Ilova arxitekturasi - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	2.0MB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	12 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Ilova arxitekturasi

Sotib olish

Ilova arxitekturasi

Reja:

Reja: ............................................................................................ 1
1.1 Android va iOS operatsion tizimlarinig qiyosiy tahlili ........... 6
1.2. ANDROID PLATFORMASI ARXITEKTURASI ......................... 14
II BOB. “Electron hukumat” oquv qollanmasini loyihalash va
mobil ilovasini yaratish. ............................................................ 18
2.1. Elektron hukumatni rivojlantirish va joriy etish masalalari
.................................................................................................. 18
2.2. “Elektron hukumat” tizimining G2G moduli ...................... 21
2.3. Davlat biznes uchun - G2B moduli ..................................... 23
2.3. Davlat fuqarolar uchun - G2C moduli ................................ 24
2.4. Elektron hukumat yuritishning andozalari. ....................... 27
2.5. Elektron hukumat modelining asosiy kо ‘rinishlari ........... 36
2.6. Android App Book maker dasturini ornatish va undan
foydalanish ............................................................................... 45
III BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI .................................... 53
Xulosa ........................................................................................ 58
Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati .......................................... 59
1

Kirish
Respublikamiz aholisi farovonligini yanada oshirish, mamlakatning iqtisobiy
barqarorligini mustahkamlashning muhim omili sifatida aloqa, axborotlashtirish va
telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish O ‘zbekiston hukumati
siyosatining ustuvor vazifalari qatoriga kiradi. Mazkur vazifaning mohiyati,
maqsadi va istiqboldagi rivoji O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
2013 yilning 27 iyunida qabul qilingan O ‘zbekiston Respublikasining Milliy
axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to ‘g
‘risidagi qarorida ham o ‘z ifodasini topdi. Mazkur qarorga muvofiq, 2013-2020
yillarda O ‘zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya texnologiyalari,
tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturi tasdiqlandi.
Dasturning bosh maqsadi iqtisodiyotning barcha jabhalarida
axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishni rivojlantirish, axborot
resurslari, tizimlari va tarmoqlarining yaratilishini jadallashtirish, shuningdek aholi
va tadbirkorlik sub ‘ektlariga ko ‘rsatilayotgan interaktiv davlat xizmatlari soni va
sifatini yanada oshirishdan iborat.
2013-2020 yillarda O ‘zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya
texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturini shartli
ravishda yana ikki dasturga bo ‘lish mumkin. Birinchi dastur – O ‘zbekiston
Respublikasi telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoq va infratuzilmasini
rivojlantirish bo ‘lsa, ikkinchi dastur – ―elektron hukumat tizimining axborot‖
tizimlari va ma ‘lumotlar bazasi kompleksini yaratish.
Telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoq va infratuzilmasini rivojlantirish
dasturida keng polosali texnologiyalar yordamida simli va simsiz aloqani, ma
‘lumotlar uzatish hamda ovozli trafik kommutatsiya markazlarini yanada
rivojlantirish, magistral telekommunikatsiya tarmoqlarini ta ‘mirlash va
kengaytirish, multimedia xizmatlarini ko ‘rsatish uchun zarur infratuzilmani
yaratish vazifalari belgilab olingan.
2

Misol uchun, 2020 yigacha keng polosali optik aloqa tarmoqlarini rivojlantirish va
kengaytirish, undan so ‘ng mamlakatning barcha hududlarida
EVDO, 3G, 4G LTE baza stansiyalarini o ‘rnatish ishlarini olib borish
rejalashtirilgan. Korporativ sohalar uchun multimedia xizmatalrini ko ‘rsatish
studiyalarini ishga tushirish, axborot-ma ‘lumotnoma markazlari, ma ‘lumotlarni
saqlash va qayta ishlash, keshlash markazlari faoliyatini takomillashtirish ko ‘zda
tutilgan.
O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 27 iyundagi PQ-1989-son
Qarori bilan O ‘zbekiston Respublikasida ―elektron hukumat tizimini‖
rivojlantirish bo ‘yicha quyidagi vazifalar belgilab olingan:
―Elektron hukumat tizimining axborot tizimlari komplekslari va ma ‘lumotlar
‖
bazalarini yaratish bo ‘yicha chora-tadbirlar hamda loyihalar ro ‘yxati Kompleks
dasturi tasdiqlangan.
Kompleks dastur – O ‘zbekistonda ―Elektron hukumat tizimini joriy etishning o
‖
‘ta muhim ahamiyatga ega bo ‘lgan 22 ta loyiha va 6 ta tadbirlarni o ‘z ichiga
oladi.
Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirishning Kompleks
dasturini amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi Respublika komissiyasi tashkil
qilingan.
Shu bilan birga Vazirlik qoshida 2 ta yirik ―Elektron hukumat tizimini
‖
rivojlantirish markazi va Axborot xavfsizligini ta ‘minlash markazlarini tashkil
etish belgilangan.
O ‘zbekistonda ―Elektron hukumat tizimini joriy etishning o ‘ta muhim
‖
ahamiyatga ega bo ‘lgan loyihalarni amalga oshirish bo ‘yicha grafiklar ishlab
chiqilgan. Mazkur grafiklarda loyihalarni amalga oshirish yuzasidan quyidagilarni
amalga oshirish belgilangan:
• Dastlabki loyiha oldi tadqiqotlarni o ‘tkazish, bunda interaktiv xizmatlar bo
‘yicha xalqaro tajribani o ‘rganish, mavjud holatini o ‘rganish, va takliflar ishlab
chiqish.
• Loyihani amalga oshirish konsepsiyasini ishlab chiqish.
3

• Dastlabki texnik iqtisodiy hisob-kitoblarni ishlab chiqish.
• Dastlabki texnik iqtisodiy hisob-kitoblarni ekspertizadan o ‘tkazish.
• Texnik topshiriq ishlab chiqish.
• Loyihani amalga oshiruvchini aniqlash bo ‘yicha tanlovlar o ‘tkazish. 
Loyihani amalga oshirish.
―Elektron hukumat tizimini joriy qilishning istiqbolli rejalari doirasida 20142016‖
yillarda idoralararo integratsiyalashgan platformani yaratish loyihasi amalga
oshiriladi. Bu platforma barcha davlat organlari axborot tizimlarini birlashtiradi,
aholiga ma ‘lumot olish, ariza topshirish va boshqa xizmatlardan foydalanish bo
‘yicha idoralar o ‘rtasida ma ‘lumot almashishga xizmat qiladi.
Davlat organlarining aholi va tadbirkorlik sub ‘ektlari bilan o ‘zaro axborot
almashinuvlari, muloqotlari, shuningdek bir qator davlat xizmatlarini ko ‘rsatish
2013 yilda ishga tushirilgan Yagona portal orqali amalga oshirilmoqda.
Dasturga muvofiq, ―elektron hukumat tizimi foydalanuvchilarini identifikatsiya
‖
qilish maqsadida ochiq kalitlar bazasida Yagoan identifikatsiya tizimini yaratish
loyihasini tashkil qilish ko ‘zda tutilgan.
Jismoniy va yuridik shaxslar, transport, kadastr, ko ‘chmas mulk, ma ‘lumot va
klassifikatorlar jam qilingan milliy ma ‘lumotlar bazasi va reyestri, axborot
tizimlarini rivojlantirish ―elektron hukumat ni samarali etishning muhim bosqichi
‖
hisoblanadi.
Shundan so ‘ng, aholi va tadbirkorlarga davlat organlari xizmatlaridan elektron
shaklda foydalanish, davlat organlariga o ‘z faoliyatlarini optimallashtirish,
samaradorligini oshirish imkoniyati yaratiladi.
2013-2020 yillarda O ‘zbekiston Respublikasida telekommunikatsiya
texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturi O
‘zbekistonda axborot jamiyatini yanada rivojlantirish, mamlakatning jahon axborot
makoniga yanada integratsiyalashuvida yangidan-yangi imkoniyatlarning
yaratilishida muhim huquqiy hujjat bo ‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi dolzarbligi: Bugungi kunda butun dunyoda mobil qurilmalardan
foydalanuvchilarning soni kundan-kunga ortib bormoqda. Birgina fakt:
4

2016yilning boshiga qadar butun dunyo bo ‘yicha sotilgan Android platformasida
ishlaydigan qurilmalardan 2,0 mlrd dan oshiqrog ‘i sotilgan. Mobil qurilmalar
bilan birga mobil ilovalar bozori ham kengayib bormoqda. Yurtimizda ham mobil
qurilmalar uchun ilovalr yaratuvchi dasturchilarni tayyorlash borasida ko ‘plab
ishlar amalga oshirilmoqda. Bunga misol sifatida yurtimiz oliy o ‘quv yurtlarida
mobil qurilmalarda ilovalar yaratish fanining o ‘qilayotgani, o ‘tkazilayotgan
tanlovlarni olishimiz mumkin. Mazkur bitiruv malakaviy ishida ―Electron
hukumat kursi boyucha mobil qurilmalar mo ‘ljallangan ilova yaratish bo ‘yicha‖
izlanishlar olib borildi va amaliy ish sifatida ―Electron hukumat mobil electron
‖
qo ‘llanmasi yaratildi.
Kurs ishining maqsadi : Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi
respublikamizda joriy etilayotgan ―Electron hukumat tizimini yorutuvchi mobil
‖
ilova yaratish, ilovani yaratishga mo ‘ljallangan zarur dasturiy vosutalar va
qurilmalar platformalarini tahlil qilish. Mobil qurilmalar foydalanuvchilariga
―Electron hukumat mavzusida electron qollanma yaratih.
‖
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish qism, 2 ta bob,
xulosa qism, Hayot faoliyat xavfsizligi, foydalanilgan va o ‘rganilgan adabiyotlar
ro ‘yxati va foydalanilgan internet manzillaridan tashkil topgan. Kirish qismida
bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi, ishning maqsad va vazifalari,
amaliy ahamiyati, tadqiqot predmeti keltirilgan.
I-bobda Mobil qurilmalarni va ularni dasturiy ta ‘minotini tahlil hamda Android
platformasining arxitekturasi va Electron qo ‘llanmalarni yaratishga mo ‘ljallangan
mobil dasturlar va ularni imkoniyatlari shrhi keltirilgan.
II-bobda ―Electron hukumat oquv qollanmasini loyihalash va mobil ilovasini
‖
yaratish. Uzbekistonda ―Electron hukumat haqida Android App Book maker
‖
dasturini ornatish. Electron qo ‘llanmani yaratish va Android platformasiga
moslashtirish.
5

I BOB. Mobil qurilmalarning dasturiy ta ‘minotini va arhitekturasi tahlili.
1.1 Android va iOS operatsion tizimlarinig qiyosiy tahlili
So ‘nggi bir necha yillardan beri, mobil divayslar sanoati shunchalik ulkanlashib
ketdiki, internetdan umumiy foydalanish va faollik bo ‘yicha hattoki kompyuterlar
bozorini ham egallab bormoqda. Bu albatta mobil vositalardagi ustunlik, hamda
ma ‘lumotlar tarmog ‘i bo ‘yicha muntazam aloqa tezligi sababidandir.
Mobil qurilmalar – planshet, smartfonlar uchun maxsus ishlab chiqilgan operatsion
tizimlar ham mavjud. Xuddi kompyuterlar o ‘tmishidagi singari, mobil operatsion
tizimlari (O.T.) ishlab chiqaruvchilari orasida ham yakka liderlik uchun kurash
boshlanib ketdi. Eng talabgorlar ro ‘yxatidan Apple iOS, Windows Phone 7 va
Google Android misol bo ‘ladi. Ular turli sanoat ishtirokchilari tomonidan
kiritilgan. Har bir O.T ba ‘zi foydalanuvchilarga mos keluvchi va ba ‘zilarini
yuzini burishtiruvchi o ‘z xususiyatlariga ega.
Android tizimining eng o ‘ziga xos xususiyatlaridan biri – unda o ‘zlashtirish
(customization) imkoniyatlari miqdoridir. Bu qulaylik telefonning butun
telefonning barcha qismi, o ‘rnatilgan fon, vidjetlar va ikonkalarni o ‘z ichiga
oladi. Android Google Play yoki nashr qiluvchining o ‘zidan bevosita yuklab
olinadigan, bir milliondan oshiq turli ilovalarga ega. Android telefonlar
o„zgartirishga sezilarli darajada ochiq hisoblanadi . Misol uchun, Google Play
ilova do ‘konidagi eng ommabop dasturlardan SwiftKey bo'lib, u Android
smartfoni klaviaturasini o ‘zgartirib, Google va Facebook akkauntlari bilan
hamohang holda keyingi yozadigan so ‘zingizni tahmin qiladi. Android
ekotizimining imkoniyatlari deyarli cheksizdir.
Apple ‘ning iOS, iPhone ‘da 2007 – yilda ishga tushirilgan bo ‘lib, mavjud eng
birinchi mobil operatsion tizimlaridan biridir. Ushbu tizimdan foydalanish ortidagi
asosiy g ‘oya – boshqa barcha Apple mobil mahsulotlaridan foydalana olish
imkoni bo ‘ladi. Ma ‘lumki, Apple mavjud eng zo ‘r telefonlarni ishlab chiqadi,
shu bilan o ‘z operatsion tizimini ahamiyatini ham oshiradi. Bundan tashqari iOS
uchun mobil ilovalar soni ulkandir, hayolingizga kelishi mumkin bo ‘lgan barcha
dastur va xizmatlar muhayyo.
6

iOS va Android ijobiy/salbiy jihatlari iOS
• Ulkan miqdordagi dasturlar: planshetlar uchun alohida afzalligi, chunki
smartfonlardagi ommabop dasturlar ko ‘pincha ikkala platformada ham mavjud bo
‘ladi;
• Facebook hamda Twitter bilan chuqurroq birlashuv: yangiliklarni
kiritish va ijtimoiy sahifalarda bo ‘lishish iOSda Androiddan ko ‘ra osonroq;
• Faqatgina iOS da uchrovchi dasturlar‟ masalan Passbook, FaceTime,
Square kabi mobil to ‘lovlar dasturi (iOS 3GS, 4, 4S, 5 va yuqori versiyalarda
mavjud, Androidlarda esa chegaralangan miqdordagi telefonlarda);
• Interfeys qulflangan: Uy ekrani uchun chegaralangan moslashtirish
variantlari; dasturlarni faqatgina qatorlashgan ko ‘rinishi. Faqatgina App Storedan
dastur yuklay olish imkoniyati;
• Dastur yangilanishi: Apple barcha "jismonan ko'tara oladigan" divayslari
uchun yangilangan ilova versiyasini chiqaradi (software upgrades). Bu degani
divays 2 yo 3 yilcha joriy "soft"da ishlay oladi;
• Nisbatan yaxshiroq shaxsiyat muxofazasi: iOS foydalanuvchining kontakt
va joylashuvini talab etuvchi dasturlar ustida yaxshiroq nazorat o ‘rnatgan.
Android
• Ulkan miqdordagi divayslar: Ko ‘plab Android gadjetlarini istalgan
afzalliklar, ekran kattaligi, xususiyatlari va narxlari bilan topish mumkin;
• Yuqori moslashuvchan UX: Uy ekrani nafaqat dastur tugmasi bilan balki
foydalanuvchini doimo ogohlantirib va habardor etib turuvchi – turli vidjetlar bilan
ham boshqariladi. Yana misol qilib SwiftKey ‘ni olamiz, u Android smartingiz
klaviaturasini o'zgartirib beradi. Google o ‘z do ‘konida joylashtirish uchun
dasturlar ustidan Apple ‘ga qaraganda yengilroq talablar qo ‘ygan. Undan tashqari,
istasangiz Google Playdan boshqa joydan ilova o ‘rnatish mumkin.
Qolgan ikkita ulkan platformalar – Windows Phone va BlackBerry – o ‘z alohida
afzalliklariga ega bo ‘lsada, Android va iPhonedagi ilovalar ko ‘lamiga yetib
olishlari vaqt talab qiladi. Kompyuterlar orasida Windows eng hurmatga sazovor
operatsion tizim bo ‘lishiga qaramay, ijro bobida Windows Phone o ‘z raqiblari
7

iOS va Androidga yaqin darajadagi ko ‘rsatkichga erishdi, biroq uning ilovalari
miqdori sezilarli darajada kamchilikni tashkil etadi.

Hozirda dasturlarni o ‘yin va diqqatni tortuvchi vosita bo ‘lib borishidan ko ‘p
kishi noliydi. Quyida e ‘tiboringizga ba ‘zi bir dasturlar havola etiladi, ular
yordamida vaqtingizdan unumli foydalanishingiz mumkin:
Mobil divayslar uchun Microsoft Office

Microsoft Word, Excel va PowerPointni kompyuterda ishlatishni yoqtiruvchilar o
‘z xujjatlarida va slayd ‘larida telefon yoki planshetdan foydalanishni istashsa
kerak. Faqatgina bitta salbiy tarafi shundaki, ushbu dasturning to ‘liq versiyasi
oyiga 10.66 AQSH dollarini tashkil etadi. Dial My Calls

8

Bir nechta telefon raqamiga bir necha soniyalarda ovozli yoki sms jo ‘natish uchun
DialMyCalls dasturiga murojaat qilishga to ‘g ‘ri keladi bajarib beradi, oqibatda
qimmatli vaqtingiz tejaladi.
Prezi

Ishlayotgan vaqtingizda prezentatsiyalar tuzish haqida gapirar ekanmiz, Prezi
nomli dasturi Planshet, Telefon va boshqa qurilmalar orasida sinxronlashtirish, ma
‘lumot almashib, ishingizni osonlashtiradi.
Pocket Informant

9

Ushbu iOS yoki Android dasturi barcha kalendar, esdalik yozuvlar va kontakt ma
‘lumotlarni bir joyga to ‘plash uchun va yanada unumdor ishlash uchun ma ‘qul
hisoblanadi.
Trello

Trello – bu xuddi loyihalarni boshqarish uchun Pinterest dasturidek.
Uzundan uzun emaillar yoki boshqa matnlarni o ‘qishdan bezor bo ‘lganlarga
ushbu dastur – bajariladigan vazifalarni kartochkalar, izohlar, vazifalar ro ‘yhati,
yuklangan fayllar va boshqalar ko ‘rinishida beradi.
Google Mobile

10

Google Mobile dasturini yuklab olib, oqibatda barcha SPAM ‘lardan qutilishingiz
va band paytingizda faqatgina kerakli email yozishmalarga diqqat qaratishingiz
mumkin.
Voxer

Voxer – bu bir so ‘z bilan aytganda ratsiya vazifasini zamonaviy ko ‘rinishidir.
Uning boshqa dasturlardan farqi – xabarlaringiz matn, ovoz yoki rasm ko
‘rinishida bo ‘lsin, barchasini saqlash imkonini beradi. Shunda uzun xabarlarni
qaytadan yozish ovoragarchiligi yo ‘qotiladi. Dasturning yaxshi tomoni shaxsiy
foydalanuvchilarga tekin xususiyatlar taqdim etilishi, biroq pro va biznes
foydalanuvchilar alohida to ‘lov to ‘lashadi.
Super Notes

Ushbu dastur bilan yozishmalarni, ovoz saqlamalarni, rasm va boshqalarni
saqlashingiz, rangli nomlar bilan belgilashingiz, barchasini hisoblab yurishingiz
11

mumkin. Keyin esa ularni email orqali bo ‘lishish (share) yoki kompyuteringizga
zahira sifatida saqlashingiz mumkin.
MEGA

Odamlar ma ‘lumotlarini sir saqlanishini istashadi, MEGAning mobil ilovasi o ‘z
smartfonlarida fayllarni strim qilish va ishlatish imkonini yaratadi.
HP ePrint

Balki rasm yoki boshqa hujjatlarni mobil qurilmangizdan to ‘g ‘ridan-to ‘g ‘ri
nashr qilish kerakdir? Bu dastur bilan orzuyingiz amalga oshdi deyavering!
MyScript Calculator
12

O ‘ta oddiy matematik tenglikdan tortib o ‘ta murakkabigacha yozib chiqing,
mazkur ilova esa sizga hisob-kitobingizni bajarib beradi (qo ‘l yozuvingizdan
foydalanib).
Google Slides

Google Slides ilovasi yangi prezentasiyalar, PowerPoint fayllarini tuzish va hattoki
Wi-Fi ‘ga ulanmasdan to ‘g ‘ridan-to ‘g ‘ri planshetingiz va telefon bilan ma
‘lumotlarni almashish demakdir.

13

1.2. ANDROID PLATFORMASI ARXITEKTURASI

Android platformasi Linux 2.6 operatsion tizimi ustiga qurilgan bo ‘lib, sistemasi 4
ta alohida qatlamdan iborat.
Birinchi qatlam (eng quyi qatlam) Linux yadrosi (Linux Kernel) hisoblanadi.
Ushbu qatlam o ‘z ichiga qurilma ishlashi uchun zarur bo ‘lgan drayverlar to
‘plamini (Displey drayver, kamera drayveri, xotirani boshqaruv menejeri drayveri,
klaviatura drayveri, Wi-Fi drayveri, audio drayverlar va b.) o ‘z ichiga oladi.
Yadrodan yuqorida Kutubxonalar (Libraries) qatlami joylashgan. Ushbu qatlam
ilovalar ishlashi uchun zarur bo ‘gan barcha bazaviy funksionalliklarni ta ‘minlash
uchun o ‘ta muhim hisoblanadi.Ya ‘ni aynan mana shu qatlam yuqoridagi
qatlamlarda realizatsiya qilingan algoritmlarni ishini bajarilishi, fayl formatlarini
tizim tomonidan qo ‘llab-quvvatlanishi, ma ‘lumotlarni kodlash va kodlanga
axborotni ochish (misol sifatida multimedia kodeklarini keltirish mumkin),
grafikaning ifodalanishi (qurilma ekranida tasvirlarni chizilishi) va boshqa ko ‘p
14

narsalar uchun javob xizmat qiladi. Kutubxonalar C/C++ dastrulash tillarida
yozilgan va ishlab chiqaruvchi tomonidan oldindan o ‘rnatilgan holda taqdim
etiladigan ma ‘lum qurilmada kompilyatsiya qilingan.
Ushbu kutubxonalar haqida to ‘xtalib o ‘tamiz:
 Surface Manager – Android operatsion sistemasida Compiz (Linux) kabi
oynalar menejeri sifatida ishlatiladi, ammo birmuncha soddaroq. Grafikani
chizishni jarayonini bevosita displey buferiga amalga oshirish o ‘rniga, tizim
kelayotgan chizish buyruqlarni boshqa buyruqlar bilan birga to ‘planib
kompozitsiyani hosil qilgan holda orqa
buferga yuboradi, shundan so ‘ng ular foydalanuvchi ekraniga chiqariladi. Bu
tizimga oynalar shaffofligi va silliq o ‘tishlar kabi effektlarni hosil qilish imkonini
beradi.
 Media Framework – kutubxonasi PAcketVideo OpenCORE asosida
realizatsiya qilingan. Uning yordamida tizim video va audio kontentni yozish va o
‘qishni, shuningdek statik tasvirlarni ekranga chiqarishni amalga oshiradi. MPEG4,
H.264, MP3, AAC, AMR, JPG va PNG kabi ko ‘plab mashhur formatlar tizim
tomonida qo ‘llab-quvvatlanadi.
 SQLite – Androidda ilovalar tomonidan ma ‘lumotlarni saqlash
maqsadida qo ‘llaniladigan, ma ‘lumotlar bazasi bilan ishlashda asosiy
harakatlantiruvchi mexanizm sifatida qo ‘llaniladigan yengil va tezkor relyatsion
ma ‘lumotlar bazasi
 3D Kutubxonalar – Yuqori darajada optimallashtirilgan 3D grafikani
chizishda foydalaniladi. Ularning realizatsiyasi asosida API OpenGL ES 1.0
yotadi.
OpenGL ES (OpenGL for Embedded Systems) – sozlanadigan tizilarda ishlashga
moslashtirilgan OpenGL grafik dasturiy interfeysi
 FreeType – bit xaritalar bilan ishlashga mo ‘ljallangan kutubxona,
shuningdek shriftlarning rastrlanishi va ular ustida amallarni amalga oshirish
uchun ham. FreeType matnni ekranda ifodalash va shriftlar uchun yuqori
darajadagi harakatlantiruvchi mexanizm hisoblanadi
15

 LibWebCore - Google Chrome va Apple Safari kompyuter
brauzerlarida qo ‘llaniladigan tniqli tezkor Webkit brauzer mexanizm asosi
kutuxonalari
 SGL (Skia Graphics Engine) – 2D grafika bilan ishlashga mo ‘ljallangan
ochiq kodli framework. Ushbu grafik utubxona Google korporatsiyasi mahsuloti
hisoblanadi va tez-tez boshqa dastrularda ham qo ‘llaniladi
 SSL – Bir nomli kriptografik protokolni qo ‘llab-quvvatlash uchun
kutubxonalar
 Libc – C dastrulash tilining standart kutubxonasi, aniqroq qilib aytganda
uning Linux sistemasidagi qurilmalarda ishlashga sozlangan BSD realizatsiyasi.
Bionic nomi bilan yuritiladi.
Xuddi shu qatlamda Android Runtime – bajarilish muhiti ham joylashgan. Uning
asosiy tashkil etuvchilari yadro kutubxonalar va Dalvik virtual mashinasi
hisoblanadi. Ushbu kutubxonalar Java dasturlash tilining yadrosi
kutubxonalarigina murojaat qila oladigan quyi darajadagi funksionallikning katta
qismini ta ‘minlab beradi.
Android operatsion tizimidagi har bir ilova Dalvik virtual mashinasining alohida
nusxasida ishga tushiriladi. Shu tariqa barcha barcha ishlayotgan jarayonlar
(protsesslar) bir-biridan va operatsion tizimdan ajratilgan. Umumiy qilib aytganda
Android Runtime arxitekturasi shunaqaki, dastur ishi virtual mashina doirasida qat
‘iy chegaralangan holda olib boriladi. Arxitekturaning bunday tuzilishi operatsion
sistema yadrosiga begona dasturlar tomonidan yetkazilishi mumkin bo ‘lgan
zararlardan himoya qiladi. Shuning uchun xatoliklari bor dasturlar yoki zararli
viruslar Androidga va u o ‘rnatilgan qurilmaga zarar yetqaza olmaydi. Bunday
himoya funksiyasi Android Runtime muhitining yutuqli tomonlaridan biridir.
Navbatdagi qatlamda Ilovalar fremvorki (Application Framework) joylashgan
bo ‘lib, ba ‘zida uni ilovalar ustuni (skeleti) deb ham atashadi. Aynan mana shu
ustunlar orqali Androidda ishlovchi dasturchilar Sistema tomonida taqdim
etiladigan quyi qatlamdagi komponentlar API (Application Programm Interface)
siga murojaat qilish imkoniga ega bo’ladilar. Bundan tashqari Bundan tashqari
16

freymwork arxitekturasi murojaat qilish huquqi bor bo ‘lgan istalgan ilova
imkoniyatlaridan foydalanish imkonini beradi.
Freymvork tarkibiga kiradigan va har bir ilova asosida yotadigan yotadigan
bazaviy servislar to ‘plami tarkibiga quyidagilar kiradi:
 View System – Yanada kengaytirish imkoniyati mavjud bo ‘lgan boy
komponentlar to ‘plami. Ulardan ro ‘yhatlar, matn maydonlari, jadvallar, tugmalar
hattoki web-brauzer kabi visual komponentlarini yaratishda foydalaniladi.
 Content Providers – bir ilova tomonidan boshqa bir ilova foydalanishi
uchun taqdim etadigan ma ‘lumotlarni boshqaradi.
 Resource Manager – Funksionallikga ega bo ‘lmagan (kod orqali olib
yurilmaydigan) resurslarga murojaatni ta ‘minlab beradi. Masalan satrli ma
‘lumotlar, grafika, fayllar va b.
 Notification Manager – Holatlar satrida ilovalar o ‘z bildirish va
ogohlantrishlarini foydalanuvchi ko ‘rsatishlari uchun xizmat qiladi.
 Activity Manager – Ilovalarning hayot siklini boshqaradi, ilovalar bilan
ishlash bajarilgan amallarni saqlaydi va ilovalar orasida navigatsiyani ta ‘minlaydi.
 Location Manager – Ilovalarga qurilmaning joriy geografik o ‘rni to ‘g
‘risidagi ma ‘lumotlarni davriy ravishda olish imkonini beradi
Shu tariqa, Application Framework yordamida Android operatsion tizimida ilova
operatsion sistema komponentlaridan ko ‘p bor ishlatish prinspini realizatsiya
qilimishi imkonini beruvchi yordamchi funksionallikni o ‘z ixtiyoriga oladi.
Albatta ularning hammasi xavfsizlik siyosati hisobga olinga holda
loyihalashtirilgan va barcha xavfsizlikning deyarli talablarga mos keladi.
Andoid dasturiy stekining cho ‘qqisida Ilovalar (Applications) qatlami turadi. Bu
qatlamga Android operatsion tizimida oldindan o ‘rnatilgan bazaviy ilovalar to
‘plami (masalan brauzer, pochta menejeri, kontaktlar menejeri, SMS xabarlar jo
‘natish ilovasi, xaritalar, kalendar va shu kabilar), qurilma modeliga integratsiya
qilinga ilovalar va foydalanuvchi tomonidan o ‘rnatilgan ilovalar kiradi.

17

II BOB. “Electron hukumat” oquv qollanmasini loyihalash va mobil
ilovasini yaratish.
2.1. Elektron hukumatni rivojlantirish va joriy etish masalalari
Elektron hukumat - bu axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan yuqori darajada
foydalangan holda davlat organlari va fuqarolar o`rtasidagi shaxsiy aloqadorlikni
kamaytirish orqali fuqarolarga, biznesga, davlat hokimiyatining boshqa sohalariga
hamda davlat xizmatchilariga mavjud ma'lumotlarni va davlat xizmatlarini onlayn
tarzda yetkazib berish usulidir.
―Elektron hukumat ning turlicha ta ‘riflari mavjud b‖ о ‘lib, uning asl mazmun va
mohiyatini bilish maqsadida bu ta ‘riflardan bir nechtasini keltiramiz:
Davlat boshqaruvida axborot kommunikatsiyasi texnologiyalari.
Davlat tomonidan xizmat k о ‘rsatish jarayonlarini avtomatlashtirish.
Davlat boshqaruvida axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni hamda
hokimiyatning barcha darajalarida davlat organlarining fuqarolarga xizmat k о
‘rsatishini elektron vositalar asosida tashkil etish.
Davlat hokimiyati organlari va jamiyat о ‘rtasida axborotlashtirish-dagi о ‘zaro
munosabatlarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etish.
Quyidagi asosiy xizmat va vazifalarni о ‘z ichiga olgan avtomatlashtirilgan davlat
xizmati:
fuqarolarni kerakli davlat axborotidan erkin foydalani-shini ta ‘minlash; soliqlar
yig ‘ish, patentlar va transport vositalarini r о ‘yxatdan о ‘tkazish; davlat apparati
uchun zarur material va jihozlarni xarid qilishni
rasmiylashtirish hamda bitimlar tuzish.
―Elektron hukumat tizimi mutaxassislarining fikricha, davlat boshqaruviga
‖
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining kirib kelishi iqtisodiyotning
rivojlanishini tezlashtirish imkoniyatini yaratadi, ma ‘muriy buyruqbozlik asosida
kelib chiqadigan sarf-xarajatlarni kamaytiradi, davlat tashkilotlarining ish unumi
va samarasini oshiradi, aholining turli axborotlarga b о ‘lgan ehtiyojini qondirish
hisobiga fuqarolik jamiyatini shakllantirish b о ‘yicha imkoniyatlarni kengaytiradi,
18

davlat xizmatlarining faoliyatidagi shaffoflikni yaratadi va byurokratik t о ‘siqlarni
kamaytiradi.
Shunday qilib, ―Elektron hukumat tizimi quyidagi asosiy maqsadlarni ‖ о ‘z ichiga
oladi:
aholi va biznesga davlat xizmatlarini k о ‘rsatishni optimallash-tirish; aholini davlat
boshqaruvidagi ishtirok etish darajasini oshirish;
fuqarolarning о ‘z- о ‘ziga xizmat k о ‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirish va
q о ‘llab-quvvatlash; geografik joylashish ta ‘sirini kamaytirish.
―Elektron hukumat tizimini yaratish arzon va samarali ma ‘muriy boshqaruvga
‖
olib kelishi bilan, jamiyat bilan davlat о ‘rtasidagi о ‘zaro munosabatlarni tubdan о
‘zgartiradi, buning natijasida hokimiyatning xalq oldidagi mas ‘uliyati oshadi.
―Elektron hukumat tizimining asosiy tamoyillaridan biri har bir fuqaro
‖
hukumatga istalgan zamon va makonda murojaat etishi mumkin b о ‘lishidir. YA
‘ni, ―Elektron hukumat fuqarolarni davlat bilan
‖ о ‘zaro munosabati va davlat
xizmatini sutkasiga 24 soat, haftasiga 7 kun geografik qayerda joylashishidan qat ‘i
nazar, ta ‘minlashi lozim.
Hozirgi vaqtda fuqarolarga axborot yetkazish asosan passiv va muntazam b о
‘lmagan holda ommaviy axborot vositalari orqaligina amalga oshiriladi. Odamlar
yangi qonunlar, hukumat qarorlari va boshqa normativ hujjatlar bilan gazeta,
televideniye hamda boshqa ommaviy axborot vositalari orqali tanishadilar. Lekin
bu hujjatlar bilan ular haqiqatan ham zaruriyat tug ‘ilganda tanisha olmaydilar.
Masalan, biror davlat idorasiga murojaat etilganda axborot izlash muammosi bilan
bog ‘liq xizmatlarga duch kelinadi. Ma ‘lumotlarni har doim ham e ‘lonlar
taxtasidan topib b о ‘lmaydi va bunday hollarda fuqarolar kerakli ma ‘lumotlarni
berish imkoniyatiga t о ‘liq ega b о ‘lmagan xizmatchilarning maslahatlariga muhtoj
b о ‘ladilar. S о ‘ngra axborot chanqoqligini chala qondirgan fuqaro bundan s о ‘ng
bir necha marta navbat kutib, saviyasi past xizmatga duch keladi. Bundan tashqari,
davlat xizmatlari t о ‘lovini t о ‘lashda ham fuqaro jamg ‘arma bankida navbat
kutishi mumkin. Axborotning t о ‘liq b о ‘lmaganligi va xizmat k о ‘rsatishda davlat
xizmatchilarining sovuqqonligi tufayli fuqaro о ‘ziga tegishli b о ‘lgan
19

imtiyozlardan bexabar b о ‘lgan holda ulardan foydalana olmasligi mumkin.
Odamlar о ‘z huquqlarini t о ‘liq bilmagani tufayli byurokrat va tartibot saqlash
organlarining qurbonlariga aylanadi. Bu muammolarni hal qilish uchun barcha
davlat muassasalari xizmatlarining tavsifi va r о ‘yxatlari hamda normativhuquqiy
axborotlar fuqarolarga yetkazish imkoniyati mavjud b о ‘lmog ‘i zarur. Mamlakatda
axborotlashgan jamiyat shakllantirish doirasida bunday axborotlar
standartlashtirilgan b о ‘lib, Internet saytlarida e ‘lon qilinishi lozim.
Lekin ―Elektron hukumat Internet orqali axborot almashinish faoliyatini amalga‖
oshirishni boshlamasdan, balki, davlat xizmatlarini shu tizim orqali bajarish
imkoniyatini yaratishdan boshlanadi.
―Elektron hukumat tizimi fuqarolar bilan hokimiyat, turli ijtimoiy xizmatlar, q
‖ о
‘mitalar, tashkilotlar, umuman olganda, istalgan darajadagi rahbar xodim bilan
ochiq interfaol rejimda muloqot qila olish imkoniyatini yaratadi.
―Elektron hukumat tizimini yaratishdan asosiy maqsad subyektiv faktorlarni
‖
kamaytirgan holda davlat xizmatidagi mansabdor shaxslar-ni fuqarolar bilan
yaqinlashtirishni ta ‘minlashdir. Bundan jamiyat hech b о ‘lmaganda porax о ‘rlik
va korrupsiyaning kamayishi k о ‘rinishida foyda k о ‘rishi mumkin.
Shunday qilib, ―Elektron hukumat tizimi sarf-xarajat talab qiladigan tizim
‖
sifatida qaralmasdan, balki, davlat boshqaruvini amalga oshirish tamoyilining
jamiyatni axborotlashtirishdagi keng k о ‘lamli elementi k о ‘rinishida qaralmog ‘i
lozim.
Albatta, sodir b о ‘ladigan о ‘zgarishlar saylov tizimi, qonunchilik faoliyati, barcha
darajadagi hokimiyatlarning fuqarolar oldidagi mas ‘ulligi nazoratini amalga
oshirish tizimlari, ularning birlashma-lari va tadbirkorlik faoliyatini qamrab olishi
lozim. Qisqacha qilib aytganda, bu jarayonni jamiyat hayoti asosini aniqlovchi uch
muhim subyektning о ‘zaro munosabatlari k о ‘rinishida tasavvur qilish mumkin
Bular: davlat, mamlakat fuqarolari va biznes subyektlardir. Bunda fuqarolar
birgalikda fuqarolik jamiyatini tashkil etsa, biznes subyektlari esa mamlakatning
iqtisodiyotini aniqlaydi, davlat esa о ‘zaro munosabatlarni birlashtiruvchi yoki
integratsiyalovchi tizim hisoblanadi. Bu munosabatlar quyidagi uchta nim tizim
20

yoki boshqacha aytganda, ―Elektron hukumat tizimining tarkibiy modullarida‖
namoyon b о ‘ladi:
davlat boshqaruv organlarining о ‘zaro aloqalariga y о ‘naltirilgan modul G2G
(jahonda qabul qilingan davlat davlat uchun - government to government
jumlasining qisqartmasi asosida qabul qilingan belgi);

2.1 – rasm. ―Elektron hukumat tizimining tarkibiy modullari
‖

hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan biznes subyektlari о
‘rtasidagi о ‘zaro munosabatlarga y о ‘naltirilgan modul G2B (davlat biznes uchun
- government to business); hukumat muassasalari, davlat boshqaruv organlari bilan
fuqarolar о ‘rtasidagi о ‘zaro munosabatlarga y о ‘naltirilgan modul G2C (davlat
fuqralar uchun - government to citizens).

2.2. “Elektron hukumat” tizimining G2G moduli
―Elektron hukumat tizimi, xususan, uning G2G moduli t
‖ о ‘g ‘risida s о ‘z
yuritganda, barcha darajadagi davlat hokimiyati organlarining boshqaruv
jarayonlarini axborotlashtirish, bu organlarni aholi va biznes subyektlari bilan о
‘zaro munosabat funksiyalarini q о ‘llab-quvvatlovchi kompyuter tizimlarini
21

yaratish tushuniladi. Agar idoralarda ushbu jarayonlar avtomatlashtirilmagan b о
‘lsa yoki elektron hujjat aylanishi mavjud b о ‘lmasa, davlatning ichki
transaksiyalari amalga oshirilgan va qog ‘ozsiz ish yuritish rejimi joriy etilgan deb
b о ‘lmaydi. Bu borada faqat alohida joriy qilingan amaliyotlar, masalan, elektron
pochta orqali ma ‘lumot j о ‘natib, qog ‘ozga chop etib, mansabdor shaxsga q о ‘l q о
‘ydirish jarayoni elektron hukumat tizimidan yiroqdir.
Axborot texnologiyalarini joriy etish va axborot resurslarini shakllantirishdan
tashqari elektron hukumat normativ-huquqiy baza qabul qilishni ham talab etadi.
YA ‘ni, hujjat elektron k о ‘rinishining qog ‘ozdagi k о ‘rinishi bilan huquqiy
jihatdan teng kuchga ega ekanligi va u bilan asosiy bosh hujjat k о ‘rinishida ish
yuritish mumkinligiga asos b о ‘la oladigan normativ-huquqiy hujjatlar zarur b о
‘ladi. Bularga ―Axborotlashtirish t о ‘g ‘risida gi, ―Elektron raqamli imzo t‖ о ‘g
‘risida gi, ―Elektron tijorat t
‖ о ‘g ‘risida gi va ―Elektron hujjat aylanishi t ‖ о ‘g
‘risida gi qonunlarni misol qilish mumkin.
‖
G2G moduli butun elektron hukumat tizimining asosini tashkil etib, bu modulsiz
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini davlat boshqaruvida joriy etib b о
‘lmaydi. Davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog ‘i bu modulning
moddiy-texnik va axborot-kommunikatsion asosi sifatida xizmat qiladi. Davlat
boshqaruv organlarining korporativ tarmog ‘i о ‘z ichida davlat muassasalari о
‘rtasida axborot almashinish, davlatning fuqarolar, biznes subyektlar, shuningdek,
Internet global resurslari orqali boshqa tashqi foydalanuvchilar bilan aloqalarini ta
‘minlaydi.
Munosabat va aloqalarning ushbu modul yordamida hal etiladigan asosiy
vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
davlat boshqaruv organlari va davlat muassasalarining axborot massivlari,
banklari va ma ‘lumot bazalarini yagona tizimga integratsiyalash; barcha davlat
tuzilmalarini elektron hujjat aylanishiga о ‘tkazish va uni
optimallashtirish; davlat qarorlarini ishlab chiqishni, uzatish va ijrosini nazorat
qilishni
22

optimallashtirish; hukumat resurslaridan foydalanish tezligini oshirish maqsadida
yagona
davlat portalini yaratish; davlat xizmatchilari о ‘rtasida raqobat muhitini
kuchaytirish va ularning
malakasini oshirish.
Bundan tashqari, davlat boshqaruv organlarining korporativ tarmog ‘idagi Intranet
tizimi о ‘z xususiyatlari bilan Internet tizimidan farq qilmagan holda, jamiyatni
axborotlashtirishdagi asosiy dasturiy vositalardan hisoblanadi. Bu tizimdan
foydalanishni о ‘rganish uchun davlat xizmatchisi q о ‘shimcha bilim olishi,
malakasini oshirishi zarur.
2.3. Davlat biznes uchun - G2B moduli
G2V moduli, birinchi navbatda, iqtisodiyot sohasidagi davlat boshqaruvining
amaldagi tizimini davlat va biznes tuzilmalarining umumiy ishi y о ‘lida – biznes
subyektlaridan har birining, binobarin, mamlakatning ravnaq topishi uchun
ularning tadrijiy о ‘zaro hamkorligining samarali mexanizmiga aylantirishdan
iboratdir.
Munosabatlarning ushbu modulida kuyidagilar asosiy subyekt hisoblanadi:
byudjet va soliqlarni tartibga solish, davlat organlari va tijorat tuzilmalarining о
‘zaro iqtisodiy hamkorligi, kreditlar, investitsiyalar va boshqa moliyaviy
resurslarni boshqarish, tijorat faoliyatini litsenziyalash va boshqalar.
G2V moduli quyidagilarni ta ‘minlashi lozim:
biznes tuzilmalari oldida turgan qog ‘ozbozlik va ma ‘muriy t о ‘siqlarni
bartaraf etish; davlat boshqaruvining ortiqcha b о ‘g ‘inlarini qisqartirish, tartibga
solish va hujjatlar aylanishining raqamli texnologiyalarini keng joriy etish y о ‘li
bilan biznes jarayonlarini va tranzaksiyalarni tezlashtirish, soddalashtirish va
arzonlashtirish; qonunlar va bozor talablaridan kelib chiqib, resurslarni maqsadga
y о ‘naltirib, erkin boshqarish.
Ushbu modul vazifalarini hal etish uchun biznes subyektlariga quyidagi
xizmatlarni k о ‘rsatishni nazarda tutadi:
23

kompaniyalarni davlat r о ‘yxatidan о ‘tkazish va qayta r о ‘yxatdan о ‘tkazish;
vakolatli tashkilotlardan loyiha hujjatlariga ruxsatnomalar olish va ular bilan
kelishish (ekologiya, qurilish, tabiiy resurslardan foydalanish); litsenziyalar olish
va ular muddatini uzaytirish;
yuridik maslahatlar, qonun hujjatlariga kiritilgan о ‘zgartirish-lar t о ‘g ‘risida
о ‘z vaqtida va t о ‘liq axborot olish; byudjetga (daromad, foyda, q о ‘shilgan
qiymat, y о ‘l, yer soliqlari va boshqalar) va byudjetdan tashqari fondlarga majburiy
korporativ t о ‘lovlarni amalga oshirish;
buxgalteriya, moliya, soliq va statistika hisobotlarini rasmiylash-tirish va
boshqalar.
G2B xizmatlari turli ijtimoiy guruh vakillariga y о ‘naltirilgan b о ‘lib, bu
xizmatlarning asosiy maqsadi davlat bilan bog ‘liq ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarni optimal boshqarishdan iborat.

2.3. Davlat fuqarolar uchun - G2C moduli

Davlat boshqaruvining axborot-kommunikatsiya tizimlari bugungi kunda k о ‘plab
mamlakatlar aholisi kundalik hayotiga tobora kengroq joriy etilmoqda. Davlat
tomonidan xizmat k о ‘rsatishda bu xizmat qaysi muassasa tomonidan va qanday k о
‘rinishda b о ‘lishidan qat ‘i nazar, eng asosiysi fuqarolarning idoramaidora sarson
b о ‘lishlariga barham berishdan iborat. Bu xizmatlarga quyidagilarni nazarda
tutmoq joiz:
soliq deklaratsiyalarini taqdim etish va shaxsiy t о ‘lovlar: daromad solig ‘i,
mol-mulk solig ‘i va h.k.l arni amalga oshirish; ijtimoiy ta ‘minot xizmatlaridan
foydalanish, grantlar va qarzlar olish; shaxsiy hujjatlar – pasport, haydovchilik
guvohnomasi va boshqa hujjatlarni
rasmiylashtirish; fuqarolarni doimiy yoki vaqtincha yashash joyi b о ‘yicha r о
‘yxatdan
24

о ‘tkazish, manzil о ‘zgarganligi t о ‘g ‘risida bildirishnoma berish; shikoyat va
arizalarni qabul qilish, yuridik masalahat berish xizmatlari; ish izlash va
mutaxassislarning kasb darajasini elektron test sinovidan
о ‘tkazish b о ‘yicha mehnat birjalari xizmatlari; sog ‘liqni saqlash tizimi xizmatlari
(interaktiv maslahatlar, qabulga yozish va
boshqalar); oliy о ‘quv yurtlariga kirish test sinovlari, masofadan turib о ‘qitish
usuli
bilan davlat ta ‘lim muassasalarida malaka oshirish va boshqalar; daromadlar,
dividendlar t о ‘g ‘risida axborot va maslahatlar olish; kreditlar, imtiyozlar va
litsenziyalarni online tizimida rasmiylashtirish; turli badallar, kommunal xizmatlar
haqini t о ‘lash va shularga о ‘xshash
boshqa xizmatlar.
Shuningdek, tarmoq resurslari orqali k о ‘rsatilayotgan k о ‘plab davlat
xizmatlarining о ‘ziga xos moliyaviy asosini tashkil etuvchi elektron pullar aholiga
k о ‘rsatilayotgan zamonaviy online xizmatlaridan biridir.
Shunday qilib, axborot kommunikatsiyasi tizimlarining davlat boshqaruviga keng
joriy etilishi u yoki bu formulyar, guvohnoma, ma ‘lumotnoma va hokazolar uchun
kishilarning shaxsan davlat muassasalariga kelishlari zaruriyatini ancha
qisqartiradi, istiqbolda esa bundan butunlay xalos qiladi. K о ‘plab mamlakatlar
tajribasini joriy etishning dastlabki bosqichidayoq kutilgan maqsadga – s о
‘rovlarga xizmat k о ‘rsatish tezligini oshirish va kutish vaqtini kamaytirish
hisobiga fuqarolarning davlat xizmatlaridan foydalanishini yengil-lashtirishga
erishiladi.
O zbekistonda joriy etilayotgan E-hukumat arxitekturasi quidagi ko rinishga‟ ‟
ega:

25

2.2 –rasm. E-hukumat arhitekturasi.
26

2.4. Elektron hukumat yuritishning andozalari.

Hozirgi elektron hukumat yuritishning turli xil andozalari qariyb hamma
mamlakatlarda, iqtisodiyotlarning turli sohalarida, turli xil hajmdagi korxonalarda,
shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun chiqaruvchi va
ijro hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu andozalarning umumiy -qabul qilingan
tasnifi asosiga shartli ravishda mol yetkazib beruvchi va xaridor deb nomlash
mumkin b о ‘lgan elektron hukumatning о ‘zaro aloqador tomonlari turlari q о
‘yilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron hukumatni yuritish
andozalari mol yetkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi.
Tovar yetkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi:
Davlat (Government)
Korxona (Business)
Mijoz, iste ‘molchi (Consumer)
Hamkor (Partner)
Korxona xodimi (Executive, Employee).
Andoza belgilanishi tovar yetkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan tuziladi.
Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki о ‘zbek tilida (korxona-korxona)
Business to consumer-korxona-iste ‘molchi. Andozaning qisqartirilgan belgilanishi
sotuvchi va xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va ular о
‘rtasida 2 raqam q о ‘yiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli
xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: B2B, V2S, V2R, V2YE,
S2V.S2S, V2G, G2R, G2V: (davlat - korxona) va R2G (hamkor -davlat).

Elektron hukumat andozalar tasnifi
Iqtisodning davlat sektori Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori
Yirik biznes
B2В В2G
В2Р С2G
В2Е C2G
27

В2С E2G
Shimoliy Amerika, G ‘arbiy Yevropa va Rossiya mamlakatlarida hozirgi paytda
eng keng tarqalgan elektron hukumat yuritish andozalari quyidagilar:
B2G - korxona - davlat
G2C - davlat - iste ‘molchi
C2C - iste ‘molchi - iste ‘molchi
C2B - iste ‘molchi -korxona
"Davlat -korxona" andozasi xususiyatlari.
"Ideal" holatda G2B andoza b о ‘yicha elektron hukumat yuritish tadbirkorlarning
avtomatik о ‘zaro aloqadorligini k о ‘zda tutadi. Xorijda B2B andozasi 30 yil oldin
paydo b о ‘lgan va keng tarqalgan. B2B andozasidan foydalanishning 2 k о ‘rinishi
bor:
Birinchidan : 2 yoki undan ortiq korxonalar о ‘zaro turli xil shartnomalar tuzadi.
Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda о ‘z takliflarini yuborishlari,
hisob varaqalarini qabul qilishlari va t о ‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin.
Ikkinchidan: G2B sektorida elektron hukumat yuritishning rivojlangan
tizimlarining о ‘ziga xos xususiyati b о ‘lib, korporativ axborot tizimlari bilan
integratsiya hisoblanadi. Shunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv
jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks
avtomatlashuvi masalalari yechimi ham ta ‘minlanadi.
Ichki bozor doirasida elektron hukumatning bu y о ‘nalishi bizning ishlab
chiqaruvchilar orasida yangi hukumat aloqalarini vujudga keltirishga yordam
berdi, shuningdek, materiallar va uskunalarni xarid qilish jarayoni sezilarli
darajada yengillashdi. Xalqaro darajada B2B andoza bizning ishlab
chiqaruvchilarga dunyo bozorida qatnashishga imkon beradi.
G2V andozasini qurish va muvaffaqiyatli faoliyat yuritish maqsadida m о
‘ljallangan bozor segmenti shu kabi yechimlarni qabul qilish va joriy etishga
tayyor b о ‘lishi lozim. Bozorning bu segmenti bir necha tasnifga ega b о ‘lishi
kerak. Ularning eng ahamiyatlisi quyidagilardir: hajmlilik va sig ‘imlilik. Tabiiyki,
Shimoliy Amerika, G ‘arbiy Yevropa va bizning bozorlar uchun hajm b о ‘yicha k о
28

‘rsatkichlar keskin farqlanadi. Agar B2B andoza b о ‘yicha elektron hukumat
yurituvchi Amerika kompaniyalari aylanmasi mlrd. $ tashkil etadigan segmentga
m о ‘ljallangan b о ‘lsa, bizning korxonalar bunday k о ‘rsatkichlarga xali tenglasha
olmaydilar.
Turli xil korxonalar va ishtirokchilar bozorning bu segmentida har biri о ‘z
maqsadini k о ‘zlaydi, lekin B2B andozasini tadbiq etib, undan foydalanishda
hamma yutishi mumkin. Texnologik yechimlarni yetkazib beruvchilar B2B
andozasini amalga oshirishda о ‘z mahsulotlari texnologiya va ilmlarini sotuvdan
va keyinchalik bu b о ‘yicha elektron hukumat jarayonini olib borish funksiyalarni
amalga oshirishdan yutishadi.
Belgilab о ‘tish lozimki, k о ‘p hollarda shu kabi korxonalar axborot resursining
egasi yoki t о ‘la huquqli hamkori b о ‘lib qoladi va uning faoliyatidan foyda olishda
qatnashadi. Sotuvchi - korxonalar sotuv bozorini kengaytiradilar, tovar yetkazib
berish zanjirini va sotuv bilan bog ‘liq b о ‘lgan xarajatlarni qisqartiradilar, har bir
buyurtma bilan alohida ishlash imkoniyatiga ega b о ‘ladilar. Xaridor - korxonalar
bir joyning о ‘zida tovar yetkazib beruvchilarni ham, mahsulotni ham tanlash
imkoniyatiga, mahsulotlarga narxlarni umumiy tushishiga, yuqori tezlik va xizmat
k о ‘rsatish sifatiga ega b о ‘ladilar. Hamma ishtirokchilar uchun umuman olganda
yutuq ish faoliyati rivojlanishida yangi istiqbollar vujudga kelishidadir.
Korxona - iste ‘molchi andozasining xususiyatlari .
V2S andozadan korxona о ‘z tovar va xizmatlarni bevosita yakuniy iste ‘molchiga
sotayotganida foydalaniladi. Konseptual nuqtai nazardan bu andoza oldingiga
nisbatan aniqroq va keng omma uchun tushunarliroq, shuning uchun ham hozirda u
ommaviy axborot vositalarida eng k о ‘p tarqalgan. Bu andoza doirasida
ishlaydigan yirik korxonalarga misol b о ‘lib, Amazon.com hisoblanishi mumkin, u
dunyo b о ‘yicha 30 mln.dan ortiq mijozga ega b о ‘lgan, kitoblarni ulgurji sotuvi
bilan shug ‘ullanuvchi amerika firmasi. О ‘z faoliyatini kengaytirish jarayonida
Amazon.com dunyoning istalgan mamlakatidagi iste ‘molchilarga tovar yetkazib
berishni ta ‘minlaydigan sotuv tarmog ‘ining yangi andozasini yaratdi, V2S mos
xududda t о ‘lovlarni amalga oshirish imkoniyati va Internetga ulanish masalalarini
29

yechish sharti bilan yirik shaharlar va uzoqroq hududlarda yashovchi iste
‘molchilar orasida tovar va xizmatlarga yetishishdagi farqni tenglashtirishga imkon
beradi.
B2B va V2S orasida prinsipial farq mavjud. Buni quyidagi jadvalda yaqqol k о
‘rishimiz mumkin.
Umuman olganda, elektron hukumat virtual savdo maydonchasi, deganda shunday
joy tushuniladiki, u yerda sotuvchi va xaridor о ‘rtasida shartnoma tuziladi va
moliyaviy oldi - sotti amallari о ‘tkaziladi. Virtual savdo maydonchalari 3 kо
‘rinishda bо ‘ladi.
1 xaridor tomonidan tashkil etiladigan(buer-driven);
2 sotuvchilar tomonidan tashkil etiladigan (supplier-driven yoki seller driven);
3 uchinchi shaxs tomonidan tashkil etiladigan (third-party-driven);
U yoki bu k о ‘rinishdagi elektron hukumat savdo maydonchalarini tashkil etish
odatda xaridor va sotuvchilarning shu sohadagi faoliyatiga ta ‘sir etish darajasi
bilan belgilaiadi.
Vuueg - driven k о ‘rinishdagi maydonchalar bir yoki bir necha yirik kompaniyalar
tomonidan tashkil etiladi va k о ‘pgina tovar buyuruvchilar kompaniyasini jalb
etishga qaratilgan. Savdo maydonchalarining bu konsepsiyasi yirik
kompaniyalarning sotib olish jarayonini optimallashtirish, buyurtmalarni yetkazib
berish tarmog ‘i va savdo kontaktlarini kengaytirishga b о ‘lgan ehtiyojlari bilan
bog ‘liq.
Supplier - driven k о ‘rinishidagi maydonchalar sotuvchilar tomonidan tashkil
qilinib, mijozlar sonini k о ‘paytirishga va xizmat k о ‘rsatish yoki mahsulotni sotish
b о ‘yicha xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan.
Third - party - driven k о ‘rinishidagi maydonchalar xaridor va sotuvchilarni
uchrashtirish mas ‘uliyatini oladi. Odatda, bunday maydonchalar biznesning ma
‘lum sektorida va unda b о ‘ladigan jarayonlarda yaxshi m о ‘ljal oladigan
tomonidan tashkil qilinadi. Haqiqatda bunday maydoncha tuzuvchi sotuvchi va
xaridor о ‘rtasida о ‘ziga xos dallol vazifasini о ‘taydi. Bugungi kunda virtual
30

savdo maydonchalarini tashkil etishning 3 asosiy k о ‘rinishini ajratib k о ‘rsatish
mumkin: katalog, auksion va birja.
Katalog zamonaviy axborot tizimini katta quvvatli qidiruv imkoniyatlarini
solishtirish va mahsulotni bir varakayiga bir necha parametrlar b о ‘yicha tanlashni,
narxni, keltirib berish muddati, kafolati, xizmat k о ‘rsatish b о ‘yicha ma ‘lumotlar
va boshqalarni hisobga olgan holda ishlatishni tashkil qilib beradi. Bu model
nisbatan uncha katta b о ‘lmagan tovarlar bilan tez -tez oldi - sotdi qiladigan kuchli
sotuvchi va xaridor fragmentatsiyalashini tavsiflovchi tarmoqlar uchun afzaldir.
Agar k о ‘pgina oldi - sotdilar mashhur buyurtmachilar tomonidan ma ‘lum bir
qoidalar asosida amalga oshirilsa va xaridorga sotuvchini tanlash uchun k о ‘p
mayda buyurtmachilar takliflari bilan о ‘rganib chiqish zarurati b о ‘lganida
katalogli model q о ‘l keladi va nihoyat, bu modelni talab yetarlicha aniq b о ‘lib
narxlar kamdan - kam о ‘zgarganida q о ‘llash yaxshi samara beradi.
Auksion (kim oshdi savdosi) - narxlar qayd etilmagan, balki oldi - sotdi jarayonida
о ‘rnatilgandagi savdo maydonchasi tashkiloti model. Bu model nostandart, о ‘z y о
‘nalishidagi yagona yoki sifati tez b о ‘ziluvchi mahsulotlar (xizmatlar, tovar)
narxini aniqlashga о ‘z yondashishlari b о ‘lgan kompaniyalar tomonidan sotib
olinganda yoki sotilganida ishlatiladi. Bu guruhga kamyob buyumlar, kapital
uskunalar, tovarlar, avval ishlatilgan, zaxiralar va boshqalar kiradi.
Birja shunday savdo maydonchasiki, u yerda narx talab va taklif asosida
belgilanadi va buning natijasida kuchli о ‘zgarishlarga uchrashi mumkin. Bu model
tovar va taklifni vaqtinchalik kelishuvini ta ‘minlaydi. U talab va taklifni real vaqt
davomida kelishish mexanizmini tashkil qilishni, bozor narxini aniqlashni, shu
bilan birga r о ‘yxatta olish jarayoni va oldi -sotdi о ‘tkazishni talab qiladi. Bu
model keng tarqalgan mahsulotlar uchun maqbul hisoblanadi. Birja modeli talab va
taklif notekis b о ‘lgan bozorda о ‘ziga jalb etadi. U bozor ishtirokchilari uchun
ortiqcha yoki yuqori b о ‘lgan talabni boshqarishga yordam beradi. Shuni ham aytib
о ‘tamizki, birjalar bir qancha holatlarda kompaniyalarga anonim xolda oldi - sotdi
qilishga imkon beradi, masalan, ovoza b о ‘lish sotuvchi va xaridor tutgan о
‘rnining raqobatbardoshligiga halaqit berishi mumkin b о ‘lgan oblastida u katta
31

ahamiyatga ega. K о ‘pincha virtual savdo maydonchalari bir emas, bir necha
tashkilot ishlarining k о ‘rib chiqilgan modellarini baravar ishlatishadi, qachonki,
bu holatlarda mijozlar о ‘zlarining imkoniyatlari darajasida savdo sxemalarini
tanlab olishlari mumkin. Virtual savdo maydonchalarining yana bir xarakteristik
spetsifikasi ularning maxsuslashtirilganligidir. U quyidagicha b о ‘lishi mumkin:
1 vertikal – biror bir tarmoq yoki mahsulot turiga m о ‘ljallangan;
2 gorizontal (funksional) – ma ‘lum bir biznes - jarayonlarga m о ‘ljallangan.
B2B sektorda virtual savdo maydonchalari .
Elektron hukumatning bu sektorda yuqorida keltirilgan savdo maydonchalari va
ular tashkilot modellarining deyarli hammasi ishlatiladi.
Tarixan B2B sektordagi savdo maydonchalarining I turi supplier - driven k о
‘rinishdagi maydonchalar hisoblanadi. Ular katalogli modelda tashkil qilingan. Bu
savdo maydonchasida korxona о ‘ziga uskuna -jihoz yoki boshqa tovarlar oldi -
sotdilarini t о ‘g ‘ridan - t о ‘g ‘ri buyurtmachi bilan dallollarsiz olib borishlari
mumkin. Bunday maydonchalardan foydalanuvchi firmaga misol sifatida Ciseo va
Dell Computerni olsak b о ‘ladi. Bu savdo maydonlari bir sotuvchining k о ‘pgina
xaridorlar bilan ishlashi orqali xarakterlanadi.
Oxirgi vaqtlarda B2B sektorida katalogli tizimlar yuqori sur ‘atda rivojlanayapti,
ular о ‘zida bir qancha sotuvchilarni, birja va auksion modellari bilan ishlovchi
tizimlarni birlashtiradi. Bunday savdo maydonchalari vaqtni qisqartirish, yaxshi
variantlarni qidirib topish va tanlashda, sotuvchi va xaridorlar uchun shartnomani
amalga oshirishda bir qancha afzalliklar keltirib chiqaradi. Bunda xaridorlar keng
k о ‘lamda tanlash, sotuvchilar esa k о ‘p sonli xaridorlar bilan muomala qilish
imkoniyatiga ega b о ‘ladilar. Bu afzalliklar shu tizimdan foydalanuvchilarga
proporsional ravishda о ‘sib boradi.
Shuni ta ‘kidlab о ‘tish lozimki, Rossiya savdo maydonidagi B2B sektori bugungi
kunda kelishilgan shartnomalar tartibida ishlovchi savdo - axborot tizimi b о ‘lib
hisoblanadi. Shartnomalar an ‘anaviy usulda tuziladi, chunki hozircha bu tizimlar
elektron usul bilan sharnoma tuzishni о ‘zlarida mujassamlashtirmaganlar.
32

Bu sektorda 2000 yil uchun Rossiyada izlanishlar olib boruvchi va maslahatlar
beruvchi kompaniyalar aylanmasi 25 - 45 mln. $ hajmda baholangan.
Rossiya bozorlarining B2B sektori tarkibidagi savdo maydonchalari V2S
sektoridagi chakana elektron d о ‘konlarga nisbatan tez sur ‘atlarda rivojlanmoqda.
Rossiyadagi elektron savdoning asosiy muammosi aholining sotib olish
imkoniyatini kamligi, Internetga kirishning past darajadaligi, sust natijali pochta
tizimi va rivojlangan onlayn pulli tizimining umuman y о ‘qligi hisoblanadi.
Korporativ elektron savdosi k о ‘pgina asosiy korxonalar va firmalarning
kompyuterlar bilan ta ‘minlanganligi va Internetda ishlash imkoniyatiga ega
ekanligi, yetkazib berish tizimi va t о ‘lovlarni amalga oshirish yetarlicha yaxshi y о
‘lga q о ‘yilganligi bilan xarakterlanadi.
V2S sektoridagi virtual savdo maydonchalari.
Bugungi kunda V2S sektoridagi virtual savdo maydonchalarining quyidagi turlari
mavjud:
• WEB - vitrinalar;
• Elektron dо ‘konlar;
• Elektron savdo qatorlari;
• Savdo - Internet - tizimlari;
• Auksionlar (kim oshdi savdolari).
Bu savdo maydonchalarining Rossiya bozorlaridagi asosiy xususiyatlarini kо ‘rib
chiqamiz:
WEB - vitrinalar – bu aytarli katta b о ‘lmagan WEB b о ‘limlaridir. Odatda ular
kichik biznes - kompaniyalariga tegishlidir. Bu saytlardagi savdo hajmi odatda
uncha katta b о ‘lmaydi va bir kunda bir nechtadan to о ‘ntagacha b о ‘lgan savdo
ishlarini amalga oshiradi.
WEB - vitrinalarning asosiy komponenti tovarlar va xizmat turlari qayd etilgan
kataloglar (prays - list) hamda xaridorlardan buyurtma t о ‘plash tizimidir. Saytda
t о ‘planadigan barcha buyurtmalar sotuvchilar kompaniyasining elektron pochta
manziliga yuboriladi. S о ‘ngra sotuvchi ularni odatiy biznes - tadbirlarida k о ‘rib
chiqadi. "WEB - vitrinalar shunisi bilan ajralib turadiki, ular Internet -savdoda
33

rivojlangan boshqaruv tizimiga ega emas. Biroq vitrinalarni tashkil etish yuzasidan
mavjud qarorlar WEB - katalogga EXSEL -jadvallar va elektron pochtalardangina
foydalangan holda osonlikcha о ‘zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Natijada bu
ish maxsus tayyorgarlik talab qilmaydi va buni menejer WEB -dizayner va
programmist yordamisiz ham bajarish mumkin, Shu tufayli bu kabi tizimlar ishlab
chiqarish va ekspluatatsiyada arzon tushadi. WEB - vitrina tashkil etishning
hozirgi narxi 99-200 $, uni kuzatib borish esa oyiga 50 $ dan t о ‘g ‘ri keladi.
Elektron d о ‘konlar – bu kichik va о ‘rta biznes kompaniyalarining savdo
saytlaridir. Ular WEB - vitrinalarga nisbatan kattaroq hajmdagi savdoga m о
‘ljallangan va shunga yarasha nisbatan murakkabroq tizimga ega.
Internet- d о ‘kon 3 qismdan iborat:
1 virtual savdo zali: u о ‘zida vitrina, katalog, tovarlar r о ‘yxati, buyurtmani
hujjatlashtirish tizimi, d о ‘kon va savdo kompaniyasi haqidagi ma ‘lumotlar va
boshqalarni mujassamlashtiradi.
2 virtual bloki-Internet d о ‘konning menejerlar ishlaydigan qismi. Shu blok
orqali Internet -d о ‘konni boshqarish amalga oshiriladi, ya ‘ni ma ‘lumotlar
bazasidan eski tovarlarni о ‘chirib tashlash yoki bazaga yangi tovarlar haqidagi ma
‘lumotni kiritish, tovarlar katalogini konfiguratsiyalash, narxini belgilash, tovar
narxini chegirish, dilerlar yoki doimiy xaridorlar uchun turli diskant sxemalar,
shuningdek Internet -d о ‘kon ombori holati nazorat qilib turiladi. Undan tashqari,
menejer interfeys boshqaruvi orqali Internet - d о ‘kon omborini t о ‘ldirish uchun
yangi tovarlar olishga buyruq berish, tovarlar va xaridorlar haqidagi turli statistik
ma ‘lumotlar olish imkoniyatiga ega b о ‘ladi.
3 ma ‘lumotlar bazasi-tovarlar, buyurtmalar, xaridorlar haqidagi barcha ma
‘lumotlar t о ‘planadigan omboridir. Shuningdek, unda Internet - d о ‘konning
hamma y о ‘nalishlari, buyurtmalarini olish - sotishni tashkil qiluvchi biznes
qoidalarning barcha turlari mavjud.
Internet - d о ‘konlar barcha savdo - sxemalaridan foydalanishi mumkin:
34

• t о ‘g ‘ridan -t о ‘g ‘ri ombordan savdo qilish; buyurtmalar qabul qilish;
tashkilotlar va alohida shaxslar bilan savdo qilish; xizmat turlari, ma ‘lumotlar
bilan savdo qilish va h.k.
• elektron d о ‘konlarning narxi uning xususiyatlari, tashkil etilishi va kuzatib
borilishiga qarab, WEB - vitrina bahosidan bir-ikki pog ‘ona yuqori b о ‘lishi
mumkin;
• elektron savdo qatorlari - WEB tarmoqlar, ya ‘ni ularda birdaniga bir nechta
WEB - vitrinalar, Internet d о ‘konlar joylashgan, xaridorlarga qulay b о ‘lishi uchun
d о ‘kon va vitrinalar integratsiyalashgan kataloglar va interfeyslarga ega b о ‘lishi
mumkin.
Savdo Internet tizimlari (SIT) – elektron hukumatning maxsus tizimlari b о ‘lib,
yirik savdo kompaniyalari, korporatsiyalar, xoldinglar, ishlab chiqarish
korxonalarining ta ‘minot va mahsulotni sotish b о ‘limlari mehnat unumdorligini
oshirishga xizmat qiladi.
Bu tizim Internet - d о ‘kondan о ‘zining avtomatlashtirilgan savdo tizimi bilan
bevosita aloqasi, korxona resurslarini boshqara olishi va shu bilan
kompaniyalarning tashkil topib b о ‘lgan biznes jarayoni qatoriga о ‘tgani bilan
ajralib turadi.
Ishlab chiqaruvchi SIT tarkibidagi tizimlarni о ‘zining distribyutor va reseller
tarmog ‘i orqali, distribyutor esa, о ‘zining dillerlik tarmog ‘i orqali boshqarishi
mumkin.
Maxsuslashtirilgan SIT tarmoqlari korporatsiyalarni xom ashyo, materiallar va
yordamchi materiallar bilan ta ‘minlashni uzluksiz tashkil etish maqsadida yirik
ishlab chiqarish korxonalari va korporatsiyalar, xoldinglar tomonidan katta talabga
ega.
Auksion – WEB-sayt, bunda istagan talablar xohlagan tovarni о ‘zi belgilangan
boshlang ‘ich narx orqali sotuvga q о ‘yishi mumkin. Belgilangan muddat
tugagach, sotuvchi shu tovar uchun eng yuqori narx taklif etgan xaridor bilan bog
‘lanishi va an ‘anaviy tarzdagi savdo - sotiq ishini amalga oshirishi mumkin.
35

Shunday qilib, muxtaram tinglovchi, biz bu bobda sizlarga bir nechta
soddalashtirilgan, ammo Elektron hukumat haqida amalda q о ‘llash uchun imkon
qadar yetarli ma ‘lumot berdik.

2.5. Elektron hukumat modelining asosiy k о ‘rinishlari

Elektron bozorda marketingni yuritishning xususiyatlarini tavsiflashdan oldin shu
paytgacha shakllangan elektron biznes asosiy tushunchalarini aniqlashtirib olish
zarur.
Kompyuter tizimlari samaradorligini oshirish va tarmoq texnologiyalarining
mukammallashtirilishi yangi iqtisodiy faoliyat turi - elektron biznesning
shakllanishiga olib keldi. Elektron biznes - biznesning о ‘ziga xos turi b о ‘lib,
axborot texnologiyalarini ishlab chiqarish, savdo va tovarlar va xizmatlarni
taqsimlash jarayonlariga ma ‘lum ma ‘noda tadbiq qilish orqali amalga oshiriladi.
Elektron biznes asoslarini k о ‘rib chiqish о ‘rganilayotgan fan sohasi kalit
tushunchalar va ta ‘riflarni shakllantirishdan boshlash maqsadga muvofiq. Bugungi
kunda ishlatilayotgan ta ‘rif va traktovkalar ularning mualliflarining mutaxassis
tayyorgarligi va orttirilgan tajribasiga mos kelib, iqtisod sohasidagi voqealarni
faqat qisman qamrab oladi va bir qancha nuqtai nazarlarni о ‘zida aks ettiradi.
Masalan, IBM kompaniyasi mutaxassislarining ta ‘rifiga k о ‘ra "Elektron biznes -
bu asosiy biznes jarayonlarni Internet texnologiyalar orqali amalga oshirish".
Internet biznes ensiklopediyasining ta ‘rifiga k о ‘ra esa u foyda olish maqsadida
ichki va tashqi aloqalarni amalga oshirish uchun global axborot tarmoqlarining
imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday biznes faoliyat. Bu ta ‘riflar Internet
tarmog ‘ining rivojlanishi va amaliy q о ‘llanishi nuqtai nazaridangina iqtisod
sohasida yuz bergan jarayonlarni aks ettiradi. Shubhasiz, milliy, shaxsiy va
korporativ kompyuter tarmoqlarining yagona Internet tarmog ‘iga birlashishi
elektron biznes rivojlanishi va mustahkamlanishi jarayonlariga sezilarli ta ‘sir k о
‘rsatgan. Lekin ma ‘lum doiradagi masalalarni yechish uchun Internet tarmog ‘i
tomonidan taklif qilinadigan usullar majmuasi sifatida elektron biznes savollarini
36

umumiy yoki elektron marketing savollarining qisman k о ‘rib chiqilishi perspektiv
deb hisoblab b о ‘lmaydi. Chunki tizimning maxsus texnik xususiyatlari iqtisodiy
jarayonlarning obyektiv tasvirini aniqlab berishga imkon bermaydi.
Global tarmoq iqtisodiyoti xususiyatlarini tahlil qilish va tashkilot, korxonalarning
elektron biznes sohasidagi tajribasini о ‘rganish bilan yangi kategoriyalar va
tushunchalarning о ‘zaro ta ‘siri hamda b о ‘ysunish darajasini aks ettiruvchi
modelni tuzish va bugungi kun talablariga mos keladigan ta ‘riflarni shakllantirish
mumkin. Model asosida u yoki bu biznes faoliyati shakliga mos biznes jarayonlar -
biznes, hukumat, savdo, marketing turadi. Bunda YUNIDO ta ‘rifiga k о ‘ra
elektron biznes q о ‘llanishining t о ‘rt bosqichi - marketing, ishlab chiqarish, savdo,
t о ‘lovlar e ‘tiborda tutiladi. Axborot, kommunikatsiya texnologiyalari va
tizimlarini q о ‘llash darajasi chegara ( о ‘lchov) b о ‘lib, u b о ‘yicha biznes
(hukumat, savdo) ni elektron deb hisoblasa b о ‘ladi.
XXI asr boshida elektron biznesni axborot, telekommunikatsion texnologiya va
tizimlarni q о ‘llash orqali biznes jarayonlarni amalga oshirish deb tushunish kerak.
Ammo biznes jarayonlarning bir qismi innovatsion texnologiyalarni ishlatmasdan
amalga oshirilmoqda. Bu esa "biznes" va "elektron biznes" tushunchalarini
mustaqil kategoriyalar sifatida ajratishga imkon beradi, lekin ular orasidagi farq
asta-sekin y о ‘qolib bormoqda.
Korxonaning masalalarida zamonaviy texnologiyalar elektron biznes modelida
elektron marketingni zamonaviy biznes asosi sifatida qarashga imkon beradi.
Bunda marketing masalalari shunchalik muhim va katta hajmga egaki, k о ‘p
hollarda an ‘anaviy marketing faoliyati - biznes tahlil (BI - Business Intelligence),
iste ‘molchilar bilan aloqalarni boshqarish (CRM - Customer Relations
Management), ta ‘minot zanjirlari boshqaruvi (SCM - Supply Chain Management),
bilimlarni boshqarish (KM - Knowledge Management) axborot texnologiya
vositalari orqali amalga oshiriladi.
Elektron biznes paydo b о ‘lishining birinchi xabarchisi XX asr oxirlari ancha qisqa
davr ichida biznes shakllarining sezilarli transformatsiyasi b о ‘ldi. 70 yillar oxiri
80 yillar boshlarida iste ‘molchilarni arzon tovar va xizmatlar bilan ta ‘minlay
37

olgan yapon ishlab chiqaruvchilarining yutug ‘i bilan tugagan ommaviy ishlab
chiqarish davri sifat davriga almashdi. Bu davrda asosiy masala ishlab
chiqarilayotgan mahsulot sifatini k о ‘tarish b о ‘lgan. Buning uchun tashkilot ichki
samaradorligini belgilab beruvchi zamonaviy usullar va texnologiyalar ishlab
chiqilgan hamda tadbiq etilgan. Ularga boshqalaridan tashqari korporativ axborot
tizimlari sinfi ERP (Enterprise Resource Planning) - tashkilot resurslari
rejalashtirish ham qarashli. Lekin bu davr ham о ‘tdi, chunki iste ‘molchi
mahsulotga nisbatan о ‘zining fikrini shakllantirdi. Endi mahsulot nafaqat arzon va
sifatli b о ‘lishi, balki xaridorning о ‘ziga xos talablariga mos kelishi kerak. Buni
amalga oshirishda birinchi о ‘rinda yagona axborot fazosini tashkillashtirishning
vositasi sifatida Internet namoyon b о ‘ladi. Internet tarmog ‘i ishlab
chiqaruvchilarga k о ‘p sonli iste ‘molchilar va ularning har xil talablari tomon y о ‘l
ochdi hamda mijozlarga о ‘z buyurtmalarini korxonani boshqarish tizimiga
kiritishga imkon yaratdi. Bu holat CSRP (Customer Synchronized Resource
planning) - xaridor bilan о ‘zaro ta ‘sir doirasida resurslarni rejalashtirish
standartiga asoslangan boshqarish tizimi rivojlanishining yangi bosqichiga olib
keldi.
Shunday qilib, elektron biznes biznesning yangi shakli sifatida о ‘z biznes
jarayonlarini rivojlangan ichki va tashqi texnik infrastrukturasi bilan
standartlashtirgan strukturalashtirilgan korxona va tashkilotlar asosida shakllana
boshladi. Biznes shakllarining transformatsiyasi tarixan birin ketin rivojlangan,
lekin hozirgi kunda bir vaqtning о ‘zida mavjud b о ‘lgan bozorning uch asosiy
modeli paydo b о ‘lishiga olib keldi. Birinchi model ishlab chiqaruvchi bozori
deyilib, unda hukmron о ‘rinni ishlab chiqaruvchi egallaydi. Aynan u, qaysi tovar,
qanday hajmda, qanday narxda ishlab chiqarish, kimga va qayerda uni taklif qilish,
iste ‘molchilarga tovarning mavjudligi va xarakteristikalari xaqida qanday xabar
berishni belgilaydi.
K о ‘pchilik an ‘anaviy korxonalar Internet inqilobini qabul qilishga qodir emas b о
‘lib chiqdilar. Ular elektron biznesni yuritish uchun barcha kerakli resurslarga ega
b о ‘lsalar ham о ‘zlari uchun yangi biznes sohasini о ‘zlashtirishda hal qiluvchi
38

qadamni amalga oshirmayaptilar. Ba ‘zilar biznes va sanoat inqilobiga ega
jamiyatga ta ‘sir qilish k о ‘lami b о ‘yicha internet inqilobini taqqoslaydilar. Bu
inqilobdan korxonalar, tashkilotlar va iste ‘molchilar ham foydaga ega b о ‘ladilar.
Korxona uchun elektron biznes foydasini quyidagicha k о ‘rsatish mumkin:
• Elektron biznes bozor chegaralarini kengaytiradi. Korxona xatto katta b о
‘lmagan sarmoya bilan mijozlarga global k о ‘lamda xizmat k о ‘rsatishi mumkin.
1997 yildayoq aviaqurilish giganti Boeing kompaniyasi о ‘z ta ‘minotchisi sifatida
kichik Venger firmani tanladi. U nafaqat buyurtmani sifatli bajardi, balki
uskunalarni vaqtida va ancha arzon narxda yetkazib bera oldi. Bu aloqa elektron
tender orqali amalga oshirilgan.
• Elektron biznes axborotni olish, qayta ishlash va saqlash kechikishlarini
kamaytiradi. Shu bilan administrativ xarajatlarni pasaytiradi.
• Elektron biznes korxonalarga tor doira mutaxassisligida faoliyat yuritishga
imkonberadi.
• Elektron biznes zaxiraning kamayishi xisobiga q о ‘shimcha xarajatlarni
sezilarli pasaytirishga imkon beradi. Mijozning aniq sо ‘rovidan sо ‘ng ishlab
chiqarish boshlanadi.
• Elektron biznes umumiylashtirilishi buyutmaga asosan ishlab chiqarishga
imkon yaratadi. Bu bilan korxonaning raqobat qilish imkoniyatlarini oshiradi.
• Biznes jarayonlarning tezlashishi korxonaning barcha ishchilari
unumdorligini sezilarli darajada oshirishga imkon beradi.
• Vaqtning real k о ‘lamida interaktivlik muvofiqlikning mumkinligi.
Internetda aloqa ikki tomonlama b о ‘lib, real vaqtda yuz beradi va axborot
tizimlari muvofiqligi bilan ta ‘minlanadi. Bu marketing qarorlarini qabulqilishda
prinsipial jihatdan muhim hisoblanadi. Bu xususiyatlar marketologga real vaqtdak о
‘pgina muammolarni (masalan, narx belgilash) hal qilishga imkon beradi.
• Elektron biznes texnologiyalari mijozlar bilan о ‘zaro aloqalarni
operativligini oshirishga, mijozlarning katta soni bilan bir vaqtning о ‘zida ishlash
imkoniyati, mijozlar bilan paralell muloqot qilish imkoniyatigay о ‘l ochib beradi.
39

• Bundan tashqari hamkorliklar imkoniyatlarini kengaytirish, ta ‘minotchilar
va mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlar о ‘rnatish, axborotdan erkin
foydalanishni kengaytirish v.h.larni foydaga kiritish mumkin.
Elektron biznes iste ‘molchilarga quyidagicha foyda keltiradi:
• Iste ‘molchiga qulay b о ‘lgan ixtiyoriy vaqtda, tanaffuslarsiz va dam olish
kunlarisiz 24 soat xizmat k о ‘rsatish;
• Tovar, ta ‘minotchilar, narxlar, sifat v.b. parametrlar tanlovini kengaytirish;
• T о ‘liq va о ‘z vaqtida axborot olish imkoniyati;
• Takliflarni taqsimlash va boshqa iste ‘molchilar bilan axborot almashinish
imkoniyati.
Elektron biznes jamiyat uchun ham ma ‘lum bir foyda keltiradi:
• Uyda ishlash imkoniyati. Uydan turib xarid qilish transport oqimi va u bilan
bog ‘liq muammolarni kamaytirishi mumkin.
• Nisbatan arzon narxlarda tovar sotib olish imkoniyati fuqarolar hayoti
sifatini oshiradi.
• Qishloq yerlarida yashovchilar yirik shaharlarda yashovchilar bilan birdek
tovar, xizmat va axborotdan erkin foydalanish imkoniyatiga ega.
• Elektron biznes turli ijtimoiy xizmatlar, masalan, ta ‘lim bilan ta ‘minlaydi.

Bugungi kunda respublikamizda elektron hukumat sohasi joriy etilgan loyihalar
mazmuni quyida keltirilgan:
GOV.UZ - Internet tarmog`idagi O`zbekiston Respublikasining Hukumat portali
aholi, biznes vakillari va tashkilotlarga hukumat va davlat organlarining faoliyati
bo`yicha ma ‘lumotlarga kirish imkoniyati sharoitlarini yaxshilash hamda aholi va
davlat tashkilotlari o`rtasida o`zaro aloqadorlik samaradorligini ta'minlash
maqsadida yaratilgan.
Hukumat portali foydalanuvchilar uchun ―bir darcha tamoyili asosida davlat‖
axborot resurslari va interaktiv davlat xizmatlariga integrallashgan kirish
imkoniyatini ta'minlaydi.
40

Portalda ―Davlat-fuqaroga (G2C), ―Davlat-tadbirkorga (G2B) va ―Davlatchet‖ ‖
el fuqarosiga (G2F) modullariga mansub bo`lgan 100dan ortiq axborot bo`lim va
‖
bloklar yaratilgan.
Mobil Internet foydalanuchilarini jalb etish maqsadida Hukumat portalining mobil
versiyasi (m.gov.uz) ishlab chiqildi va ishga tushirildi. Ushu versiyada aholi uchun
eng muhim va foydali ma'lumotlar jamlangan. Shuningdek, mamlakatimizda
o`tayotgan voqealar to`g`risida aholiga operativ tarzda ma'lumotlarni taqdim etish
maqsadida Android, iOS va Windows Mobile platformalarida Hukumat portalining
mobil ilovalari ishlab chiqildi.
O`zbekiston Respublikasining Hukumat portali davlat hokimiyati organlari
faoliyatining funksional jarayon va tartibini qo`llab-quvvatlovchi, davlat
hokimiyati va boshqaruvi organlarining elektron hamjihatlik infratuzilmasi tizimini
tashkil etuvchi qism hisoblanadi.
Nis.uz idoralararo avtomatlashtirilgan axborot tizimini Davlat idoralarida axborot
kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlarini taqdim etish, joriy etish va
rivojlantirish hamda ularni tahlil etish bilan bir qatorda, axborot kommunikatsiya
texnologiyalari tizimida mavjud muammolarni hukumat doirasida bartaraf etish va
rivojlantirishdan iborat.
Axborot tizimining vazifalari quyidagilar:
• Davlat idoralarida axborot kommunikatsiya texnologilarini joriy etish va
rivojlantirish hamda ma ‘lumotlarni qayta ishlash va jamlash;
• Davlat idoralarida axborot kommunikatsiya texnologiyalari rivojini tahlil
etish va ular tomonidan taqdim etilgan hisobotlarni bir shaklga keltirish;
• Davlat idoralariga ma ‘lumotlarni taqdim etishda imkoniyat yaratish,
GOV.UZ hukumat portaliga ularni joylashtirish va tizimda saqlash.
Nis.uz axborot tizimining tub mohiyati shundan iboratki, davlat idoralari
tomonidan tizimga kiritilgan ma ‘lumotlardan yuqori tashkilotlar - Vazirlar
Mahkamasi, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Apparati va h.k. ham
foydalanishlari mumkin, bunda ushbu ma ‘lumotlarni davlat idoralari tomonidan
qog`oz shaklida taqdim etish extiyoji qolmaydi.
41

E-KOMMUNAL.UZ - 2012 yil mart oyida Markaz tomonidan tashkil etilib, ishga
tushirilgan Kommunal ho`jaligi va turar - joy fondi Portali n i internet tarmog`ida
ekommunal.uz, kommunal.uz va ek.uz manzillari orqali ko`rish mumkin. Mazkur
portal kommunal xizmatlar ko`rsatuvchi tashkilotlar faoliyatini jamoatchilik
tomonidan nazorat qilish, iste ‘molchilarni kommunal sohasidagi interaktiv
xizmatlar bilan ta ‘minlash, kommunal xizmatlar bo`yicha to`lovlarni amalga
oshirishga xizmat qiladi.
Ushbu portal fuqarolarni tezkor ravishda kommunal sohasida faoliyat yurituvchi
tashkilotlar va davlat organlariga murojaat berishida, shuningdek, berilgan
murojaatlar bo`yicha ko`rilgan chora-tadbirlarning bajarilishini kuzatish imkonini
beradi. Agar murojaat bo`yicha ko`rilgan chora-tadbirlar portal foydalanuvchisini
qoniqtirmasa, portal murojaatning tarixini ko`rish imkonini – ya ‘ni murojaat
tushgan kundan boshlab ko`rilgan chora-tadbirlar natijasini nazorat organlariga
taqdim eta oladi. Bundan tashqari, portalning asosiy vazifalaridan biri bu
kommunal xizmatlar bo`yicha to`lovlarni o`z vaqtida onlayn tizim orqali oshirish
va to`lovlar bo`yicha hisob varaqasi holatini tekshirish imkoniyatini beradi.
MY.GOV.UZ - O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil
30 dekabrdagi ―Interaktiv davlat xizmatlari ko`rsatishni hisobga olgan holda
Internet tarmog`ida O`zbekiston Respublikasining Hukumat portali faoliyatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida gi 378-son Qarori ijrosi‖
sifatida, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali , (Yagona portal), yaratildi va
2013 yil 1 iyulda Internet tarmog`ida ishga tushirildi.
Ushbu axborot resursining maqsadi – foydalanuvchilar, va birinchi navbatda,
tadbirkorlik sub'eklari uchun davlat xizmatlari haqidagi ma'lumotlarni olish
bo`yicha keng imkoniyatlarni yaratib berish hamda ―bir darcha tamoyili asosida
‖
davlat xizmatlarini taqdim etishdan iborat.
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali xizmatlarni Internet tarmog`i orqali
taqdim etishni o`zida mujassamlashtiradi, ya'ni, foydalanuvchi, respublikaning
istalgan nuqtasidan va istalgan vaqtda, tanlagan interaktiv xizmatlardan
foydalanish imkoniyatiga ega.
42

Kechagina, biz hukumat bilan o`z joyimizdan turmasdan turib muloqot qilishni
tasavvur ham qila olmas edik, endilikda esa, Yagona portal, ya'ni, Internet
tarmog`idagi sayt orqali, foydalanuvchi shikoyatlar, takliflar yoki boshqa
murojaatlarini onlayn tarzda jo`natishi mumkin. Bundan tashqari, Yagona portal
yordamida bir tomonlama va ikkitomonlama turdagi interaktiv davlat xizmatlari
hamda davlat organlari tomonidan ko`rsatiladigan tranzaksion turdagi xizmatlarni
olish imkoniyati mavjud.
Hozirgi kunda Yagona portal quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi:
• davlat organlari va xizmatlari haqidagi ma'lumotlarni olish;
• davlat xizmatlarini olish uchun lozim bo`lgan murojaat va boshqa hujjatlarni
elektron shaklda to`ldirish;
• davlat xizmatini ko`rsatish uchun murojaat yo`llash;
• davlat xizmatini ko`rsatish uchun yo`llangan murojaatni ko`rib chiqish
jarayoni haqidagi ma'lumotlarni olish;
• davlat xizmatlari natijalarini olish;
• tadbirkorlik sub'ektlarini ro`yxatdan o`tkazish va h.k.
Bugungi kunda, 300 dan ortiq davlat muassasalari va tashkilotlari Yagona portalga
ulangan va portal orqali 150 dan ortiq davlat xizmatlari ko`rsatilmoqda.
UZINFOCOM markazi davlat organlarining ma ‘sul xodimlari uchun davlat
boshqaruvida AKTni rivojlantirish va tadbiq etish masalalari hamda Yagona
portalning quyidagi yo`nalishlari bo`yicha mutahassis maslahatlari berib keladi:
• Davlat organlarining Yagona portal bilan o`zaro aloqadorligi, interaktiv
xizmatlarni joriy etish hamda ularni Yagona portal bilan integratsiya qilish;
• Davlat organlari tomonidan Yagona portalda taqdim etilayotgan xizmatlar
haqidagi ma'lumotlarni kiritish hamda davlat organlari haqida umumiy
foydalaniladigan va bog`lanish uchun ma'lumotlarni to`ldirish;
• Davlat organlarini Hukumat portali (www.gov.uz) bilan o`zaro bog`liqligi,
hamda Hukumat portalida joylashtirish uchun taqdim etiladigan ma'lumotlar
borasidagi hamkorlik;
43

• UZINFOCOM markazi loyihalarida Yagona identifikasiya tizimi ID.UZ
orqali ro`yxatdan o`tish masalalari.
ID.UZ – Yagona identifikatsiya tizimi d an ro`yxatdan o`tgan foydalanuvchilarni
ID.UZ tizimidagi login va parolari orqali OpenID texnologiyasini
qo`llabquvvqtlovchi turli xil saytlarda va axborot resurslarida identifikatsiya qilish
imkonini beruvchi xizmatdir.
Sayt egalari (tashqi tizimlar) uchun ID.UZ bu:
• Sizning foydalanuvchilaringiz ID.UZ tizimidagi akkaunti orqali
avtorizatsiyadan o`tishini ta ‘minlash maqsadida, tizimga erkin holatda ulanish
imkoniyati;
• Foydalanuvchilarning ro`yxatini shakllantirish, ularni ro`yxatdan o`tishini
tashkillashtirish, ma ‘lumotlarni qayta tiklash va ularning to`g`ri ekanligini
tekshirish kabi jarayonlarga vaqt va mablag ‘lar sarflashning kerak emasligi;
• Xavfsizlikka qo ‘yilgan turli talablarni inobatga olgan holda,
foydalanuvchilarni turli usullar bilan autentifikatsiya qilish;
• Ma ‘lumotlarning asl ko`rinishda bo`lishiga qo`yilgan turli talablarni
inobatga olgan holda, foydalanuvchilarning turli maqomlarga ega ekanligi; 
Foydalanuvchilarning yagona identifikatorining qo`llanishi, turli ma ‘lumot
tizimlari o`rtasida o`zaro aloqani yaratish imkonini beradi.
Foydalanuvchilar uchun ID.UZ bu:
• Siz ko ‘plab saytlardan ro`yxatdan o`tishingiz va turli login va parollarni
eslab qolishingiz shart emas;
• O`z to`g`ringizdagi ma ‘lumotlarni bitta tizimda o ‘zgartirishingiz bilan, bu
ma ‘lumotlar barcha siz foydalanayotgan tizimlarda avtomat tarzda o`zgaradi;
• Yuqori darajadagi xavfsizlik va ishonchlilik: turli usullar bilan ma
‘lumotlaringizni tiklash, ma ‘lumotlar to`g`ri ekanligini bir necha bosqich orqali
tekshirish imkoniyati, shaxsiy ma ‘lumotlarning
• yagona joyda xavfsiz holatda saqlanishi, harakatlar tarixini ko ‘rish va tahlil
qilish imkoniyati;
44

• Elektron Hukumat tizimlariga, jumladan Yagona interaktiv xizmatlar
portaliga krirish imkoniyatini yaratadi.
ID.UZ tizimi nafaqat UZINFOCOM Markazi loyihalariga balki OpenID
texnologiyasini qo`llab quvvatlovchi barcha istalgan saytlarda avtorizatsiyadan
o`tish imkonini beradi. Ular orasida:
• Gazeta.uz
• Soliq.uz
• Natlib.uz
• Lex.uz
• va yana 100 dan ortiq saytlar bor
2.6. Android App Book maker dasturini ornatish va undan foydalanish
Android App Book Maker PC dasturi Android platformasidagi qurilmalar uchun
ilovalardan tashkil topgan electron qollanmalarni yaratish uchun mo ‘ljallangan.
Bu dastur yordamida yaratilgan electron qollanmalar apk formatida
generatsiyalanadi va bu fayildan Android operatsion tizimi o ‘rnatilgan barcha
smartfon va planshetlarda foydalanish mumkin. Dastru yordamida hatto kitoblarni
varaqlashda 3-D effektlarini ham hosil qilish mumkin. Bugungi kunda Android
platformasi uchun yaratilgan electron kitoblarni 70% dan ortiq ‘I aynan App Book
maker dasturi yordamida yaratilgan. Ushbu bitiruv ishida Android Book App
Maker 3 dasturidan foydalanilgan. Dasturni o ‘rnatish uchun avvalom bor
internetdan Android+Book+App+Maker+3.3.0.0.exe dasturi yuklab olinadi.
Songra tizimni so ‘rovlariga javob berib, ketma-ketlik asosida dastur o ‘rnatiladi.
Dastur o ‘rnatilib ishga tushirilgandan so ‘ng ekranda quyidagi tasvir paydo bo
‘ladi:
45

2.4. – rasm. Dastur asosiy oynasi ko ‘rinishi.
Yangi electron kitob yaratish uchun ―Kniga menusidan ― Sozdat novuyu knigu‖ ‖
menusi tanlanadi. Bu menyuda foydalanuvchi yangi kitobni yarata oladi/

2.5. – rasm. Dasturni ―Kniga oynasi ko ‘rinishi.
‖

Yaratiladigan kitob parametrlarini kiritish talab qilinadi. Bu parametrlar ―Vvod
informatsii o novoy knige menyusida amalga oshiriladi. Bular quyidagilar:
‖
• Kitobni nomi (Nazvaniy);
46

• Muallif haqida ma ‘lumot (Avtor);
• Kitobni janri (Janr);
• Kitobni shifrlash (Shifrovanie);
• Kitobni varaqlash yo ‘nalishi (Napravlenie).
Dastrudagi oynani korinish quyida keltirilgan.

2.6. – rasm. Dasturni kitob haqida ma ‘lumot kiritish oynasi ko ‘rinishi.

2.7. – rasm. Dasturni kitob haqida ma ‘lumotni kiritish oynasi ko ‘rinishi.
47

APP Book maker dasturi electron kitoblar uchun txt va Word dasturida yaratilgan
doc, docx formatlaridagi matnlarni qabul qila oladi. Buning uchun foydalanuvchi
olinadigan matnni turi va fayl nomini quidagi ―Import tekstovix faylov, glav I
kodirovka menyusidan oynada ko ‘rsatilgandek tanlashi lozim. ‖

2.8. – rasm. Matnni va boblarni tanlash menyusi.
Keyingi bosqichda dastur tomonidan ―Kitob haqida kirish ma ‘lumoti ni kiritish
‖
menyusida kitob haqida umumiy ma ‘lumotlar bilan birga qo ‘shimcha tarzda
muallifning Web sahifasi va yaratilayotgan kitobning qisqacha annotatsiyasi
(bayoni) kiritiladi.
48

2.9. – rasm. Kitob haqida qo ‘shimcha ma ‘lumot kiritish oynasi ko ‘rinishi

Electron kitob haqida ma ‘lumotlar kiritilgandan so ‘ng ―Sozdat knigu kak
prilojenie dlya android menyusida dasturning shifrlangan electron kaliti yoli va‖
paroli kiritiladi. Agar yangi kalit generatsiyalash zarurati tug ‘ilsa ―Sozdat novoe
hranilishe klyuchey bandi tanlanadi va pastki menyuda ―Dalee tugmasi bosiladi.
‖ ‖
2.10. – rasm. Kitob haqida qo ‘shimcha ma ‘lumot kiritish oynasi ko ‘rinishi
49

2.11. – rasm. Kitob haqida qo ‘shimcha ma ‘lumot kiritish oynasi ko ‘rinishi
So ‘ngi bosqichda dastur tomonidan electron qollanmani generatsiyasi amalga
oshirilgandan song uni apk formatda komputerni hotira qurilmasiga saqlab qoyish
uchun hotira qurilmasini adresi ko ‘rsatilad va apk fayli saqlab qo ‘yiuladi. Bu
jarayonni ifodalovchi oynani korinishi quidagi rasmda keltirilgan.
2.12. – rasm. Generatsiya qilingan faylni saqlash.
50

Electron kitoblarni Windows operetsion tizimidagi dastur yordamida hosil
qilingandan so ‘ng uni *.apk faylini android qurilmasini komputerga ulab o
‘rnatilgan tartibda qurilmaga o ‘tkaziladi va o ‘rnatiladi. Electron kitobni ko
‘rinishi va ishlashini Windows muhitida korisb tekshirish uchun maxsus android
platformasini emulyatsiya qila oladigan dasturlarni komputerga o ‘rnatish kerak.
Bunday dasturlar virtual android dasturlari deyiladi.

51

III BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI

Zamonaviy axborot kommunikatsiya tizimlaridan, jumladan axborot va kompyut е r
t е xnologiyalari, raqamli va k е ng formatli t е l е kommunikatsiyalar, Int е rn е tni
nafaqat oliy o ‘quv yurtlari, koll е j, lits е y, maktablarda balki har bir oilada joriy
etish kundan-kunga rivojlanib bormoqda. Aynan zamonaviy aloqa va axborot
t е xnologiyalarini k е ng ko ‘lamda rivojlantirish mamlakatimiz va jamiyatimizning
taraqqiyot darajasini ko ‘rsatadigan m е zonlardan biri bo ‘lib qolmoqda.
Axborot - kommunikatsiya t е xnologiyalari asosida axborotni uzatish, qabul qilish,
saqlash, qayta ishlash, axborot matnini yozish, qog ‘ozga chiqarish, nusxalarini ko
‘paytirish kabi jarayonlar bir qancha t е xnik vositalar (zamonaviy kompyut е rlar,
pri е nt е rlar, ks е rokopiyalar, mobil aloqa vositalari, t е l е vid е niya, radio va b.)
yordamida amalga oshiriladi. Albatta axborot t е xnologiyalarining rivojlanishi bir
qancha qulayliklar va imkoniyatlar yaratsada, shu bilan bir qatorda inson hayoti va
sog ‘ligi uchun zararli va xavfli bo ‘lgan turli xil omillarni k е ltirib chiqaradi.
Xalqaro axborot r е surslaridan foydalanish bo ‘yicha mutlaqo yangi imkoniyatlar
yaratilayotgan bir vaqtda, ushbu tizimda ishlatiladigan t е xnik vositalardan xavfsiz
foydalanishni ham bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
• Stol imkoni boricha katta bo ‘lishi lozim. Bu asosiy shartdir, chunki agar
barcha moslamalarni o ‘rnatish uchun joy kamlik qilsa, ergonomika to ‘g ‘risida
eslamasa ham bo ‘ladi. Stolning balandligi qorin o ‘rtasi bilan bir sathda bo ‘lishi,
oyoqlar polda tekis turishi, bo ‘ksa pol bilan parallel bo ‘lishi, gavda esa tik holatda
bo ‘lishi kerak.
• Shuningdek, stol qancha og ‘ir bo ‘lsa, shuncha yaxshi. Stol qimirlamay,
mahkam turishi kerak, chunki vibratsiya – texnika dushmandir. 2ta stolni to ‘g ‘ri
burchak ostida bir-biriga yonma-yon qilib qo ‘ysangiz undan ham yaxshi, bunda
ikkinchi stolni ishlayotgan qo ‘lingiz sichqonchadan bemalol foydalanishi uchun o
‘ng tomonga qo ‘ying. Stol va devor o ‘rtasi ochiq tursin.
Yaxshisi komputer uchun maxsus stol olganingiz ma ‘qul.
53

• Gipodinamiya – inson organizmi (qon aylanish, nafas olish, taomni hazm
qilish, tayanch –harakat apparati) funksiyalari harakat qilish faolligining
cheklanganligi, mushaklar qisqarishi kuchining pasayishi natijasida buzilishidir.
Mehnatni avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirish, kommunikasiya vositalari
rolining o‘sishi tufayli gipodinamiya kundankunga ommalashib bormoqda
(accoopa. ru. dagi ensiklopediya). Bu muammo bevosita komputer bilan bog ‘liq
emas. O ‘tirgan holda mehnat qiladigan odamlarning barchasi uchun
gipodinamiyaga chalinish xavfi bor. Uzoq vaqt o ‘tirganda gavdaning har qanday
holati tayanch-harakat apparati uchun zararli bo ‘lib, bundan tashqari ichki a
‘zolarda va kapillarlarda qonning to ‘xtab qolishiga olib keladi. Ko ‘proq revmatik
og ‘riqlar va varikoz paydo bo ‘ladi.
• Bunday hollarning oldini olish uchun:
• - komputer bilan ishlash vaqtida tez-tez gavda holatini o ‘zgartirib turing;
• - miriqib kerishing;
• - stol tagida oyoqlar holatini o ‘zgartirib turishni unutmang;
• - telefonni o ‘zingizdan uzoqroq joyga qo ‘ying;
• - mabodo kofe, choy yoki boshqa ichimlik ichmoqchi bo ‘lsangiz, also
komputer oldida ichmang, buning uchun qulay bo ‘lgan boshqa joyga o ‘ting;
• - vaqt-vaqti bilan turib, shunchaki sayr qilishga erinmang;
• - ish vaqtida deraza oynasi yoniga kelib, ko ‘chani tomosha qilib turishni
odat qiling, bu har tomonlama foydalidir.
• - komputer bilan ishlashdan avval va undan keyin vaqtingizni faollikda o
‘tkazing – sayr qiling, sport o ‘yinlarini o ‘ynang, raqsga tushing, xullas,
istaganingizni qiling, lekin harakat qiling!
• Komputer bilan ishlash davridagi harakatsizlikni serharakatlik bilan
almashtiring.
• Bir xil harakatlarni bajaruvchi mushaklar guruhi uchun charchash zararlidir.
54

Charchash bo ‘g ‘in va paylarning shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
Komputer sichqonchasi va klaviatura bilan uzoq vaqt bir xil holatda ishlash
natijasida qo ‘l paylari tendovaginiti ayniqsa ko ‘p uchraydi. Tendovaginit – (yangi
lotinchadan tendo – pay) paylarning yallig ‘lanishidir (ko’proq qo’l panjalari,
bilak, tizza). Zo ‘riqish, shikastlanish, panarisiya va komputer bilan uzoq vaqt
muntazam ishlash natijasida bu kasallik rivojlanib boradi.
Belgilari: paylar shishadi, og ‘riq paydo bo ‘ladi.
• Ichidagi, tarkibida og ‘ir metall bo ‘lgan kukun ham g ‘oyat xavflidir.
Shuningdek, uzoq vaqt komputer oldida ishlash ko ‘z uchun nihoyatda zararlidir.
• stresslarga berilish darajasi oshadi. Yurak- tomir sistemasi va yuqori nafas
olish yo ‘llari kasalliklari vujudga keladi, immunitet pasayib ketadi. Lekin
quyidagi maslahatlarga amal qilsangiz, bu dardlarni chetlab o ‘tishingiz mumkin:
- Monitordan 40-50 sm masofada bo ‘ling;
- Sifatli himoyasi bo ‘lgan yaxshi monitor sotib oling;
- Monitoringizdagi tasvir yetarli darajada aniq bo ‘lsin;
- Tez-tez nam latta bilan komputerni artib turing, chunki chang, ayniqsa
monitordagi chang nurni o ‘zida to ‘plash qobiliyatiga ega; - Havo ionizatorlaridan
foydalaning.
• ―Ish joyingizni tashkil etishga alohida ahamiyat bering: monitorgacha bo
‘lgan masofa 40-50 smdan kam bo ‘lmasligi; 2ta ishlayotgan komputer orasidagi
masofa 1 metrdan kam bo ‘lmasligi shart, aks holda ulardan chiqayotgan magnit
maydonlari birlashib, nur taratishni kuchaytiradi. Nur kamroq taralishi va ko
‘zlarga yuk kamroq tushishi uchun monitordagi tasvir ravshanligi minimal
darajada bo ‘lishi kerak. 45 daqiqa davomida komputerda ishlang, 15 daqiqa dam
oling, xonani tez-tez shamollatib turing. Ish joyingizni to ‘g ‘ri yoritish
yodingizdan chiqmasin. Ekranga nurlar tushmasligi uchun yorug ‘lik chap
tomondan tushishi kerak. Texnika xavfsizligi qoidalariga qat ‘iy amal qiling.
Umuman, agar o ‘z xavfsizligingiz va sog ‘lingiz haqida qayg ‘ursangiz, o
‘zingizga g ‘amxo ‘rlikni sifatli texnika sotib olishdan boshlang. Yaxshi
55

monitorlarda turli yo ‘nalishda nur taralishini kamaytirish maqsadida ekran usti va
korpus ichi himoya qoplamasi bilan qoplanadi.
• Odatda bir daqiqada 20 marta kiprik qoqamiz. Bunda ko ‘z yoshlarini ishlab
chiqaruvchi bezlar shohpardani namlaydi. Ekranga tikilib o ‘tirganimizda esa 3
marta kamroq kiprik qoqamiz. Ko ‘zlar ―quriydi , achishadi. Mutaxassislar ko ‘z‖
shohpardasini sun ‘iy ravishda namlab, ko ‘zlarga yordam berishini maslahat
beradilar ;
‖
• Ko ‘z va ob ‘ekt orasidagi optimal masofa 33 santimetrni tashkil etadi. Biroq
komputer ekrani odatda 50 santimetrdan ortiq masofada bo ‘ladi, bu esa qo
‘shimcha zo ‘riqishga olib keladi, natijada ko ‘zlar uzoqni yaxshi ko ‘rolmaydigan
bo ‘lib qoladi;
• Vaqt faktori: kamdan-kam inson 8-9 soat davomida kitob mutolaa qiladi.
Komputer bilan ishlaganda esa bu odatiy hol hisoblanadi. Natijada ko ‘zlar zo
‘riqadi.
Monitoringiz ekranidagi tasvirlarning alohida belgilarini aytib o ‘taylik:
- u o ‘zidan nur taratadi, tasvir aks etmaydi;
- kontrastlik past, yoritilgan xona uni yanada pasaytiradi;
- tasvir lipillaydi, ya ‘ni nuqtalar ma ‘lum bir chastotada yonadi va o ‘chadi; -
aniq chegarasi yo ‘q, chunki piksel asta-sekinlik bilan fonga o ‘tib ketadi.
Komputerlarning inson ko ‘ziga zararli ta ‘siri ular paydo bo ‘lganidayoq ma ‘lum
bo ‘lgan. Monitor oldida bir necha soat o ‘tirib ishlagandayoq ko ‘zlar charchar,
qizarib ketar va yoshlanar edi. So ‘ngra boshda og ‘riq paydo bo ‘lar edi. Ko ‘zlari
uzoqni ko ‘ra olmaydigan, astigmatizmi bor, yaqinni ko ‘ra olmaydigan
xodimlarning ko ‘rish qobiliyati keskin pasayib ketdi, ular tez-tez ko ‘zoynaklarini
almashtirar, so ‘ngra asta-sekin nogironlarga aylanib borar edilar. Ilgari ko ‘rish
qobiliyatining pastligidan nolimaydiganlar esa endi ko ‘zoynak taqa boshlar va
yuqoridagilar qatoridan joy olar edilar.
Nafas olayotganingizda boshingiz bilan asta-sekin aylana bo ‘ylab chap tomonga
harakat qiling. Yelkalaringizni bo ‘sh qo ‘ying.
56

Nafas chiqarayotganingizda boshingiz bilan o ‘ng tomonga va pastga harakat
qiling, so ‘ngra boshlang ‘ich holatga qayting.
Bu mashqni 2 marta takrorlang, so ‘ng harakat yo ‘nalishini o ‘zgartiring va
mashqni 3 marta takrorlang. Maqsad—ensa qismlarining akupressur nuqtalarini
yaxshilash va bo ‘yin mushaklarining taranglashuvini yo ‘qotish.
Bu mashq o ‘tirgan holda 40 soniya davomida (har bir tomonga) bajariladi.
Akupressur nuqtalar – kuchli sezuvchanlikka ega qismlardir. Ensa akupressur
nuqtalari umurtqa pog ‘onasining ikkala tomoni va bosh suyakning pastki qismida
joylashgan bo ‘yin orqa tomoni mushaklari kesishgan joyda joylashgan(rasm)
Nafas ola turib ikki barmog ‘ingiz uchlari bilan ohista akupressur nuqtalarni
bosing. Bosimni kamaytirmay, 10 soniya davomida o ‘ng va chap tomonga aylana
bo ‘ylab asta-sekin harakat qiling. Bosimni kamaytiring, nafas chiqaring.
Maqsadensa qismlarining akupressur nuqtalarini yaxshilash va bo ‘yin
mushaklarining taranglashuvini yo ‘qotish. Bunday mashqalar imson organizmiga
foydalai bo ‘lib biroz bo ‘lsa han toliqishning oldini oladi.
Bunday maslahatlarga amal qilingan holda ish jarayonimizni yo ‘lga qo ‘ysak
maqsadga muvofiq bo ‘ladi.

57

Xulosa
O ‘zbekistonda electron hukumatni joriy etish bo ‘yicha amalga oshirilayotgan
ishlar haqida keng halq ommasiga etkazish uchun ommaviy tarzda o ‘zida kata
auditoriyani jamlab olgan targ ‘ibot vositalaridan foydalanishni taqoza etadi.
Statistikaga kora respublikada 22 milliondan ortig uyali telefondan
foydalanuvchilari bor. Agar foydalanuvchilarni 75 % ga yaqini Android bazasidagi
qurilmalardan foydalanganligini hisobga olsak, mazkur platforma uchun electron
kitoblarni yaratish o ‘ta dolzarb masalardan biri bo ‘lib hisoblanadi.
Ushbu bitiruv ishining asosiy maqsadi Android
platformasida Uzbekistonda ―Electron hukumat tizimi haqida mobil‖
electron qollanma yaratish edi. Bitiruv ishida ―Electron hukumat tizimi haqida
‖
tahliliy materiallar keltirildi.
Mobil qurilmalarning tahlili va Android operetsion tizimini arhitekturasi o ‘rganib
chiqilib, uning imkoniyatlaridan mobil dasturiy vositalarni yaratishga moljallangan
ilovalar organib chiqildi. Android App Book maker dasturini imkoniyatlari,
vazifalari va funktsiyalari keltirildi. Dasturning mavjud imkoniyatlaridan
foydalangan holda ―Electron hukumat kursidan elektron qollanma yaratildi.
‖
Qollanmani *.apk formatidagi faylni generatsiya qilish orqali Android
platformasida ishlaydigan mobil ilova yaratildi. Yaratilgan ilova Windows
operetsion muhitida maxsus Android emulyatori dasturi yordamida ishlaydigan
Virtual dasturlardan foydalanb, mobil ilova ishlatilishi yolga qo ‘yuildi.
Yaratilgan ―Electron hukumat kursi bo ‘yucha mobil electron qollanma keng
‖
foydalanuvchilar havolasiga Play Market portaliga joylashtirilgandan so ‘ng
electron hukumat boyuicha ma ‘lumot oluvchilar va o ‘rganuvchilar uchun katta
imkoniyatlar yaratiladi.

58

Foydalanilgan a dabiyotlar r o ‘yxati
1. M.M. Musayev. “Kompyuter tizimlari va tarmoqlari” Toshkent 2023.
2. А.С. Антоновv “Параллельное программирование с
использованием технологии OpenMP”. Москва 2019.
3. V.V. Voyevodin “Parallel hisoblash”. Москва 2022.
4. Stolings U. “Kompyuter tizimlarini arxitekturasi”. Москва 2022.
5. David A. Patterson John L. Hennessy “COMPUTER
ORGANIZATION AND DESIGN” 2022.
6. M. Sato “OpenMP. Parallel programming for multicore
processors”. University of Tskuba 2022.
Internet manbaalari
1. http//: www.gov.uz .
2. http//: www.mitc.uz
3. http//: www.ziyonet.uz .
4. http//: www.tuit.uz .
5. http//: www.tuitkf.uz .
6. http://developer.android.com
7. http://wrox.com.
8. http://www.it - ebooks.info
9. http://www.appmk.com
10. www.wiley.com.
11. www . ziyonet . uz

59

Ilova arxitekturasi

Sotib olish