Ilk o’rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi manbalarning o’rganilishi tarixi (XIX-XXI asrlar)

« ILK O‘RTA  A SRLA R TA RIX IGA  OID A RA B TILIDA GI  MA N BA LA RN IN G
O‘RGA N ILI SHI  TA RIX I  (X IX -X X I  ASRLA R)»
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………...…...…… ……… .....………………………………… 2 - 3
I   BOB.   VI-XI   ASRLARDAGI   ARAB   MANBALAR   VA   ULARNING
O‘RGANILISHI ….……….… ………………………………………………...…...…… ……… ....... . . 4 - 16
1.1. Islomgacha bo‘lgan davrda  arab tilidagi manbalarning tahlili ………………… 4 - 12
1.2. VI-XI asrlardagi Arab tilidagi tarixiy va geografik manbalari tahlili . ............ 13 - 16
II   BOB.   ILK   O‘RTA   ASRLARDA   YARATILGAN   ARAB   TILIDAGI
MANBALARNING O‘RGANILISH TAVFSIFI . ............. ... ............ ........ ...... ....... .. . . ... . 17-27
2.1. Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan manbalarning o‘rganilish tarixi …………… …... … 17-23
2.2.   XIX-XXI   asrlarda   Ilk   o‘rta   asrlar   tarixiga   oid   arab   tilidagi   manbalarning
tavsifi ………………………………………………...…...…… ……… ........…………………………… . … 24 - 27
XULOSA ............. . ..........................…................ ... .. .. ......... .. ………………………………………………...…. 38
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI .......... ....... . 29 - 30
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi .   So‘nggi   yillarda   mamlakatimizda   boy   ma’naviy
merosimizning   ajralmas   qismi   bo‘lgan   qadimgi   yozma   manbalarni   o‘rganish
masalasi  tez-tez urg‘ulanadigan mavzuga aylandi. Prezidentimizning 2020-yil 16-
apreldagi   «Sharqshunoslik   sohasida   kadrlar   tayyorlash   tizimini   tubdan
takomillashtirish   va   ilmiy   salohiyatni   oshirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida»gi
qarorida  ajdodlarimizning  ulkan ma’naviy,  ilmiy  merosini  har   tomonlama  chuqur
o‘rganish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar belgilab berildi.
Ayni paytda har biri o‘ziga xos ilmiy-madaniy obida bo‘lgan arab, fors, turkiy
tillardagi manbalarni tadqiq etish, tarjima qilish, eng asosiysi, xalqimizga sof holda
etkazish   sharqshunoslar   zimmasidagi   dolzarb   vazifa   bo‘lib   qolmoqda.   Markaziy
Osiyoda   o‘zining   ilmiy   salohiyati   va   raqobatbardosh   kadrlari   bilan   peshqadam
oliygohlardan biri hisoblanuvchi Toshkent davlat sharqshunoslik universitetida bu
boradagi amaliy ishlar yanada jadallashmoqda.
Yozma   merosni   o‘rganish   bo‘yicha   boy   tajribaga   ega   ilm   dargohida   e’tirof
etilgan   ayrim   izlanishlar   natijalari   haqida   so‘zlab   berishni   so‘rab,   universitet
rektori va yosh tadqiqotchi-mualliflarga murojaat qildik.
Yangi   O‘zbekistonda   xalqimizning   uzoq   hayotiy   tajriba,   tushuncha   va
qadriyatlariga   asoslangan   o‘lmas   merosimizni   o‘rganish   ma’naviyat   va
ma’rifatning   ajralmas   qismi   sifatida   ustuvor   vazifalarga   aylandi.   Tarixda   ikkita
Renessansning   asosini   tashkil   etgan   ilm-fan   va   ma’rifat   masalasi   bugungi
hayotimizda   ham   nihoyatda   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   aynan   uning   negizida
uchinchi   Renessansga   poydevor   qo‘yilishi   davlatimiz   rahbari   tomonidan   2021
yilning   dolzarb   vazifalaridan   biri   sifatida   belgilandi.   Bu   esa,   avvalo   ilmiy
merosimizni   chuqur   o‘rganish,   nimalarga   asoslangan   holda   qadam   qo‘yishimizda
tayanch   nuqta   sifatida   ilmiy   asoslangan   targ‘ibotlarni   olib   borish,   qo‘lyozma
manbalar   asosida   tariximiz,   madaniyatimiz,   qadriyatlarimiz,   adabiyotimiz   -
madaniyatimiz ildizlarini tadqiq etish hisoblanadi.
Yoshlarimiz   orasida   bu   oson   bo‘lmagan   ishga   qiziqishi,   qobiliyati   bor
iqtidorlilarning   borligi   quvonarli   hol.   Qo‘lyozmalarni   tarixiy,   falsafiy,   adabiy,
2 matnshunoslik   va   manbashunoslik   nuqtai   nazaridan   o‘rganib,   ochilmagan   yangi
qirralarni   xalqimizga   namoyon   etish,   yangi   asarlarni   ilmiy   iste’fodaga   kiritishida
ishtiyoq   bilan   ishlayotganlar   safi   kengayib   bormoqda.   Aynan   shunday   yoshlar
ilmiy natijalari, chiqishlari bilan ma’naviyatimiz, ma’rifatimizning targ‘ibotchilari
bo‘ladi.
Prezidentimiz   bir   qator   chiqishlarida   hadis   ilmining   sultoni   Imom   Buxoriy,
kalom   ilmi   asoschisi   Abu   Mansur   Moturidiy   va   uning   davomchisi   Abu   Muin
Nasafiy,   buyuk   alloma   Bahovuddin   Naqshband   kabi   ajdodlarimizning   ijodini
chuqur   o‘rganish   masalalariga   e’tibor   qaratib,   yangi   O‘zbekistonni   barpo   etishda
ota-bobolarimizning ma’naviy, ilmiy jasoratlari mahsuli o‘laroq yaratilgan bebaho
asarlar bizga dasturulamal bo‘lmog‘i lozimligi haqida ta’kidlagan.
Kurs   ishining   davriy   chegarasi ni.   Ilk   o‘rta   asrlar   tarixiga   oid   arab   tilidagi
yozmа mаnbаlаr davrini tashkil etadi.
Kurs ishining   maqsad va vazifalari .   Kurs ishini yozish davomida quyidagi
masalalarga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq:
Arab   tarixchilarining   tadqiqot   amaliyotini   yanada   xolisona   o‘rganish   va
kengaytirishga xizmat qiladigan kam o‘rganilgan va munozarali masalalarni ochib
berish.
Ilk o‘rta asrlarda yozilgan tarixiy manbalarga murojaat qilish orqali Arabiston
va O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish tashkil qiladi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti   sifatida   Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid arab
tilidagi   manbalarini   ko‘rib   chiqish   va   shu   yozma   manbalarini   tahlil   qil ish   orqali
o‘rganish.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati.  Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati
uning   materiallaridan   universitetlarda   o‘rta   asr   manbashunosligi   haqida   dastlabki
o‘qitish   jarayonida   foydalanish   mumkinligi   bilan   belgilanadi.Shuningdek,undan
t arixshunoslik va manbashunoslik  fanlaridan bitiruv malakaviy ishi yozishda ham
foydalish mumkin.
Kurs ishinig hajmi.   Kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan manba
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3 I BOB. VI-IX ASRLARDAGI ARAB MANBALAR VA ULARNING
O‘RGANILISHI
1.1. Islomgacha bo‘lgan davrda  arab tilidagi manbalarning tahlili.
Islomdan   oldin   arablar   tarixga   o‘z   yo‘llari   bilan   yondashishgan   va   ularning
fikriga   ko‘ra,   ota-bobolarining   ijtimoiy   hayotdagi   mavqei   o‘zlariga   va
farzandlariga ta’sir qilgan degan fikr bor edi. Yahudiy qabilalariga qo‘shni bo‘lgan
arab   oilalari   va   qabilalarida   nasabnomani   to‘g‘ri   bilish   va   uni   saqlashga   katta
e’tibor   berildi.   Arablar   tarixga   o‘tmish   va   hozirgi   zamon   o‘rtasidagi   mustahkam
bog‘liqlik   sifatida   ishonishgan   va   uni   inson   hayotining   harakatlantiruvchi   kuchi
deb   bilishgan.   Shunday   qilib,   islomgacha   bo‘lgan   Arab   tarixshunosligi
«Genealogiyalar kitobi» va «Arab kunlari»yo‘nalishi bo‘yicha rivojlangan. 
O‘tmish xotirasini abadiy saqlab qolish uchun arablar nasabiy bilimlarga katta
ahamiyat berishadi,milliy ma’naviy qadriyatlarni himoya qilish, urf-odatlar va urf-
odatlarni bilish ham avloddan-avlodga og‘zaki ravishda o‘tgan.
Dastlabki   yillarda   Arab   tarixchilari   «Axbari»   ya’ni   «xabarchilar»   deb
nomlangan   va   ular   tarixiy   voqealarni   asosan   og‘zaki   uzatishga   asoslangan   holda
bayon   qilishgan.   Axbarining   arab   shohlari   haqidagi   ma’lumotlari   va   arablar   va
forslar   o‘rtasidagi   munosabatlar   ko‘pincha   ishonchli   manbalar   sifatida   qaraldi,
chunki ular guvohlar tomonidan og‘zaki ravishda topshirilgan 1
.
Islom   paydo   bo‘lganidan   keyin   rivojlangan   Islom   tarixshunosligi,   aksariyat
tadqiqotchilar   tomonidan   qabul   qilinganidek,   diniy   sohada   paydo   bo‘lgan   va
Payg‘ambar   hayoti   va   voqealariga   bag‘ishlangan   sirot   janridagi   kitoblar   bilan
shakllanish   jarayonini   boshdan   kechirdi.   Bunday   asarlarning   asosiy   qismi
Muhammad   (s.a.v)   va   undan   keyingi   davr   bilan   bog‘liq   tarixiy   jarayonlar   bilan
bog‘liq bo‘lgan. 
O‘sha   davr   jamiyatida islomgacha   bo‘lgan  an'analarga  ko‘ra,  jamiyatda juda
ko‘p  savodsiz   odamlar,  ajdodlari  bilan  juda  muhim  ishlarni   bajaradigan, o‘zlarini
boshqalardan   ustun   qo‘yadigan,   o‘zlari   o‘qigan,   qabila   an'analaridan   hisoblangan
she’rlari bilan arablar avloddagi eng muhim voqealarni og‘zaki aytib berish orqali
1
  Эхсан  Яр-Шатер,   ред.,   История  аль-Хабари ,  Олбани:  Издательство   Государственного  университета   Нью-
Йорка , 40 томов. опубликовано между 1989 и 2007 годами  ISBN   0-88706-563-5
4 avloddan avlodga etkazilgan. 
Sahobalar   davrida   tarix   sohasida   hech   qanday   kitob   yozilmagan,   biroq
ularning   ba’zilari   topgan   ma’lumotlarini   yozib,   shogirdlariga   yetkazishgan.
Tobeinlar davrida Islom tarixi mavzular va xronologiya bo‘yicha tashkil etilgan va
birinchi asarlar shu janrda yozildi. 
Rasululloh   (s.a.v)   payg‘ambarning   hadislarini   va   oldingi   payg‘ambarlar   va
solihlarning   ibratli   hikoyalarini   keltirgan   rivoyat   shaklida   yozilgan.   Qadimgi
arablar   orasida   yodlash,   notiqlik,   she’riyat   va   nasabnomadagi   g‘ururning   alohida
turi bir qator xususiyatlarda alohida o‘rin tutgan.
Turli   xil   tarixiy   rivoyatlar,  xabarlar,  hikoyalar,   kundalik  hayotdagi   voqealar,
xususan,   qurilish,   askarlar   hayoti,   turli   hujjatlar,   yozishmalar,   shaxslarning
tug‘ilishi   va   o‘limi   haqidagi   ma’lumotlar,xalifalar,   sudyalar   hokimiyati   kabi   bir
qator   holatlar,   haj   paytida   mavsum   amirlari,   kiritilgan   tarix   sohasida   tegishli
asarlarda   tasvirlana   boshladi.   Kitoblarning   fors,   yunon   va   suriyalik   tillarga
tarjimasi  turli  mintaqalarga  sayohatlarning ko‘payishiga  ta’sir  ko‘rsatdi.  Natijada,
u   o‘zi   guvoh   bo‘lmagan   mintaqalar,   xalqlar   va   sivilizatsiyalar   to‘g‘risida   yozma
manbalarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Dastlabki   davrda   musulmon   xalqlari   o‘rtasida   tarixiy   janrlarning
shakllanishiga   bir   qancha   omillar   ta’sir   ko‘rsatdi.   Buning   asosiy   manbai   sifatida,
natijada turli rivoyatlar to‘plamiga murojaat qilish mumkin.
Qur'oni   Karimda   zikr   etilgan   hikoyalarni   o‘rganish,   avvalgi   Payg‘ambar   va
xalqlar   tarixi   bilan   bog‘liq   voqealar   va   bunga   ta’sir   qiluvchi   omillardan   biri
Muqaddas kitobdagi bir qator oyatlarning keltirilishidir.
O‘tgan   voqealardan   o‘rganish   haqida   Islom   tarixshunosligi   sohasining
shakllanishi va rivojlanishi davrida turli xil janrlar, ularning asosiylari quyidagilar: 
Birinchisi Payg‘ambar (s. a. v) turmush tarzining tavsifi bo‘lgan janr taqdim
etilgan   va   bunday   asarlar   tufayli   islom   tarixshunosligida   ilmiy   yondashuvning
boshlanishi   va   biografik   asarlar   yozish   yaratildi.   Vaqt   o‘tishi   bilan   oldingi
payg‘ambarlar   haqida   ma’lumot   usulida   ishlarning   so‘zboshilariga   qo‘shilgan.
Oldingi   payg‘ambarlarning   hayoti,   turmush   tarzi   Muhammad   (s.a.v)   va   xalifalar
5 davri   qo‘shildi   va   tarixiy   asar   yozishning   yangi   uslubi   nozil   qilingan.   Ibn
Ishoqning «Kitob Siyrat» asari bu uslubda birinchilardan biri sifatida tan olingan.
Ibn Ishoq bu asarini uch qismga ajratadi. 
Birinchi   qism-bu   davr   odam   ato   (a.s.)   davridan   Muhammad   (s.a.v.)   gacha,
oxirgi ikkinchi bobda tarixiy Muhammad (s.a.v) hayoti, uchinchi bobi Makka davri
va   Madina   davri   bilan   bog‘liq   jarayonlar   aks   etgan.   Shuni   aytishimiz   mumkinki,
she’riyat va magaziya janrida asar yozish Ibn Ishoqdan boshlangan 2
. Asarlar ushbu
turkumdan  Ibn  Ishoqning «Kitob  Siyrat»  (768), Vaqidiyning  «Kitob al-Magaziy»
(822),   Ibn   Hishomning   «As-Sirot   al-Nabaviya»(833),   «as-sirot   al-Nabaviya   va
ahbar al-xulafa» Ibn Hibbon tomonidan (965) yozilgan.
Tabaqot   va   tarojim   turi-Islom   tarixshunosligida   bu   turdagi   asarlar   quyidagi
muhaddislar,   sharhlovchilar   kabi   turli   kasb   va   guruhlarga   mansub   odamlarning
hayotiy hikoyalari,tarixchilar va mistiklar taqdim etgan asarlardir. Xususan, ushbu
turdagi asarlarga «at-Tabaqot al-Kubro» Ibn Sa’d (844), Xalifa ibn Hayyat  (854),
Ibn  Qutayba   (889)   tomonidan  «Kitob  at-Tabaqot»,  «Al-Tabaqot  ash-shuaro»,  Ibn
Hibbon   (965)   «Tarix   as-sahoba»,   Shamsuddin   Zahabiy   (1347)   «Siyar   a’lam   an-
Nubalo» asarlarini zikr etish mumkin.
Tarixning   umumiy   turi-ilk   Islomiy   sifatida   paydo   bo‘lgan   magazi   usulining
asarlari   tarixshunoslik   kengaytirildi   va   keyingi   davr   tarixchilari   tomonidan
qo‘shimcha ma’lumotlar qo‘shildi.
Ibn   Ishoqning   «Kitob   Siyrat”   asari   tugallangan   bo‘lsa-da,   Muhammad   Ibn
Umar Vaqidiyning (822) asari islom tarixi to‘g‘risida, keyinchalik tarixchilar biri,
«Kitob al-Maghazi» deb ataladi, lekin Payg‘ambar (s. a. v.) uning hayoti haqidagi
ma’lumotlar bilan bir qatorda Xulafay Rashidin davridagi tarixiy voqealar va uning
natijalar taqdim etiladi. Umumiy tarix kitoblarida keltirilgan ma’lumotlar voqealar
bilan birlashtirildi Islom tarixi bilan bog‘liq va sirot, Mag‘oziy, ansob, nasab, hadis
va tarixiy rivoyatlar paydo bo‘la boshladi. Tarixchilar Ya’qubiy (905) va Mas’udiy
(956)lar   davrida   islom   tarixshunosligi   rivojlandi   va   keyingi   davr   tarixiy
jarayonlarini o‘z ichiga olgan asarlar yozdilar.
2
  Аз-Захаби .   Ибн Исхак  // Сияр алам ан-нубала 
6 Ya’qubiyning «Kitob al-buldan» va Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk»
kabi   asarlari   qadimgi   mamlakatlar,   yirik   shaharlar   va   aholining   geografik   holati,
ularning   turmush   tarzi   bilan   bog‘liq,faoliyatlar,   karvon   yo‘llari,   urushlar,
g‘alayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot, turli ma’lumotlar taqdim.
Tabariyyning   tarixiy   voqealarni   xronologik   tavsifi   asarlarning   yangi   shaklda
yozilishiga   ta’sir   ko‘rsatdi   maydondagi   uslub.   Xronologik   ravishda   bir   xil
mavzudagi   voqealarni   bitta   nom   ostida   yozish   asarga   ta’sir   ko‘rsatdi   xuddi   shu
uslubdan   foydalanishga   harakat   qilgan   keyingi   davr   mualliflaridan.   Ayniqsa,   bu
usul muayyan tarixiy davrda joylashtirish qiyin bo‘lgan ma’lumotlarni tasniflashda
samarali foydalaniladi 3
.
Tabariyyning   tarixiy   voqealar   haqidagi   hisobi   hijratdan   keyingi   yillar
davomida taqdim etilgan keyingi davr tarixchilari uchun klassik misol bo‘la oladi.
Islomning   ushbu   uslubida   Ibn   Miskavayh   (1030)   va   Ibn   Asir   kabi   tarixchilar   o‘z
asarlarini Tabariyy asosida yozgan. Ibn Javziy( 1200), Abul Fida (1331), Ibn Kasir
(1373), Ibn Xaldun (1406), Ayniy (1451) tarix bo‘yicha ko‘plab tarixchilar asarlar
yozganlar
Shunday qilib, keyinchalik ular boshqa bir guruh olimlar Tabariy asosida o‘z
asarlarini   yozdilar   o‘z   asarlarini   Tabariyyning   «Tarix   ar-rusul   val-muluk»ning
davomi sifatida yozgan 4
Ilk o‘ rta asrlarda umumiy tarix sohasida Xalifa ibn Hayyat (854) «Tarix», Ibn
Qutayba   “Al-Maarif»   (889),   Abu   Hanifa   Dinovariy   (895)   “Al-Axbar   at-tivol»,
Yaqubiy   (905)   “Tarix   Al-Yaqubiy»,   Tabariyy   (923)   “Tarix   ar-rusul   val-muluk»,
Mas’udiy (956) «Muruj az-zahab va ma’adin al-Javohir», Ibn Javziy (1200) « Al-
Muntazam fi tarix al-muluk va al-umam», Ibn Asir (1233) «Al-Komil fi at-tarix»,
Ibn Kasir (1373) kabi asarlar yozgan 5
.
«Al-Bidaya   va   an-nihaya».   Vafoyot   kitoblari   bo‘lsa   ham   tabaqat   va   tarojim
asarlar, taniqli  odamlarning hayoti haqida hikoya qiladi, asosiy  jihati-yozuv bilan
bog‘liq   asarlar   mashhur   odamlarning   vafot   etgan   sanalaridan.   Ushbu   turdagi
3
 И стория ат-Табари, Избранние отривки (перевод с арабского В.И. Беляева), Т., 1987.
4
  Абдул-Азиз ибн Ибрахим ибн Касим. Путеводител по нау ч ним текстам 1. - Эр-Рияд: Дар ас-Самайи, 2000.
- С. 93-94. -  ИСБН 9960-36-159-4 .
5
"Биографические данные: Абу Джаффар Табари"    . salaam.co.uk. Проверено 15 сентября 2008 года.
7 asarlarga   Ibn   Hallikonning   «Vafayot   al-ayon»   (1282)   va   Ibn   Shokir   qutbiy
tomonidan «Al-vafi bi al-vafayot» (1362) taqdim etilgan ma’lumotlar vaqt o‘tishi
bilan umumiy tarixga kiritilgan. Ibn Javziy kabi ko‘plab tarixchilarning asarlarida,
Ibn Asir, Zahabiy, Ibn Kasir tarixiy voqealardir berilgan va har yili oxirida u o‘sha
yili   vafot   etgan   odamlar   haqida   ma’lumot   beradi.   Ushbu   seriyada,   Ibn   Hallikon
«Vafo al-ayon», Abdulloh ibn Safodiy «Al-vafi bi al-vafo» kabi asarlar yozgan 6
.
Nasabnoma-islomdan   oldin   qabilalararo   raqobat   tufayli   keyingi   davrlarda
nasabnomaga katta e’tibor berildi. Bu davrga xos nasabnomalar avloddan-avlodga
og‘zaki   ravishda   uzatilgan   va   xalifalardan   biri   Umar   (r.a.)   davrida   musulmonlar
divanda   ro‘yxatdan   o‘tishlari   shart   edi.   Nikoh,   meros   va   vaqf   masalalarida
nasabnomani   bilish   zarurati   Nasabnoma   asarlarini   yozishga   bo‘lgan   ehtiyojni
oshirdi. Ushbu seriyaga Mus’ab Zubayrning «Kitob al-nasabi Quraysh» (236/850),
Balazuriy   (279/892),   Ibn   Hazmning   (456/1063)   “Ansob   al-ashraf»,   “Jumhuriat
ash’ar Al-Arab» asarlari bor 7
.
«Futuh   turi-Xulafay»   Rashidin   davridagi   fathlar,   fath   jarayonidagi   tarixiy
voqealar,   qo‘mondonlar   haqidagi   ma’lumotlar   va   bosib   olingan   hududlarning
geografik   joylashuvi   kabi   ko‘plab   ma’lumotlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Vaqidiyning
«Futuh   ash-Shom»(207/822),   Ibn   Abdulhakimning   «Futuh   Misr   val   axbarixa»
(257/871),   Balazuriyning   «Futuh   al-buldan»(279/892),   Ibn   Asam   Kufiyning
«Kitob al-futuh» (314/926), Yazid ibn Muhammad Azdiyning «Futuh ash-Sham»
(334/945) shu uslubda yozilgan.
Viloyatlar   va   shaharlar   tarixi-tarixshunoslikda   muhim   o‘rin   tutgan   bunday
asarlar   shahar   yoki   viloyatning   siyosiy,   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   ilmiy   sohalardagi
o‘rni va salohiyatini muhokama qiladi8.
Ushbu turkumdagi asarlar: Hasan Basriyning «Fazilat al-musavvara fi Makkat
al-Mukarram»,   Abdulloh   Azraqiyning   «Tarihi   Makka»,   Ibn   Shabba   «Tarih   Al-
Madina al-Munavvara», Muhammad Azdiy «Tarix al-Mavsil», Narshaxiy «Buxoro
tarixi»,   Xatib   Bag‘dodiyning   «Bag‘dod   tarixi»,   Ibn   Hayyonning   «Kitob   al-
maktabati   fi   tarix   ar-rijal   Andalusiy»,   Ibn   Asokirning   «Tarix   Al-Damashq»
6
  J.W., Fück. "Ibn Khallikan". Brill.  doi : 10.1163/1573-3912_islam_sim_3248
7
  ""Arabia" in Ancient History". Centre for Sinai. Retrieved 2009-04-16. .  
8 asarlarini keltirish mumkin 8
.
Adabiy   kitoblar-o‘ziga   xos   madaniy   tarixga   ega   adabiy   kitoblar,taniqli
kishilarning   nasihatlari,   vasiyatlari   va   she’rlari   kabi   mavzularni   o‘z   ichiga   oladi.
Ushbu   turkumga   Jahizning   «Al-bayon   va   al-tobein»,   Ibn   Umayr   Muborradning
«Al-Komil   fi   al-lug‘atva   al-adab»,   Ibn   ishtiqoq   «(ishtiqoq)   kiradi.Durayd,
Isfahoniyning   «Kitob   og‘ani»,   yoqut   Hamaviyning   «Mu’jam   al-udabo»,
Shahobiddin   Nuvayriyning   «Nihoyat   al-arab   fi   funun   al-adab»nomli   asarlari
yozgan.Ushbu arab urf-odatlari, bayramlari, shoirlari, taniqli odamlari va tadbirlari
haqida ma’lumot berilgan.
Geografiya   bo‘yicha   asarlar   -   bu   turdagi   kitoblarda   nafaqat   joy   nomlari   va
mintaqalar haqida,balki voqealar va tarixiy mavzular haqida ma’lumotlar mavjud.
Ushbu turkumning asarlari tarixiy kitoblarda voqealar sodir bo‘lgan joylar haqidagi
ma’lumotlarni   to‘ldiradi.   O‘rta   asrlarda   Ibn   Xurdadbehning   «Kitob   al-masalik   va
al-mamalik»,   Ibn   Xavqalning   «Arz   surasi»,   Ibn   Al-faqihning   «kitob   al-buldan»,
Istahriy   «   Al-Masalik   va   al-mamalik»,   yaqin   Hamaviy   «   Mu’jam   al-buldan   «
asarlari.Shamail   kitoblari-Payg‘ambarning(s.a.v.)   hayoti,   xulq-atvori   va   jismoniy
xususiyatlarini tasvirlaydigan kitoblar. Ushbu seriyaga Termiziyning «Al-Shamail
Al-Muhammadiya»,   «Al-Anvar   fi   Husayn   ibn   Mas’ud   Bag‘aviy,   Abulfida   ibn
Kasirning» “Shamayil ar-rasul” kabi asarlari bor.
Yuqorida sanab o‘tilgan asar turlaridan tashqari, tarixiy an'analar va voqealar
haqida hisobot beradigan asarlar sayohatnomalar ham mavjud.
Berilgan ma’lumotlarga asoslanib, Islom tarixining boshlanishi va rivojlanishi
haqida quyidagi fikrlarni aytish mumkin:
-   ilk   Islom   davrida,   har   bir   jamiyatda   bo‘lgani   kabi,   og‘zaki   an'ana   va
rivoyatlar   yozma   tarixshunoslikning   asosiy   manbalari   bo‘lgan.   Shu   sababli
she’rlar, qabila nasabnomalari va festivallar haqidagi ma’lumotlar dastlabki yozma
asarlarda   keng   tarqalgan.   Turli   diniy   va   siyosiy   bo‘linishlar   va   mazhablar
tarixshunoslikka   sezilarli   ta’sir   ko‘rsatdi.   Ushbu   omilning   ta’siri   Umaviylar   va
Abbosiylar davrida aniq ko‘rinadi;
8
  P askel, Werner; Strenziok, Gert (1966).  amharat an-nasab: das genealogische Werk des Hišām Ibn-Muh ?ammad	Ǧ
al-Kalbī. Leiden: Brill. .  
9 - johiliya davrida she’riyatning rivojlanishi va ma’lumotlarning bayon etilishi
keyingi   davrlarda   tarixiy   jarayonlarning   sodda   va   hikoyaga   o‘xshash   tavsifining
rivojlanishiga olib keldi. III asrning ikkinchi yarmigacha bo‘lgan Islom tarixiga oid
asarlar   turlardan   iborat   sirot,   magazi,tabaqat,   tarojim   va   futuhot.   Ibn   Ishoqdan
oldin   umumiy   tarix   bilan   birlashishga   urinish   bo‘lgan   bo‘lsa-da,   Tabariyy   uni
umumiy   tarixshunoslik   bilan   birlashtira   olgan   tarixchilardan   biri   hisoblanadi.
Ushbu   turdagi   ishlarda   Payg‘ambarlar   tarixi   alohida   emas,   balki   tarixiy
voqealarning bir qismi sifatida ko‘rsatilgan;
- Islom tarixiga oid dastlabki asarlarda, xususan, Ibn Qutayba va Abu Hanifa
Dinovariy,Yaqubiy   kabi   tarixchilar   tomonidan   ishlatilgan   rivoyatchilar   zanjiri
keyingi   tarixchilar   tomonidan   zaiflashdi.   Roviylar   zanjiriga   e’tiborning   qisqarishi
Tabariyyning   «Tarix   ar-rusul   val-muluk»   asarida   yaqqol   namoyon   bo‘ladi.
Tabariyy roviylarning to‘liq zanjirini  bermadi, chunki u har bir  voqeaning tarixiy
jarayonlarida qatnashgan yoki zanjiridan xabardor bo‘lgan
Islom   tarixi   boshidan   beri   siyosiy,   diniy,   iqtisodiy,   madaniy,   ijtimoiy   va
badiiy   rivojlanish   bilan   shakllangan.   Shu   munosabat   bilan   turli   xil   Islomiy
ilmlarning   shakllanishi   va   uning   ta’siri   ostida   yaratilgan   asarlar,   chunki   Islom
tarixi   va   urf-odatlarining   rivojlanishi   Islom   tarixshunosligining   shakllanishida
muhim   hisoblangan   va   diniy   va   ijtimoiy   jarayonlar   bilan   uzviy   ravishda
rivojlangan.   Ushbu   jarayonlarda   Islom   tarixchilari   tomonidan   taqdim   etilgan
ma’lumotlar ishonchli manba hisoblanadi va buning asosiy sababi shundaki, tarixiy
voqealar   rivoyatlar   asosida   hikoya   qilinadi   va   turli   roviylar   tomonidan   rivoyat
qilinadi va soha mutaxassislari noyob usullarni ishlab chiqdilar 
Islom dini tarqalishidan oldin Shimoliy Arab qabilalarining tarixini faqat ko‘p
tilli manbalarning kombinatsiyasida o‘rganish mumkin.
Arab   manbalarining   orasida,   avvalo,   epigrafik   yodgorliklarni,   ular   orasida
Tamud   va   Lixyan   yodgorliklarini   ta’kidlash   kerak,   ular   kam   o‘rganilgan,   tarixiy
ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan ozgina ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. 
Arab   va   Janubiy   Arab   yozuvlari   boshqa   manbalar   bilan   mukammal
birlashtirilgan   haqiqiy   material   sifatida   katta   ahamiyatga   ega.   O‘nlab   yillar
10 davomida   tadqiqotchilarni   jalb   qilgan   va   batafsil   talqin   qilingan   mashhur
Amrulkays   (Marulkays)   epitafiyasidan   tashqari,   boshqa   epigrafik   yodgorliklar
Shimoliy Arab qabilalari tarixiga kam jalb qilingan. 
O‘ziga xos shakli ahbar. Bu xronikalar yoki hikoyalar emas, balki hikoyalar,
hikoyalar.   Ular   tarixiy   manbalar   sifatida   jalb   qilinishi   mumkin,   ammo   oldindan
tanqidiy   tahlil   qilinishi   kerak.   «Arablar   kunlari»   -   bu   arablarning   jang   kunlari,   u
yoki   bu   qabilalar   ishtirok   etgan   jang   kunlari,   ma’lum   darajada   bu   islomgacha
bo‘lgan   adabiyotning   epik   elementidir,   chunki   ba’zi   kunlar   erta   davrga   to‘g‘ri
keladi.   Masalan,   zu   kar   kuni   taalabitlar   bilan   janglar   haqida,   zu   Najab   kuni   esa
Hasan ibn Mo‘abiy kinditlari o‘rtasida xanzal ibn Malik-Tamim bilan jang haqida
hikoya qiladi. Keyinchalik yozib olingan, ular boshqa manbalardan olinmaydigan
ishonchli uy ma’lumotlarini saqlaydilar.
Musulmon   davridagi   geografik   va   tarixiy   yozuvlar   materialni   keyinchalik
qayta   ishlash   natijasidir,   ko‘pincha   afsonaviy   xarakterga   ega.   Ular   nasabnomaga,
qabilalarning   qarindoshlik   masalalariga   alohida   qiziqish   bilan   ajralib   turadi,   ular
har doim ham u yoki bu naslning haqiqiy kelib chiqishiga javob bermagan. Sun'iy
ravishda   tuzilgan   nasabnomani   qo‘llab-quvvatlash   uchun   u   aslida   mavjud
bo‘lmagan   aloqalarda   qidirildi.   Faqat   puxta   tahliliy   ish   nisbatan   ishonchli
natijalarga   olib   kelishi   mumkin.   Arab   geograflari   va   tarixchilarining   xronologik
ko‘rsatmalari   ham  izlanishni  talab  qiladi. Ba’zi  hollarda ularni  rad  etish  kerak  va
faqat   sinxron   taqqoslash   orqali   ma’lum   bir   hodisaning   vaqtini   belgilash   mumkin.
Islomdan   oldingi   davr   uchun   arablarning   tarixiy   va   geografik   asarlari   bir-biridan
ma’lumotlarni   kichik   variantlar   bilan   qayta   yozadi.   Ammo   ba’zi   mualliflarning
ma’lumotlari ularni xronologik va siyosiy ma’lumotlarga shubha tug‘dirmaydigan
Vizantiya tarixchilarining materiallari bilan taqqoslashda katta qiziqish uyg‘otadi.
Hozirgi   vaqtda   biz   Arab   tarixchilari   (Hamza   Ispaganskiy,   Tabariy)   tomonidan
saqlanib qolgan an'ana va yaqinda kashf etilgan Janubiy Arab yozuvlari o‘rtasidagi
aloqalarni ham ta’kidlash imkoniyatiga egamiz 9
.
9
  Мухаммаду   ибн   Сааду .   Китаб   ат - Табакат   аль - Кабир   том .   3.   Переведено   Бьюли   А.   (2013).   Сподвижники
Бадра . Лондон: Издательство Та-Ха.
11 1.2. VI-XI asrlardagi Arab tilidagi tarixiy va geografik manbalari tahlili.
Arab tarixiy va geografik asarlari bitta katta manbalar majmuasini ifodalaydi,
ularning asosida zamonaviy ilm-fan o‘rta asrlarda Arab madaniyati ta’siri doirasiga
kirgan   mamlakatlar   uchun   tarixiy   rasm   yaratadi.   Falastin   tarixi   uchun   Arab
mualliflaridan   parchalar   rus   tilida   nashr   etilishiga   kelsak,   V.   V.   Bartold   amaliy
nuqtai   nazardan   ushbu   kompleksni   fanlarning   bo‘linishi   printsipiga   ko‘ra   ajratish
noto‘g‘ri   ekanligini   ta’kidladi,   chunki   ikkala   toifadagi   asarlarda   ham   tarixiy   va
geografik   ma’lumotlar   ko‘pincha   bir-biridan   farq   qilmasdan   topiladi.   Shubhasiz,
barcha insholar bir xil darajada qimmatli material bermaydi-bu har bir muallifning
yo‘nalishi,   vazifalari   va   iste’dodiga   bog‘liq,   ammo   har   bir   inshodan   ma’lum
miqdordagi   haqiqiy   ma’lumotlarni   olish   mumkin.   Materiallar   hajmiga   kelsak,
ushbu manbalarni Arab madaniyati doirasiga jalb qilingan mamlakatlarning butun
hududiga   bag‘ishlangan   umumiy   va   alohida   mamlakat,   viloyat   yoki   shahar   tarixi
yoki geografiyasi bilan shug‘ullanadigan mintaqaviy manbalarga bo‘lish mumkin.
Birinchi turdagi asarlar odatda Arab madaniyati sohalariga tutash hududlarni ham
egallaydi.   Ularning   yordami   bilan   biz   Volga   mintaqasidagi   turklar   va   fin-ugor
parodiyalari, slavyanlar va ruslar, nihoyat O‘rta va G‘arbiy Evropa xalqlari haqida
ma’lumotga   egamiz.   Ushbu   umumiy   asarlar   turli   mahalliy   markazlarda   paydo
bo‘lgan mintaqaviy asarlar asosida qurilgan va o‘z navbatida keyinchalik tuzilgan
umumiy va mahalliy asarlarni oziqlantiruvchi manba bo‘lgan. O‘rta Osiyo, odatda,
bir   tomondan,   Sharqdagi   xalifalikning   forposti   sifatida,   xitoylar   va   ko‘chmanchi
turkiy xalqlarning g‘arbga yurishini to‘xtatgan va shu tariqa xalifalikning Markaziy
hududlarini   himoya   qilgan,   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lganligi   sababli,   katta
e’tiborni   tortdi.   boshqa   tomondan,   arablar   egallagan   va   ular   o‘zlashtirgan
harakatsiz madaniyat sohalari o‘rtasida iqtisodiy o‘zaro ta’sir cho‘l xalqlari bilan,
xalifalik   davrida   Arab   madaniyatiga   ta’sir   qilmagan   va   faqat   keyinchalik   unga
qo‘shilgan.   Ko‘pgina   umumiy   manbalar   va   ko‘plab   xususiy   manbalar   bizning
ittifoqimiz   hududiga   tegishli,   shuning   uchun   ularning   har   biri   haqida   alohida
gapirganda, asosiy toifalar - tarixiy va geografik adabiyotlarning rivojlanish tarixi
haqida   qisqacha   ma’lumot   yuborish   kerak.   Sof   Arabcha   yarim   afsonaviy   epik
12 hikoyalar,   qabila   nasabnomalari,   Muhammadning   hayoti   va   xatti-harakatlari
haqidagi afsonalarni begona ta’sirlar bilan, Eron epik-tarixiy an'analari, yahudiy va
Siro-nasroniy muhitining Injil  arboblari  va voqealari  haqidagi  hikoyalari  shaklida
birlashtirgan   Arab   tarixiy   adabiyoti   ushbu   elementlarning   barchasini   qayta   ishlab
chiqdi va birlashtirdi. 
VII   va   VIII   asrlarda   arab   qadimiyligi,   Islomning   paydo   bo‘lishi   va
payg‘ambarning   tarjimai   holi,   uning   vorislari   tomonidan   qilingan   yurishlari   va
fathlariga   bag‘ishlangan   alohida   monografiyalar   paydo   bo‘ldi.   Arablarga   va
Muhammad  davrida  ma’lum   bo‘lgan  Eron  epik  afsonalari   va  Injil  afsonalari  turli
xil   nashrlarda   tuzilgan.   Bu   ish   asosan   Eron,   yahudiy   va   Suriya   muhitidan
arablashgan muhojirlar  tomonidan amalga  oshirilgan. VIII  asrning yarmiga kelib,
ular   og‘zaki   afsonalar   va   birinchi   biografik   asarlar,   og‘zaki   va   yozma,
payg‘ambarning   tarjimai   holi   (Ibn   Ishoq   va   ibn   Sa’d)   va   uning   sheriklari   va
ularning vorislari (Ibn Sa’d) tarjimai hollari to‘plami, keyinchalik shunga o‘xshash
asarlar uchun asos va namuna bo‘ldi. Xuddi shu davrda «yurish kitoblari» va ba’zi
mahalliy tarixiy asarlar paydo bo‘ldi 10
.
X   asrning   birinchi   yarmida   bir   nechta   ajoyib   Arab   olimlarining   asarlari
yakunlandi.   Birinchidan,   bu   Tabariyy   bo‘lib,   u   holda   o‘rta   asrlarning   boshlarida
yaqin   Sharq   tarixi,   musulmonlikning   paydo   bo‘lishi   tarixi,   Qur'on   tarixi   deyarli
yozilmagan.   «Jahon   tarixi»   ning   tuzuvchisi   sayohat   paytida   juda   ko‘p   turli   xil
materiallarni to‘pladi. U o‘z davrining eng yaxshi musulmon maktablarida o‘qigan,
o‘zi dars bergan. Uning ko‘p jildli tarixiy asari ko‘plab hujjatlarni o‘z ichiga oladi,
turli an'analarni etkazadi, ularning haqiqiyligiga ishonch hosil qilish mumkin emas.
Qarama-qarshi   ma’lumotlar   u   tomonidan   kelishuvsiz   beriladi;   ularni
tekislamasdan,   Tabariy   shu   bilan   tadqiqotchiga   o‘zi   taqdim   etgan   materiallarning
qiymati   va   ishonchliligini   o‘zi   baholashga   imkon   beradi 11
.   Ushbu   mavzu   uchun
uning   sosoniylar   davridagi   Eron   tarixi   bilan   bog‘liq   arablar   haqidagi   xabarlari,
asosan lahmidlar haqidagi ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega.
10
  Робинсон, Чейз,  Исламская историография ,  Издательство Кембриджского университета , 2003,  ISBN   0-521-
58813-8
11
  Ульрика   Мортенссон,   "ат-Табари",   в   книге   "Мухаммед   в   истории,   мысли   и   культуре:   энциклопедия
Пророка Божьего" , под редакцией К. Фитцпатрика и А. Уокера, Санта-Барбара, ABC-CLIO, 2014, (2 тома.).
13 X   asrning   60-yillarida   filolog   Hamza   Ispaganskiy   o‘z   asarlarini   tugatdi,   u
sulolalar ketma-ketligining kichik, ammo juda qimmatli xulosasini  qoldirdi. Unda
islomdan   oldingi   Arab   qabila   birlashmalariga   ham   o‘rin   berilgan.   Lahmidlar
haqidagi   bob  bilan  bir  qatorda  uning  «annallarida»  kinditlar   va  hasanidlar  eslatib
o‘tilgan. Qisqacha aytganda, Hamza qimmatli ma’lumotlar berdi, ularning ba’zilari
endi   Janubiy   Arab   yozuvlarini   tasdiqlaydi   u   Hirt   cherkovida   lahmidlar   va
sosoniylar hukmronligi davri o‘rtasida yozishmalar o‘rnatgan xronologik yozuvlar
mavjudligini   ta’kidladi.   Hamza   ba’zi   manbalarni,   masalan,   «Kinda   shohlari
kitobi»ni ham eslatib o‘tadi 12
.
947-yilda   xalifalikning   barcha   shaharlari   va   viloyatlariga   tashrif   buyurgan
Masudiyning mashhur «Oltin o‘tloqlari» qurib bitkazildi va 956-yilda qayta ko‘rib
chiqildi 13
.   uning   kitoblarining   jonli   taqdimoti,   izchilligi,   ko‘ngil   ochishi   uning
o‘quvchilari   va   tadqiqotchilarini   zabt   etdi.   Eron   tarixi   va   sosoniylar   davridagi
voqealarga bag‘ishlangan qismda u lahmid arablarini  bir necha bor eslatib o‘tadi,
ular   haqida   afsonalar   va   hazillarni   chetga   surmaydi.   Ushbu   materiallarning
barchasida   tarixiy   voqealarni   yorqinroq   ranglarga   bo‘yaydigan   qimmatbaho
donalar, xususan, lahmidlarning shahanshohlar bilan bevosita aloqasi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar mavjud.
1331-yilda vafot etgan abulfeda Ayyubidlarning yon liniyasiga tegishli bo‘lib,
xochchilar   bilan   urushda   qatnashgan,   mamluklarga   sodiq   qolgan   va   Hamatda
(Hamah) hukmronlik qilgan 14
. U yozgan kitoblar orasida «Musulmongacha bo‘lgan
tarix» kamtarona o‘rinni egallaydi, ammo aynan shu mavzu uchun muhimdir; unda
«butparast»   davrdagi   Arab   sulolalarining   asosiy   hukmdorlari   qisqacha   sanab
o‘tilgan.   XIV   asr   muallifi   tomonidan   berilgan   an'analar   umumiy   shaklda   ancha
ishonchli manbalarga qaytadi.
Arab   xristian   manbalari,   xususan,   «nestorian   tarixi»   yoki   «Seert
12
  Арафат, У. (1958-01-01). "Ранние критики подлинности поэзии "Сиры"".   Бюллетень Школы восточных и
африканских исследований Лондонского университета .  21  (1/3): 453-463.  
13
  Согласно   Аль-Субки ,   аль-Масуди   был   учеником   ибн   Сурайджа,   ведущего   ученого   шафиитской   школы.
Аль-Субки утверждал, что нашел записи лекций ибн Сурайджа, сделанные аль-Масуди.
14
  Крымский А. Е. ,.   Эйюбиды   //   Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона   : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). -
СПб., 1890-1907.
14 xronikasi»deb   nomlangan   ma’lumotlar   alohida   e’tiborga   loyiqdir 15
.   Xronikada
nestorian  cherkovining  ayrim  arboblarining  tarjimai  hollari,  ularning  monofizitlar
bilan   bahslari,   patriarxlar   va   Bizans   imperatorlari   tarixi   keltirilgan.   Arab   xristian
adabiyotining   ushbu   maxsus   oqimi   Vizantiya   va   Suriya   yilnomalarining   ta’sirini
aks   ettirdi.   O‘rta   asr   tarixchilari   tomonidan   yetarli   darajada   foydalanilmagan
bo‘lishi   mumkin,   garchi   u   adabiyotshunoslar   tomonidan   nozik   va   to‘g‘ri
tavsiflangan bo‘lsa ham. Biroq, Arab manbalarining barcha guruhlari alohida Arab
knyazliklarining   izchil   tarixini   tuzish,   ularning   yaqin   Sharqning   umumiy
hayotidagi   ishtirokini,   Vizantiya   va   Eron   bilan   aloqalarini   baholash   imkoniyatini
bermaydi.
15
  Барсук, Джордж Перси  (1852).  Несториане и их ритуалы . Том 1. Лондон: Джозеф Мастерс – через   Google
Books .
15 II BOB. ILK O‘RTA ASRLARDA YARATILGAN ARAB TILIDAGI
MANBALARNING O‘RGANILISH TAVFSIFI
2.1. Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan manbalar tarixi.
Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan tarix va tarjimai holni o‘rganish uchun asosiy arab
manbalari ko‘pgina ijtimoiy olimlar tarixni ko‘plab fanlarga asoslanganligi sababli
bilim   sohalarining   qiroli   deb   bilishadi.   Quyida   Islom   tarixi   va   tarjimai   holini
o‘rganish   uchun   asosiy   havolalar   keltirilgan.   Har   bir   ishning   kuchli   va   zaif
tomonlarini,   shuningdek   ob'ektivlikni   bilish   muhimdir.   Umuman   olganda,   har   bir
asar taxminan bir asrda sodir bo‘lgan zamonaviy voqealar va shaxslarni tasvirlash
uchun eng mos keladi.
1. Al-Madina ibn Ishoq ibn Bag‘dodiy (Ibn Xisham uchun asosiy manba) Ibn
Ishoq-arab   tarixchisi   Muhammadning   hozirgi   kungacha   saqlanib   qolgan   eng
qadimgi tarjimai holi muallifi.
2.   Al-Madinaning   Al-Vakidiy-at-Tarix   va   Al-Maghazi   va   futuh   ash-sham
(payg‘ambarlarning janglari va Islomning dastlabki fathlarini yoritadi, garchi uning
hadislari deyarli hamma tomonidan rad etilgan bo‘lsa ham) Muhammad Al-Vakidi
«kitob   al-do‘kon»   (sayohatlar   kitobi)   kitobini   yozgan.   U   birinchi   musulmon
davlatining   harbiy   yurishlari   va   janglari   haqidagi   afsonalardan   iborat   bo‘lib,
muhim   tarixiy   manba   hisoblanadi.   Shuningdek,   u   tarixiy   roman   ko‘rinishidagi
o‘zgarishlardan keyin bizga etib kelgan «Futuh ash-sham» («Suriyani zabt etish»)
kitobiga   ham   tegishli.   «Futuh   ash-sham»   ning   o‘zgartirilgan   tahriri
musulmonlarning   salibchilarga   qarshi   diniy   g‘ayratini   qo‘zg‘atishga   qaratilgan
edi 16
.
3. Abu Muhammad Abd Al-Malik ibn Hisham- Basradan kelgan o‘rta asr arab
olimi.Ibn   Ishoq   tomonidan   tuzilgan   (768   yilda   vafot   etgan)   Muhammadning
tarjimai holini (kitob Sirat Rasul-Alloh, Rasulullohning hayoti to‘g‘risidagi kitob)
qayta   ishlash   bilan   mashhur;   Bustenfeld   tomonidan   nashr   etilgan   (2   jild,   gettin.,
18581860), Gustav Veyl tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan (Weil, Stuttgard,
1864).   «Sira»   asarida   Islom   tarixiga   oid   qimmatli   manba   Muhammad(s.a.v)
16
  Вакиди   /   Беляев   Е.  А.   //   Советская   историческая   энциклопедия   :   в   16  т.   /   под   ред.   Е.  М.   Жукова .  -   М.   :
Советская энциклопедия , 1962. - Т. 2 : Баал - Вашингтон. - 1022 стб.
16 payg‘ambar va xalifalar hayotidagi voqealarni tasvirlaydi 17
.
4.   al-Vakidi   ibn   Sa’d   -   at-Tabakat   Al-Kubra   (sahobalar   va   birinchi
avlodlarning   yuqori   baholangan   tarjimai   hollari.   Birinchi   ikki   jild   Siraxga
bag‘ishlangan.   Ibn   Sa’d   Xatib   Al-Bag‘dodiy   va   Ibn   Hajar   Al-'Askalani
ta’kidlaganidek, aytganlarining aksariyatini tekshirishda ishonchli, faqat al-Vakidi
kabi   zaif   hikoyachilardan   rivoyat   qiladi,   ulardan   Ibn   Al-Nadim   uni   ayblagan.
Uning uchta eng kuchli manbalari «Affan Muslim», « Abd Alloh B. Musa va Fadl
B. Dakin, barchasi ishonchli hadis mutaxassislaridan. 
5.   Xalifa   ibn   Hayat:   tarix   (u   ishonchli   hikoyachi   va   Sahihdagi   al-Buxoriy
shayxlaridan   biri   edi)   Xalifa   ibn   Hayat   tomonidan   yozilgan   to‘rtta   asar   haqida
ma’lum,   ulardan   ikkitasi   saqlanib   qolgan   (Tabakat   va   Tarix).   «Tarix»   ilk   o‘rta
asrlar   Arab   tarixi   uchun   qimmatli   manba   hisoblanadi.   «Tarix»   kitobining   to‘liq
matni   nusxasi   1966-yilda   Rabatda   (Marokash)   topilgan   va   1967-yilda   nashr
etilgan.
6.   Torih   ibn   Vodiy   yoki   mashhur   Tarix   al-Yoqubiy   Taniqli   klassik   Islom
tarixi  tomonidan yozilgan kitob  al-Ya’qubiy . 18
 
Uning zamondoshi singari  Al-Dinaviy , Ya’qubi tarixlari, avvalgilaridan farqli
o‘laroq,   ko‘ngil   ochish   bilan   birga   ko‘rsatma   berishni   ham   maqsad   qilgan   edi.
Uning tarixi ikki qismga bo‘lingan. [a]
Birinchisida   u   avvalgi   davr   haqida   to‘liq   ma’lumot   beradi. Islomiy   va
g‘ayriislomiy xalqlar, ayniqsa  ularning dinlari  va adabiyotlari. Patriarxlar  davrida
uning   manbasi   hozirda   nashr   etilgan   suriyaliklar   ishi   sifatida   ko‘rilmoqda.   Uning
Hindiston   haqidagi   hikoyasida   u   birinchi   bo‘lib   Kalila   va   Dimna   va   Sindibad
(Sinbad) haqida hikoyalar bergan . 
Ikkinchi qismda Muhammad(s.a.v)ning hayotidan boshlab xalifalar, imomlar
va   monarxiya   orqali   872-yilgacha   boshlangan   islom   tarixi   o‘z   ichiga   oladi   va   bu
haddan   tashqari   va   adolatsiz   emas.   Bu   asar   Armaniston   va   Xuroson   kabi   ba’zi
17
  Ибн-Гишам  //  Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона  : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб., 1890-1907.
18
  ^   a
  b
  v
    Oldingi   jumlalarning   bir   yoki   bir   nechtasida   hozirda   nashrdagi   matn   mavjud   jamoat   mulki :   Tetcher,
Griffithes Uiler (1911). " Ya'qūbī   ". Chisholmda, Xyu (tahrir).   Britannica  entsiklopediyasi .   28   (11-nashr). Kembrij
universiteti matbuoti. p. 904.
17 viloyatlar  haqida batafsil  ma’lumot bergani, astronomik tafsilotlari va shoirlardan
ko‘ra   diniy   idoralardan   keltirgan   iqtiboslari   bilan   ajralib   turadi,   u   [Umaviy
xalifaligi] va [Abbosiylar xalifaligi] ni batafsil muhokama qilgan.
Qohiradan   ibn   Abd   Al-hakam   kelajak   Misr   va   Al-Magrib   va   Al-Andalus
(Shimoliy Afrika va Ispaniyaning Islomiy fathlari to‘g‘risida) haqida asar yozgan.
8.   bag‘dodlik   Al-Baladxuri:   futuh   Al-buldan   va   ansab   Al-Ashraf   (Ibn   Hajar
«Lisan   Al-mizan»   da   zaif   deb   hisoblagan   dastlabki   Islomiy   fathlar   haqida   asosiy
eslatma)   Ushbu   kitob   aslida   qayta   ishlangan   Imom   Al-Dahabiy   nomi   bilan   kitob
Mizan al-Itidal. Ibn Hijr bu asarni keng qildi va uni takomillashtirdi va uni Lisan
al-Mizan   deb   nomladi.   Bu   Ilm   al-Rijal   (roviylar   ilmi   yoki   biografik   baholash)
sohasidagi eng mashhur kitoblardan biri bo‘lib, 6000 dan ortiq sahifani o‘z ichiga
oladi. 19
9.   Ansab-Al-Akrad   (Arab.   «Kurdlarning   kelib   chiqishi»)   Abu   Hanifa   ad   -
Dinavari tomonidan yozilgan va kurdlarning kelib chiqishi va tarixi haqida hikoya
qiluvchi Arab tilidagi yilnoma. Hozirgi kunda kitob yo‘qolgan deb hisoblanadi 20
.
«Ansab-Al-Akrad» yilnomasi kurd xalqining tarixi va kelib chiqishi haqidagi
birinchi kitobdir 21
. Uning muallifi 815-895 yillarda yashagan kurd Abu Hanifa ad-
Dinavari 22
.   U   hamadan   va   Kermanshoh   (zamonaviy.   g‘arbiy   Eron,   Sharqiy
Kurdiston).   Isfahonda   astronomiya,   matematika   va   mexanika,   Kufa   va   Basrada
filologiya va she’riyatni o‘rgandi.
Yilnomalarda ham eslatib o‘tilgan kurdlarning tarqalishi. Masalan, Van ko‘li
atrofida ko‘plab kurd qabilalari va qishloqlari bo‘lgan.
10.at-Tabariyning   «Tarix   Al-umum   va   Al-muluk»   asari   islom   tarixining
dastlabki uch asrini qamrab oladi - u odatda hikoyachilarni tanqid qilmaydi, lekin
o‘quvchilar o‘rganishi uchun zanjirlarni o‘z ichiga oladi.
11. Bag‘dodlik tarixchi Al-Masudiyning «Muruj Al-zahab» asari islomgacha
19
  Lisan al-Mizan (8 Vol)" .  www.jarirbooksusa.com . Retrieved  April 25,  2020 .
20
  Коллектив авторов.   Курды. Легенда Востока   / под. ред. В. В. Наумкина, И. Ф. Поповой. - СПб.: Газпром
нефть, 2020. - С. 14-15. - 456 с. -  ISBN 9780369404503 .   Архивная копия  от 16 июля 2022 на  Wayback Machine
21
  Adamec   L .   W .   Historical   Dictionary   of   Islam .   -   2nd   ed..   -   Scarecrow   Press,   2009.   -   P.   84.   -   520   p.   -   ISBN
9780810863033 .   Архивная копия  от 16 июля 2022 на  Wayback Machine
22
  Крачковский И. Ю.  Избранные сочинения. - М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. - Т. 4. - С.
118.
18 bo‘lgan umumiy tarixni Abbosiylar xalifaligiga qadar qamrab oladi.
12.   Ibn   Al- K utiyani   «Tarix   Iftita   Al-Andalus»   Ispaniyaning   islomiy   istilosi
haqidagi dastlabki manbalardan biri hisoblanadi.
13. Al-Xatib Al-Bag‘dodiy  23 jilddan Tarix Madinat as-Salom yoki Tarix 
Bag dod va Zailih val-Mustafod va Olimlar ilovasi asari muallifiʻ 23
.
  Tarix   Bag‘dod   asari   Bag‘dodga   o‘z   davridan   oldin   tashrif   buyurgan   asosiy
shaxslarni tarixini qamrab oladi.
14. Ibn Xayyan- Al-Muktabis Fi Tarix Al-Andalus (al-Andalusning umaviylar
qulashidan oldingi asosiy hikoyasi) Al-Muqtabis muallifi tomonidan tarix sifatida
ishlab   chiqilgan   Al-Andalus   asos   solinganidan   to   yozilish   davrigacha.   Uning   asl
ismi   »al-Andalus   odamlari   tarixi   haqida   boshqalarning   sa’y-harakatlarini   talab
qiladigan   kishi»   va   Arabgacha   bo‘lgan   xronikachilar   asarlari   to‘plami   bo‘lgan
kitob shakliga ishora qiladi 24
15.   Ibn   Asakir-Tarix   Dimashk   (Damashqqa   o‘z   davridan   oldin   tashrif
buyurgan asosiy raqamlarni qamrab oladi)
«Damashq tarixi» (Arabcha: Tarix Dimashk) yirik klassik Islom ensiklopedik
asari   bo‘lib,   o‘rta   asr   musulmon   tarixchisi   tomonidan   tarixda   tuzilgan   eng   katta
biografik lug‘at hisoblanadi 25
.
«Damashq   tarixi»   Islom   tarixidagi   eng   katta   va   eng   muhim   kitoblardan   biri
hisoblanadi. Unda muallif Damashq shahri tarixiga to‘xtalib, mashhur odamlar va
hikoyachilarning tarjimai hollari va Damashq shahri bo‘ylab yashagan, mahallada
yashagan yoki o‘tgan har bir kishining hikoyalari haqida gapirdi. Bu nafaqat hadis
rivoyatchilarini   baholash   bilan   cheklanib   qolmadi,   ilma   ar-Rijala 26
,   shuningdek,
tarixiy   va   siyosiy   arboblarni   ham   o‘z   ichiga   olgan.   Islom   arboblariga   kelsak,   Ibn
Asakir   bu   raqam   haqida   aytilgan   hamma   narsani   haqiqat   yoki   yolg‘on,   to‘liq
hikoya   zanjiri   bilan   to‘plashga   harakat   qildi.   Shuningdek,   u   Arab   she’rlarining
23
  {{Kitob   manbasi|title=   ^   a   b   Lewis,   B.;   Menage,   V.   L.;   Pellat,   Ch.;   Schacht,   J.   (1997)   [1st.   pub.   1978].
Encyclopaedia of Islam (New Edition). Vol. IV (Iran-Kha). Leiden, Netherlands: Brill. p. 1111.  ISBN
24
  Emilio García Gómez,  A propósito de Ibn Hayyan
25
  Мери ,  Джозеф   В .  (2006).  Средневековая   исламская   цивилизация :  Энциклопедия  ·  Том  1 .  Ратледж .  стр . 351.
ISBN   9780415966900 .
26
    Ибн        Асакир   
19 ulkan to‘plamini o‘z ichiga oladi. Bu 80 jildli ensiklopedik asar 27
.
Damashq   tarixi   asosan   biografik   lug‘atdir.   U   Damashqning   markazi   bo‘lgan
Suriyaning   muqaddasligini   nishonlaydi   va   hurmat   qiladi.   Unda   muqaddas   kitob
patriarxlari   davridan   boshlab   mintaqada   yashagan   yoki   shunchaki   o‘tib   ketgan
diniy   arboblar,   olimlar,   siyosatchilar,   shoirlar   va   boshqalarni   o‘z   ichiga   olgan
Matriarxiya   Ibn   Asakir   davrigacha   erkaklar   va   ayollarning   taniqli   shaxslarining
hayoti   va   yutuqlari   qayd   etilgan.   Bu   O‘rta   asrlarning   eng   qimmatli
tarixshunosliklaridan   biridir,   chunki   u   Ibn   Asakir   davridan   oldin   musulmon
tarixchilari   va   olimlari   tomonidan   yozilgan   yuzlab   yo‘qolgan   kitoblarning   keng
tarixiy   ma’lumotlarini   saqlab   qolgan.   Demak,   bu   O‘rta   asr   Suriyasi   va   Islom
tarixini tushunish uchun juda qimmatli manbadir 28
.
16.   Mosuldan   ibn   Al-asir   Al-Kamil   Fi   Tarix   salib   yurishlari   va   mo‘g‘ul
bosqinlari haqidagi asosiy manbalardan biri, buyuk va ishonchli tarixchilardan biri
hisoblanadi
17.   Ibn   Shaddadning   «An-Navadir   as-Sultoniyya»   Salohiddin   va   ikkinchi
salib yurishining eng muhim zamonaviy tarjimai holi haqida.
18.   Ibn   Idxari   Kitob   al-bayan   al-mugrib,   Fi   ahbar   muluk   al-Andalus   val-
Magrib   (Al-Andalus   va   Magrib   shohlarining   ajoyib   tarixi   kitobi) 29
,   Ibn   Idxari
tomonidan   yozilgan   Magribdagi   (hozirgi   Marokash)   712   yillarda   Marrokashda
yozilgan   Mag‘rib   va   Iberiyaning   muhim   o‘rta   asr   Arab   tarixi   .   Odatda
qisqartirilgan nomi  bilan tanilgan Al-bayan Al-Mugrib (ajoyib hikoya)  yoki hatto
oddiygina bayan, zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan noyob ma’lumot manbai va
yo‘qolgan asarlardan parchalarning xavfsizligi uchun qadrlanadi.
Ibn Idxari bu asarni uch qismga bo‘ladi:
Magrebning Islomning kelishidan XII asrgacha bo‘lgan tarixi
Xuddi shu davrda Al-Andalus (musulmon Iberiya) tarixi
27
  Mustafa   Azmi,   Muhammad   (2002).   Исследования   в   области   методологии   хадисоведения   и   литературы .
Исламский книжный фонд. стр. 161.  ISBN   9789839154276 .
28
 Джеймс Линдсей, Сулейман Мурад (2013).   Брилл . стр. 5-6.  ISBN   9789004242791 .
29
  “ Сведения   об   источнике" .   Онлайновая   библиография   средневековых   источников .   Проверено   20   ноября
2015  года.
20 Almoravidlar va almohadlar tarixi
Dastlabki  ikki  qismning  Arabcha  matni  birinchi  marta Reynxart  dozi  (1848-
52)   tomonidan   lotin   nashrida   nashr   etilgan;   ushbu   ikki   qismning   ikkinchi   qayta
ko‘rib chiqilgan nashri 1948 yilda Kolin va Levi-Provans tomonidan nashr etilgan.
Ispan   tiliga   bir   nechta   tarjimalar   Ambrosio   Uichi   Mirandaning   diqqatga
sazovor   versiyasini   o‘z   ichiga   oladi,   u   dastlab   matnning   bir   qismini   Madrid   va
Kopengagen   qo‘lyozmalariga   asoslangan   anonim   asar   sifatida   nashr   etgan   va
keyinchalik   Ibn   Idxari   nomi   ostida   to‘liq   matnni   nashr   etgan.   Fagnanning
frantsuzcha   tarjimasi   (1901),   dozi   nashri   asosida,   salbiy   baholarga   ega   bo‘ldi.
Biroq, bugungi kunga qadar ushbu asarning bir nechta tarjimalari nashr etilgan.
Uchinchi   qismning   to‘liq   bo‘lmagan   va   hasharotlar   tomonidan   zararlangan
qo‘lyozmasining parchalari XX asrda topilgan. Boshlanish va tugash va bir nechta
varaqlarning   yetishmasligiga   qaramay 30
,  asarning   saqlanib   qolgan   qismlari   taniqli
«Ravd   Al-kirtas»tomonidan   qoldirilgan   ko‘plab   xatolar   va   ma’lumotlarning
muhim   tuzatishlarini   o‘z   ichiga   oladi.   Ihsan   Abbos   tomonidan   nashr   etilgan
Arabcha nashr (Beyrut, 1983) tugallanmagan 3-qismni o‘z ichiga oladi.
19.   Al-zahabiyning   Tarix   Al-Islom,   siyar   A’lam   an-Nubula   (VIII   asrgacha
bo‘lgan   tarjimai   hollar   va   tarix)   Siyar   a’lam   an-nubala   -   Al-zahabi   tomonidan
yozilgan, Muhammadning siraxamlaridan tashqari Muhammad(s.a.v) va Al-zahabi
davrlari   orasida   yashagan   turli   sahobalar,   ulamolar,   hukmdorlar,   vazirlar   va
shoirlarning   tarjimai   hollarini   o‘z   ichiga   olgan   kitob 31
.   Al-zahabi   kitobni   turli   xil
shaxslar   yashagan   avlodlarga   ko‘ra   boblarga   ajratdi,   ularning   aksariyati
muhaddiylar edi.
20.   ibn   Kasirning   «Al-Bidaya   va   Al-Nihaya»   asari   VIII   asrgacha   hadis
tadqiqotchilarining   metodologiyasi   bo‘yicha   yuqori   baholangan   tarix   va   tarjimai
hol hisoblanadi.
Shunigdek,   Al-Maqriziyning   «Al-Mavaiz   va   Al-I'ibar»   (Durdona   asar),   ibn
Hajarning al-kaminning Ad-Durar (8-asr),as-Sahaviyning Al-qonun «Al-lami» (9-
asr),Muhammad   ibn   Yusuf   As-Solihining   «ad-Dimashka   Ash-shami»,   Al-
30
   Различные открытия части 3 подробно описаны во введении Уичи Миранды к испанскому переводу.
31
 https://en.wikipedia.org/wiki/Siyar_A%27lam_al-Nubala
21 Shaukanining   «Al-Badr   at-taliy»   (VII   asrdan   boshlab)   asarlarini   misol   tariqasida
keltirish mumkin.
22 2.2.  XIX-XXI asrlarda Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi
manbalarning tavsifi
Islomgacha   bo‘lgan   arablarning   siyosiy   va   ijtimoiy   tarixi,   vaqt   o‘tishi   bilan
voqealar ketma - ketligi faqat Vizantiya-yunon va lotin manbalaridan foydalanish
va   suriyalik   mualliflarning   ma’lumotlariga   qarab   belgilanishi   mumkin.   Ushbu
manbalar   Arab   tarixiy   asarlaridan   ustun   bo‘lib,   ular   haqida   xabar   berilgan
voqealarga   zamonaviy,   ammo   shunga   qaramay,   ular   puxta   tahlil   qilishni   talab
qiladi. Rimning mag‘rurligi va takabburligi Vizantiyaga to‘liq meros bo‘lib o‘tdi,
ikkinchi   Rim,   buning   uchun   barcha   Sharq   xalqlari   «barbarlar»,   shu   jumladan
forslar,   madaniy   jihatdan   nafaqat   «romeylar»   dan   kam   emas,   balki   ko‘p   jihatdan
yuqori   darajaga   ko‘tarilgan.   Bundan   tashqari,   Arab   qabilalari   uning   e’tiboriga
unchalik chidamli emasdek tuyuldi.
Suriya   manbalari   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   ularning   guvohliklari   arablar
yaqin, taniqli millat bo‘lgan zamondoshlari tomonidan qayd etilganligi bilan bir xil
ahamiyatga   ega.   Suriyaliklar   Arab   tilini   yaxshi   bilgan   holda,   ular   bilan   doimiy
aloqada bo‘lib, o‘ziga xos lahjada, Siro-Arab koynasida til biriktirishgan.
«Kitob   at-tarix»   ushbu   arab   tilida   bitilgan   qimmatli   asar   muallifi   buyuk
matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy (VIII asroxiri-IX asr birinchi yarmi)dir.
Biz   uni   birinchi   o‘rtaosiyolik   tarixchi   olim   deb   atashimiz   mumkin.   Chunki,   al-
Xorazmiy   birinchilardan   bo‘lib   o‘zining   «Kitob   at-tarix»   («Tarix   kitobi»)   asarini
yozgan. Ammo, ushbu asar bizgacha mukammal holida yetib kelgan bo‘lmasa-da,
undan olingan parchalarni so‘nggi davr tarixchilari Ibn an -N adim , al-Mas’udiy,
at-Tabariy,   Hamza   al-Isfahoniylar   o‘z   asarlarida   keltiradilar.   Bu   kitobni   Abu
Rayhon   Beruniy   o‘zining   «Osor   ul-boqiya»   asarida   ham   eslatadi.   Mazkur   asar
xalifalik tarixiga oid m a’lumotlardan iborat bo‘lgan. 
«Kitob   surat   al-ard»   mazkur   asar   ham   al-Xorazmiy   tomonidan   yaratilgan
bo‘lib,   yunon   olimi   Ptolomeyning   jug‘rofiyaga   oid   kitobini   arab   tiliga   tarjima
qilgan   va   uni   o‘zining   yangi   m   a’lumotlari   bilan   boyitgan.   «Kitobi   surat   al-ard»
(«Yer tasviri kitobi») asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi haqida qimmatli
m   a’lumotlar   bor.   Ushbu   tarixiy   jug‘rofiyaga   oid   asardagi   O‘rta   Osiyoga   oid   m
23 a’lumotlar   katta   ilmiy   ahamiyatga   ega.   Kitobning   937-milodiy,   hijriy   428-yili
ko‘chirilgan   mo‘tabar   qo‘lyozmasi   bizgacha   yetib   kelgan   bo‘lib,   unga   turli
xaritalar   chizib,   ilova   qilingan.   Ushbu   mo‘tabar   qo‘lyozma   matni   1926-yili
sharqshunos H.M.Mjik tomonidan Leypsigda nashr qilingan. Kitobni o‘zbek tiliga
Л .Ahmedov tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983-yili chop etgan. 
«Kitob   futuh   al-buldon»   («Mamlakatlarning   zabt   etilishi»)   IX   asrda   o‘tgan
yirik   geograf   va   tarixchi   olim   Balazuriy   (vaf.   892)ning   asaridir.   Muarrix
Madoiniyning shogirdi bo‘lib, uning to‘liq ismi Abubakr Ahmad ibn Yax’yo Jabir
al-Balazuriy,   asli   eronlik   Abbosiylardan   al-Mutavakkil   (847-861)   va   al-Musta’in
(862-866)   saroyida   tarbiyachi   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Balazuriy   ikki   yirik   asar
«Kitob   futuh   al-buldon»   va   «Kitob   al-ansob   ash-sharif»   («Sharofatli   kishilaming
nasablari   haqida   kitob»)   ning   muallifidir.   «Kitob   futuh   al-buldon»   arab   istilolari
tarixi bo‘yicha eng yaxshi asarlardan biri hisoblanadi. Faqat shu asarda arablarning
xalifa Usmon haqida, arab tilidagi manbalar (644-656) va uning Xurosondagi noibi
Abdulloh ibn Amr davrida Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirganliklari va
Maymug‘ni   (Samarqand   tumanlaridan   biri)   talab   qaytganliklari   haqida   ma’lumot
bor. Asarda arablar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, ularning diqqatga sazovor
shaharlari   va   osori-atiqalari,   xalqi,   pul   muomalasi,   undiriladigan   soliqlar,
shuningdek   arab   tilining   joriy   qilinishi   haqida   ham   qimmatli   m   a’lumotlarni
uchratamiz. 
«Kitob   futuh   al-buldon»ning   qisqartirilgan   tahriri   yetib   kelgan,   xolos.
Arabcha   matni   de   Guye   tarafidan   1866-yili   Leydenda   chop   etilgan.   Uning
inglizchataijimasi   (tarjimonlar  Xitti  va  Murgotten)  ham   bor.  Balazuriyning  ushbu
asarining   to‘liq   nusxasi   Yoqut   va   Ibn   al-Asir   asarlari   uchun   manbalardan   biri
bo‘lib xizmat qilgan. 
«Kitob   masolik   ul-mamolik»   ushbu   asar   muallifi   Ibn   Xurdadbeh   yoki
Abulqosim   Ubaydulloh   Xurdadbeh   (820   -   taxm.   913)   asli   eronlik   bo‘lib,   u   oliy
martabali   mansabdor   xonadoniga  mansub   edi.  Otasi  IX  asr  boshlarida   Tabariston
hokimi   bo‘lgan,   Daylam   viloyatini   bo‘ysundirib,   xalifaning   diqqat-e’tiborini
qozongan. Ibn Xurdadbeh Bag‘dodda o‘qigan va keng m a’lumot  olgan. U xalifa
24 Mo‘tamid   (870-892)   davrida   yuksak   davlat   lavozimlarida   turgan,   dastlab   nadim,
so‘ng Eronning g‘arbi-shimoliy tarafida joylashgan Jibal viloyatida sohib barid va-
l-xabar (pochta va razvedka boshlig‘i) lavozimini egallagan. 
Ibn Xurdadbeh turli  mavzuda adab, tarix, geografiyaga  oid o‘nga yaqin  asar
bitgan   bo‘lib,   ulardan   eng   muhimi   «Kitob   masolik   ul   mamolik»   («Yo‘llar   va
mamlakatlar   haqida   kitob»)   nomli   asari   bo‘lib,   u   846-yili   yozib   tamomlangan.
Asarning   qisqartirilgan   tahriri   bizgacha   yetib   kelgan   va   M.   de   Guye   tarafidan
1889-yili   chop   qilingan.   Ruscha   tarjimasi   (tarjimon   Noila   Velixanova)   1986-yili
Bokuda chop etilgan. Kitobda arab xalifaligi qo‘l ostidagi mamlakatlar, shaharlar,
ularga   boriladigan   yo‘llar,   ular   orasidagi   masofa,   aholidan   undiriladigan   soliq   va
jarimalarning miqdori haqida qimmatli m a’lumotlar keltirilgan. Ayniqsa, qadimiy
So‘g‘d   shaharlaridan   Kushoniya   (Samarqand   atrolida   joylashgan),   Samarqand,   U
strushana,   Shahriston   (U   strushana   shaharlaridan),   qadimgi   Shosh,   Ispijob
(Sayram) shaharlarida aholi o‘rtasida muomalada bo‘lgan pul birligi, Null ibn Asad
(vaf. 842) va Ahmad ibn Asad (819-846) davrida So‘g‘d va Farg‘onaning umumiy
ahvoli,   Movarounnahr   va   Farg‘onada   IX   asrda   istiqomat   qilgan   turkiy   xnlqlar
haqidagi m a’lumotlar benihoya qimmatlidir.
«Tarixi   ar-rusul   va-l-muluk»   148   tahriri   bo‘lgan,   lekin   bizgacha   uning   faqat
qisqartirilgan   tahriri   yetib   kelgan   va   asar   matni   gollandiyalik   sharqshunos   M.Ya.
de Guye tomonidan 1879-1901 yillarida 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining
forsiy tahriri ham bor bo‘lib, u Somoniy Abu Solih Mansur ibn Nuhning (961-976)
vaziri, atoqli  ilm-fan homiysi  al-Balamiy  (vaf. 974)  tomonidan 963-yili  yozilgan.
Bal’amiy   tahriri   shunchaki   oddiy   tarjima   bo‘lib   qolmay,   balki   asarning   qayta
ishlangan   va   ayrim   holiarda   yangi   faktlar   bilan   boyitilganidir.   Unda,   birinchidan,
qisqartirilgan   tahririda   uchramaydigan   m   a’lumotlar   mavjud   bo‘lib,   ularni
Bal’amiy   Tabariy   asarining   to‘la   nusxasidan   olgan.   Ikkinchidan,   Bal’amiy   tahriri
boshqa   m   anbalar   asosida   yangi   m   a’lumotlar   bilan   to‘latilgan.   Tabariyning
mazkur   asaridan   ayrim   parchalar   bir   necha   Yevropa   tillariga   tarjima   qilingan.
Uning   to‘liq   fransuzcha   tarjimasi   G.Zotenberg   tomonidan   1867-1874-yillari
Parijda   nashr   etilgan.   Asarning   forsiy   va   turkiy   tarjimalari   ham   bo‘lib,   ularning
25 mo‘tabar   qo‘lyozma   nusxalari   Sankt-Peturburg   va   Toshkent   kutubxonalarida
mavjud.   Bal’amiy   tahririning   matni   to‘liq   tarzda   Lakxnav,   Kanpur   (1874,   1896,
1916) va Tehronda (1962, 1967) chop qilingan. 
«Tarixi ar-rusul va-l-muluk» asarining qo‘lyozma nusxalari M D H , Angliya,
Turkiya,   Eron   va   Hindiston   kutubxonalarida   saqlanadi.   Toshkentda,   Beruniy
nomidagi   Sharqshunoslik   instituti   xazinasida   arab   tilida   to‘rtta   mo‘tabar
qo‘lyozmalari,   o‘zbek   va   uyg‘ur   tillaridagi   tarjimalari   mavjud.   Qisqartirilgan
ruscha tarjima (tarjimon V.l.Belyayev) 1987-yilda Toshkentda « История   Табари »
nomi bilan chop etildi. 
«Kitob   al-masolik   val-mamolik»   Ushbu   nomdagi   yetti   jildlik   ulkan   asami
vatandoshimiz, davlat arbobi va olim Jayhoniy (870-942 halok bo‘lgan) yoki Abu
Abdulloh   Muhammad   ibn   Ahmad   ibn   Nasr   al-Jayhoniy   yaratgan.   U   Buxoroda
Somoniylar   davlatida   katta   obro‘ga   ega   bo‘lib,   914-yildan   hayotining   oxirigacha
vazir bo‘lib xizmat qilgan. Olimning asosiy asari tarixiy jug‘rollyaga oid bo‘lib, u
yana   «Kitob   nl-mamolik   fi   m   a’rifiyi   al-mamolik»   («Mamlakatlarni   bilishda
masofalar   kitobi»)   deb   ham   atalgan.   Bu   kitob   o‘z   davrida   juda   mashhur   bo‘lib,
barcha keyingi olimlar Beruniy, Gardiziy, ldrisiy, M uqaddasiy va boshqalar undan
qimmatli   va   ishonchli   manba   sifatid;i   foydalanganlar,   iqtibos   (sitatalar)
keltirganlar.   Jayhoniy   asarida   Sharq   mamlakatlari,   xususan   Movarounnahr,   turk
qabilalari   to‘g‘risida   qimmatli   m   a’lumotlar   bo‘lgan.   Mazkur   asar   bizgacha   yetib
kelmagan bo‘lsa-da, uning nomi barcha yirik olimlar asarlarida zikr qilinganligi va
Beruniy, Ibn Xavqal, Gardiziy va Avfiy asarlarida parchalar keltirilganligi, uning
qimmatli manba ekanligidan guvohlik beradi.
26 XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda,   an’anaga   ko‘ra,   tarixiy   asarlar   «Bismillohi   Rahmonu
Rahim»   so‘zidan   keyin   hamd,   tahmid   -   Allohga   hamdu   sano   bilan   boshlanadi.
So‘ngra,   na’t   -   Muham   mad   Payg‘ambarning   ta’rifi,   maqtovi   bitiladi.   Yana   to‘rt
sahobalar-Xalifai   Roshidin,   ya’ni   tO‘g‘ri   yo‘ldan   yurgan   xalifalar   -   Abu   Bakr
Siddiq, Umar, Usmon va Alilarning madhi o‘rin oladi. Shundan keyin tarixchi o‘z
asariga homiylik qilgan shaxsni ulug‘laydi. Alohida ibora «Ammo ba’d» so‘zidan
so‘ng   muallif   o‘zi   va   yozmoqchi   bo‘lgan   asari   to‘g‘risida   ixcham   ma’lumot   yoki
shu   xususida   ayrim   tafsilotlarni   zikr   etadi.   Buni   mualliflar   muqaddima   yoki
debocha   deb   ataydilar.   Mana   shundan   so‘ng   asarning   asosiy   mazmuni   bayon
etiladi. Tarixiy asarlarda, asosan ikki uslubda voqealar bayon etiladi. a) Xronologik
tartibda, ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla’
as-sa’dayn»   va   «Bobumoma»   kabi   asarlar   yaratilgan.   b)   Tarixiy   asarlarda   eng
muhim   voqealar   alohida   sarlavha   ostida   bayon   etiladi.   Bundan   tashqari   turli
hududlarda yuz bergan voqealar alohida bayon etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy
asarlarda yuqoridagi usullar aralash holida ham kelishi mumkin.
Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari, armon va iztiroblarini o‘zida
mujassam   etgan.   Darhaqiqat,   inson   tabiatning   gultoji   sifatida   hamisha   ozodlik   va
hurriyatga   intilib   yashaydi.   U   hamisha   har   jihatdan   o‘zini   erkin   his   qilishga,
tahlikasiz  turm   ush  kechirishga  ehtiyoj  sezadi.   Shuning  uchun  ham  kishilik  tarixi
turli   davrlarda   Yer   sharining   barcha   m   intaqalarida   ozodlik   uchun   kurashni,
shaklan turlicha, m ohiyatan o‘xshash bo‘lgan hurriyatga intilish hodisalarini ko‘p
ko‘rgan.   Bugungi   kunda   kechayotgan   voqealar,   asosan   vaqtli   m   atbuotda,
jurnallarda   va   zamonaviy   tarixchilar   asarlarida   yoritilmoqda.   Ularni   ma’lum
darajada   umumlashtirgan   holda   talabalarga   yetkazish,   tahlil   qilishga   o‘rgatish
manbashunos, tarixchi, pedagoglar vazifasidir.
27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO‘YXATI
I. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining asarlari
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo   etamiz.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali
marosimiga   bag‘ishlangan   Oliy   Majlis   palatalarining   qo‘shma   majlisidagi   nutq,
Toshkent, 2016. 
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom  va shaxsiy  javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016
yilda   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishning   asosiy   yakunlari   va   2017   yilga
mo‘ljallangan   iqtisodiy   dasturning   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan   Vazirlar   Mahkamasining   kengaytirilganmajlisidagi   ma’ruza,   2017
yil 14 yanvar -Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 
3.   Mirziyoev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash-yurt
taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining   garovi.   O‘zbekiston   Respublikasi
Konstitutsiyasi   qabul   qilinganining   24   yilligiga   bag‘ishlangan   tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 
4.   Mirziyoev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz   bilan   birga
quramiz.   Mazkur   kitobdan   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoevning   2016   yil   1   noyabrdan   24   noyabrga   qadar   Qoraqalpog‘iston
Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan
saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. - Toshkent, O‘zbekiston,
2017. 
5. I.A.Karimov. tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq, 1998. 
II. Asosiy adabiyotlar
1.   Madraimov   A.,   Fuzailov   G.   Manbashunoslik.   -T.:   O‘zbekiston   faylasuflari
milliy jamiyati, 2008. 
2. Ergashev B. Manbashunoslik  va tarixshunoslik. Darslik. - Samarqand: SamDU
nashri, 2021
3. O‘zbekiston Milliy Ensklopediyasi. 5-jild. - T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2004. 
28 4.  A.Hasanov. Ilk islom tarixidan ma’ruzalar. - Toshkent: Movarounnahr, 2017. 
5.   Ahmedov   B.A.   O‘zbekiston   tarixi   manbalari.   -   Toshkent:   O‘qituvchi,   2001.   6.
O‘zbekiston tarixi. R.X.Murtazayeva tahriri ostida. - Toshkent, 2003. 
7. Sa’dullayev A.S. Qadimgi O‘zbekiston tarixi manbalardan. - Toshkent, 1996. 
8. Tolstov S .P . Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. - Toshkent, 1964. 
9. Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. - Toshkent, 1968. 
10. Ртвеладзе Э.В. Великий шелковый путь. - Ташкент, 1999.  260 
11.   Saidqulov   T   .S   .   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixining   tarxnavisligidan   lavhalar.   -
Toshkent: O‘qituvchi, 1993. 
12.   Рукописная   книга   в   культурах   народов   Востока.   Книга   первая.   -   М.:
Наука, 1987. 
15. Халидов А .Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.:
1985. 
16. Собрание   восточных  рукописей  Академии наук  Республики Узбекистан.
История.   Составители   Д.   Ю.   Ю   супова,   Р.П.Джалилова.   -   Таш   кент:   Ф   ан,
1998. 
17.   Крачковский   И.Ю.   Арабская   географическая   литература.   Соч.   IV   том.   -
М., - J1., 1957.
III.  Internet saytlari va materiallari
1.  www.ziyonet.uz  
2.  http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/345  
29