6
Кочкина Л.С. Подготовка детей-сирот к жизненому и профессиональному самоопределению в условиях
дома детсво: Дис...канд.пед.наук. - Москва., 1998. - С. 34
7
Кожевникова Е.И. Социальная сиротства в современной России: состояние и детерминанты. // Вестник
РУДН, 2013. No2 - С.7

Mazkur turkum ijtimoiy yetimlik omillarni deyarli to’liq qamrab olsada,
bizningcha uning xufyona kechuvchi yana bir shakli, yani bolaga zarur e’tibor va
mehr ko’rsatilmaslik, bolaning psixofizologik ehtiyojlarining zarur darajada
qondirilmasligi cheddar qolgan. "Xufyona yetimlik" yoki uy yetimlari (Z.E)da
voyaga yetmagan bolalarda rasman ota-ona bag’rida bo’lsada, ularning bola
parvarishiga loqaydligi yoki shavqatsiz munosabati bois hissiy bog’liqlik
o’rganilmagani nazarda turadi. Zero institutsional muassasaga bolaning kelib
turishi aksariyat vaziyatda go’daklik va ilk bolalik davridagi holatda sodir bo’ladi.
1.2. Ijtimoiy yetimlik oldini olish va bolalarni muqobil parvarish
qilish muassasalariga tushib qolishini oldini olish.
Ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan ijtimoiy muassasalarda tarbiyalanayotgan
bolalar taqdiri qadim zamonlardan mavhum va dolzarb muammolardan bo’lib
qolmoqda. Achinarlisi shundaki, ijtimoiy muassasalarning ishonchiga dars ketgan
bo’lsa ham ko’pchilik tomonidan bu ma’qullanib kelmoqda. Biz yetimlar va
ijtimoiy muassasada tarbiyalanuvchilarning muammolari bilangina cheklanib
qolmoqdamiz. Lekin asl muammoning mohiyati bilan esa kurashishni unitib
qo’yganmiz. Birinchi navbatda oilalarning ajralib ketishiga barham beradigan
ijtimoiy xizmatlarni rivojlantirish hamda o’z oilalari bilan yashay olmaydigan
bolalarga munosib muqobil takliflarni taqdim etish zarur. Ikkinchidan, insoniy va
moliyaviy resurslarni qayta yo’naltirgan holda bolalarni bosqichma-bosqich
muassasalardan ularning ehtiyojlariga ko’proq mos keladigan vasiylikning oilaviy
shakllariga o’tkazish zarur.
Ijtimoiy yetimlikni oldini olish choralari: - oilaga g’amxo’rlikni kuchaytirish,
uning farovonligini oshirish, - ijtimoiy moslashuvni bartaraf etish, - oilaviy
ta’limning obro’sini tiklash (ayol -onaning ijtimoiy obro’sini oshirish), - oilaga
munosabatni shakllantirish kabi holatlarini oldina olish kerak. Har bir shaxs va
umuman davlat hayotidagi asosiy qadriyatlardan biri sifatida qaralishini tushunib
yetishiga yordamlashish kabi hamda bolalarning uysiz va qarovsiz qolishini oldini

olish, bolalarning qarovsiz qolishiga sabab bo’lgan sabablar va sharoitlarni
aniqlash va yo’q qilish, voyaga yetmaganlar o’rtasida huquqbuzarliklar va oilaviy
muammolarni oldini olishga qaratilgan. "Ijtimoiy yetimlikning oldini olish"
dasturini ishlab chiqish zarur. Jumladan ijtimoiy yetimlikni oldini olish tizimini
takomillashtirish; - oiladagi muammolarni erta aniqlash; - viloyatdagi oilalar bilan
profilaktika ishlarini olib boruvchi muassasalarning o’zaro ta’sirini yaxshilash; -
yetim va ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar uchun oilaviy hayot tarzining
ustuvorligini ta’minlash. Ushbu dasturning asosiy maqsad va vazifalari
quyidagicha:
- oiladagi muammolarni erta oldini olish va xavf ostida bo’lgan oilalarni
reabilitatsiya qilish tizimini yaratish;
- "xavf guruhi" oilalariga ijtimoiy va psixologik yordam; - bolalar huquqlari va
qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
- voyaga etmaganlarning qarovsiz qolishini oldini olish;
- ota -onalar o’rtasida alkogolizm, giyohvandlik va parazitizmning oldini olish; -
oila institutini mustahkamlash;
- bolalarni tarbiyalashning oilaviy shakllarining obro’sini oshirishdan iborat.
Mazkur sohadagi ishlarni yanada takomillashtirish va muvofiqlashtirib borish
maqsadida mamlakatimizda Oliy Majlisning Inson huquqlari bo yicha vakiliʻ
(ombudsman) o rinbosari – Bola huquqlari bo yicha vakil lavozimi joriy qilindi
ʻ ʻ
hamda uning huzurida Bola huquqlarini himoya qilish bo yicha jamoatchilik
ʻ
kengashi tuzildi. Bolalar Ombudsmani birinchi navbatda bolalar huquqlari
himoyasi ta minlanishi ustidan parlament nazoratini olib boradi. Shuningdek,
ʼ
voyaga yetmaganlarning yashash sharoitlarini o rganadi, bolalarning murojaatlari
ʻ
bo yicha surishtiruv olib boradi hamda mamlakatdagi mavjud bola huquqlarini
ʻ
himoya qiluvchi tashkilotlar faoliyati bilan hamohang tegishli kamchiliklarni
bartaraf etishga yordam beradi. Ahamiyatlisi, bolalar Ombudsmani parlamentga
doimo hisobot berib, O zbekistonda davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan
ʻ

bolalarning huquqlarini himoyasi qanday amalga oshirilayotganini nazorat qilib
boradi. Statistik ma lumotlarga ko ra, 2020-yil 1-yanvar holatiga yurtimizda 0-14ʼ ʻ
yoshdagi jami bolalar soni 9 million 870 ming 276 nafarni tashkil etgan. Shundan,
5 million 112 ming 470 nafari o g il bolalar bo lsa, 4 million 757 ming 806 nafari
ʻ ʻ ʻ
qiz bolalardir.
Hozirda O zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi tomonidan voyaga
ʻ
yetmaganlar o rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning oldini olish, ularga
ʻ
imkon beradigan sabab va shart-sharoitlarni aniqlash, bartaraf etish, ularning
ijtimoiy himoyasini ta minlash masalalariga alohida e tibor qaratish maqsadida
ʼ ʼ
“Bola himoyasi” elektron dasturiy ta minot tizimi ishlab chiqildi.
ʼ
Bu tizim ota-ona qaramog isiz qolgan har bir bola to g risidagi barcha zarur
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarni o z ichiga oladi. U orqali har bir bolaning ahvoli, nima bilan
ʼ ʻ
mashg ulligi, uning huquqi, erkinligi va manfaatini kim qay tarzda
ʻ
ta minlayotganini bevosita kuzatish mumkin. Tizimning boshqa qator qulayliklari
ʼ
va afzal jihatlari ham mavjud. Hozirda mazkur tizim sinov tariqasida Buxoro
viloyatida muvaffaqiyatli ishga tushirildi.
O zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning bevosita nazorati ostida
ʻ
mamlakat tarixida ilk bora “Mehr” maxsus insonparvarlik operatsiyasi amalga
oshirildi. O tgan davrda “Mehr” operatsiyasi 3-marta amalga oshirildi. Mazkur
ʻ
operatsiyadan maqsad turli yo llar bilan Yaqin Sharqdagi jangovar harakatlar
ʻ
maydoniga borib qolgan o zbekistonlik ayollar va bolalarni Vatanga qaytarishdan
ʻ
iborat.
Ma lumotlarga ko ra, mazkur insonparvarlik operatsiyasi orqali 137 nafar bolalar
ʼ ʻ
O zbekistonga qaytarilgan. Bugungi kunda ushbu bolalarning barchasiga davlat
ʻ
tomonidan ijtimoiy himoyaga olingan. Jumladan, tibbiy, psixologik va ijtimoiy
yordam (kiyim-kechak bilan ta minlash, ularning shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni
ʼ
rasmiylashtirish, homiylar va vasiylarga biriktirish, bog cha, maktabga
ʻ
joylashtirish va h.k. masalalar bo yicha) ta minlangan.
ʻ ʼ

Bolalarni manfaatlariga uning oilada qolishi, yoxud yaqin qarindoshlar
qaramog iga berilishi (farzandlikka, vasiylik va homiylikka yoxud oilaga tarbiyagaʻ
berish (patronatga) mos keladi. Shu o rinda bolani joylashtirishning muqobil
ʻ
shakllaridan biri bo lgan oilaga tarbiyaga berishning qator afzalliklarga ega
ʻ
ekanligi barchamizga ma lum. O zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 194-
ʼ ʻ
200-moddalari Oilaga tarbiyaga (patronat) berish to g risida bo lib, mazkur
ʻ ʻ ʻ
kodeksning 198-moddasida voyaga yetgan har ikkala jinsdagi shaxslar tutingan
ota-ona bo lishlari mumkinligi ta kidlab o tilgan. Kodeksda yaqin
ʻ ʼ ʻ
qarindoshlarning yoki qo ni-qo shnining tutingan ota-ona bo lishiga to sqinlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiluvchi holatlar ko rsatib o tilmagan.
ʻ ʻ
Yetim bolalar va ota-ona qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni tarbiyalash
ʻ ʻ
(patronat)ga olishning huquqiy mexanizmlari O zbekiston Respublikasining Oila
ʻ
kodeksi hamda O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 12-
ʻ
apreldagi "O zbekiston Respublikasining Oila kodeksini amalga oshirish uchun
ʻ
zarur bo lgan me yoriy hujjatlarni tasdiqlash to g risida"gi 171-sonli qarorining 3-
ʻ ʼ ʻ ʻ
ilovasi bilan tasdiqlangan Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Bundan tashqari 2019-2023-yillarda Mehribonlik uylarini (bolalar uylarini)
noinstitutsiyalashtirish bo yicha chora-tadbirlar dasturi qabul qilindi. Mazkur
ʻ
dastur O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 11-
ʻ
fevraldagi yetim va ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni ijtimoiy himoyasini
ʻ
kuchaytirish to g risidagi farmoni bilan nazarda tutilgan. Farmonda bolalarni
ʻ ʻ
joylashtirishning oilaviy va boshqa muqobil shakllarini keng joriy etish, ayniqsa
ularni tarbiyalash (homiylik) uchun oilaga qabul qilish, shuningdek, bolalarni
mustaqil hayotga tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish bo yicha
ʻ
qo shimcha choralar ko rilishi zarurligi qayd etilgan.
ʻ ʻ 8
2021-yil 1-noyabrdan "Mehr
daftari"ga kiritilgan yetim bolalar va ota-ona qaramog idan mahrum bo lgan
ʻ ʻ
bolalarni qo llab-quvvatlash jamg armalari tashkil etildi. O quv-tarbiya
ʻ ʻ ʻ
8
Yetim bolalar va ota-ona qaramogidan mahrum bolgan bolalarni tarbiyalashning tubdan yangilangan tizimini joriy
etish chora-tadbirlari togrisidagi Ozbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-5215-son 09.08.2021-yil

muassasalarida tarbiyalanayotgan, vasiylikka, homiylikka va oilaga tarbiyaga
oilgan (patronat) qizlarning ijtimoiy holati har yili kamida ikki marotaba o rganibʻ
boriladi.
Shunga ko ra, bu qizlar "Mehr daftari"ga kiritilib, ularni qiynayotgan masalalarni
ʻ
joyida hal qilishga hamda o quv-tarbiya muassasalaridan keyingi hayotida o z
ʻ ʻ
o rnini topishga ko maklashiladi.
ʻ ʻ 9
Bugungi kunda dunyo miqyosida sodir bo layotgan turli xil tabiiy jarayonlar
ʻ
hamda insoniyat sivilizatsiyasining rijovlanishib ketishi ma lum bir doirada
ʼ
jamiyatda bolalar o rtasida yetimlik, ota-ona qaramog isiz qolish kabi ijtimoiy
ʻ ʻ
muammomalarning asosiy sabablari bo lib qolmoqda.
ʻ
Bundan tashqari oila bolalarning tarbiyasida, rivojlanishida, ularning hayotida
muhim o rin tutishini isbotlab berdik. Har qanday vaziyatda bolalarning
ʻ
ijtimoiylashuvi oila muhitida kamol topgan farzand hayotida bir ijobiy kamol
topishida xizmat qilishi barchamizga ma lum. Asfuski, ota-ona qaramog isiz
ʼ ʻ
qolgan bolalarni oilaga joylashtirishda yuzaga keladigan muammo hamda
qiyinchiliklar ham mavjud bo lib, ularni oldini olish, yengib o tish va bartaraf
ʻ ʻ
etishda ijtimoiy ish xodimlarining faoliyati alohida ahamiyat kasb etadi.
Mustahkam ma’naviy immunitetli, o’zining fikrlarini ravon ayta oladigan, yuqori
marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash uchun ota-ona, oila mahalla muhiti
juda katta ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o’z nutqlarida bolalar
tarbiyasida mahallaning o’rni kamayib borayotganligi, ma’naviyatimiz uchun eng
katta xavf - aksariyat odamlarimizdagi loqaydlik va beparvolik kuchayib
borayotganligini qayd etdilar" 10
9
8. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yetim va ota-ona qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni
ʻ ʻ ʻ
har tomonlama qo llab-quvvatlashga qaratilgan " Mehr daftarini" joriy etish chora-tadbirlari to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
17.01.2022-yil 26-son qarori
10
Sh . M . Mirziyoyev . O ’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligiga bag ’ ishlangan
tantanali ma ’ ruzasi . Toshkent. 2016-yil

Biz mavjud muammo va kamchiliklarni bartaraf etishda ijtimoiy ish xodimi
sifatida yuqorida keltirilgan muammolarni atroflicha o rganib tahlil qilish orqaliʻ
yangi taklif hamda tavsiyalarni ishlab chiqib, mijozimiz muammo va holatidan
kelib chiqib turli kasb egalari bilan hamkorlikni chuqurroq yo lga qo yishimiz
ʻ ʻ
lozim.
Eng asosiysi — yetimlik oqibatlari bilan kurashish emas, balki uning oldini
olish, himoyaga muhtoj oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash hamda
inklyuziv rivojlanishga ko’maq qilish ham zarur.
1.3. Bola asrab olish istagini bildirgan ota-onalar bilan ish olib
borish
Zamona zayliga qaramay, o’zbeklar an’anaviy turmush tarzini, oilaviy hayotni
qadrlaydigan xalq bo’lib qolmoqda. Ammo bu an’anaviylik, oilaparvarlik
qadriyatlar turmush tarzi o’zgarishi asnosida qiyinchiliklarga duch kelmoqda:
oilaviy rishtalarni doim ham mustahkam saqlash imkoni bo’lmayapti, manfaatlar,
hayotdan ko’zlangan maqsadlar farq qilishi tufayli oilalar buzilib ketmoqda. Bu
orada esa bolalar ota-onasiz qolmoqda... To’g’ri, ota-onasiz farzandlar hozir
O’zbekistonda ayrim davlatlardagidek juda ko’payib, ulkan muammoga
aylanmagan, mehribonlik uylari to’lib-toshmagan. Shunga qaramay, har bir odam,
har bir bola mehrga muhtoj.
Xalq orasida tez-tez bir narsani eshitib qolamiz: ko’pgina o’zbek oilalariga
begona farzandni asrab olib tarbiyalash “uyatli” yoki “hijolatli” tuyuladi. Ya’ni bu
masalada an’anaviylik o’zbek xalqining bolajonligiga zid keladi. O’zlari farzand
ko’rmagan oilalar-ku, bola asrab olishga har doim ham jur’at etmas ekan, farzandi
bo’lishiga qaramay bola asrab oladiganlarni qidirib topish undanam qiyin bo’lsa
kerak.
Albatta, hamma ham yuqoridagi fikrga qo’shilmaydi. Bu shunchaki bir stereotip,
asossiz mubolag’a bo’lishi mumkin. Jamiyatimiz turfa odamlardan tashkil topgan
axir. Lekin yuzaki kuzatuvlarimiz jamiyatimizda bola asrab olish noodatiy, erish

hisoblanishini (“yetim qo’zi asrasang...” deb boshlanuvchi xunuk bir maqol ham
bor) va harqalay rivojlangan G’arb davlatlaridagi bola asrab olish madaniyati bizda
hali shakllanmaganini tasdiqlamoqda. Oila ham ijtimoiy institut, ham kichik gurug
ekanliginidan kelib chiqib, unga quyidagicha ta rif berish mumkin:- oila-buʼ
uyushgan ijtimoiy guruh bo lib, uning a zolari umumiy hayot, nikoh yoki
ʻ ʼ
qarindoshlik munosabatlari bilan bog lanadi.
ʻ
XXI asrda turli hayot tarzlari va g’oyalar raqobatga kirishdi. Bunda
muvaffaqiyatga erishish uchun har bir davlat o’zligini saqlagan holda diniy va
milliy qadriyatlarini boshqalarga anglatishni asos qilgan mafkuraga ega bo’lishi
lozim. Aks holda, o’zlikni yo’qotish, bebaho qadriyatlardan voz kechish kishini
taraqqiyotdan ajratib, uni tobe, mustaqil fikri yo’q manqurtga aylantirib qo’yadi.
Hozirgi kunda g’arazli maqsadlarni amalga oshirish uchun zimdan olib
borilayotgan fitnalar ba’zi millatlarning o’zligini yo’qotishga qaratilganini sezish
mumkin. Bunda e’tibor xududlarini egallashemas, balki inson ongini egallashga
yo’naltirilgan. Albatta bola tarbiyasi o’ta murakkab va ma’suliyatlidir. Bu har bir
ota-onadan o’z 11
ustida muntazam ishlashni, bolalar tarbiyasiga oid barcha
ma’lumotlardan baxobar bo’lib borishni talab etadi. Farzand tarbiyasi bu shunchaki
tajriba, oddiy ko’rsatma va bilimlar jamlanmasi emas, balki o’z ichiga diniy-
axloqiy bilimlar, tibbiyot, etika, psixologiya, pedagogika kabi sohalariga oid
bilimlarni ham qamrab oladigan murakkab jarayondir.
Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi shundaki, birinchidan, jamiyat
taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari ortib
boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik, jinsiy tarbiya, axloqiy tarbiya berish sifati
va ko’lamini oshirish talabini qo’yadi.
Ta’lim-tarbiya, odob-axloq bolalikdan berilgani ma’qul. Mashhur Sharq
mutafakkiri, buyuk ajdodimiz Abu Ali Ibn Sino o’zining “Donishnoma” asarida
bola tarbiyasi uchun avvalo ota-ona ma’sulligini ta’kidlaydi.
11
Abu Ali Ibn Sino “Donishnoma” asari. Mantiq. I bo’lim . 2008. - B. 21

Rasululloh (s.a.v.): “Birontangiz o’z farzandlaringizni tartib-intizomga o’rgatsa,
bu har kuni sadaqa bergandan yaxshiroqdir”, deya marhamat qilganlar.
Bolalarni intizomga o’rgatish oila mustahkamligiga asos bo’ladi. Islom shu
ma’noda ota-onalarni o’z farzandlariga sog’lom tarbiya berishga rag’batlantiradi.
Hadisi sharifda “Farzandlaringizni hurmat qiling va ularni yaxshi xulq bilan
xulqlantiring” deb ta’kidlangan. 12
Farzand tarbiyasi jarayonida bola huquqlarining kamsitilmasligi talab etiladi.
Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga nisbatan bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va
tuyg’ulariga chuqur ta’sir ko’rsatadi. Taniqli pedagog A.S.Makarenko besh
yoshgacha bo’lgan tarbiya bolaning shaxsiyati shakllanishida o’ta muhim
ahamiyatga ega ekanini qayd etib o’tgan. Bu haqda u shunday deb yozgan:
“...tarbiyaning bosh asosi besh yoshda nihoyasiga yetadi, demak, siz besh
yoshgacha nima qilgan bo’lsangiz, bu tarbiyaviy jarayonning 90 foizini tashkil
etadi, keyingi tarbiya esa qayta tarbiyalash negizida davom etadi”. 13
Mana shu
jarayonda bola tarbiyasiga o’ta e’tiborli bo’lish lozim.
Yoshlarning qalbi va ongida sog’lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy
qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg’usini shakllantirishda, har jihatdan barkamol
etib tarbiyalashda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi katta ahamiyat kasb etadi.
Zero, hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga o’z umri va salohiyatini
bag’ishlagan allomalarimizning asarlarida sog’lom avlod tarbiyasi bilan bog’liq
masalalarga alohida o’rin berilgan.
O’zbekistonda farzand asrab olmoqchi bo’lgan fuqarolar uchun yangi yosh
mezonni joriy etish taklif etildi. Bu bo’yicha qonun loyihasi Oila va xotin-qizlar
davlat qo’mitasi tomonidan jamoatchilik muhokamasi portaliga
joylashtirilgan.
Taklifga ko’ra, farzand asrab olish uchun fuqarolar turmush qurganiga kamida
ikki yil bo’lgan va nikohda yashagan bo’lishi kerak hamda ular 25 yoshga to’lishi
12
http://xorazmiy.uz Hadisi Sharif 2021. -416 b
13
A. S. Makarenko “Ota-onalar kitobi” asari. 1937 . - 285 b

kerak. Mazkur qonun loyihasi xalqaro tajribalarga tayangan holda Amerika
Qo’shma Shtatlari, Xitoy, Germaniya va boshqa bir qator davlar faoliyati kuzatish
orqali ishlab chiqilgan. Xususan, turmush o’rtoqlarning kamida ikki yil birga
yashashi, shuningdek, turmush qurmagan farzand asrab oluvchilar uchun kamida
25 yosh bo’lishi talabi AQShda ham mavjud. Xitoyda farzand asrab oluvchilar 30
yoshdan 35 yoshgacha bo’lishi kerak, er va xotin ham kamida ikki yil nikohda
bo’lishi kerak va boshqa cheklovlar ham mavjud. Germaniyada farzand asrab
olmoqchi bo’lgan yoki farzand asrab olmoqchi bo’lgan ayollar uchun minimal
yosh 21 yosh, erkaklar uchun esa 25 yosh etib belgilangan. Sud amaliyotiga ko’ra,
farzand asrab oluvchilar odatda 35−40 yoshdan oshmagan fuqarolar bo’lishi kerak.
Janubiy Koreyada oila qurmagan shaxslar farzand asrab olishi mumkin emas.
Farzand asrab oluvchilar kamida uch yil nikohda bo’lishi va 25 yoshdan 45
yoshgacha bo’lishi kerak. Shuningdek, Oila kodeksiga bolaning manfaatlari
farzandlikka olishga mos kelishini aniqlash maqsadida sud tomonidan farzandlikka
oluvchilarga sinov muddatini belgilash to’g’risidagi moddani to’ldirish taklif
etilmoqda. Bu muddat olti oydan ikki yilgacha bo’lishi mumkin.
Farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni istagan shaxslarning (shaxsning)
arizasiga ko ra vasiylik va homiylik organlarining farzandlikka olishning asosliligiʻ
va farzandlikka olinayotgan bola manfaatlariga to g ri kelishi haqidagi xulosasi
ʻ ʻ
hisobga olingan holda sud tomonidan amalga oshiriladi. Aka-ukalar va opa-
singillarni turli shaxslar tomonidan farzandlikka olishga, qoida tariqasida, yo l
ʻ
qo yilmaydi.
ʻ
Bola asrab olish qanday amalga oshiriladi? Birinchi navbatda, farzandlikka
olishni xohlovchi shaxs yashash joyidagi vasiylik va homiylik organiga shu
masalada ariza bilan murojaat qiladi. Ular arizaga ilova tarzida quyidagi hujjatlarni
taqdim etishi kerak bo’ladi:
- nikoh to’g’risidagi guvohnomaning nusxasi (agar nikohda bo’lsa);
- oila a’zolari ko’rsatilgan holda yashash joyidan ma’lumotnoma;

- ish joyidan ish haqi ko’rsatilgan ma’lumotnoma;
- ish joyidan yoki yashash joyidan tavsifnoma;
- farzandlikka olishni xohlovchi shaxsning sog’lig’i to’g’risida tibbiy maslahat
komissiyasi xulosasi, psixiatriya va narkologiya muassasalari, teri-tanosil
kasalliklari dispanseri ma’lumotnomalari;
- sanitariya qoidalari va normalariga muvofiq mulk huquqidagi, ijara shartlaridagi
yoki boshqa asoslardagi uy-joy mavjudligini tasdiqlaydigan hujjat. Ariza va unga
ilova qilingan hujjatlar 30 ish kuni davomida o’rganib chiqiladi va yakuniy xulosa
qaror qabul qilingan kundan boshlab besh kun ichida ariza beruvchiga yetkaziladi.
Agar murojaat rad etilsa, ariza topshirish davomida taqdim etilgan hujjatlar
qaytarib beriladi. Ariza beruvchi chiqarilgan qaror ustidan shikoyat qilish huquqiga
ega. Tuman, shahar hokimining farzandlikka olish haqidagi qarori chiqarilgunga
qadar farzandlikka oluvchilar o’z arizalarini qaytarib olishga haqli.
Farzandlikka olish qanday rasmiylashtiriladi? Farzandlikka olingach, bolaga yangi
tug’ilganlik haqida guvohnoma taqdim etiladi. Unda bolaning ota-onasi sifatida
farzandlikka oluvchi qayd etiladi. Bolaning ismini, sharifini, agar farq bir yildan
ortiqni tashkil qilmasa, tug’ilgan vaqtini ham o’zgartirish mumkin. Bola o’n
yoshdan oshmagan bo’lsa, tug’ilgan yeri ham o’zgartirilishiga ruxsat beriladi. Bola
asrab oluvchi va bola o’rtasidagi yosh 15 yoshdan kam bo’lmasligi kerak. Bola o’n
yoshdan katta bo’lsa, farzandlikka olishda uning ham roziligi olinadi. Farzandlikka
olish jarayonida farzandlikka olinayotgan bola ota-onasining ham roziligi talab
etiladi. Quyidagi holatlar bundan mustasno:
- ota-onaning kimligi noma’lum bo’lsa;
- ota-ona ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo’lsa;
- ota-ona muomalaga layoqatsiz, bedarak yo’qolgan deb topilgan yoki vafot etgan
deb e’lon qilingan bo’lsa;
- ota-ona bir yildan ortiq muddat davomida bolalar yoki davolash muassasalaridagi
bolasidan uzrli sabablarsiz xabar olmagan bo’lsa.

Farzandlikka olingan shaxs o’z ota-onasi va qarindoshlari bilan bog’liq mulkiy
huquqlarini yo’qotadi. Masalan, asrab olingan bolaning ota-onasidan qolgan meros
ortiq unga daxldor bo’lmaydi. Farzandlikka olish sir tutilishi ta’minlanadi.
I.BOB. Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va bolani o’z oilasida
qolishini qo’llab-quvvatlash.
2.1. Ijtimoiy yetimlikni oldina olishda xorij tajribasin nazariy
o’rganish va tahlil qilish.
Yetim bolalarnin ijtimoiy himoya qilish – iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy
kafolatlar majmuasi bolib, ularning maqsadi yetim bolalarning turmush darajasini
ekstremal sharoitlarda saqlab qolish, ularni bozor ozgarishining oqibatlariga
moslashishga yordam berishdir. Ijtimoiy himoya mexanizmi davlat federal,
mintaqaviy va mahalliy darajada amalga oshiriladi. So’nggi yillarda yetim
bolalarni ijtimoiy qo’llab quvvatlovchi turli nodavlat ijtimoiy tuzilmalar paydo
bo’ldi. Hozirgi vaqtda ikkita tushuncha keng qo’llanilmoqda: yetimlik
(YETIMLIK) va ijtimoiy yetimlik (SOSYAL YETIMLIK). Yetimlar - 18 yoshga
to’lmagan bolalar yoki ikkala ota-onasi vafot etgan bolalar. Ijtimoiy yetimlik - bu
jamiyatda ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarning paydo bo’lishidan kelib
chiqadigan ijtimoiy hodisa. 14
V.S. Rotenberg va S.M. Bondarenkolar ishlab chiqqan " Qidiruv faolligi"-
deb atalgan konsepsiyada ta’kidlanishicha, Agar qidiruv faolligini yo’nalishini
o’zgartirilsa, tajavuzkorlikni yo’qotish mumkin bo’ladi". Ko’p yillik ilmiy
izlanishlar natijasida, 13 yil bolalar uyida faoliyat olib borib, orttirilgan tajribalarga
asoslangan holda, S.A. Dzenushkayte shaxsning barcha maqsadlarini, istiqboli
ijtimoiy ifodalovchi tarbiya maqsadi haqida insonparvarlik munosabatlarini
quyidagicha ta’riflaydi:
- Kim yordamga muhtoj bo’lsa, unga sidqidilidan yordam berish;
- Boshqalarga nisbatan hurmatga bo’lish;
14
https://shefield.ru/uz/thinking/socialnoe-sirotstvo-prezentaciya-k-uroku-na-temu-socialnoe/

- Boshqalar quvonchiga, g’amiga sezgirlik bilan munosabatda bo’lish;
- Boshqalar qayg’usiga sherik bo’lish;
- Insoniy qadr-qimmatga ozod bermaslik;
-Odamlar orasidagi insonparvarlik munosabatlariga zid ko’rinishlarga qarshi
murosasiz bo’lishi kerak.
Rivojlangan davlatlarda ota-onalar o’z farzandlarini parvarish qila olishlari uchun
oilaga yordam ko’rsatishga intiladilar. Ayrim vaziyatlarda bolani tutingan ota-
onalar berish kabi choralarni qo’llaydilar. Aynan oila bolaga ijobiy ta’sir ko’rsatadi
va oila o’rnini hech qaysi tarbiyaviy muassasa bosa olmaydi.
Shu bilan bir qatorda, O’zbekistonda ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarning
ijtimoiylashuvlari borasidagi ishlarni amalga oshirishda xorijiy tajribalar,
jumladan, AQSH, Germaniya, Ukraina va Rossiyada ishlab chiqilgan ijtimoiy
yordam tizimini o’rganish ham e’tiborga molikdir. Bolalarning oilalarda
tarbiyalanishning katta ahamiyatga ega ekanligi tufayli tarbiya berishning
farzandlikka olish va vasiylik (homiylik) tayinlash shakllari keng tarqalgan.
Birinchi marta bolalar alohida himoya va g’amxo’rlik obyekti sifatida BMT
tomonidan 12.10.1948-yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon
deklaratsiyasida e’lon qilingan. Keyinchalik, 1959-yilda BMT Bosh Assambleyasi
bolalarni ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan maxsus deklaratsiya- Bola huquqlari
deklaratsiyasining qabul qildi.
Rossiyada ijtimoiy yetimlikning kelib chiqishi Ijtimoiy yetimlik muammosi
bugungi kunda ko’plab rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lgan muammo
hisoblanadi. Butun dunyoda kasalxonalar, tug’ruqxonalar va maxsus muassasalar
tashlandiq bolalar bilan to’lgan. Ularni boshqacha deyishadi: "tashlandiq bolalar",
"davlat chaqaloqlari", "abadiy yangi tug’ilganlar" Sotsializmni qurishning birinchi
yillari natijasida rus jamiyatining patriarxal tuzilishi va avlodlar o’rtasidagi
munosabatlarga kuchli zarba berildi. Shu bilan birga, zodagonlar, savdogarlar,
ziyolilar, ruhoniylar, dehqonlar, ularning mavjudligining asosi, oilaning davomi,

oilaviy rishtalar va rishtalar, keksa avlodlarga hurmat, deb qaraldi. Mamlakatda 50
-yillardagi siyosiy yo’nalishlarning o’zgarishi bilan oilaviy siyosatda o’zgarishlar
yuz berdi. Hukumat oila institutini mustahkamlashga qaratilgan qator tadbirlarni
amalga oshirdi. Biroq, "vayronagarchilik yovuzligi" Rossiyada o’zining ko’p asrlik
tarixida birinchi marta o’z mevasini berdi, "tashlandiq bolalar" paydo bo’ldi,
ularning onalari tarbiya uchun mas’uliyatni o’z zimmalariga olishni xohlamay,
kvitansiyani topshirishdi. Davlat ham bola huquqlaridan abadiy voz kechadi. 2012
yilda Rossiyada ota-ona qaramog’isiz qolgan 650 mingga yaqin bola bor edi.
Ularning 70% dan ortig’i "ijtimoiy yetimlar" edi. Ko’cha bolalari - taxminan 1
million dan, - 2 milliongacha. Qarovsiz qolgan bolalar uyda tunaydilar, lekin
kunduzi ular ota-ona qaramog’isiz qolib, ko’chada tarbiyalanadilar. Shu davda 330
ming jinoyat o’smirlar tomonidan sodir etiladi.
So’nggi 10 yil ichida "yashirin" ijtimoiy etimlikning yangi hodisasi paydo
bo’ldi, u oilalarning muhim qismining turmush sharoitining yomonlashuvi,
oilaning axloqiy asoslarining qulashi ta’sirida tarqalmoqda. Bolalarga bo’lgan
munosabat o’zgarganda, ular oilalardan butunlay ko’chib ketgunga qadar, ko’plab
bolalar va o’smirlarning uysiz qolishi. Ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar soni
esa hamon oshib bormoqda. Ularning aksariyati vasiylik va farzandlikka olish, 30
foizga yaqini bolalar uylariga joylashtirilgan. Oilaga joylashtirilgan bolalar
sonining ko’payishiga qaramay, turar-joy muassasalariga joylashtirilgan bolalar
soni kamaymadi. Mutaxassislarning fikricha, bugun Rossiyada uchinchi (fuqarolar
va Ulug ‘Vatan urushlaridan keyin) ijtimoiy yetimlik to’lqini boshdan
kechirmoqda.
Bir qator rivojlangan mamlakatlarda (Kanada, Buyuk Britaniya, AQSh) ota-
ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalar bilan ishlashning xalqaro jarayoni
keyinchalik bolalarni maxsus muassasalarda saqlashdan bosqichma-bosqich voz
kechishga o’tadi va homiylik tizimini shakllantirishga, yaxshilashga va bolani unga
topshirishga yordam beradi.

AQShda noinstitutsionallashtirish jarayoni 1941-1980 yillar oralig’ida
boshlangan. Ushbu jarayon mamlakatda 1935 yilda qabul qilingan «Ijtimoiy
ta’minot to’g’risida»gi Qonundan so’ng boshlandi. Bugungi kunda qariyb 428
ming amerikalik bola go’daklikdan 18 yoshgacha homiylik ostida foster oilalarda
yashashadi.
Bugungi kunda Amerika Qo`shma Shtatlarida uzoq muddatli yashash uchun
mo`ljallangan bolalar uylari mavjud emas. Ota-ona qaramog`isiz qolgan bolalarni
vaqtincha saqlash uchun maxsus muassasalar mavjud bo`lib, ularning maqsadi har
bir bola uchun imkon qadar tezroq yangi oilani topishdir.
Farzand asrab olishdan tashqari, AQShda yetim va qaramog isiz bolalarniʻ
tarbiyalashning asosiy shakli-homiylik ostidagi oila. Uning mohiyati ota-ona
qaramog isiz qolgan bolani tarbiyaga olishga tayyor bo ladi. Homiylik ostidagi
ʻ ʻ
oilalar ba zan professional oilalar ham deb ataladi.
ʼ
Buyuk Britaniyada ham foster oilalar mavjud bo lib, foster oila tizimi yaxshi
ʻ
rivojlangan. Dastavval yetim va ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni
ʻ
joylashtirishda 1979 yilda "ko prikli oila" loyihasi ishlab chiqilgan. Yangi loyihani
ʻ
yaratish sababi bolalar uyidan keyin bolalarni homiylik ostidagi oilalarga
joylashtirish bilan bog liq bo lgan.
ʻ ʻ
"Foster care" bolani tarbiyalashga ixtisoslashgan oilalar hisoblanadi. Bunday
oilalardagi ota-onalar professional tayyorgarlikdan o’tgan bo’lib, ularga bola
tarbiyasi uchun nafaqalar belgilanadi.
Buyuk Britaniyada ham «Foster care» tizimi shakllangan bo’lib, ushbu
tizimning quyidagi «emergency foster», «long term», «permanent care» turlari
mavjud. «Yemergency foster»da bolalar ixtisoslashgan oilalarga bir necha soatdan
bir necha kungacha joylashtiriladi. Bolaning oila a’zosi kutilmaganda kasalxonaga
tushishi natijasida bola qarovsiz qolsa shu turdan foydalaniladi. «long term» da
bolalar ixtisoslashgan oilalarga 2 yilgacha bo’lgan muddatga joylashtiriladi.

Agar ota-ona ikki yildan keyin bolani qaytarib olishga tayyor bo lmasa,ʻ
bolaning taqdiri mamlakatga qarab ijtimoiy xizmatlar tomonidan hal qilinadi.
Britaniyada bola voyaga yetgunga qadar homiylik ostidagi oilaga qoldirilishi
mumkin. Bu oila hujjatlaga ko ra bolani o z farzandi sifatida ro yxatdan o tkaza
ʻ ʻ ʻ ʻ
olmaydi, balki uni tarbiyalaydi va unga g amxo rlik qiladi, ota-onasining butunlay
ʻ ʻ
o rnini bosadi. Shu bilan birga, biologik ota-onalar bilan uchrashuvlar davom etishi
ʻ
mumkin. Qadrsizlangan yoki e’tiborga olinmagan, tarbiyada aniq yoki yashirin
nuqsonlar mavjud bo’lib, natijada "qiyin bolalar" paydo bo’ladi. Oila va yoshlar
siyosati boshqarmasining ijtimoiy yetimlikning oldini olish va oilaviy joylashtirish
shakllarini rivojlantirish sohasidagi ustuvor vazifalari "Moskvadagi oila yili"
shahar dasturi bilan belgilanadi. Rossiya Federatsiyasi aholisining ijtimoiy
himoyasini huquqiy qo’llab-quvvatlash Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasiga
asoslanadi, uning 7-moddasida: Rossiya Federatsiyasi- siyosati munosib hayot
kechirish va insonning erkin rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlarni
yaratishga qaratilgan ijtimoiy davlatdir. Huquqiy asos Ushbu toifadagi bolalarni
ijtimoiy himoya qilish 3 ta asosiy qonun - Rossiya Federatsiyasining "Oila
kodeksi", Rossiya Federatsiyasining "Fuqarolik kodeksi" Rossiya
Federatsiyasining 1996 yil 21 dekabrda qabul qilingan "Qo’shimcha yetim va ota-
ona qaramog’isiz qolgan bolalarni ijtimoiy himoya qilish kafolatlari"ga o’zgartirish
va qo’shimchalar kiritildi. Konventsiya mavjud davlatlarning mutlaq ko’pchiligi
tomonidan ratifikatsiya qilingan yagona Xalqaro shartnoma hisoblanadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Bola huquqlari to’g’risidagi
konventsiya"sining 20 -moddasida, "vaqtincha yoki doimiy ravishda oilaviy
muhitdan mahrum bo’lgan yoki o’z manfaati uchun bunday muhitda qola
olmaydigan bola maxsus himoya va yordam olish huquqiga ega" deb belgilangan.
2.2. Bolalaring o’z oilasida qolishini qo’llab quvvatlash va bolalarga
nisbatan davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari.

Hozirgi vaqtda yetimlar aholining eng himoyalanmagan qatlami bo’lib, ular
davlat tomonidan himoyalanmaganligi uchun emas, balki ular sotsializm darajasi
juda past bo’lgan, hayot davomida o’zlariga yo’l ocholmaydigan odamlar bo’lgani
uchun jabr chekishmoqda. Paradoksal ravishda, uy-joy bilan ta’minlash muammosi
to’liq hal qilingan poytaxtda, bolalar uylari bitiruvchilarining yarmidan ko’pi
o’zlari olgan yashash maydonida yashamasligi va amalda ijara haqini to’lamasligi
ma’lum bo’ldi. Ijtimoiy bolalar orasida ota-onasi aslida g’amxo’rlik qilmaydigan,
lekin qonuniy ravishda ota-ona huquqidan mahrum bo’lmagan bolalar bor.
Shunday qilib, ijtimoiy yetimlik - bu ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarning
favqulodda ehtiyojlarini qondirish imkoniyatidan mahrum bo’lganligi sababli
paydo bo’ladigan ijtimoiy hodisa. Nosoz oilalarni shartli ravishda ikkita katta
guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh - muammoning aniq (ochiq) shakli
bo’lgan oilalar. Bu ziddiyatli, muammoli, asotsial, axloqsiz va jinoyatchi oilalar,
shuningdek, ta’lim resurslari kam bo’lgan oilalar (to’liq bo’lmagan oilalar).
Ikkinchi guruh - yashirin muammoga ega oilalar (ichki disfunktsional). Bular
tashqi tomondan hurmatli oilalardir, lekin ularda ota -onalarning qadr-qimmatga
bo’lgan munosabati va xulq-atvori umuminsoniy axloqiy talablarga zid keladi, bu
ham bolalar tarbiyasiga ta’sir qiladi. Ijtimoiy yetimlik kattalar va bolalarning
jismoniy va ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bolaga mehr e tibor va g amxo rlik ko rsatish xalqimizga xos ezguʼ ʻ ʻ ʻ
fazilatlardan hisoblanadi. Mamlakatimizda bolalar avlod davomchilari, kelajagimiz
vorislari sifatida qadrlanadi. O zbekistonda yashovchi diniy e tiqodi va millatidan
ʻ ʼ
qat i nazar barcha bolalar mamlakatning katta xazinasidir.
ʼ
Mustaqillik yillarida davlatimiz tomonidan mazkur masalaga alohida e tibor
ʼ
qaratilib, bolalar haq-xuquqini himoyalashga doir qator qonun va me yoriy
ʼ
hujjatlar qabul qilindi, tub islohotlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda bolalar va
yoshlar faoliyatiga doir jami 40 dan ortiq qonun va qonunosti hujjatlari qabul

qilingan bo lib, ularda bolalar va yoshlarni har tomonlama yetuk va barkamolʻ
shaxs sifatida tarbiyalashning huquqiy va tashkiliy mexanizmlari yaratilgan.
Jumladan, bolalar huquqlarini himoya qilishga oid asosiy normalar O zbekiston
ʻ
Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat
kodeksi va boshqa bir qator qonun hujjatlarida o z ifodasini topgan.
ʻ “Bola
huquqlarining kafolatlari to g risida”, “Bolalarni ularning sog lig iga zarar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yetkazuvchi axborotdan himoya qilish to g risida”gi O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
qonunlari mamlakatimizda navqiron avlodni har tomonlama himoya qilish, turli
tahdid va ma naviy xurujlardan asrash kabi muhim masalalarni o z ichiga olgan.
ʼ ʻ
Bundan tashqari, O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq bolada
ʻ
tug ilishi bilanoq inson va fuqaroning huquq, erkinliklari vujudga keladi hamda
ʻ
ular davlat tomonidan kafolatlanadi.
Farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni istagan shaxslarning (shaxsning)
arizasiga ko ra vasiylik va homiylik organlarining farzandlikka olishning asosliligi
ʻ
va farzandlikka olinayotgan bola manfaatlariga to g ri kelishi haqidagi xulosasi
ʻ ʻ
hisobga olingan holda sud tomonidan amalga oshiriladi. Aka-ukalar va opa-
singillarni turli shaxslar tomonidan farzandlikka olishga, qoida tariqasida, yo l
ʻ
qo yilmaydi.
ʻ
Xususan, Konstitutsiyamizning XIV bobi alohida bob sifatida oila masalasiga
bag’ishlangan. Ushbu bobning so’nggi moddasi "... voyaga yetgan, mehnatga
layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majburdirlar", deb
nomlanadi. Ma’lumki, jamiyatimizda ota-onalarga bo’lgan mehr-muhabbat,
g’amxo’rlik milliy qadriyatlarimiz o’zagiga aylangan. Milliy qadriyatlarimiz ramzi
sifatida asosiy qomusimiz ila jahonda yagonadir. O’zbekiston Respublikasi Oila
Kodeksining 173-193-moddalarida vasiylik va homiylikning maqsadi, vasiylik va
homiylikni belgilovchi organlar, vasiylik va homiylik vazifalarini amalga oshirish,
vasiylik va homiylik belgilanadi g’amxo’rlik shaxslar, ota-onasi bo’lgan voyaga
yetmagan bolalarga vasiy yoki homiy tayinlash, ota-ona vaqtincha bo’lmaganda

bolalarga vasiylik yoki homiylik belgilash, vasiy shaxslar, vasiy va homiyning
huquq hamda majburiyatlari, vasiy va homiylar boshqarish, vasiyning vasiylik va
homiylik organlarining roziligi bilan qilishi mumkin bo’lmagan harakatlar,
vasiylik yoki homiyligidagi shaxsga nafaqa tayinlash, voyaga yetgan shaxsga
homiylik majburiyatini ozod etish, vasiy va homiyni o’z majburiyatini bajarishdan
chetlatish, vasiylikning tugashi, homiylikning tugashi, vasiy yoki homiy yetkazgan
mulkiy zararning to’lash, vasiylik va homiylik organlarining qarori ustidan
shikoyat qilish, vasiy va homiyning hatti harakatlari ustidan shikoyat qilish
tartiblari ko’rsatib o’tilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 09.08.2021-yildagi "Yetim bolalar
va ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni tarbiyalashning tubdan
yangilangan tizimini joriy etish chora tadbirlari tog’risida"gi Prezident qaroriga
5215-son qabul qilindi. Qarorga ko’ra, "Mehribonlik " uylari, Bolalar
shaharchalari, oilaviy bolalar uylari va Sog’liqni saqlash xvazirligi tizimining
Bolalar uylari (o’quv-tarbiya muassasalari) Milliy gvardiyaga biriktirildi. Milliy
gvardiya tarkibida o’quv tarbiya muassasalarida yoshlarning ta’lim va tarbiya
olishga jarayonlarini hamda ularning bo’sh vaqtini samarali tashkil etishga ma’sul
Milliy gvardiya qo’mondonining o’rinbosari lavozimi joriy etildi.

Xulosa
Xulosa sifatida shuni ayta olamizki, ota-ona mehridan mahrum va nogironligi bor
bolalarni qo’llab-quvvatlash, ularni orzu-umidlarini ro’yobga chiqarish bugun aslo
kechiktirib bo’lmas vazifalardan biri sanaladi. Zero, har bir bola e’tibor va
mehrdan kuch olib yashaydi. Shu jihatdan ijtimoiy himoyaga muhtoj, ota-ona
qaramog’idan mahrum, ko’ngli yarim bolalarni qo’llab-quvvatlashdek amaliy
ishlarga barcha birdek yondashsa, farzandlarimizga katta yaxshilik qilgan
bo’lamiz.
Mazkur kurs ishida ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarni ijtimoiy himoya qilish
tizimlarini yanada takomillashtirish borasida fikrlar bayon etildi. Aksariyat
muassasalardagi tarbiya har bir bolaga alohida e tibor qaratish imkoniyatiniʼ
bermaydi va kundalik o rnatilgan tartib-qoida guruh asosida tashkillashtirilgan
ʻ
tamoyilga asoslanadi. Muassasada tarbiyalanayotgan bola bilan oila muhitidagi
bolaning dunyo qarashi, aqliy va jismoniy rivojlanishidagi farqlar sezilarli
ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Yuqorida keltirilgan fikrlar asosida bolalarni oilaga joylashtirish muammolarini
to lqonli hal qilish, buning uchun esa ushbu jarayonni bosqichma-bosqich olib
ʻ
borishimiz lozim. Buning uchun esa nafaqat bola, balki bolani joylashtiradigan oila
bilan ham alohida ishlash va hamkorlikni yo’lga qo’yish kerak. Mavjud
muammolarni hal qilish uchun ushbu soha mutaxasisslari ya’ni ijtimoiy ish
xodimlarining o’rni alohida hisoblanadi.
Ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni oilaga joylashtirishda yuzaga keladigan
ʻ
muammolarni to laqonli o rganib chiqish orqali ushbu muammolarga yechim
ʻ ʻ
topishda ijtimoiy ish xodimlari bilan hamkorlikda ish olib borish lozim. Ijtimoiy
ish kasbiy faoliyatining barcha yo’nalishlariga nazar solsak, ular orasida ota-ona
qaramog’isiz qolgan bolalar bilan ish olib borish alohida o’zining xususiyatlariga
egaki, bunda ijtimoiy ish xodimining majburiyatlari, ushbu kasb egasiga alohida
mas’uliyat yuklaydi.

Ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni oilaga joylashtirishdagi yuzaga keladiganʻ
muammolar istiqbollarni mavjud adabiyotlar orqali o rganish orqali yuqorda
ʻ
kelitirgan muammolarning yechimini topishga bo lgan ma suliyat yanada ortib
ʻ ʼ
boradi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o’z nutqlarida bolalar
tarbiyasida mahallaning o’rni kamayib borayotganligi, ma’naviyatimiz uchun eng
katta xavf - aksariyat odamlarimizdagi loqaydlik va beparvolik kuchayib
borayotganligini qayd etdilar.
Hech kimga sir emas, insonning qalbi va ongini egallash, ayniqsa, yoshlarning
ma’naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan turli xavf-xatarlar ham kuchayib
borayotgan bugungi kunda o’zining kimligini, qanday bebaho meros vorislari
ekanini teran anglab, ona yurtga muhabbat va sadoqat hissi bilan yashaydigan,
imon-e’tiqodi mustahkam yosh avlodgina muqaddas zaminimizni yot va begona
ta’sirlardan, balo-qazolardan saqlashga, Vatanimizni har tomonlama ravnaq
toptirishga qodir bo’ladi.

Foydalangan adabiyotlar :
1. Ганиева М.Х. История развития и современное состояние социальной
работы. // Бола ва замон. – Ташкент, 2009. - №4. – С. 43-44.
2. Латипова Н.М. Социальная работа с молодёжью. // Материалы
международного форума «Социальная поддержка детей и молодёжи –
основа благополучного и процветающего общества». – Ташкент, 2013.
3. Zaitov E. Kh., Abdukhalilov A. A. Opportunities to improve the system of social
protection of graduates of institutional institutions in Uzbekistan //ACADEMICIA:
AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL. – 2021. –
Т. 11. – №. 1. – С. 1349-1360.
a. S. Makarenko “Ota-onalar kitobi” asari. 1937. - 285 b
4. Yetim bolalar va ota-ona qaramogidan mahrum bolgan bolalarni
tarbiyalashning tubdan yangilangan tizimini joriy etish chora-tadbirlari
togrisidagi Ozbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-5215-son 09.08.2021-yil
5. Sh. M. Mirziyoyev. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganligining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali ma’ruzasi. Toshkent. 2016-
yil
6. Sh. M. Mirziyoyev. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganligining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali ma’ruzasi. Toshkent. 2016-
yil

Ijtimoiy yetimlikni oldini olish va bolalarning o'z oilalarini qo'llab quvvatlash

Sotib olish