Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 268.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Ikkinchi jahon urushi va o‘zbek adabiyoti

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _____________________________ FANIDAN KURS ISHI MAVZU: IKKINCHI JAHON URUSHI VA O‘ZBEK ADABIYOTI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH… ………………………………………………………………………....…..3 I BOB. URUSH DAVRI ADABIYOTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. Davrning qisqacha tavsifi va uning adabiyotga ta’siri………………………………………………….............................................5 1.2. Urush davri she’riyati………………………………………………....……8 II BOB. URUSH DAVRI IJODKORLARINING MARDONAVORLIGI 2.1. Urush davri nasri……………………....……………………………………19 2.2. Urush davri dramaturgiyasi…………………………………………………22 XULOSA ……………………………………………………………………………..26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………........................…………………………………...28 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Adabiyot — xalq mulki. U inson hayotida alohida ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham bo‘ladi. Adabiyotning o‘lmasligini ta’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning biri adabiyotning buyuk tarbiyaviv- ma’rifiy ahamivati bo‘lsa, ikkinchisi lining insonlarga zavq-shavq berish xususivatiga egaligidir. Zero, inson har qanday davrda, har qanday sharoitda ham busiz yasholmaydi: u — doimo tarbiyaga, doimo ma’rifatga va badiiy zavq olishga muhtoj. Ana shunga ko‘ra, tarbiyaviy-estetik ahamiyatga ega bo‘lgan yetuk asarlarga aslo zavol yo‘q. Bunga qarama-qarshi holda quruq zamonasozlik ruhida yozilgan hanula hukmron mafkura va sivosatning istagi bilan maydonga kelgan, badiiyati bo‘lsa asarlarning umri qisqa bo‘ladi. Bunday asarlar davr sinovlariga bardosh berolmav, tezda unutiladi. Afsuski, XX asrda yaratilgan asarlar orasida ana shunday «mahsulot»lar oz emas. Xayriyatki, adabiyotimizda davr sinovlaridan m uvaffaqiyat bilan о 'tgan, inehunin, hozirgi kunlarda ham kitobxonlar tomonidan sevib о 'qilib kelinayotgan ajoyib asarlar ko'p. Sodda qilib aytganda, XX asrda yaratilgan o‘zbek adabiyoti namunalarining nuqsonidan yutug‘i, yomonidan vaxshisi k о ‘p. Professor Naim Karimov bu haqda fikr yuritib, haqli ravishda quyidagilarni yozgan edi: «XX asr — insoniyat tarixidagi eng ulug' asrlardan biri. Bu asrda qanchalik ko‘ p qon to'kilgan, qanchalik nohaqliklar va adolatsizliklar ro'y bergan bo'lmasin, insoniyat xuddi shu asrda kelajak sari katta qadam tashladi... Bu asrda sodir bo‘gan barcha voqealar insoniyat tarixining ajralmas tarkibi. Ularning bizlarga maqbul bo'lmagan qismlarini yoddan chiqarisliga, tarixdan o'chirishga urinish bema’nilikdir... XX asr o'zbek adabiyoti xalq va jamiyat hayoti bilan mustahkam aloqa o’rnatildi. Bunday aloqa adabiyotimizning avvalgi bosqichlarida bo’lmagan. XX asr о ‘zbek adabiyoti xalq va jamiyatni о ‘z ortidan yetaklab, ularni hurriyat va milliy taraqqiyot manzillariga olib borishga intildi va bu intilishda muayyan yutuqlarga erishdi» 1 . Atoqli munaqqid Ozod Sharafiddinov: «XX asrda bizda jahonning har qanday yuksak talablariga javob bera oladigan yuksak adabiyot yaratildi. deb baralla aytishimiz mumkin. Hikoyachilik, qissachilik, romannavislikda ham, she’riyatda ham. 1 1 XX asr mening taqdirim da. — «Jahon adabiyoti» jurnali, 2001-yil, yanvar, 24-bet. 3 dramaturgiyada ham buning isbotini o‘nlab uchratish mumkin», — deb yozgan edi. XX asr adabivotiga berilgan bunday adolatli bahoni Umarali Normatovning quyidagi so’zlari ham tasdiqlaydi: «Hech qaysi soha XX asrda adabiyotchalik millat taqdiri, ijtimoiy adolat, inson erki, sha’ni, him oyasi yo'lida izchil, muntazam kurash olib borgan emas. “O‘tkan kunl ar” romani, Cho'lpon she'riyati, Fitrat dramalaridan tortib, Tog'ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar» asari. Shavkat Rahmonning mardonaiga qadar eng yetuk badiiyat namunalarini ko 'z oldingizga keltiring — el-yurt qayg'usi, millat erki, ozodligi, mustaqilligi g'ovalarini bu qadar yonib aks ettirilgan boshqa biror sohani topolmaysiz! Mustaqillik g'oyasini. mafkurasini birinchi galda XX asr buyuk so'z ustalari tayvorladi. degan qarashga to‘la qo‘shilaman. XX asr adabiyotining millat badiiy zavqi, go‘zallik tuyg‘usini shakllantirishdagi xizmatlari esa beqiyosdir» Ishning tuzilish tartibi. Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob ichida ikki fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tarkib tashkil topgan. 4 I. URUSH DAVRI ADABIYOTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. Davrning qisqacha tavsifi va uning adabiyotga ta’siri 1941-yil 22-iyunda fashistlar Germaniyasi hujum qilmaslik to‘g‘risida tuzilgan shartnomani buzib, SSSRga qarshi urush boshladi. Mamlakatdagi barcha xalqlar fashist bosqinchilariga qarshi hayot-mamot urushiga otlandilar. Ular o‘zlarining butun kuch va imkoniyatlarini dushman ustidan g‘alaba qozonishga safarbar etdilar. Urush davrida mamlakat о ‘ziga xos bir ulkan harbiy lagerga aylandi. «Hamma narsa front uchun, hamma narsa g‘alaba uchun» shiori urush davri hayotining asosiy shiori bo‘lib qoldi. O‘zbek xalqi sobiq Ittifoqdagi barcha xalqlar qatori urush davrida o‘z burchini sharaf bilan o‘tadi. 1941-1945-yillarda O‘zbekistondan bir million 433 ming kishi frontga safarbar qilindi. Shulardan qariyb yarim millioni urushdan qaytmadi. O‘zbek xalqining farzandlari bosqinchi yovga qarshi mardlarcha jang qildilar. Ana shuning uchun ham o‘zbekistonliklardan 170 ming soldat va ofitser orden va medallar bilan taqdirlandi. 338 jangchi esa Sovet Ittifoqi qahramoni unvoniga sazovor bo‘ldi. O‘zbek xalqi fashizm ustidan qozonilgan tarixiy g‘alabaga katta hissa qo‘shdi. Tarixda misli ko‘rilmagan bu urush adabiyot oldiga ham yangi, dolzarb vazifalar qo‘ydi. Bu davr har bir yozuvchining xalq va Vatan oldidagi vijdoniy burchini bajarishida qattiq sinov bo‘ldi. Mamlakatdagi barcha xalqlarning yozuvchilari dushmanga qarshi umumxalq kurashida faol ishtirok etdilar. Mingdan ziyod yozuvchi qo‘liga qurol olib, fashizmga qarshi janglarda bevosita ishtirok qildi, front gazetalarida ishladi. Harbiy muxbir sifatida o‘q yomg‘irlari ostida okopdan okopga o‘tib, jangovar topshiriqlarni bajardi, askarlar ruhini ko‘tarib, ularni botirlarcha jang qilishga undadi. Ikkinchi jahon urushida o‘zbek yozuvchilari mardlik namunalarini ko‘rsatdilar. Bu urushda yuzlab yozuvchi va adabiyotshunoslarning qoni to‘kildi. Sulton Jo‘ra, Olim Sharofiddinov, Hasan Said singari iste’dodli ijodkorlar fashizmga qarshi jangda halok bo‘ldilar. Bu yozuvchilar o‘z hayotlari evaziga minglab begunoh kishilarning hayotini saqlab qoldilar. Taniqli o‘zbek 5 shoiri Sulton Jo‘raning komandiri marhumning oilasiga frontdan quyidagicha xat jo‘natgan: “Hurmatli о ‘rtoq Jo‘rayeva! Sizning turmush yo‘ldoshingiz, gvardiyachi jangchi Sulton Jo‘rayev insoniyatning ashaddiy dushmanlari — nemis bosqinchilari bilan olib borilgan jangda kurashib, 1943-yil 14-noyabrda Gomel oblasti, Losevsk rayon, Borshevka qishlog 7 yaqinida mardlarcha halok bo‘ldi. Hurmatli о ‘rtoq Jo‘rayeva! Siz sevimli Vatan oldida о ‘zining ulug‘ burchini sharaf bilan bajargan turmush yo‘ldoshingiz bilan faxrlansangiz arziydi. U muqaddas urush tarixiga kiradi va kelgusi nasllar uni faxr bilan tilga oladilar... Turmush o'rtog'ingizga berilgan hukumat mukofotini Vatanimizning mustaqilligi uchun o'z qonini to'kkan о ‘rtog'ingizning xotirasi va faxri deb saqlab qo'ying... Sizga hurmat bilan gvardiyapolkovnigi X. I. Aliyev. Harakatdagi armiya, 15260 dala pochtasi, 10-may 1944-yil. Bu davrda o‘zbek yozuvchilari ikki frontda jang qildilar. Ulardan bir qismi bevosita jang maydonida, ikkinchi qismi esa mehnat maydonida dushmanga qarshi m ardona kurashdi. Sulton Jo‘ra, Olim Sharofiddinov, Hasan Said, Nazir Safarov, Ibrohim Rahim, Sharof Rashidov, Ilyos Muslim, Parda Tursun, Zinnat Fatxullin, Mamarasul Boboyev, Mirzakalon Ismoiliy, Mumtoz Muhamedov, Nazarmat, Adham Rahmat, Shuhrat, Sunnatulla Anorboyev, Jumaniyoz Sharipov, Sulton Akbariy, Bahrom Rahmonov, Adham Hamdamov, Yong‘in Mirzo, Zohidjon Obidov, To‘g‘on Ernazarov, Dushan Fayziy, Odil Yoqubov, Ulug‘ Rahim, Rahimjon Sattorov singari ellik nafar o‘zbek shoir-yozuvchilari to‘g‘ridan-to‘g‘ri janglarda ishtirok etishdi. Ular goh jangovar qurol, goh o‘tkir qalam bilan bosqinchi yovga qarshi jang qildi. 2 Ikkinchi jahon urushi badiiy adabiyotning mavzu doirasi va g‘oyaviy mundarajasiga katta o‘zgarishlar kiritdi. Natijada, adabiyotimizda Vatan mudofaasi bilan bevosita bog‘liq bo'lgan vatanparvarlik, qahramonlik, do‘stlik mavzulari asosiy o‘rinni egalladi. Agarda 30-yillarda о ‘zbek adabiyotida tinch hayot va halol mehnat 2 Nurmuhammedov O'. D a’vatkor she’riyat. — Т .: « 0 ‘qituvchi», 1983. 35 6 masalasi asosiy mavzuni tashkil etgan bo‘lsa, urush davriga kelib, adabiyotning asosiy mavzusi vatanparvarlik va qahram onlikdan iborat bo‘ldi. Bu davrda yozuvchilar xalqning yovuz dushmanga qarshi olib borgan kurashini va front ortidagi fidokorona mehnatini tasvirlash orqali xalqning ulug'vor yaratuvchilik kuchini namoyish qildilar. Urush yillarida O‘zbekistonda harbiy-mudofaa mavzularida «O‘lim yovga», «Vatan uchun» (1941), «Mard o‘g‘il» (1942), «O‘zbeklar», «Vatan jonbozlariga», «O‘zbekiston bahodirlari», «Qasam» (1944) singari adabiy-badiiy to‘plamlar nashr etildi. Bu to‘plamlarda o‘zbek yozuvchilari bilan birga A. Tolstoy («Fidokorlik»), I. Erenburg («O‘zbeklar»), V. Vasilevskaya («Istehkomni zabt etgan qahramon»), L. Pervom ayskiy («Qardoshlik»), YEfim Dorosh («Farg'onaning qora kuni»), K. Chukovskiy («Xalqimiz do‘stlari»), V. Lugovskoy («O‘zbekiston») singari rus, ukrain, belorus yozuvchilari ham o‘z asarlari bilan qatnashdilar. Urush davrida o‘zbek yozuvchilarining boshqa xalqlar ijodkorlari bilan do‘stlik aloqalari, adabiy hamkorliklari har qachongidan ham kuchaydi. Ayniqsa, urush yillarida O'zbekistonda yashab ijod etgan Aleksey Tolstoy, Anna Axmatova, Mikola Bajan, Pablo Tichina, Andrey Malishko, N ikolay Pogodin, N. V erta, Ya. K olas, B. Lavrentev, V. Smirnov, V. Lugovskiy, V. Y an, K. Chukovskiy, L. Pervomayskiy singari rus, ukrain, belorus so‘z ustalari o‘zbek yozuvchilari bilan mustahkam do‘stona aloqada bo‘ldilar, ijodiy hamkorlik qildilar. Bu haqda taniqli belorus shoiri Yakub Kolas quyidagilarni yozgan edi: Og‘ir urush soatlarida Sen menga ham herding makon-uy. Biz о ‘zbek-la so‘zlashdik birga, Ham yangratib jang haqida kuy. Bir qilichni birga qayradik, Yirtqich yovga bermadik omon. Qayg‘ulardan meni shod etding, 7 Menim og‘am, sen О ‘zbekiston. Urush davrida O‘zbekistonda yashagan rus, ukrain, belorus yozuvchilari о ‘zbek ijodkorlarining bir qancha asarlarini o‘z ona tillariga tarjima etdilar. Shuningdek, ular o‘zbek adabiyoti va xalq og‘zaki ijodi masalalarini ilmiy tadqiq qilish sohasida ham faollik ko‘rsatdilar. Ye. E. Bertels, V. M. Jirmunskiy, Al. Deych, K. Zelinskiy kabi olimlar o‘zbek mumtoz va hozirgi zamon adabiyoti, folklori haqida ilmiy asarlar yaratdilar. Bundan tashqari, o‘zbek adiblari N. Pogodin, B. Lavrentev singari rus yozuvchilari bilan ham korlikda badiiy asarlar yozdilar. H. Olimjon, Uyg‘un, S. Abdulla Nikolay Pogodin bilan birgalikda «O‘zbekiston qilichi» dramasini yaratdilar. Folklorshunos olim Hodi Zaripov V. M. Jirmunskiy bilan ham korlikda «O‘zbek xalq qahramonlik eposi» nomli monografiya tayyorladi. Oybek bilan Al. Deych birgalikda «Alisher Navoiy» nomli risola, shuningdek, ilmiy maqolalar yozdi. 1943-yil dekabr oyida Moskvada o‘zbek adabiyoti dekadasi bo'lib o‘tdi. Dekada o‘zbek adabiyoti uchun jangovar ko‘rik bo'ldi, o'zbek adabiyotining zamon talablariga javob berayotganligini namoyish qildi. Shunday qilib, o'zbek adabiyoti ikkinchi jahon urushi davrida o‘zining barcha kuch va imkoniyatlarini fashizm ustidan buyuk g‘alabani ta’minlashga safarbar etdi va urush davrining og‘ir sinovlaridan muvaffaqiyat bilan o‘tdi. 1.2. Urush davri she’riyati Ikkinchi jahon urushi davrida o‘zbek she’riyatida harbiy mudofaa mavzusi asosiy o‘rinni egalladi va jangovar publitsistik ruh birinchi o‘ringa ko‘tarildi. G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Uyg‘un, Shayxzoda, Zulfiya, Mirtemir kabi shoirlarning urush davrida yozilgan publitsistik she’rlarida Vatanga otashin muhabbat, yovuz dushmanga o‘tli nafrat, xalqlar do‘stligi, vatanparvarlik, qahramonlik va insonparvarlik g‘oyalari samimiyat bilan ifodalandi. Kishilarning yuksak ma’naviy qiyofasi she’riy tilda ochib berildi. «Sharqdan borayotirman» (G‘. G'ulom), «Ona va o'g'il», «Qo'lingga qurol ol», «Ishonch» (H. Olimjon), «Zafar yo'llari» (Oybek), «Kurash nechun», «Jang va qo'shiq» (M. Shayxzoda) kabi to'plamlarga kiritilgan jangovar she’riy asarlar ana shundan dalolat beradi. 8 Urush davrida Sulton Jo‘ra, G'ayratiy, Sobir Abdulla, Mirtemir, Chustiy, Amin Umariy, Hasan Po‘lat, Hasan Said, Nazarmat, Zafar Diyor, Zulfiya, Temur Fattoh, Turob To'la kabi shoirlar ham harbiy-vatanparvarlik mavzularida qator yaxshi she’rlar yozdilar. Amin Umariyning «Qasos», «G'alabaning o'zi kelmaydi, do'stim », «Qirg'in», «Qasamyod», «Qiruvchi qiz», «Yasha, qadrdon» kabi otashin she’rlari urush davri she’riyatining ajoyib namunalaridan hisoblanadi. Shoir o'z she’rlarida g'alabaga osonlik bilan erishib bo'lmasligini ta’kidlab, yozadi: G‘alabaning о ‘zi kelmaydi, do‘stim, Jon olib, jon berib, olasan uni. Ter to‘kib mehnatda, qon yutib jangda, Qalbingga ishq kabi solasan uni. Amin Umariyning harbiy lirikasiga Hasan Po‘lat she’rlari hamohangdir. Hasan Po‘lat «Yurak sadosi» (1942) to‘plamiga kirgan she’rlarida o‘zbek xalqining vatanparvarligini, qahramonligini tasvirlab, adolat tantanasiga, buyuk g‘alabaga qat’iy ishonch bildiradi. Shoir hatto tabiatni ham battol bosqinchilarga qarshi hayot-mamot kurashiga da’vat etdi. Hasan Po‘lat tabiatga murojaat etib, yozadi: Istaymanki, Yovga sanchilgan Xanjar bo‘lsin maysa va о ‘ting. Istaymanki, Fashist ustiga О ‘t yog‘dirsin k о ‘king, buluting. Istaymanki, 9 Har bir yaprog‘ing Yov betiga о ‘t sachratgan Eng qaqshatqich shapaloq bo‘lsin. Hasan Po‘lat harbiy lirikasining “Bahor”, “Vatan”, “Ona”, “Bug‘doy o‘ramiz”, “Men o‘zbek yigiti”, “Aziz hamshira”, “O‘rtoq Ladunin”, “Tankist qo‘shig‘I”, “Qon”, “Uch mard” kabi namunalari badiiy jihatdan ham go‘zal asarlar bo‘lib, ularda g‘alabaga komil ishonch ruhi bo'rtib turadi. O‘zbek harbiy she’riyati xazinasiga frontchi shoirlar ham munosib hissa qo‘shdilar. Sulton Jo‘ra “Sog‘inib”, “Sog‘inchli salom” she’rlarini harakatdagi armiya safida turib yozgan. She’riy salom xat shaklida yozilgan bu asarlarda shoirning o‘z bolalariga qarata aytgan sog‘inchli yurak so‘zlaridagi insoniy dard katta badiiy ma’no kasb etgan. “Sog‘inchli salom” — voqeaband she’r. Unda fashistlarning yovuzligi “qonli ko‘ylakcha” detali vositasida fosh etilgan. She’rda fashistlarning Varvara ismli begunoh qizchani o‘ldirishi va o‘likning ustidagi qonli ko‘ylakchani o‘lja sifatida olib ketishi nihoyatda ta’sirli va jonli qilib ifodalangan: Girgitton qizchalarim, Dumaloq yuzchalarim. Ana shu Varvaraday Qancha yosh bolalarni, Bolalik bo'stonida Ochilgan lolalarni Halok etgan peslardan, Shu jallod fashistlardan 10 Jon uchun jon olaman, Qon uchun qon olaman. Frontchi yosh shoir Hasan Saidning «Jangchining qo‘shiqlari» (1942) to‘plamiga kirgan «Biz yengamiz», «Marsh», «Qasamyod», «Qiruvchi», «O‘lim dushmanga», «Farmon kutaman», «Posbon so‘zi», «Grajdanman», «Leytenant bo‘laman», «Buyuk orzu» kabi she’rlari jang maydonida — okoplarda va blindajlarda yozilgan. Shoir bir she’ri haqida: «Bu she’rni men maksim pulemyoti tagida yozdim. Men bu she’rni yozayotganda o‘ng qo‘limda qalam va chap qoMimda pulemyot tepkisi edi. Uzoq-uzoqlarda snaryadlar gumbirlab yorilardi. Yonayotgan qishloqlardan chiqayotgan qora tutun buralib-buralib osm onga ko'tarilardi» 3 , — deb yozgan edi. Shuni qoniqish bilan qayd etish kerakki, qanchalik hozirjavoblik, jangovarlik ko'rsatmasin urush davri o‘zbek she’riyatining badiiylik darajasi pasayib ketmadi. Shoirlar hayot va inson ko'nglining rang-barang manzaralarini obrazli tarzda aks ettirishga intilib, xilma-xil she’riy shakllardan foydalandilar. Jumladan, xat shakli bu davrda juda keng tarqaldi. She’riy xatlarda jangchining o‘z sevgilisiga yoki sevikli qizning frontdagi yoriga, yoxud onaning askar o‘g‘liga yo‘llagan dil izhorlarida urush odamining ruhiyati aks ettirildi. Shunday she’riy xatlar orasida Hamid Olimjon, Uyg‘un, Mirtemir va Sulton Jo‘raning asarlari alohida ajralib turadi. G‘afur G'ulom ikkinchi jahon urushi yillarida o‘z ijodini butunlay mudofaa yo‘nalishiga qaratdi. G'afur G'ulom 1942-yilning bahorida akademik Habib Abdullayev rahbarligida O 'zbekiston delegatsiyasi tarkibida frontga borib, jang manzaralarini, jangchilarimizning qahramonligini o'z ko'zi bilan k о ‘rib keldi va bundan o'z ijodi uchun tegishli xulosalar chiqarib oldi. G‘afur G‘ulom urush davrida harbiy mudofaa mavzularida «Kuzatish», «Xalq otlandi», «Men yahudiy», «Sen yetim emassan», «Sog'inish», «Biz 3 Hasan Said. Jangchining qo‘shiqlari. — Т .: 0 ‘zdavnashr, 1942, 2-bet 11 yengamiz», «Bizning ko'chada ham bayram bo'lajak», «G'oliblar», «Salom va tabrik» kabi ajoyib she’rlar yaratdi. Bu she’rlarida jangovar davr ruhi, chuqur falsafiy mazmun mahorat bilan ifodalangan. «Kuzatish» (1941) she’rida shoir o'g'li Jo'raning frontga safarbar etilishi haqida yozgan. Asarda G 'afur G'ulom o'z shaxsiy kechinmalarini jam iyat hayotida ro 'y berayotgan hodisalarga bog'lab tasvirlaydi. Shu sababli otaning farzandiga aytgan so'zlari Vatan mudofaasiga otlangan barcha jangchilarga qilingan murojaat tarzida yangraydi: Saflar oldida bo‘l, mard bo‘l, botir bo‘l, Do‘stlarga hamohang jo‘ra bo‘l, jo‘r bo‘l... G‘afur G‘ulom she’rda o‘g‘lini bosqinchi yovga qarshi jangga jo'natgan ota obrazini yorqin poetik bo'yoqlarda yaratgan. Shoirning «Sog‘inish», «Sen yetim emassan» she’rlarida ham vatanparvar va mehribon otaning barkamol obrazi chizib berilgan. Bu asarlarda ota obrazi (lirik qahramon) xalqimizga xos milliy xislatlami o‘zida gavdalantiradi. Shoiming «Sog‘inish» she’ri bilan «Kuzatish» she’ri mazmun-mohiyat jihatidan bir-birini to‘ldiradi. Chunki «Kuzatish» she’rida otaning o‘z o‘g‘lini frontga jo‘natishi bilan bog‘liq bo‘lgan ruhiy holati aks ettirilgan bo‘lsa, «Sog‘inish»da ana shu otaning frontda jang qilayotgan o‘g‘lini jon-dildan sog‘ingandagi kayfiyati, ichki kechinmalari tasvirlanadi. G‘afur G‘ulomning «Men yahudiy» she’rida ham insonparvarlik va xalqlar do‘stligi shoir ijodiga xos uslubda — quyma misralarda kuylanadi. Gitlerchi fashistlaming kirdikorlari, yovuz qilmishlari ayovsiz fosh etiladi. She’r ikki qismdan iborat. Birinchi qismda shoir uzoq o‘tmishdagi tarixiy voqealami eslaydi. Jahon madaniyati tarixini yaratishda yahudiylaming ulkan hissasi borligini obrazli tarzda ko‘rsatib beradi. She’rning ikkinchi qismida esa fashistlaming irqiy «nazariya»sini qoralab, xalqlar o‘rtasidagi tenglik va do‘stlikni ulug'laydi. 12 G‘afur G‘ulomning «Suv va nur» balladasida esa urush davridagi umumxalq qurilishi — Farhod GES bunyod etilishi tasvirlanib, xalqning mehnat qahramonligi tarannum etilgan. G ‘alabaga ishonch tuyg‘ulari asarning umumiy ruhiga mahorat bilan singdirib yuborilgan. G ‘afur G'ulomning urush davrida yozilgan she’rlarida vatanparvarlik va insonparvarlik g‘oyalari g'alabaga ishonch tuyg‘usi bilan uzviy birlikda namoyon bo‘ladi. Shoir she’rlarining sarlavhalaridan («Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak», «Biz yengamiz» kabi) tortib barcha unsurlariga, qisqasi, asarlarning butun to‘qimasiga ko‘tarinki ruh — g‘alabaga ishonch tuyg'usi singdirib yuborilgan. G ‘afur G ‘ulom urushning birinchi yilidayoq «Tong yaqin, tong yaqin, oppoq tong yaqin» deb yozganida misra mazmuniga chuqur ramziy m a’no berib, g‘alabani oppoq tongga o‘xshatgan va uning yaqinligiga imon keltirgan edi. Xullas, G‘afur G‘ulom urush davrida «po‘lat nayza kabi o‘tkir, bukilmas» asarlar yozib, benazir «she’rlar soldatini shaylantirdi». G‘afur G‘ulom ning harbiy lirikasi adabiyotimizning bebaho yutug‘idir. G‘afur G‘ulom urushdan keyingi yillarda zamonaviy mavzularda, ayniqsa, tinchlik va do‘stlik, ona Vatan, halol mehnat va mehnatkash inson haqida ko‘pgina badiiy go‘zal, sermazmun she’rlar yaratdi. G‘afur G‘ulomning urushdan keyingi she’riyatida jahonda tinchlik uchun kurash mavzusi katta o‘rin tutadi. Shoirning «Yashasin tinchlik», «Tinchlik ko‘klami», «Tinchlik nashidasi», «Bu — sening imzong», «Biz tinchlik istaymiz», «Tinchlik minbaridan», «Tinchlik ahdi» singari o‘tkir she’rlarida tinchlik uchun kurash mavzusi g'afurona uslubda, rang-barang shakllarda tasvirlangan. «Biz tinchlik istaymiz» she’rida tinchliksevar xalqlarning irodasi atom va vodorod bombalaridan ham kuchli ekanligi chuqur mantiq asosida ko‘rsatib berilgan. Zulfiya ikkinchi jahon urushi davrida faol ijod qildi. Urushning birinchi kunlarida adiba Oydin bilan hamkorlikda «Vatanparvarlar aholini himoya qilishga tayyor», «Vatan uchun jon fido», «Mardlarga madad berdi» kabi 13 ocherklar yozdi. So‘ngra «Vernost», «Uni Farhod der edilar» (1943), «Hijron kunlarida» (1944) to ‘plamlarini nashr qildirdi. Zulfiyaning harbiy-vatanparvarlik lirikasida o‘sha jangovar kunlarning dolzarb mavzulari yorqin ifodalangan. «Mening Vatanim», «Qo‘limda qurol-u ustimda shinel», «Yigitlarga», «Erim oqda qor», «Bizni kut», «Hijron», «Palak» va boshqa she’rlarida xalqning Vatanga muhabbati, g‘alabaga ishonchi, qahramonlik, insonparvarlik, dushmanga nafrati ifoda etilgan. «Palak» she’rida qishloq qizlari hayotidan olingan odatiy bir voqeani aks ettirib, g‘alabaga ishonch tuyg‘usini asarning um um iy ruhiga singdirib yuborgan. Urushning eng og‘ir, shiddatli kunlarida oz-ozdan bo‘lsa-da, vaqt topib palak (kashta) tikkan — to‘yga tayyorgarlik ko‘rgan qizning bu ezgu harakatidan shoira g‘alabaga ishonchni ifodalovchi poetik mazmun topadi va uni juda chiroyli aks ettiradi: Seni qarshilagay quyoshday yonib, Yo‘lingga k о ‘z tutib men tikkan palak. Zulfiya urush yillarida fidokor ayol, vafodor yor obrazini tasvirlashda katta yutuqqa erishadi. Uning «Qo‘limda qurol-u ustimda shinel», «Hijron kunlarida», «Gullar ochilganda», «Vafo», «Ikki she’r», «Suluv tong» she’rlarida vatanparvar ayol qiyofasi ustalik bilan tasvirlangan. Shu orqali jangovar davr ruhi, zamon g‘oyasi ochib berilgan. Zulfiya urush davrida tarixiy-biografik material asosida «Uni Farhod der edilar» nomli doston yozdi. Asar bosh qahramoni taniqli o‘zbek artisti, otashin vatanparvar jangchi Qobil qori Siddiqovdir. Dostonda bu obraz juda hayotiy tasvirlangan. Shoira bosh qahramon timsolida xalqning fashizmga munosabatini ustalik bilan umumlashtirib ko‘rsatgan. Doston voqeasi xushovoz san’atkor Qobil qorining Toshkent teatrida mashhur Farhod rolini o‘ynayotganligi tasviri bilan boshlanadi. Shoira: Bu kuychiga tan berib butkul 14 Qo'shig'ini unutdi bulbul, singari lirik misralarda Qobil qorining sahna san’atidagi mahoratini maftun bo‘lib tasvirlaydi. So'ngra Qobil qorining urush davridagi jangovar hayotini, Ukrainada dushmanga qarshi botirlarcha jang qilganini ehtiros bilan hikoya qiladi. Dostonda Qobil qori so'zi bilan ishi bir-biriga monand haqiqiy qahramon sifatida gavdalanadi. U deydi: Aziz Vatan, jonajon Vatan, Kerak bo‘lsa qurbon jon-u tan. Baxt, erkimiz qolsin deb elda, Muhabbating, qudrating dilda. Ко ‘rsatamiz kurashda sabot, Yovdan seni qilamiz ozod. Xalqim uchun, san ’atim uchun Yana jangga kiraman bu kun! Dostonda Qobil qorining, ayniqsa, jangda og‘ir yarador bo‘lgandan keyingi holati va mardona o‘limi juda ta’sirli qilib aks ettirilgan. Shoira bosh qahramonning ana shu og‘ir paytdagi ruhiy holatini yorqin ko‘rsata olgan. Asarda tasvirlanishicha, Qobil qori so‘nggi nafasini olish oldidan jangchi do‘stlariga murojaat qilib, ularni kurashni davom ettirishga, dushmandan ayovsiz qasos olishga chaqiradi. Qobil qori umrining so‘nggi daqiqasida ham o‘zini sahnada sevimli qahramoni Farhod rolini ijro etayotgandek bardam his etadi. Farhodning mardlik va jasoratga da’vat etuvchi qo‘shig‘i Qobil qorining o‘z dilidan chiqqan hayotbaxsh qo‘shiqqa aylanadi: Kuylay, do‘stlar, so‘nggi bor, So‘ngra, mayli, siz ayting takror. 15 Shunday qilib, Qobil qori o‘z o‘limi bilan ham hayotni tasdiqlaydi. Natijada, san’at fidoyisi Vatan fidoyisi timsoliga aylanadi, vatanparvarlik, hayotsevarlik ramzi bo‘lib qoladi: Hayot yaxshi, kurash ham yaxshi, Ona tuproq, quyosh ham yaxshi. Ozod yurtda berganim-chun jon, Ко ‘z yumaman mag‘rur, bearmon. Mirtemir ikkinchi jahon urushi yillarida yaratgan asarlarida ham manzara tasviri orqali hayotbaxsh fikrlar ifodalangan. Uning «Bu — mening Vatanim», «Qirg‘oq», «Vafo», «Dengiz bo‘ylarida» kabi she’rlarida yurt chiroyi, hayot go‘zalliklari tarannum etiladi. Shu sababli bu she’rlar o‘quvchida Vatanni dushmandan himoya qilish uchun g‘ayrat va shijoat tuyg'ularini uyg‘otadi. Agar 20-30-yillarda Mirtemir she’riyatida asosiy o‘rinni yangi hayotni qutlash, yer-suv islohoti, xotin-qizlar ozodligi kabi mavzular egallagan bo‘lsa, urush yillarida asosiy o‘rinni harbiy-mudofaa mavzusi ishg‘ol etdi. Shoir Vatanga muhabbat, kurashga chaqiriq, g‘alabaga ishonch yo‘nalishlarida qator yetuk badiiy asarlar yaratdi. Mirtemir «Men ona bo‘lsam agar», «Sen — ona!», «Bu — mening Vatanim », «Ona shahar», «Hamshahar», «O'ch», «Qirg‘oq», «Hamshira» singari she’rlarida ham front va front ortidagi jangovar hayotni samimiyat bilan aks ettirgan. Mirtemirning harbiy lirikasi tom ma’nodagi jangovar, xalqchil lirikadir. Shoir xalq ommasini qiziqtiradigan, hayajonga soladigan tuyg‘ularni xalqona sodda, lekin teran tarzda ifodalagan. Bunda u xalq qo‘shiqlarining mazmuni va shaklidan, jonli til boyliklaridan ustalik bilan foydalangan. Shunga ko‘ra shoir to‘qigan ko‘pgina baytlar xalq maqollari va hikmatli so‘zlari darajasida turadi. Mirtemir «O‘ch» she’rida jangchilarni fashistlardan qasos 16 olishga undar ekan, xalq hikmatlariday aks sado beruvchi baytlar yaratgan: Omon qolgan bitta ablah — Bir qishloqning yonishil Omon qolgan bitta ablah — Ofatning sog ‘ qolishi. Mirtemirning harbiy lirikasi — yangi fikr va obrazlarga boy. Chunonchi, u «Sen ona» she’rida an’anaviy mavzuga urush davri talablari nuqtai nazaridan yondashib, onaning yangi obrazini yaratgan. Shoir onalar haqida shu kungacha aytilmagan, lekin aytilishi kerak bo ‘lgan teran poetik fikrni topib, uni she’riy tilda mohirona ifoda etgan. Asarda muallif o‘z farzandlarini oq yo‘l va zafar tilab jangga jo‘natgan, ayriliq va hijron tog‘ini o‘z yelkasida mardonavor ko‘targan ona obrazini chizar ekan, urush davri ruhini asar mazmuniga singdirib yuborgan. Shu tariqa shoir «Sen — ona» she’rining jangovar davr talabiga monand va g‘oyat ta’sirli bo‘lib chiqishini ta’minlagan: Alisherga alia aytib uxlatgan Sen — Ona. Og ‘ushida Bobur kamolga yetgan Sen — ona. Torobiyni og'ir jangga jo'natgan Sen — ona. Olamni nurida munavvar etgan Sen — ona. Yig‘lasa — dunyoni raso titratgan Sen — ona. . Kulgisi saodat parvarish etgan Sen — ona. Dohiylar beshigin bedor tebratgan 17 Sen — ona. Mehri bahorida elni yashnatgan Sen — ona. Yagona о ‘g ‘lingni jo ‘natding janggi Bo‘l bardam, ona! Onaday oshiq yo ‘q ona Vatanga! Muhtaram ona... Shunday qilib, Mirtemir harbiy lirikasi og‘ir yillarda yashagan kishilarda ertangi kunga ishonch, adolatning g‘alabasidan umid uyg‘otishga xizmat etdi. 18 II. URUSH DAVRI IJODKORLARINING MARDONAVORLIGI 2.1. Urush davri nasri Urush yillarida o‘zbek nasri ham davr talablariga mos holda o‘sdi. Bu davr o‘zbek nasrida kichik hajmli hozirjavob janrlar yetakchilik qildi. Front bilan front orqasining mustahkam aloqasini, yurtdoshlarimizning fashizmga cheksiz nafratini, V atanga muhabbatini aks ettirishda H. Olimjon, Oybek, S. Ayniy, G‘. G‘ulom, K. Yashin, M. Shayxzoda singari yozuvchilarimiz jangovar publitsistika janri imkoniyatlaridan unumli foydalandilar va bu janrning yetuk namunalarini yaratdilar. H. Olimjonning «Men o‘zbek xalqi nomidan so‘zlayman», «Do‘stligimiz haqida», G‘. G‘ulomning «Onalar», «Momoi gisu naburida», S. Ayniyning «Yarador yirtqichning jon talvasasi», «Ona Vatan», Oybekning «Falaba bahori» kabi asarlari shular jumlasidandir. «O‘zbek xalqining jangchilariga ularning el-yurtlaridan maktub» (1942, mualliflar jamoasi) nomli asar urush yillaridagi o‘zbek pviblitsistikasining ajoyib namunalaridan hisoblanadi. Unda bu urushning asl mohiyati, o‘zbek xalqining vatanparvarligi, do‘stga sodiqligi va boshqa ezgu ma’naviy sifatlari ta’sirli qilib ochib berilgan. Bu davr o‘zbek nasrida qahramon askarlarning jonli obrazlari gavdalantirilgan ocherklar ham yaratildi. Bu ocherklarning ba’zilari «Sakkiz botir» va «Mardlik qissalari» to‘plam lariga kiritilgan bo‘lsa, ko‘plari vaqtli matbuot sahifalarida, xususan 19 «Front haqiqati», «Vatan sharafi uchun», «Qizil askar haqiqati», «Bong», «Sovet jangchisi» kabi o‘zbek tilida nashr etilgan front gazetalarida (bunday gazetalarning soni o‘n oltita) bosilgan. Oybek, H. Olimjon, N. Safarov, I. Rahim, Z. Fatxullin, Nazarmat, Mumtoz Muhamedov ocherklarida ko‘proq front voqealari, o‘zbek jangchilarining qahramonliklari aniq dalillar asosida hikoya qilingan bo‘lsa, S. Ayniy, G‘. G‘ulom, Oydin, K. Yashin, Zulfiya, P. Tursun, Zafar Diyor, Said Nazar 40 ocherklarida esa front orqasidagi mehnat qahramonlarining jonli obrazlari chizilgan. Masalan, Oybekning «Fidokor qizlar», G‘. G‘ulomning «Eri bilan bahs boylashgan xotin», Oydinning «Shiringa maktub», P. Tursunning «Oq oltin», Said Ahmadning «Farhod ostonalarida», Oydin va Zulfiyaning «Vatan uchun jon fido» kabi ocherklarida xalqimizning front orqasidagi, xususan, Farhod GES qurilishi va paxta dalalaridagi fidokorona mehnatlari ko‘tarinki ruhda aks ettirilgan. Vatanparvar kishilaming, ayniqsa, fidoyi xotin- qizlarning va dono cholu kampirlaming jonli obrazlari yaratilgan. Frontga ketgan erkaklar o‘mida ham mardona mehnat qilgan paxtakor qizlar («Fidokor qizlar»), mehnatda eri Boltaboy bilan kim o‘zarga musobaqa o‘ynagan Inoyatxon («Eri bilan bahs boylashgan xotin»), Farhod GES qurilishida afsonaviy qahramon Farhodday mehnat qilgan Norbobo («Shiringa maktub») kabi obrazlar ana shundan dalolat beradi. Urush yillarida hikoya janrida, ayniqsa, A. Qahhor va Oydin barakali ijod qildi. A. Qahhoming «Asrorbobo», «Xotinlar», «Botirali», Oydinning «Umr sovg‘asi», «Asl yor», «Iroda», «Er yurak» kabi hikoyalarida urush yillaridagi hayot lavhalari yorqin chizilgan. Oydinning «Qizlarjon» (1943), «Shirin keldi» (1944) to ‘plamlariga kirgan hikoyalar kitobxonlarga estetik zavq berish bilan birga, ularning ruhini ko‘tarishga, g‘alabaga ishonchini orttirishga ham xizmat qilgan. Urush davrida qissa janrida Abdulla Qahhor samarali mehnat qildi. U «Dardaqdan chiqqan qahramon» va «Oltin yulduz» qissalarida o'zbek jangchilarning fashistlarga qarshi ayovsiz kurashini tasvirlab, o'zbek xalqi orasidan yetishib chiqqan urush qahramonlar. Qo'chqor Turdiyev va Ahmadjon Shukurov obrazlarini yaratib 20 berdi. Yozuvchining iste’dodi shunda ediki, boshqa asarlardagi kabi u qahramonlarning urushdagi sarguzashtlarinigina emas, balki ko'ngil holatlarini, ruhiy dunyolarini aks ettirishga alohida e’tibor qaratdi. Urush davrida o‘zbek adabiyotida faqat bitta rom an yaratildi: Oybekning «Navoiy» (1944) romani o‘zbek adabiyotining urush yillarida qo‘lga kiritgan ulkan muvaffaqiyati bo‘ldi va u jahon adabiyotining oltin xazinasidan mustahkam joy oldi. Biroq urush davrida о ‘zbek nasri qanchalik yutuqlarga erishgan bo‘lmasin, baribir, she’riyat singari faollik ko‘rsata olmadi. Bu hoi qisman janr xususiyatlari bilan izohlanadi. Chunki nasr nazmga qaraganda og‘irkarvon bo'lib, hodisalar bilan baravar yurish imkoniga ega emas edi. Odil Yoqubov tarixiy о ‘tmish mavzuini aks ettirish va xalqimiz orasidan yetishib chiqqan buyuk allomalar obrazini yaratishda «Ko‘hna dunyo» romanida ham katta yutuqqa erishgan. «Ko‘hna dunyo» — tarixiy-falsafiy roman. Unda mashhur tarixiy shaxslar — Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinoning ilm-fan taraqqiyotiga, xususan, tibbiyot ilmining rivojiga qo‘shgan olamshumul hissasi badiiy yo‘1 bilan batafsil va teran aks ettirilgan. Shuningdek, ularning og‘ir hayoti va fojiali qismati mahorat bilan tasvirlangan. Romanda Beruniy va Ibn Sino obrazlari o ‘z davrining ijtimoiy ziddiyatlari va shiddatli voqealari zaminida ko‘rsatilgan. Shunga ko‘ra asarda o‘sha davr ruhi bo‘rtib turadi. Asar xalqimizning uzoq o‘tmishi, uning o ‘sha davrdagi turm ush tarzi, urf-odatlari, milliy xususiyatlari haqida boy m aium ot beradi. Shunisi muhimki, bu m a’lum otlar yalang‘och tarzda bayon etilmaydi, balki benazir obrazli tarzda ko‘rsatiladi. «Ko‘hna dunyo» romanining sujeti, asosan, rivoyatlar negizida tashkil topgan. Romanda ishlatilgan rivoyatlarni, ularning asar sujeti tuzilishidagi o‘rniga ko‘ra, uch guruhga bo‘lish mumkin: 1. Roman sujeti tarkibida «qistirma hikoya» sifatida berilgan rivoyatlar. 21 2. Roman sujetiga asos bo‘lgan voqealarning badiiy to‘qimasiga singdirib yuborilgan rivoyatlar. 3. Roman sujeti tarkibidagi mif, afsona va rivoyat motivlari. «Ko‘hna dunyo» romanida, ayniqsa, telba shoh va avom xalq haqidagi, dono to‘ti va besabr podshoh haqidagi, olam va uning yaratilishi haqidagi, «ne’mati ilohiy» to‘g‘risidagi, Abu Rayhon Beruniy va Mahmud G‘aznaviy bahsiga doir rivoyat asar sujeti to‘qimasiga ustalik bilan singdirib yuborilgan. Bu rivoyatlar romanda tasvirlangan tarixiy voqelik hamda obrazlar ma’naviy olamining badiiy gavdalanishiga bevosita xizmat qilgan. Zero, romanda qo‘llanilgan har bir rivoyat sujet rivoji bilan chambarchas bog‘lanib, chatishib ketgan. «Ko‘hna dunyo» romanida Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mahmud G‘aznaviy singari tarixiy obrazlar, shuningdek, Bobo Xurmo, Malikul Sharob, Piri Bukriy, Ibn Shahvoniy, Amir M a’sud, Ali G‘arib, Abul Hasanak, Xatlibegim, Bo‘tako‘zbegim, Unsuriy kabi badiiy to‘qima obrazlar yaratilgan. Shular vositasida o‘sha davrdagi hayot haqiqati, xilma-xil odamlarning fe’l-atvori badiiy haqiqatga aylantirilgan. Muhim falsafiy fikrlar ta ’sirli va obrazli qilib ifodalangan. Rivoyatlarga singdirilgan xalq donishmandligining m a’no va mohiyati ochib berilgan. «Ulug‘bek xazinasi», «Ko‘hna dunyo» asarlariga xos bo‘lgan yorqin badiiy umum lashm alar adibning «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili» romanlarida ham ochiq ko‘rinadi. Bu keyingi uch roman zamonaviy mavzularni yoritishda yozuvchi im koniyatlarining tobora k o ‘payib, mahorati yanada o'sganligidan dalolat beradi. 2.2. Urush davri dramaturgiyasi Drama adabiy turlar orasida odamlarga bevosita va kuchli ta’sir ko‘rsata olish imkoniyatiga egaligi bilan ajralib turadi. Urush davrida xalqni dushmanga qarshi otlantirishda, yosh avlodni qahramonlik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda sahna asarlarining ahamiyati nechog‘lik kattaligi yana bir bor sezildi. Bu davrda teatrlar sahnasidan xalqning urush yillaridagi hayoti, uning fashizmga qarshi mardona kurashi aks etgan pyesalar keng o ‘rin oldi. «O‘zbekiston qilichi» (N. Pogodin, H. Olimjon, 22 Uyg‘un, S. Abdulla), «Davron ota» (K. Yashin, S. Abdulla, U yg‘un, Chustiy), « 0 ‘lim bosqinchilarga», «Oftobxon» (K. Yashin), «Qasos» (Tuyg‘un, Amin Umariy), «Ota rozi» (Hamid (7‘ulom), «Sinov kunlarida» (Z. Fatxullin), «Qo‘chqor Turdiyev», «Azim pushka» (Sobir Abdulla), «Qurbon Umarov» (S. Abdulla, Chustiy), «Ona» (Mirtemir, V. Smirnov) singari sahna asarlari shu davming mevasidir. Bu pyesalar zamon talabiga ko‘ra juda tezkorlik bilan yozilgan. Binobarin, ularning ayrimlari turli badiiy kamchiliklardan xoli emas. Umuman olganda, dramaturgiya urush davri talablariga javob bera oldi. Masalan, «O‘zbekiston qilichi» (1941) musiqali dramasini olaylik, unda davrning jangovar ruhi haqqoniy aks etgan. Dramada front va front orqasining uzviy birligi, o‘zbek xalqining jangovar hayoti, mardligi, vatanga sodiqligi obrazli qilib ifodalangan. Dramaning bosh qahramoni — о ‘zbek yigiti leytenant Arslon. U armiya safida namunali xizmat qilgan. O‘zbek otliq diviziyasi tuzish uchun O‘zbekistonga keladi. Jonkuyarlik ko‘rsatib, diviziya tashkil etadi va otliqlar bilan urushga ketib, jangda jasorat ko‘rsatadi. Asarda dushmanga dahshat solgan o‘zbek otliq diviziyasining qilichboz askarlari o‘tkir qilichga qiyos qilingan. Bu davr o‘zbek dramaturglari o'tmish mavzularidan ham unumli foydalandilar. Natijada, «Muqanna» (H. Olimjon), «Alisher Navoiy» (Uyg‘un va I. Sulton), «Mahmud Tarobiy» (Oybek), «Jaloliddin Manguberdi» (M. Shayxzoda) kabi yirik tarixiy dram alar dunyoga keldi. Bu pyesalarda tarix materiallaridan, o‘tmish qahramonlik an’analaridan mohirona foydalanib, ikkinchi jahon urushi davri uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan g‘oyalar olg‘a surildi. Ajdodlarning vatanparvarlik, qahramonlik, insonparvarlik xislatlaridan ibrat olishga chaqirildi. Biroq bu pyesalarning ayrimlarida ba’zan tarixiy haqiqatdan chekinilgan, o‘tmish bugunning manfaatiga moslangan o‘rinlar uchraydi. M. Shayxzoda ikkinchi jahon urushi davrida zamon talabiga mos, baquvvat asarlar yaratdi. Agar 30-yillarda M. Shayxzoda she’riyatida tinch qurilish masalalari asosiy o‘rinni egallagan bo‘lsa, urush davriga kelib shoir ijodida harbiy 23 mavzu oldingi o‘ringa chiqdi va rang-barang shakllarda o‘z ifodasini topdi. M. Shayxzoda urush davrida «Kurash nechun», «Jang va qo‘shiq», «Ko‘ngil deydiki» she’riy to‘plamlarini nashr ettirdi. O‘zbek xalqining mashhur farzandi Yo‘ldosh Oxunboboyev haqida «Oqsoqol» nomli doston yaratdi. Shuningdek, «O‘n birlar», «Jenya», «Uchinchi o‘g‘il» dostonlarini yozib, xalqning jang va mehnat maydonidagi qahramonligini tarannum etdi. M. Shayxzoda «Kurash nechun» she’rida fashizmga qarshi olib borilayotgan kurashning mohiyatini falsafiy-poetik mushohadalar, ravon va purhikmat misralar vositasida chuqur va aniq qilib ochib berish orqali kishilarni vatanparvarlik va qahramonlik ko‘rsatishga da’vat etdi: Bu kurash hayotning qonuni uchun, Bu — chorak asrning yakuni uchun, Bu kurash — istiqbol m ash’ali uchun... Shu uchun kurashmoq bizga farz bo'ldi, Yuraklar muqaddas nafratga to'ldi... M. Shayxzodaning «Kapitan Gastello», «Qondoshlik», «Yo‘q, men o‘lgan cmasman», «Chorak asr» kabi she’rlarida ham urush va tinchlik, o‘lim va hayot, do‘stlik va qahramonlik, yovuzlik va chin insoniylik haqidagi muhim poetik fikrlar mohirona ifodalangan. «Kapitan Gastello» she’rida shoir jangda mardlikning ajoyib namunasini ko‘rsatgan uchuvchi Gastello jasoratini chuqur ehtiros va samimiy ixlos bilan tasvirlab, haqiqiy vatanparvar jangchilarning yorqin obrazini yaratdi. Ma’lumki, kapitan Gastello — tarixiy shaxs. Shoir asarda hayotiy hodisa va aniq tarixiy faktdan ustalik bilan foydalangan. Gastello jasoratini hikoya qilish orqali hayot va o‘lim haqida chuqur ma’noli ijtimoiy xulosa chiqargan. «Tiz cho‘kib yuz yilyashagandan k о ‘ra, qahramonlik ko ‘rsatib bir kun yashash afzaldir», — degan fikrni asarning umumiy ruhiga singdirib, kishilarni Gastelloday mard-botir bo‘lishga chaqirgan. 24 M. Shayxzoda urush davrida bevosita jang voqealarini tasvirlash bilan cheklanmaydi. U «Bog‘bon», «Asalchi», «Yigiraman — ip beraman», «Olma» singari she’rlarida janggoh ortidagi kishilarning mehnatu o‘ylarini aks ettirdi. M. Shayxzodaning urush yillarida yuzaga kelgan aksariyat she’rlari badiiy mahorat jihatidan ham ibratli. Shoir mumtoz adabiyot an’analari va xalq og ‘zaki ijodi bo yliklaridan foydalanib, harbiy mudofaa mavzularini sodda va ta’sirli qilib yoritar ekan, maqol va aforizmlar darajasiga ko‘tarilgan sermazmun va go‘zal baytlar to‘qiydi. Lekin M. Shayxzodaning urush davridagi she’riyatida ba’zan hayot haqiqatidan uzoq bo‘lgan umumiylik va soxtalik alomatlari ham uchraydi. «Ajdar va odam», «Semenchenko, ofarin!» she’rlarida folklor qahramonlariga xos afsonaviy xislatlar hozirgi jangchilar faoliyatlariga sun’iy tarzda ko‘chirilgan. Oqibatda, bunday she’rlarda jangchilar real odamlardan ko‘ra ko‘proq afsonaviy qahram onlarga o‘xshab qolgan. Asqad Muxtor dramaturg sifatida ham tanilgan. «Mardlik cho‘qqisi», «Yosh yuraklar», «Zar qadri», «Sahro tor», «Yaxshilikka yaxshilik», «Samandar» dramalari uning qalamiga mansub. Bu sahna asarlarida turli zamonaviy mavzular aks ettirilib, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, qiyinchiliklardan qo‘rqmaslik, ezgulikka intilish g‘oyalari olg‘a surilgan. Xullas, ikkinchi jahon urushi yillarida she’riyat va nasr singari dramaturgiya ham o‘z taraqqiyotining muayyan bosqichini o‘tadi. 25 XULOSA Adabiyot jamiyat taraqqiyotining, inson ruhiyatining obrazli in’ikosidir. Insonni о ‘rab turgan hayot adabiyotning asosiy manbayidir. Binobarin, hayot qanday bo‘lsa, adabiyot ham, k о ‘p jihatdan, shunday bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida adabiyotda g‘oyaviy mazmun, estetik ideal va ijobiy qahramon masalalari turlicha talqin etilgan va turlicha hal qilingan. Ana shu bois XX asr o‘zbek adabiyoti o‘zining asosiy g‘oyaviy yo‘nalishi, xarakterli xususiyatlariga k о ‘ r а о ‘tmish davrlardagi so‘z san’atidan jiddiy farq qiladi. Ma’lumki, o‘tgan asrning 1941-1945-yillarida butun dunyoni larzaga slogan Ikkinchi jahon urushi bizning yurtimizni ham chetlab o‘tmadi. Ne-ne millatdoshlarimiz 26 xoh frontda, xoh front ortida bu ayovsiz urushning qurboni bo‘lishdi. Ammo bu davr mobaynida ham milliy adabiyotimiz to ‘xtab qolmadi, balki o’z g’oyaviy mavzusini ham urushga bo’shatib berdi. Endilikda badiiy asarlar qaysi janr bo’lishidan qat’I nazar o’zida urush voqealarini, urush ortidan keladigan baxtsizliklar, dil yaralari haqida asarlar yozila boshladi. Bu mavzu hattoki urushdan so’ng ham davom etgani bizga Said Ahmad, O’tkir Hoshimov asarlari orqali bizga sir emas. XX asr xalqimiz hayotiga avvalgi davrlarda bo‘lmagan yangi-yangi g‘oyalarni, xilma-xil ijtimoiy muammolarni, eng muhimi, tamomila о ‘zgacha ijtimoiy maqomga ega inson tuyg‘ularini olib kirdi. Bularni badiiy tarzda yoritish va uning xalq tomonidan qabul qilinishiga erishish esa, adabiyot oldiga yangi-yangi vazifalarni k о ‘ndalang qilib qo‘ydi. Shuni qoniqish bilan aytish mumkinki, XX asr о ‘ zbek adabiyoti jamiyat tomonidan о ‘z oldiga qo‘yilgan bu murakkab vazifalarni muvaffaqiyatli ravishda bajardi. Ana shuning uchun ham XX asr о ‘zbek adabiyoti xalq va mamlakat hayotining о ‘ziga xos badiiy yilnomasiga aylandi. U jamiyat a’zolari ruhiyati va tuyg ‘ularida aslo о ‘chmaydigan izlar qoldirdi. Yangi о ‘zbek adabiyoti yangi davrda yangicha yashash niyati bilan birga tug'ildi va u bilan birga о ‘sib, murakkab va mazmundor taraqqiyot yo ‘lini bosib о ‘tdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, yangi о ‘zbek adabiyoti о ‘tmish mumtoz adabiyotining qonuniy merosxo ‘ri va uning yangi zamondagi о ‘ziga xos davom idir. Bu yangi adabiyot о ‘z taraqqiyotida doimo uch muhim manbadan: a) xalq og ‘zaki ijodi boyliklaridan; b) о ‘zbek mumtoz adabiyoti an ’analaridan; d) jahon adabiyotining ijodiy ta ’siri va ко ‘magidan oziqlanib keldi. Yangi о ‘zbek adabiyotining shakllanishi va yuksalishida о ‘tmish yozma va og'zaki adabiyot namunalari bilan birga, jahon adabiyotining ilg‘or an’ana va tajribalari katta ahamiyatga ega bo ‘ldi. Demak, XX asr о ‘zbek adabiyotining ildizlari insoniyatning uzoq tarixli boy adabiy-madaniy an’analariga borib taqaladi. Qadimgi adabiy an’analarning amaldagi merosxo‘ri bo‘lgan XX asr о ‘zbek adabiyotining boshqa xalqlar adabiyotlari bilan baham ко ‘rishga loyiq bo ‘lgan bebaho boyliklari va yangi an’analari bor. Zotan, bu yangi о ’ bek adabiyoti о ‘tgan bir asr ichida jahon adabiyoti rivojiga о ‘zining munosib hissasini qo‘shishga ulgurdi. U insoniyatga M. Behbudiy, Hamza, Fitrat, A. Qodiriy, Cho'lpon, Oybek, 27 G'afur G'ulom, H. Olimjon, A. Qahhor, O. Yoqubov, E. Vohidov, A. Oripov kabi bir qator noyob iste ’dodlarni yetkazib berdi hamda badiiy mahorat bobida jiddiy yutuqlarga erishdi. X X asr о ‘zbek adabiyoti о ‘z taraqqiyoti davomida turli to ‘siq va qiyinchiliklarga qaramay, g ‘oyaviy mazmun, badiiy mahorat, janr va uslub rang- barangligi jihatidan yil sayin о ‘sib, jahonning ilg ‘or adabiyotlari qatoridan jo y oldi. Zero, о ‘zbek yozuvchilari barcha tirik insonlarga xos tuyg'ularni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirib, milliy yo ‘sinda ifodalashga intilishadi. Bunda, albatta, keskin ijtim oiy о ‘zgarish — milliy mustaqillikning ahamiyati beqiyosdir. Yangi nomlar, yangi badiiy tajribalar, ilgari qo‘l urilmagan mavzularning о ‘ta original talqinlari ijodkorlarning yangi avlodi istiqlol adabiyotini yaratayotganligini k о ‘rsatadi. Ular о ‘zlari yaratayotgan asarlar orqali adabiyotning mafkuraviy qurolgina emasligi, faqat tashviqotchigina bo‘la olmasligi, vazifasi odamning ijtimoiy jihatlarini emas, tuyg'ulari, kechinmalari, о ‘ylarini tasvirlash ekanligini k о 'rsatishmoqda. Aslida ham adabiyotning yaralishdagi bosh vazifasi inson k о ‘ ngli tovlanishlarini aks ettirish, k о ‘ngilning tozaligi uchun kurashishdan iboratdir. О ‘ylaymizki, yangi о ‘zbek adabiyotining bu bosqichi ulkan badiiy zafarlarga boy bo‘ladi. Chunki so‘z erkinligi, ijodiy hurlik iste’dod egalarining badiiy imkoniyatlari namoyon bo'lishiga sharoit cheksiz yaratib beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Saydulla Mirzayev. XX asr o‘zbek adabiyoti. Darslik. Toshkent – Yangi asr avlodi. 2005. 2. XX asr mening taqdirim da. — «Jahon adabiyoti» jurnali, 2001-yil, yanvar, 24- bet. 3. Nurmuhammedov O'. Da’vatkor she’riyat. — Т .: «O‘qituvchi», 1983. 35 4. Hasan Said. Jangchining qo‘shiqlari. — Т .: 0 ‘zdavnashr, 1942, 2-bet 5. Adabiyot. Umumiy о ‘ rta ta ’lim m aktablarining 11 -sinfi uchun darslik. - Т .: « 0 ‘qituvchi», 2004, 7-bet. 6. Karimov Naim. XXI asr sari. — «Xalq so‘zi» gazetasi, 1999-yil, 20-may 7. Izzat Sulton. Asr saboqlari. — «O'zAS», 2001-yil, 1-yanvar. 28 8. M irzayev S., Doniyorov X. O 'zbek sovet adabiyoti tarixi. — Т .: «O'qituvchi», 1978. 9. Rahmat Fayziy. Hazrati inson. — Т .: 1975, 7-bet. 10. «Sharq yulduzi» jurnali, 1978, 9-son, 265-bet. 11. Mirzayev S. O'zbek romanchiligi. — Samarqand: Sam D U , 1997. 12. Istiqlol mushoirasi. To'plam. — Т .: 1997, 5-bet. 13. X X asr o ‘zbek adabiyoti tarixi. — Т .: « 0 ‘qituvchi», 1999, 128-bet. 14. Фадеев А. За тридцат лет. — Москва: «Советский писатель», 1957, стр. 320. 15. Yoqubov H. G'afur G'ulom. — Т.: O'zadabiynashr, 1959, 66-bet. 16. Maqsud Shayxzoda zamondoshlari xotirasida. — Т .: 1983, 11-bet 29

Ikkinchi jahon urushi va o‘zbek adabiyoti

KIRISH…………………………………………………………………………....…..3

I BOB. URUSH DAVRI ADABIYOTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

  1.    Davrning qisqacha tavsifi va uning adabiyotga ta’siri………………………………………………….............................................5
  2.    Urush davri she’riyati………………………………………………....……8

II BOB. URUSH DAVRI IJODKORLARINING MARDONAVORLIGI

2.1.   Urush davri nasri……………………....……………………………………19

2.2.   Urush davri dramaturgiyasi…………………………………………………22

XULOSA……………………………………………………………………………..26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………........................…………………………………...28

Sotib olish