Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	41.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Nodixon

Дата регистрации 20 Ноябрь 2024

0 Продаж

Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi

Купить

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………..3
I-BOB INDIVIDUAL-TIPOLOGIK XUSUSIYATLAR KLASSIFIKASIYASI
1.1 Individual tipologik xususiyatlar haqida…………………………………..4-10
1.2 Mehnat faoliyatida namoyon bo’ladigan xarakter………………………10-14
II- BOB Kasbga yo’naltirish tizimining funksiyalari
2.1. Kasbga yo’naltirish ishlarining tiplari hamda tashkiliy shakllari……14-25
2.2. Kasb tanlashning asosli omillari va tarkibiy qismlari……………………25-28
Xulosa……………………………………………………………………………..28
-29
Psixologik test…………… …………………………………………………30-31
Foydalanilgan
adabiyotlar…………………………………………………………………….32
1

KIRISH
Hozirgi kunda jahonda rivojlangan yoki bugungi kunda rivojlanish
bosqichida bo‘lgan mamlakatlarning ilg‘or tajribalarida psixologik ta minlashʼ
doirasida malakali kadrlarni tayyorlash, xodimlarning ma naviy-ruhiy fazilatlarini
ʼ
o‘rganish hamda ularni shakllantirish borasida salmoqli ishlar amalga
oshirilmoqda.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar yurt tinchligi hamda
davlat kelajagi uchun jonkuyar, mas’uliyatli, fidoyi, vijdonli va yuksak
ma naviyatli xodimlarni saralab olishga qaratilgan. Barcha sohalarda kasbga
ʼ
layoqati, qobiliyati, xulq-atvori, hissiy va asabruhiy holati, tafakkuri, intellekti,
shaxslararo munosabatga kirishimliligi kabi shaxsiy xususiyatlarga ega kadrlarga
ehtiyoj bor. O‘qishga yoki ishga nomzod sifatida kasbiy saralash masalasi hozirgi
kunga qadar respublikamizda faqatgina yoshlarning intellektini aniqlashga
qaratilmoqda.
Barcha sohalarda xodimlarining psixologik tayyorgarligini
takomillashtirishning tuzilmaviy-mazmunli yangi pedagogik texnologiyalarga
asoslangan tizimini ochib berish, shuningdek, soha vakillari, bo‘linma xodimlari,
amaliyotchi psixologlar ish tajribasini boyitishga xizmat qilishi bilan belgilanadi.
Аyrim materiallardan psixologik maorif, psixodiagnostik, psixokorrektsion va
psixoprofilaktik rivojlantirishga yo‘naltirilgan tarbiyaviy psixologik tadbirlar
tizimida foydalanish imkoniyati mavjud.
2

I BOB INDIVIDUAL-TIPOLOGIK XUSUSIYATLAR KLASSIFIKASIYASI
1.1 Individual tipologik xususiyatlar haqida
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har bir shaxs o‘ziga xos qaytarilmas dunyo.
Dunyoda birbiriga aynan o‘xshash bo‘lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam
tashqi qiyofasi, bo‘yibasti bilan boshqa biror kimsaga o‘xshashi mumkin, lekin
fe’li, mijozi va shaxs sifatidagi xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil inson
bo‘lmaydi. Shaxs – qaytarilmas, u o‘z sifatlari va borligi bilan noyobdir. Ana shu
qaytarilmaslik va noyoblikning asosida uning individual psixologik xususiyatlari
majmui yotadi. Shu o‘rinda biz yuqorida ta’rif bergan shaxs tushunchasi bilan
yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berish o‘rinli deb
hisoblaymiz. Bu – “individ” va “individuallik” tushunchalaridir. “Individ”
tushunchasi umuman “odam” degan tushunchani to‘ldirib, uning ijtimoiy va
biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi. Bu tushuncha uni bir
tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi va xususiyatlarini o‘z ichiga oladi,
ikkinchi tomondan, o‘ziga va o‘ziga o‘xshashlarga xos bo‘lgan umumiy va
xarakterli xususiyatlarni qamrab oladi. Demak, individ – insonga aloqadorlik
faktini tasdiqlovchi ilmiy kategoriyadir.
“Individuallik” – yuqoridagi ikkala tushunchaga nisbatan torroq tushuncha bo‘lib,
u konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o‘ziga xos
xususiyatlar majmuini o‘z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil
qiladigan bo‘lsak, shaxsning individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti,
xarakteri, irodaviy sifatlari, emosiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy
ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o‘tilgan kategoriyalar shaxsdagi
individuallilikni ta’minlovchi kategoriyalardir. Uning ma’nosi shundaki, bo’yi, eni,
yoshi, sochining rangi, ko’z qarashlari, barmoq harakatlari va shunga o’xshash
sifatlari bir xil bo‘lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari,
temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui bir
xil bo‘lgan odamni topib bo‘lmaydi. Ular – individualdir. Demak, psixologiyada
har bir insonning individualligini izohlovchi xususiyatlar borki, ularga birinchi
navbatda quyidagilar kiradi:
3

Qobiliyatlar – shaxsdagi shunday individual, turg‘un sifatlarki, ular odamning turli
xil faoliyatdagi ko‘rsatgichlari, yutuqlarini ta’minlaydi va qiyinchiliklari
sabablarini tushuntirib beradi.
Temperament – insonning turli vaziyatlarda narsa, hodisa, holatlar va insonlarning
xatti-harakatlariga nisbatan reaksiyasini tushuntirib beruvchi xususiyatlari
majmuidir.
Xarakter – shaxsning boshqa odamlar yoki insonlar guruhi, o‘z-o‘ziga, vaziyatlar,
narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlaridan orttiradigan sifatlarini o‘z ichiga
oladi.
Irodaviy sifatlar – har birimizning o‘z oldimizga maqsad qo‘yib, unga erishish
yo‘lidagi qiyinchiliklarni yengishimizni ta’minlovchi ma’lum sifatlarimiz
majmuini o‘z ichiga oladi.
Emosiya (hissiyot) lar va motivasiya esa atrofimizda sodir bo‘layotgan hodisalar,
bizni o‘rab turgan odamlar va ularning xatti-harakatlarini ruhan qanday qabul qilib,
ularga bildiradigan hissiy munosabatlarimizni bildiruvchi sifatlarimiz bo‘lib, ular
ayni vaziyatlardagi real holatlarimizdan va ularning ongimizda aks etishidan kelib
chiqadi.
Ijtimoiy ustanovka – yuqoridagi barcha xususiyatlar kompleksiga ega insonning
turli ijtimoiy vaziyatlardagi faoliyat va harakatlarga ruhan hozirligi va munosabat
bildirish uslubidan kelib chiqadigan chuqur ichki holatidir.
Biz yuqorida sanab o‘tgan individual psixologik xususiyatlarning ahamiyati katta.
Ular bizning jamiyatdagi o‘rnimiz, obro‘-e’tiborimiz, ishdagi va o‘qishdagi
yutuqlarimiz, inson sifatidagi qiyofamizni, kim ekanligimizni, kerak bo‘lsa,
o‘zligimizni belgilaydi. Kim bilan qayerda uchrashmaylik, o‘sha insonning
bugungi holati, kayfiyati, bizga va biz bildirayotgan fikrlarga munosabati,
hamkorlikda ishlash tilak-istaklariga doimo e’tibor beramiz va bu masala biz
uchun muhim bo‘ladi. Xuddi shunday suhbatdosh ham suhbatning boshidanoq,
bizni o‘rgana boshlaydi. Chunki agar suhbatdoshlar bir-birlarini bilsalar
birgalikdagi faoliyatni samarali tashkil etish va undan foyda olish imkoniyati
ko‘proq bo‘ladi. Shuning uchun ham ishda ham, dam olishga otlangan chog‘da
ham, qayerda bo‘lsa ham o‘zimizga “qo‘shni” tanlaganda uning inson sifatida
qanday ekanligiga qiziqamiz. Agar suhbatdosh yoki sherik bizga tanish bo‘lmasa,
uni taniganlardan oldindan so‘rab ham olamiz va bunda aynan uning nimaga
qobilligi, fe’li, ishga, odamlarga munosabatini so‘raymiz va xohlaymizki, u
to‘g‘risida “Juda xushfe’l, dilgir, odamgir...” kabi tasniflarni eshitgimiz keladi.
Biror yerga ishga kirayotgan paytda ham rahbar albatta o‘ziga yaqin odamlardan
yangi xodimning xarakterini, qobiliyatini va muhim narsalarga munosabatini
albatta so‘raydi va shu asosda suhbatga tayyorlanadi.
4

Demak, individual sifatlar bizning ongli hayotimizning ajralmas qismi, idrokimiz,
xotiramiz va fikrlarimz yo‘naltirilgan muhim predmet ekan. Chunki aynan ular
bizning turli faoliyatlarni amalga oshirish va ishlarni bajarishdagi individual
uslubimizga bevosita aloqador. Kimdir juda chaqqon, tez ish qiladi, lekin sifatsiz.
Kimdir juda yaxshi qoyilmaqom ish qiladi, lekin juda sekin, kimdir ishga yuzaki
qarab, nomiga uni bajarsa, boshqa bir odam unga butun vujudi va e’tiqodi bilan
munosabatda bo‘lib, tinimsiz izlanadi va jamiyat uchun manfaat qidiradi. Shuning
uchun ham individuallikning faoliyat va muloqotdagi samarasini inobatga olib, eng
muhim individual-psixologik xususiyatlarni alohida o‘rganamiz.
Shaxsning individual xususiyatlari haqida gap ketganda, ularning tug‘ma, biologik
xususiyatlariga alohida e’tibor beriladi. Chunki aslida bir tomondan shaxs ijtimoiy
mavjudot bo‘lsa, ikkinchi tomondan – biologik yaxlitlik, tug‘ma sifatlarni o‘z
ichiga olgan substrat – individ hamdir. Temperament va layoqatlar individning
dinamik (o‘zgaruvchan) psixik faoliyati jarayonini ta’minlovchi sifatlarini o‘z
ichiga oladi. Bu sifatlarning ahamiyati shundaki, ular shaxsda keyin ontogenetik
taraqqiyot jarayonida shakllanadigan boshqa xususiyatlarga asos bo‘ladi. Odam
temperamentiga aloqador sifatlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular odam bir
faoliyat turidan ikkinchisiga, bir emosional holatdan boshqasiga, bir malakalarni
boshqasi bilan almashtirgan paytlarda reaksiyalarning egiluvchan va dinamikligini
ta’minlaydi.
Temperament – shaxs faoliyati va xulqining dinamik (o‘zgaruvchan) va
emosionalhissiy tomonlarini xarakterlovchi individual xususiyatlar majmuidir.
Temperament xususiyatlari shaxsning ichki-biologik, psixofiziologik tuzilmasi
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ularning namoyon bo‘lishi uning konkret
vaziyatlarga munosabatini, ekstremal vaziyatlarda o‘zini qanday tutishini belgilab
beradi. Masalan, inson turli vaziyatlarda o‘zini turlicha tutadi: oliy o‘quv yurtida
talabalar safiga qabul qilganligi to‘g‘risidagi axborotni eshitgan bolaning o‘zini
tutishi, yoki hayotning og‘ir sinovlari (yaqin kishining vafoti, ishdan bo‘shatilishi,
do‘stning xiyonati kabi) paytida odam beixtiyor namoyon qiladigan reaksiyalari
uning temperamentidan kelib chiqadi. Shuning uchun ham ikkala vaziyatni ham
kimdir og‘ir-bosiqlik bilan, boshqasi esa o‘zini yo‘qotgudek darajada his-hayajon
bilan boshidan kechiradi. Shuning uchun ham temperamentning shaxs shakllanishi
va ijtimoiy muhitda o‘ziga xos mavqyeni egallashidagi ahamiyati juda katta.
O‘zini bosib olgan, hayot qiyinchiliklarini sabr-bardosh bilan ko‘taradigan
insonning odamlar orasidagi obro‘si ham baland bo‘ladi. Bu uning o‘z-o‘ziga
nisbatan hurmatini ham oshiradi, ishga, odamlarga va narsalarga munosabatini
takomillashtirib borishiga imkon beradi. Temperamentning yana bir ahamiyatli
jihati shundaki, u hayotiy voqiyalar va vaziyatlarni, jamiyatdagi ijtimoiy
guruhlarni “yaxshi-yomon”, “ahamiyatli-ahamiyatsiz” mezonlari asosida ajratishga
imkon beradi. Ya’ni, temprament odamning ijtimoiy obyektlarga nisbatan
5

“sezgirligini” tarbiyalaydi, professional mahorat va kasb malakasining oshib
borishiga yordam beradi.
Temperamental xususiyatlar aslida tug‘ma hisoblansa-da, shaxsga bevosita
aloqador va anglanadigan bo‘lgani uchun ham ma’lum ma’noda o‘zgarib boradi.
Shuning uchun ham tug‘ilgan chog‘ida sangvinikka o‘xshash harakatlar namoyon
qilgan bolani umrining oxirigacha faqat shundayligicha qoladi, deb bo‘lmaydi.
Demak, har bir temperament xususiyatlarini va uning shaxs tizimga aloqasini
bilish va shunga yarasha xulosalar chiqarish kerak.
Akademik I. Pavlov temperament xususiyatlarini belgilab beruvchi uch oliy nerv
tizimi xossalarini ajratgan edi:
kuch, ya’ni nerv tizimining kuchli qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga bardoshi, shunga ko‘ra
odamlardagi mehnatga yaroqlilik, chidam kabi sifatlarning namoyon bo‘lishi;
muvozanatlashganlik, ya’ni asabdagi tormozlanish va qo‘zg‘alish jarayonlarining
o‘zaro mutonosibligi, shunga ko‘ra, o‘zini tuta olish, bosiqlik kabi sifatlar va
ularga teskari sifatlarning namoyon bo‘lishi; harakatchanlik, ya’ni qo‘zg‘alish va
tormozlanish jarayonlaridagi o‘zaro almashinish
jarayonining tezligi va harakatchanligi ma’nosida.
Shunday qilib, asab tizimi bilan bog‘liq individual sifatlarni bilish shart, chunki
ular bevosita mehnat va o‘qish jarayonlarini har bir inson tomonidan, uning
manfaatlariga mos tarzda tashkil etishga xizmat qiladi. Asabga bog‘liq bo‘lgan
tabiiy xususiyatlarmizni ham umuman o‘zgarmas deb aytolmaymiz, chunki
tabiatda o‘zgarmaydigan narsaning o‘zi yo‘q. Shuning uchun ham oxirgi yillarda
o‘tkazilayotgan tadqiqotlarda shaxs tizimida shunday ma’qul, “hayotiy
ko‘rsatgichli” xususiyatlar tizimini o‘rganilmoqda va unda temperamentga
aloqador sifatlar ham nazarda tutilmoqda. Masalan, V.S.Merlin temperamentning
psixologik tasnifi va ularning hayotiy vaziyatlarda namoyon bo‘lishini boshqarish
masalasida ko‘p ishlar qilgan. Uning fikricha, insonda mavjud bo‘lgan faollik,
bosiqlik, emosional tetiklik, hissiyotlarning tezda namoyon bo‘lishi va
o‘zgaruvchanligi, kayfiyatning turg‘unligi, behalovatlilik, ishchanlik, yangi ishga
kirishib ketish, malakalarning tez hosil bo‘lishi kabi qator sifatlar asosida
shaxsdagi o‘sha ekstroversiya va introversiya xossalari yotadi va ularni ham
o‘zgartirish va shu orqali temperamentni boshqarish mumkin.
Shulardan kelib chiqqan holda shaxsning mehnat qilish uslubini tanlash va
professional mahoratni o‘stirishda ayni shularga e‘tibor berish kerak. Masalan,
ba’zilar xoleriklarga o‘xshash qiziqqon, tezkor bo‘lishadi. Uning mehnat
jarayonidagi ishini kuzatadigan bo‘lsak, faollik, ishni tez bajarishga layoqat ijobiy
bo‘lsa, uning sifati, chala tashlab ketish havfi, ba’zi tomonlariga yuzaki qarashi
kishini o‘ylantiradi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, hayotda sof temperament
6

ham bo‘lmaydi va u yoki bu temperament tipi juda yaxshi ham emas. Har bir
tipning o‘ziga xos nozik, kuchsiz tomonlari va shu bilan birga kuchli, ijobiy
tomonlari ham bo‘ladi.
Odamlarning o‘quv, mehnat va ijodiy faoliyatidagi o‘ziga xoslikni tushuntirish
uchun psixologiya fani birinchi navbatda qobiliyatlar va iqtidor masalasiga
murojaat qiladi. Chunki qobiliyatli odamdan avvalo jamiyat manfaatdor, qolaversa,
o‘sha insonning o‘zi ham qilgan har bir harakatidan o‘zi uchun naf ko‘radi.
Qobiliyatlar muammosi eng avvalo inson aqlu-zakovatining sifati, undagi malaka,
ko‘nikma va bilimlarning borligi masalasi bilan bog‘liq. Ayniqsa, biror kasbning
egasi bo‘lish istagidagi har bir yoshning aqli va intellektual salohiyati uning
malakali mutaxassis bo‘lib yetishishini kafolatlagani uchun ham psixologiyada
ko‘proq qobiliyat tushunchasi aql zakovat tushunchasi bilan bog‘lab o‘rganiladi.
Har bir normal odam o‘zining aqlli bo‘lishini xohlaydi, “Men aqlliman” demasa-
da, qilgan barcha ishlari, gapirgan gapi, yuritgan mulohazasi bilan aynan shu sifat
bilan odamlar uni maqtashlarini xohlaydi. “Aqlsiz, nodon” degan sifat esa har
qanday odamni, hattoki, yosh bolani ham xafa qiladi. Yana shu narsa xarakterliki,
ayniqsa, bizning Sharq xalqlarida biror kimsaga nisbatan “o‘ta aqlli” yoki “o‘ta
nodon” iboralari ham ishlatilmaydi, biz bu xususiyatlarni o‘rtacha tasniflar
doirasida ishlatamiz: “Falonchining o‘g‘li anchagina aqlli bo‘libdi, narigining
farzandi esa biroz nodon bo‘lib, ota-onasini kuydirayotgan emish” degan iboralar
aslida “aqllilik” kategoriyasi insonning “yuragi”ga yaqin eng nozik sifatlariga
aloqadorligini bildiradi.
Ilm-fandagi an’analar shundayki, aql va idrok masalasi, odamning intellektiga
bog‘liq sifatlar juda ko‘plab tadqiqotlar obyekti bo‘lgan. Olimlar qobiliyatlarning
rivojlanish mexanizmlari, ularning psixologik tarkibi va tizimini aniqlashga,
ishonchli metodikalar yaratib, har bir kishining aqli sifatiga aloqador bo‘lgan
ko‘rsatgichni o‘lchashga uringanlar.
Ch.Spirmen faktorial analiz metodi yordamida yuqorida sanab o‘tilgan
ko‘rsatgichlar o’rtasida bog‘liqlik borligini isbot qilib, aqlning haqiqatan ham
murakkab tuzilmaga ega bo‘lgan psixik xususiyat ekanligini ko‘rsatdi. Boshqa bir
olim J.Gilford esa aqlni bir qator aqliy operasiyalar (analiz, sintez, taqqoslash,
mavhumlashtirish, umumlashtirish, sistemaga solish, klassifikasiya qilish)
natijasida namoyon bo‘ladigan xususiyat sifatida o‘rganishni taklif etgan. Bu
olimlar aql so‘zidan ko‘ra intellekt so‘zini ko‘proq ishlatib, bu so‘zning o‘ziga xos
talqini borligiga e’tiborni qaratganlar. Chunki ularning fikricha, intellektual
salohiyatga ega bo‘lgan shaxsnigina qobiliyatli, deb atash mumkin. Intellektual
salohiyat esa bir tomondan hayotdagi barcha jarayonlarga, boshqa tomondan –
shaxsga bevosita aloqador tushuncha sifatida qaralgan va uning ahamiyati
7

shundaki, u borliqni va bo‘ladigan hodisalarni oldindan bashorat qilishga imkon
beradi. Shu o‘rinda “intellekt” so‘zining lo‘g‘aviy ma’nosini tushunib olaylik.
Intellekt – lotincha so‘z – intellectus – tushunish, bilish va intellectum – aql
so‘zlari negizidan paydo bo‘lgan tushuncha bo‘lib, u aql-idrokning shunday
bo‘lagiki, uni o‘lchab, o‘zgartirib, rivojlantirib bo‘ladi. Bu – intellekt va u bilan
bog‘liq qobiliyatlar ijtimoiy xarakterga ega ekanligidan darak beradi. Intellekt – bu
intellektual testlar orqali aniqlanadigan jarayon; Intellekt – bu umumlashtirilgan
ta’lim olish qobiliyati. Intellekt – bu majoziy abstrakt fikrlash qobiliyati. Intellekt –
bu murakkab muhitga moslashuv, unda o‘zini tutish samaradorligini
ta’minlaydigan jarayon.
Darhaqiqat, qobiliyatlar va intellektga bevosita tashqi muhit, undagi insoniy
munosabatlar, yashash davri ta’sir ko‘rsatadi. Buni biz bugungi kunimiz misolida
ham ko‘rib, his qilib turibmiz. Yangi avlod vakillari – kelajagini XXI asr bilan
bog‘lagan o‘g‘ilqizlarning intellekt darajasi ularning ota-bobolarinikidan ancha
yuqori. Hozirgi bolalar kompyuter texnikasidan tortib, texnikaning barcha turlari
juda tez o‘zlashtirib olmoqda, jahon tillaridan bir nechtasi bilish ko‘pchilik uchun
muammo bo‘lmay qoldi, minglab topshiriqlardan iborat testlarni ham yoshlar
o‘zlashtirishda qiynalmayaptilar. Qolaversa, oila muhitining aql o‘sishiga ta’sirini
hamma bilsa kerak. Agar bola oilada ilk yoshligidan ma’rifiy muhitda tarbiyalansa,
uning dunnyoqarashi keng, xohlagan soha predmetlaridan beriladigan materiallarni
juda tez va qiyinchiliksiz o‘zlashtira oladi. Hattoki, bunday bolaga oliy o‘quv
yurtida beriladigan ayrim predmetlar mazmuni ham o‘ta tushunarli, ular yanada
murakkabroq masalalarni yechishni xohlaydi.
Kundalik hayotimizda tilimizda “xarakter” so‘zi eng ko‘p ishlatiladigan so‘zlardan.
Uni biz doimo birovlarga baho bermoqchi bo‘lsak, ishlatamiz. Bu so‘zning
ma‘nosini olimlar “bosilgan tamg‘a” deb ham izohlashadi. Tamg‘alik alomatlari
nimada ifodalanadi o‘zi?
Xarakter – shaxsning borliqqa, odamlarga, predmetli faoliyatga hamda o‘z-o‘ziga
munosabatini ifodalovchi psixologik, subyektiv munosabatlar majmui.
Demak, “munosabat” kategoriyasi xarakterni tushuntirishda asosiy hisoblanadi.
B.F.Lomovning ta’biricha, xarakter shaxs ichki dunyosining asosini tashkil etadi
va uni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Munosabatlarning xarakterdagi o‘rni
xususida fikrlar ekan, V.S.Merlin ularning mazmunida ikki sohani ajaratadi:
emosional-kognitiv – borliq muhitning turli tomonlarini shaxs qanday emosional
xis
qilishi va o‘zida shu olamning emosional manzarasini yaratishi; motivasion-
irodaviy – ma’lum harakatlar va xulqni amalga oshirishga undovchi kuchlar.
Demak, bizning munosabatlarimiz ma’lum ma’no va mazmun kasb etgan
8

munosabatlar bo‘lib, ularning har birida bizning xissiy kechinmalarimiz aks etadi
va xarakterimiz namoyon bo‘ladi.
Mashhur rus olimi, psixologiya fanining metodologiyasini yaratgan
S.L.Rubinshteyn shaxsning o‘ziga xosligi va xarakterologik tizimda uchta asosiy
tuzilmalarni ajratgan edi; munosabatlar va yo‘nalish shaxsdagi asosiy ko‘rinishlar
sifatida – bu shaxsning
hayotdan nimani kutishi va nimani xohlashi; qobiliyatlar ana shu tilak-istaklarni
amalga oshirish imkoniyati sifatida – bu odamning
nimalarga qodir ekanligi; xarakter imkoniyatlardan foydalanish, ularni
kengaytirishga qaratilgan turg‘un,
barqaror tendensiyalar, ya’ni bu odamning kim ekanligi.
Bu nuqtai nazardan qaraganda ham, xarakter shaxsning “tanasi”, borligi,
konstitusiyasidir. Xarakterning boshqa individual psixologik xususiyatlardan farqi
shuki, bu xususiyatlar ancha o‘zgaruvchan va dinamik, orttirilgandir. Shuning
uchun ham maktabdagi ta’limdan oliy o‘quv yurtidagi ta’limga o‘tish faktining
o‘zi ham o‘spirinda ma’lum va muhim o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Umuman, shaxs misolida olib qaraydigan bo‘lsak, har bir alohida obyektlar,
narsalar, hodisalarga mos tarzda xarakterning turli qirralari namoyon bo‘lishining
guvohi bo‘lishimiz mumkin. Masalan, uyda (katta o‘zbek oilasi misolida oladigan
bo‘lsak) katta yoshli otaonalar oldida o‘ta bosiq, ko‘nuvchan, har qanday
buyurilgan ishni e’tirozsiz bajaradigan kishi, o‘z kasbdoshlari orasida doimo o‘z
nuqtai nazariga ega bo‘lgan, gapga chechan, kerak bo‘lsa, qaysar, dadil bo‘lishi,
ko‘chada jamoatchilik joylarida beg‘am, loqayd, birov bilan ishi yo‘q kishiday
tuyulishi, o‘ziga nisbatan esa o‘ta talabchan, lekin egoist, o‘z-o‘ziga bahosi yuqori
bo‘lishi mumkin. Demak, xarakterning psixologik tizimini tahlil qiladigan bo‘lsak,
uning borliqdagi obyektlar va predmetli faoliyatga nisbatan amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun ham psixologiyada xarakterning quyidagi
tizimi e’tirof etiladi:
1.2.Mehnat faoliyatida namoyon bo’ladigan xarakter
Mehnat faoliyatida namoyon bo‘ladigan xarakterologik xususiyatlar –
mehnatsevarlik, mehnatkashlik, tashabbuskorlik, ishga layoqat, ishga qobillik,
mas’uliyat, dangasalik, qo‘nimsizlik va boshqalar.
Insonlarga nisbatan bo‘lgan munosabatlarda namoyon bo‘ladigan xarakterologik
sifatlar – odoblilik, mehribonlik, takt, jonsaraklik, dilgirlik, muloqatga
kirishuvchanlik, altruizm, g‘amho‘rlik, rahm - shafqat va boshqalar.
9

O‘z-o‘ziga munosabatiga aloqador xerekterologik sifatlar –kamtarlik,
kamsuqumlilik, mag‘rurlik, o‘ziga bino qo‘yish, o‘z-o‘zini tanqid, ibo, sharmu-
hayo, manmansirash va boshqalar.
Narsalar va hodisalarga munosabatlarda namoyon bo‘ladigan xususiyatlar –
tartiblilik, oqillik, saronjom-sarishtalik, qo‘li ochiqlik, ziqnalik, tejamkorlik,
pokizalik va boshqalar.
Yuqorida sanab o‘tilgan sifatlar aslida shaxsning hayotdagi yo‘nalishlaridan kelib
chiqadi. Chunki yo‘nalish – odamning borliqqa nisbatan tanlovchan
munosabatining aks etishidir. Bunday yo‘nalish turli shakllarda namoyon bo‘ladi:
diqqatlilik, qiziquvchanlik, ideallar, maslaklar va hissiyotlarda.
Xarakter – tarixiy kategoriya hamdir. Buning ma’nosi shuki, har bir ijtimoiy-
iqtisodiy davr o‘z kishilarini, o‘z avlodini tarbiyalaydi va bu tafovut odamlardagi
xarakterologik xususiyatlarda o‘z aksini topadi. Masalan, o‘tgan asr o‘zbeklari, XX
asrning 50-yillaridagi o‘zbeklar va mustaqillik yillarida yashayotgan o‘zbeklar
psixologiyasida farq avvalo ularning xarakterologik sifatlarida aks etadi.
Aminmizki, XXI asrning yosh avlodlari yanada zukkoroq, irodaliroq, ma’rifatli va
ma’naviyatliroq bo‘ladi. Mamlakatimizda hozirgi kunda amalga oshirilayotgan
islohotlar, yangi jamiyat barpo etish bilan bog‘liq sa’yi-harakatlar yangi asr
avlodining ruhan va jismonan sog‘lom bo‘lishiga zamin yaratmoqda.
Xarakter xususiyatlarining nimalarda namoyon bo‘lishi, ularning belgilari masalasi
ham amaliy jihatdan muhimdir.
Avvalo xarakter insonning xatti-harakatlari va amallarida namoyon bo‘ladi –
odamning ongli va maqsadga qaratilgan harakatlari uning kim ekanligidan darak
beradi.
Nutqining xususiyatlari (baland tovush bilan yoki sekin gapirishi, tez gapirishi
yoki bosiqligi, emosional boy yoki jonsiz) ham xarakterning yo‘nalishini
belgilaydi.
Tashqi qiyofa – yuzining ochiq yoki tund ekanligi, ko‘zlarining samimiy yoki
johilligi, qadam bosishlari – tez yoki bosiq, mayda qadam yoki salobatli, turishi –
viqorli yoki kamtarona, bularning hammasi xarakterni tashqaridan kuzatib
o‘rganish belgilaridir.
Bundan tashqari ilm olamida inson xarakterini turli benlgilarga ko‘ra o‘rganishga
qaratilgan ko‘plab urinishlar bo‘lgan. Ularda odamning turli tabiiy, tug‘ma
xususiyatlariga xarakterni bog‘lashga urinishlar bo‘lgan. Masalan, fizionomika
odam yuz qirralari va ularning bir-biriga nisbati orqali odam fe’l-atvorini
o‘rganishga harakat qilsa, xiromantiya – qo‘l barmoqlari va kaftdagi chiziqlar
orqali, ko‘z rangi va qarashlar, soch va uning xususiyatlari orqali o‘rganish
yo‘llarini qidirgan juda katta shov-shuvga ega bo‘lgan Ch.Lombrozo, E.Krechmer,
10

U.Sheldonlarning konstitusion nazariyalari shaxs xarakterini uning tashqi
ko‘rinishi, tana tuzilishi bilan bog‘liqlikni tushuntirishga uringan. Bu nazariyalar
juda qattiq tanqidga ham uchragan, lekin keltirilgan material, korrelyasion tahlillar
ma’lum jihatdan individual xususiyatlardagi tug‘ma, mavjud sifatlar bilan
xarakterologik sifatlar o‘rtasidagi bog‘liqlik borligini isbot qilolgani uchun ham bu
nazariyalar shu vaqtgacha o‘rganiladi.
Lekin xarakter va uning rivojlanishi, namoyon bo‘lishi uchun umumiy qonuniyat
shuki, u tashqi muhit ta’sirida, turli xil munosabatlar tizimida shakllanadi va
sharoitlar o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Har bir kasb-hunar o‘zining talablari majmui
– professogrammasiga egaki, u shu kasb bilan shug‘ullanayotganlardan o‘ziga xos
psixologik qirralar va xossalar bo‘lishini taqozo etadi (psixometriya). Shuning
uchun ham vrachning, o‘qituvchining, muhandisning, harbiylarning, artistlarning
va boshqalarning professoional sifatlari haqida alohida gapiriladi. Ana shu kasb
sohiblari, ularning ish mobaynida ko‘rsatadigan individualligi ichida esa
xarakterologik o‘ziga xoslik katta ahamiyatga ega va buni nafaqat shaxsning o‘zi,
balki uni o‘rab turgan boshqalar ham yaxshi bilishlari kerak.
Bu tiplar muloqotga kirisha olish qobiliyatiga ko‘ra farqlanadi. Masalan,
ekstrovert – o‘ta muloqotga kirishuvchan, o‘zini odamlar guruhisiz tasavvur qila
olmaydigan shaxsdir. Uning uchun muloqot haqiqiy ehtiyojidir, boshqalarning uni
tushunish-tushunmasliklaridan qat’iy nazar, u doimo o‘z fikr-istaklarini
o‘rtoqlashgisi keladi. Ekstrovert uchun konkret kim bilandir muloqotda bo‘lish
emas, umuman kim bilan bo‘lsa ham muloqotda bo‘lish xohishi muhim. Shuning
uchun ham u umuman begona odam bilan gaplashib, kirishib keta oladi.
Gaplashgisi kelmagan begonaning psixologiyasini tushunishi qiyin (“Qanday qilib
gaplashishni xohlamaslik mumkin?", — deb o‘ylaydi u). Ekstrovertning
qiziqishlari ham teztez o‘zgarib turadi, do‘stlari, o‘rtoqlarini ham almashtirib
turishga intiladi. Bundan tashqari, u o‘ta kirishuvchan bo‘lganligi uchun ham har
qanday sharoitda vaziyatdan chiqish usullari to‘g‘risida tez xulosaga keladi, o‘ta
qiziquvchan, dunyoda bo‘layotgan hodisalar, “'mishmishlar”ni bilish uning uchun
zarur. Ekstrovert kek saqlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hech narsa
bo‘lmaganday apoq-chapoq bo‘lib ketishi mumkin.
Introvert esa, ekstrovertning teskarisi. U ko‘proq ichki dialog formasidagi
muloqotni afzal ko‘radi, ya’ni yolg‘izlikda mulohaza yuritish, o‘zi haqida o‘ylash
va shunga o‘xshaganlar uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda
muloqotga ustanovka juda sust, odamlarning uni tushunmay qolishlaridan doimo
xavotirda bo‘ladi. Introvert kitoblar olami, falsafiy fikrlashlar qulidir, chunki u
odamlar guruhida sodir bo‘lib turadigan ziddiyatlardan cho’chiydi, o‘zini olib
qochadi. Agar muloqotda bo‘ladigan bo‘lsa, 2-3 kishidan ortiq bo‘lmagan guruhni
afzal ko‘radi. Shunda ham har kuni emas, ba’zan-ba’zan uchrashib turish,
gaplashganda ham “'shaxsiy” mavzularda emas, umumiy gaplar haqida
11

suhbatlashishni yaxshi ko‘radi. Chunki u ekstrovertdan farq qilib, o‘z “'Men”ining
boshqalarga o‘xshamasligini doimo esda tutadi. Introvert doimiy standartlar,
belgilangan normalar olamida yashaydi, qiziqqan narsasi bilan umrini oxirigacha
bo‘lsa ham shug‘ullanishga tayyor, umr yo‘ldoshiga sodiq, vafodor. Do‘stlarga
ham xuddi shunday.
Bu shaxs tiplari muloqotga kirishish me’zoniga ko‘ra farqlanadi. Masalan, mobil
tip – har qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lgan sharoitda juda tez muloqotga
kirishadi, lekin boshqa narsalarga ham diqqatini ko‘chirishi mumkin. U tez
gapiradi, doimo shoshadi, yuz ifodalari ham tez o‘zgaradi. Suhbat mavzusinn ham
tez-tez o‘zgartirib turishga moyil. Gaplashib ketishi qanchalik oson bo‘lsa, gapni
tugatib, xayrlashib ketishi ham oson. Suhbat tugagandan keyin qolgan ishini
davom ettirib ketaveradi.
Rigid – suhbatdosh esa uning aksi. Bunday shaxs qatiyatli, dadil bo’‘sa ham, bir
faoliyat turidan ikkinchisiga ko‘chishi juda qiyin, u ma’lum muddatni talab qiladi.
Chunki u o‘ylamasdan tavakkal ish qila olmaydi. Masalan, u xat yozayotgan
paytda kirib qolsaniz, to biror bo‘lagiga nuqta quymaguncha sizga qaramaydi.
Qaragandan keyin esa, tezgina suhbatga kirisha olmaydi. Rigid shaxs juda yaxshi
suhbatdosh. Mobil tipdagi suhbatdosh bilan gaplashayotganda u tez-tez gapni
bo‘lib, suhbatdoshga tashabbusni bergisi kelmaydi, rigid esa juda diqqat bilan
tinglaydi. Lekin o‘zi gapirganda, sekin, mantiqan to‘g‘ri gapirishni yaxshi ko‘radi,
gapini bo‘lishlarnni sira istamaydi. Agar suhbatni bo‘lsangiz, keyingi safar siz
bilan gaplashmay qo‘ya qolishni afzal ko‘radi. Agar u bilan urishib qolsangiz,
ancha vaqtgacha uning jahli chiqmaydi, sizni oxirigacha eshitib, sekin javob
beradi, undagi ranjish, jahl chiqishi odatda siz ketgandan keyin keladi. Agar uning
suhbatdoshi toqatsiz odam bo‘lsa, ikkalasining chiqishishi qiyin, chunki u uzoqdan
kelib tushuntirishni yaxshi ko‘radi. Demak bu tiplar ham har xil, har birida ham
yaxshi, ham yomon sifatlar bor.
Dominant tip muloqot jarayonida sira ham boshqalardan past kelishni xohlamaydi,
savol berilsa, xohlasa javob beradi, bo‘lmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo
suhbatdoshga ta’sir ko‘rsatishi, uning bo‘ysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi
kuchli, o‘zi xato fikr yuritsa, xatoligini suhbatdosh sezsa ham uni bo‘yniga
olmaydi. Dominant tip – qatiyatli. Suhbat davomida u sizning fikringizni yarim
yo‘lda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi, gapni bo‘lib, mayinlik bilan
gapni tugatib qo‘yishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham dominant bo‘lishsa,
unda ular o‘rtasida osongina raqobat hissi yuzaga chiqishi, kelishmay qolishlari
mumkin. Shuning uchun janjallashib qolmaslik uchun dominant shaxsning
mustaqilligi, dadilligiga ko‘nish, unga o‘z nuqtai nazarini oxirigacha bayon etish
imkoniyatini berish lozim.
12

Tobe tipli shaxs esa suhbatdoshning qarashlariga moslashadi, doimo yon berishga
tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lekin yomon ko‘rib qolgan odami bilan
umuman gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sekin o‘zining dadilligini
ko‘rsatishi, ochiq gaplashishi, ba’zan e’tirozlar bildirishi mumkin. Tobe shaxsli
bolalarni rag‘batlantirish maqsadga muvofiqdir, shuning uchun ham ularni maqtab
turish, gapirayotganda ko‘zlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan qo‘llab turish kerak.
Biror qarorga kelish kerak bo‘lib qolsa, bu shaxs qarorni yaxshisi siz qabul
qilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bo‘yniga olishni istamaydi.
Yuqorida keltirilgan tiplarni kuzatar ekanmiz, barchasida yaxshi va yomon,
noqulay sifatlar borligini ko‘ramiz. Hayotda ko‘pincha sof u yoki bu tip vakili
uchramaydi, lekin u yoki bu vaziyatlarda takrorlanadigan fazilatlarga qarab
odamlarni tiplarga bo‘lamiz. Bundan tashqari, bir marta ko‘rishda odam haqida
xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Uni turli sharoitlarda bir necha marta kuzatish lozim
KASBGA YO’NALTIRISH ISHLARINING TIPLARI HAMDA
TASHKILIY SHAKLLARI
Hozirgi vaqtda har bir maktab va kasb-hunar kollejlarida o’quvchilarni kasbga
yo’naltirish bo’yicha xonalar va burchaklar tashkil qilingan. Bularning ishida
o’qituvchilar, shifokorlar, turli kasbdagi mutaxassislar, kasb-hunar kollejlari,
jamoa xo’jaliklari, davlat korxonalari qatnashadilar.
Tumanlar va shaharlardagi kasbga yo’naltiruvchi kabinetlar korxonalarda,
qurilishlarda, jamoa xo’jaliklarida kasb haqida maslahat beruvchi punktlarning
faoliyati metodik rahbarlikni amalga oshiradi, maslahatlar beradi va ma`lumot
sifatida ahborot ishlarini olib boradi.
Umumiy o’rta ta`lim maktablari 9-sinf bitiruvchilari akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida ixtiyoriy majburiy ta`limni davom ettirishadi. Xuddi shu jarayonda
kasb-hunarga yo’naltirish tizimining ahamiyati ortadi. Agar kasb-hunarga
yo’naltirish ishlari samarali tashkil etilmagan bo’lsa, 9-sinf bitiruvchilarining
akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida soha yo’nalishlarini tanlashlarida
muammoli vaziyatlar vujudga keladi. Ular quyidagilardan iborat:
- ba`zi obro’li, zamonaviy kasblarga tanlov nihoyatda katta bo’ladi, ba`zi
kollejlarda o’quvchilar soni etarli bo’lmasligi mumkin;
- iqtisod, huquq bilan bog`liq soha yo’nalishidagi kollejlarga yoshlar ko’proq
qiziqadilar, noyob, fundamental fanlar o’qitiladigan soha yo’nalishlarida esa oz
sonli o’quvchilargina o’qishni xohlaydilar;
- o’quvchilarning o’zlari ham, ota-onalari ham ta`lim olishni akademik litseyda
davom ettirishni istaydilar, ammo bilim, individual, psixofiziologik xususiyatlar
hisobga olinmaydi va h.k.
13

YUqorida qayd etilgan muammoli vaziyatlar vujudga kelmasligi uchun kasb-
hunarga yo’naltirish ishlarini yaxshi yo’lga qo’yish zarur. Bunday holatda turli
kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazlari xodimlari,
maktab o’qituvchilari, psixologlar, kasb-hunar kollejlari rahbarlari va
o’qituvchilarning kasb-hunarga yo’naltirish sohasi bo’yicha faoliyatlarini
uyg`unlashtirish hamda faollashtirish ehtiyoji vujudga keladi.
Kasbga yo’naltirish yoshlarga ularning qiziqish, layoqat, qobiliyatlariga va
jamiyatning turli xil kasblarga bo’lgan ehtiyojiga muvofiq holda kasb tanlashga
yordam beruvchi maqsadli faoliyatdir. U fanlararo rivojlanuvchi nazariya va
amaliyotning birligi asosida vujudga kelib, o’quv-tarbiya jarayonida amalga
oshiriladi. Bunda asosiy rolni nazariya egallaydi. YA`ni muayyan nazariya asosida
u yoki bu g`oya shakllanadi, u amaliy ishni ilmiy-amaliy ishga aylantiradi.
Nazariya faoliyat kabi tez hosil bo’lib, yillar mobaynida rivojlanadi. Kuzatish va
tadqiqot natijasida nazariya shakllantiriladi va u asosiy faoliyatni
ixchamlashtirishga xizmat qiladi.
Kasbga yo’naltirish nazariyasi kasb-hunarga yo’naltirish faoliyatini samarali
tashkil etishga qaratilgan turli xil qarashlar majmuasi, g`oyalar va tasavvurlar
yig`indisi bo’lib, u ayni vaqtda ikki jarayonni bir-biriga bog`liqligi qonuniyatlari
to’g`risida to’liq tasavvur beradigan ilmiy bilimlarni tashkil etish shakli, yoshlarni
shaxsiy qiziqishlari, layoqat va qobiliyatlariga mos keladigan, jamiyat uchun zarur
kasblarga yo’llashdir.
Kasbga yo’naltirish nazariyasining tarkibiy qismlariga: dalillar, qonuniyatlar va
tamoyillar kiradi.
Kasbga yo’naltirishda ilmiy metodlar asosida olingan ishonchli dalillar juda oz
bo’lishi sababli, bu boradagi muhim vazifalar yangi dalillarni yig`ish hisobiga, bir
yoki bir necha farazlar yordamida amalga oshiriladi. Masalan, har bir hududda
yoshlarni ma`lum bir kasbni tanlashlariga ta`sir ko’rsatadigan o’ziga xos omillar
mavjud.
Kasbga yo’naltirish nazariyasining ikkinchi tarkibiy qismi - qonuniyatlardir.
Qonuniyatlarni bilish ilmiy tadqiqotning asosini tashkil etadi. Topilgan
qonuniyatlar fanning maxsus tilida kasb-hunarga yo’naltirish tushunchasini boshqa
fanlarga oid tushunchalar bilan o’zaro aloqadorligini ma`lum aniqlikda ifodalaydi.
Har bir nazariyaning rivojlanganlik darajasi faoliyat asosidagi mavjud tamoyillar
tarkibi va sifati bilan aniqlanadi. Kasbga yo’naltirish tamoyillarini belgilashda
quyidagilarga e`tibor qaratiladi:
- onglilik;
- muvofiqlik (shaxs qiziqishlari qonuniyatlari bilan jamiyat uchun zarur bo’lgan
kasblarga nisbatan ehtiyojning mos kelishi);
14

- kasb tanlash faolligi;
- rivojlantirish (ushbu tamoyil kasbning shaxs rivojlanishiga xizmat qilishi
lozimligi haqidagi g`oyani o’zida aks ettiradi).
SHuningdek, kasb-hunarga yo’naltirishda boshqa bir qator tamoyillar guruhi ham
mavjudki, ular umumpedagogik tamoyillar bilan uzviy aloqada ifodalanadi. Bular
quyidagilardan iborat:
- kasb-hunarga yo’naltirishning hayot bilan, mehnat va amaliyot bilan bog`liqligi;
- kasb-hunarga yo’naltirishning yoshlar mehnat tayyorgarligi bilan bog`liqligi;
- mehnat ta`limi va tarbiyasining yaxshi yo’lga qo’yilishi; bunda o’quvchilarning
texnikaviy ijodkorligini tashkil etish, ularning ijtimoiy foydali, unumli mehnatidan
mohirlik bilan foydalanish kerak.
Kasbga yo’naltirishning tizimliligi va uzviyligi printsipi umumiy o’rta ta`limda I
sinfdan to IX sinfgacha kasb-hunarga yo’naltirish ishlarining uzviyligini
ta`minlaydi:
- kasb-hunarga yo’naltirishda maktab, oila, homiy tashkilot, kasb-hunar kolleji va
jamoatchilikning o’zaro aloqadorligi printsipi yoshlarning kasb tanlashlariga
yordam berishni ko’zda tutadi. U maqsadli va muvofiqlashtiruvchi faoliyatni
hamkorlikda amalga oshirish imkonini beradi;
- kasb-hunarga yo’naltirishning tarbiyaviy xarakteri shundaki, u uyg`un
rivojlangan shaxsni shakllantirishda mafkuraviy, mehnat, iqtisodiy, axloqiy,
estetik, huquqiy va jismoniy tarbiyani birgalikda olib borishni taqozo qiladi;
- kasb-hunarga yo’naltirish ishlarini amalga oshirishda tashhis va tarbiyaviy
yondoshishning o’zaro aloqadorligi. Bu tamoyil bir yondoshuvning ikkinchi
yondoshuvga qarama-qarshi qo’yilishini bartaraf etadi;
- o’quvchilarga individual va tabaqalashtirilgan yondoshuv ularning o’zlashtirish
darajasi, yoshi, kasbiy qiziqishi, shakllanganlik darajalari, hayotiy rejalariga
bog`liq ravishda amalga oshiriladi. Bir guruhda samarali bo’lgan vosita ikkinchi
guruh uchun samarasiz bo’lishi mumkin. O’quvchilarni tabaqalashtirib, guruhlarga
ajratish ta`sir etish vositalarini tartibga soladi. Tabaqalashtirish, o’z navbatida,
individual yondoshishga sharoit yaratib beradi;
- kasb-hunarga yo’naltirish ishlarini ommaviy, guruhli va yakka tartibdagi shakllari
o’quvchilarning ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borishini, an`anaviy,
ommaviy shakldan iloji boricha qochib, ish olib borishning hamma shakllaridan
foydalanishni ko’zda tutadi;
15

- kasb-hunarga yo’naltirish ishlarining mazmuni, shakl va metodlari shaxsning
kasbiy rivoji va, ayni bir paytda, mahalliy hududning kadrlarlarga bo’lgan
ehtiyojiga mos bo’lishini nazarda tutadi.
Kasbga yo’naltirishning metodologiyasi kasbni ongli ravishda mustaqil tanlash
bo’yicha ilmiy muammoning tadqiqot metodlari tuzilishi hamda asosiy yo’l-
yo’riqlari to’g`risidagi ta`limot bo’lib, bunda jamiyatning kadrlarga bo’lgan
ehtiyojini hisobga olgan holda yoshlarning qiziqishlarini aniqlash, ularga kasb
tanlashda ilmiy yordam berish tushuniladi.
Kasb-hunarga yo’naltirish ishlarini tashkil etishga ta`sir ko’rsatadigan kontseptual
xarakterdagi g`oyalar uning asosiy qoidalarini tashkil etadi. Bu g`oyalardan biri
diagnostik tadqiqotlar asosida yoshlarning qiziqish, layoqat va qobiliyatlarini
tashhis qilib, ularni to’g`ri kasb tanlashga yo’naltirish ishlarini tashkil etish
hisoblanadi. Bu g`oya XX asrning 30-yillarida keng tarqalgan bo’lib, bunda testlar
keng qo’llanilgan. Testlarning takomillashtirilmaganligi, noto’g`ri qo’llanilganligi
va boshqa bir qator sabablarga ko’ra, tashhisli tadqiqot ―tarbiyalovchi
kontseptsiya bilan almashtirildi va ular bir-biriga qarama-qarshi qo’yildi. Ammo‖
o’sha vaqtdayoq tashhis ham, tarbiya ham kasb-hunarga yo’naltirishning amaliy
ishlarida birdek muhim ahamiyatga ega ekanligi aniq va ravshan edi.
Mamlakatimizda ta`lim tizimini tubdan isloh qilish boshlanib, ―Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi amaliyotga joriy etilayotgan bugungi kunda tashhisning
‖
roli ortib bormoqda. Mamlakatimizning barcha tumanlarida kasb-hunarga
yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazlarining ochilganligi fikrimiz
isbotidir. Bugungi kunda kasb-hunarga yo’naltirish tizimining asosiy vazifasi
o’quvchilarga ularning qiziqish, layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini to’g`ri
tashhis qilib, ixtiyoriy majburiy ta`lim tizimini, ya`ni akademik litsey yoki kasb-
hunar kollejida davom ettiriladigan ta`lim yo’nalishini ongli va to’g`ri
tanlashlarida asqotadigan, ilmiy asoslangan, to’laqonli maslahatlar berishdir. Bu
maslahatlar tavsiya xarakteriga ega bo’lib, haqiqiy tanlashni o’quvchining o’zi
amalga oshiradi.
Umumta`lim maktablarining kasb-hunarga yo’naltirish ishining maqsad va vazifasi
shu hudud ehtiyoji uchun zarur kasblarga - kasb-hunar kollejlarining mavjud soha
yo’nalishlariga, o’quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda tavsiya
berishdan iborat. Buni muvaffaqiyatli amalga oshirish esa kasb-hunarga
yo’naltirish
tizimidagi turli yo’nalish bo’yicha olib borilgan ishlarning sifatiga bog`liq.
Kasbga yo’naltirish tizimining asosiy tarkibiy qismlari: kasblar to’g`risida nazorat,
dastlabki kasbiy tashhis, kasb tanlashga oid maslahatlar, kasb-hunarga saralab
olish, ijtimoiy-kasbiy muvofiqlik, kasbiy tarbiya kabilardan iborat.
16

Kasblar to’g`risida axborot berish o’quvchilarni turli xil mehnat turlari, kasblar
shajarasi, kasblarning o’ziga xos xususiyatlari, xalq xo’jaligi jumladan, ular
yashayotgan hududning kadrlarga bo’lgan ehtiyojlari, eng yaqin joylashgan kasb-
hunar kollejlari va ularda tayyorlanayotgan mutaxassisliklar tavsifi bilan
tanishtirishni o’z ichiga oladi. Kasblar haqida tartibsiz ma`lumot bermaslik uchun
o’quvchilar oladigan bilimlarni ma`lum bir tizimga solish lozim. Kasblar haqida
axborot berish o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan
holda olib borilishi zarur.
Kasbga oid maslahatlarning maqsadi o’quvchilarga o’rta maxsus kasb-hunar
ta`limi muassasalari yo’nalishlari bo’yicha ta`lim turini tanlashlariga yordam
berishdan iborat bo’lib, ularning qiziqishlari, moyilliklari, qobiliyatlari va boshqa
xususiyatlarini o’rganishga tayanadi va quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
Dastlabki kasb-hunarga oid maslahatni sinf rahbari, o’qituvchilar, psixolog-
pedagoglar, mehnat ta`limi o’qituvchilari amalga oshiradilar. Ular o’quvchilarning
kasb-hunar tanlashga oid dastlabki mulohazalari bilan tanishadilar. Bu boradagi
niyatlar o’quvchilarning shaxsiy layoqatlari, qobiliyatlari, sog`liqlariga qay
darajada mos kelish-kelmasligini muhokama qiladilar. Muhokama xulosasi
yakkama-yakka suhbat paytida o’quvchilarga ma`lum qilinadi. Niyatning
to’g`riligi ma`qullanadi yoki kasblarga oid axborot-ma`lumot natijalarini o’rganish
haqida maslahat beriladi.
Kasblarga oid axborot-ma`lumot maslahat dastlabki maslahat natijalariga qarab
beriladi. Mazkur ma`lumotlar quyidagi yo’nalishlarni o’zida jamlaydi: kasblar
tasnifi, kasblar professiogrammalari, psixogrammalar, hududning qaysi kasblarga
ehtiyoji borligi to’g`risidagi axborotlar. O’quvchi ushbu ma`lumotlar asosida
o’zini qiziqtirgan, jamiyat uchun zarur bo’lgan kasbni tanlaydi.
Kasbga oid boshlang`ich shakllantiruvchi maslahatda o’quvchining bundan
oldingi bosqichlarga oid olgan bilimlari, mehnat va kasb ta`limiga doir dastlabki
ko’nikma va malakalarning shakllanganlik darajasi aniqlanadi va zarur maslahatlar
beriladi.
Kasbga oid muvofiqlashtiruvchi maslahatda oldingi bosqichlarda o’tkazilgan
tadqiqot, tashhis natijalari va individual psixofiziologik xususiyatlariga qarab
o’quvchi tomonidan noto’g`ri tanlangan kasbiy ta`lim turidan uning shaxsiy
ko’rsatkichlari, kasb-hunarga yaroqliligi, layoqatiga mos kasb ta`limiga
muvofiqlashtirish maslahatlari beriladi.
Kasbga oid shakllantiruvchi maslahat shaxsning kasb ta`limi turidan olayotgan
bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirishni davom ettirish, o’rta maxsus kasb-
hunar ta`limi yo’nalishini tanlash va ma`lum bir mutaxassislikni egallash
mazmuniga ega bo’ladi.
17

Kasbga oid nazorat maslahatida yuqorida keltirilgan maslahat bosqichlari to’g`ri
amalga oshirilgan-oshirilmaganligi, asosiy konsultatsiyada shakllantirilgan
ko’nikma va malakalar ixtiyoriy va majburiy ta`limda (o’rta maxsus, kasb-hunar
ta`limida) davom etayotganligi, ya`ni shu soha bo’yicha ta`lim olayotganligi
nazorat qilinadi. Agar soha bo’yicha ixtiyoriy-majburiy ta`lim davom etmayotgan
bo’lsa, sabablari o’rganilib, tahlil qilinadi va amaliy xulosalar chiqariladi.
Tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, maktab o’quvchilarining 50 foizi yakka
tartibdagi kasb maslahatiga muhtoj bo’ladilar. Bunday o’quvchilarni quyidagilar
tashkil qiladi:
- u yoki bu sabab bilan mustaqil kasb tanlay olmagan o’quvchilar;
- ota-onalari bilan ziddiyat paydo bo’lgan o’quvchilar;
- o’zi tanlagan kasb yo’lining to’g`riligini isbot qilish istagida bo’lgan o’quvchilar;
- o’sib-ulg`ayishi va xulq-atvori murakkab tavsifiy harakterga ega bo’lgan
o’quvchilar.
SHu sababli ham maktab kasb-hunarga yo’naltirish xonasining tumandagi kasb-
hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi bilan birgalikda
kasb-hunarga oid maslahat ishlariga alohida e`tibor bilan yondoshishlari talab
etiladi.
Kasbga yo’naltirishning tarkibiy qismlaridan biri kasb-hunarga tanlab olish, ya`ni
biror kasbni nisbatan yaxshi o’zlashtiradigan va kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli
bajaradigan shaxsni saralab olishdir.
Kasbga yaroqlilik shaxsning jismoniy sifatlari va psixofiziologik xususiyatlari
bilan kasb talablarining mos kelishi darajasidir. Agar bu sifat va xususiyatlar zarur
talablar darajasida bo’lmasa, zo’riqish hosil bo’ladi, natijada kasbiy yaroqsizlik
vujudga keladi, bundan shaxs ham, jamiyat ham zarar ko’radi.
Kasbga saralab olish qiyin kechadi. SHu bois oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari
abiturientlari bilan pedagogik testdan tashqari kasb-hunarga yo’naltirish va
psixologik-pedagogik markazlarning ilmiy asoslangan tavsifnoma-tavsiyasi
asosida suhbat o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Ijtimoiy kasbiy moslashuv (ko’nikish) insonning kasbini nechog`lik to’g`ri
tanlaganligini ko’rsatuvchi bosqich hisoblanib, bu bosqichda kasb-hunarga
yo’naltirish ishlari hamda kasb-hunarga tayyorgarlikning kamchiliklari, yangi
qiziqish, ehtiyojlar shaxsning hayotiy rejasi qay darajada to’g`ri yoki noto’g`ri
ekanligi kabilar aniqlanadi. SHuning uchun ham moslashuv kasb-hunarga
yo’naltirish ishlari samaradorligining o’ziga xos mezoni bo’lib xizmat qiladi.
18

Kasbiy moslashish umumta`lim maktabi, akademik litsey, kasb-hunar kolleji, oliy
o’quv yurtida o’quvchi yoki talabaning o’zi tanlagan kasbga moslashishi va
ko’nikishidan shuningdek, ishchi va xizmatchilarning kasbiy mehnat sharoitlariga
muvofiqlashish jarayonidan iborat bo’lib, uning natijasida xalq xo’jaligini
mutaxassis kadrlar bilan ta`minlash mustahkamlanadi.
Bu davr maktabda mehnatga tayyorlash, kasb tanlash, kasbiy tayyorgarlik, mehnat
faoliyatining boshlanishi hisoblanadi. Bir qator tadqiqotchilar kasbiy moslashishni
ikki bosqichga bo’lishadi: ishlab chiqarishgacha (maktab, kollej, oliy o’quv yurti)
va ishlab chiqarishda (bevosita ishda, ishlab chiqarish sharoitlarida) kasbga
moslashish. SHu narsani hisobga olish kerakki, kasbiy moslashish mehnatga
moslashish jarayoni sifatida bolalikdan boshlanadi (bola uyda gul o’stirayotganda,
uy hayvonlarini parvarish qilayotganda, uy ishlariga yordamlashayotganda
muayyan darajada ilk kasbga moslashish jarayoni boshlanadi).
9-sinfni bitirayotgan o’quvchilar uchun akademik litsey yoki kasb-hunar
kollejlarida keyinroq oliy o’quv yurtida yoki ishlab chiqarishda kasbga moslashish
davom etadi.
Kasbiy moslashish deganda yana insonning egallagan kasbiga ijtimoiy-iqtisodiy
jihatdan moslashish jarayoni ham tushuniladi. Moslashuv jarayonida shaxsning u
yoki bu ijtimoiy, kasbiy guruhga faol ishtiroki, bu guruhdagi ijtimoiy psixologik
munosabatlarni o’zlashtirishi amalga oshadi.
Kasbiy tarbiya shaxsni shakllantirish jarayonidir. Tarbiyaning tarkibiy qismlariga:
mafkuraviy, ekologik, mehnat, axloqiy, jismoniy, aqliy va estetik tarbiyalar kiradi.
Kasbiy tarbiya dars va darsdan tashqari faoliyat jarayonida amalga oshirilib, kasbni
o’zlashtirish bo’yicha o’quv-tarbiya jarayonini pedagogik yo’naltiradi. SHunday
qilib, kasbiy tarbiyaning bosh maqsadi o’quvchilarning mehnatga va kasbiy
faoliyatga bo’lgan ehtiyojlarini shakllantirishdan iboratdir.
Kasbga yo’naltiruvchi xonalar – maktabda o’tkazilayotgan kasbga yo’naltirish
ishlarining markazi bo’lib, quyidagi vazifalarni bajaradi:
- o’quvchilarni xalq xo’jaligi tarmoqlari va mehnatning kasbiy bo’linishi bilan
tanishtiradi;
- ishlab chiqarish kasblarini targ`ib qiladi,
- maktablarni bitirib chiqqan yigit va qizlarni ishga joylashtirish to’g`risida, o’quv
yurtlariga talabalar qabul qilish qoidalari haqida axborotlar beradi.
Kasbga yo’naltiruvchi maktab xonalarining faoliyati quyidagilardan iborat: u
o’quvchilar uchun metodik sektsiyalar, kengashlar va konferentsiyalar, seminarlar
tashkil qiladi, ma`ruzalar o’qishni uyushtiradi, tematik konferentsiyalar, kasb-
hunar kollejlari va akademik litseylar, bazaviy hisoblanadigan korxonalarga
19

tematik sayohatlar tashkil qiladi, ilmiy-texnikaviy filmlarni va o’quv filmlarini
namoiy qiladi, o’quvchilar bilan ishlash metodlari to’g`risida sinf rahbarlari uchun,
maktab shifokori va o’smirlarning shifokori uchun doimiy ishlaydigan va davriy
ko’rgazmalar, seminarlar, ota-onalar uchun ma`ruzalar uyushtiradi, maktablar
uchun kasbga yo’naltirishga oid metodik materiallar tayyorlaydi va yuboradi,
kasbga yo’naltirishga doir tavsiya etiladigan adabiyotlarning ro’yxatini tuzadi.
Kasbga yo’naltiruvchi maxsus xonalarda stendlar, ko’rsatmali qurollar bo’lishi
lozim.
Kasbga yo’naltirish ishini amalga oshirishda boshqaruv tizimi xodimlarining
malakasini oshirish masalasiga muhim o’rin beriladi. Boshqaruv tizimini kasbga
yo’naltirish rahbar hoimlarining mazmun jihatidan xilma xil ishlari asosiy o’rin
olishi lozim.
Kasb tanlashga ijobiy ta`sir o’tkazayotgan maktab o’qituvchilari va ota-onalarning
roli ancha oshdi. Biroq shuni ham tan olish kerakki, 8-9 sinflarning talaygina
o’quvchilari moddiy ishlab chiqarish sohasidan tashqari kasblarni tanlashni orzu
qilmoqdalar.
Tahlil ma`lumotlari shuni ko’rsatadiki, maktab, oila va ishlab chiqarish jamoalari
birgalikda sobitqadamlik bilan ish olib borganliklari tufayli o’quvchilarning ishchi
kasblarini egallashga ijobiy munosabatda bo’lishi o’sib bormoqda va kasbga
bo’lgan qiziqishlar barqarorlashmoqda.
Mehnat ta`limi darslarining qo’yilishi yaxshilanganligi, ustaxonalarning ishlab
chiqarish – o’quv, asbob-uskunalari bilan ancha to’ldirilganligi, kasbga
yo’naltirishning faol metodlaridan foydalanilganligi, bitiruvchi o’quvchilarning
kasb tanlashga mas`uliyatni sezib munosabatda bo’layotganliklari ishchi kasblari
nufuzini 40 foizdan 80 foizgacha ko’tarish imkonini berdi.
Amaliy mashg`ulotlarning birmuncha mazmunli va qiziqarli tashkil etilganligi
hamda maktabda, o’quv ishlab chiqarish kombinatida va bazaviy korxonalarda 8-9
sinf o’quvchilarining unumdor mehnati uchun yaxshi moddiy baza yaratilganligi
tufayli ana shunday ahvolga erishish mumkin.
YUqori sinf o’quvchilarining hayotiy rejalarini o’rganish maktab va yoshlar
tashkiloti butun jamoaning ishi bo’lib, onglilik, mustaqillikni tarbiyalash va kasbiy
ahamiyatga molik qiziqishlarni shakllantirish maktablarni bitirib chiquvchi
yoshlarga pedagogik yordam berishni ko’zda tutadi.
YOshlarni asosiy qismini akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga hamda
ayrimlarini ishga joylashtirish tajribasidan shu narsa ma`lumki, o’quvchilarning
hammasi to’qqizinchi sinfni tamomlaganlaridan so’ng o’qishni asosiy qismi: 15%
akademik litsey, 85% kasb-hunar kollejlarida davom ettirmoqchilar.
20

SHunday qilib, maktab o’quvchilarini faol kasbga yo’naltirish ishi bilan bog`liq
holda mehnatga tayyorlashning asosiy bosqichlari:
- mavjud bilimlarni barqaror qiziqishlar va umumiy manfaatni ko’zlab mehnat
qilish istagi manbaiga aylantirishga;
- har bir maktab o’quvchisining mehnat ahamiyatini va mamlakat turmushida
uning rolini chuqur anglashiga;
- o’quvchilarda avvalo bo’lg`usi kasbni tanlashga samarali psixologik ta`sir
o’tkazadigan mehnat malakalarini rivojlantirishga;
- maktab o’quvchilarida kasb jihatidan muhim shaxsiy xislatlarini (mustaqillikni,
tashabbusni, jamoa oldida mas`uliyat hissini sezishni, erga, korxonaga, jonajon
o’lkaga muxabbatni) tarbiyalashga ko’maklashmoqda.
Tushuntirish ishini tsexda, dastgoh yonida, ta`mirlash ustaxonasida,
mexanizatsiyalashgan chorvachilik fermasida, texnik xizmat ko’rsatish
punktlaridagi unumdor mehnatda o’quvchilarni faollashtirish bilan qo’shib olib
borish ishchi kasblarini tanlashdagi psixologik to’siqni bartaraf etishning asosiy
vositasidir.
Respublika yoshlarni kasbga yo’naltirishni boshqarish tizimining tarkibi quyidagi
bosqichlar bo’yicha rivojlanadi:
1-bosqichda. Kasbga yo’naltirishning samarali shakl va metodlarini izlash. Amaliy
faoliyatini asosan tuman doirasida maktab va kasb-hunar kollejlarida olib boriladi.
Umumiy ta`lim maktablari va kasb-hunar kollejlarida kasbiy yo’naltirish bo’yicha
kengashlar, uchrashuvlar, kechalar, bahslar tuman xalq ta`limi bo’limlari huzurida
esa kasbga yo’naltiruvchi kengashlar tashkil qilinadi. Qishloq yoshlarini
dehqonchilik fermerlar kasblariga yo’naltirish borasida maktab, qishloq kasb-hunar
kollejlari jamoa va davlat xo’jaliklarini birgalikda ishlashiga asos solinadi.
2-bosqichda. Respublika miqyosida boshqaruv tizimi bo’g`inlarini shakllantirish
harakatlari amalga oshadi. Kasbga yo’naltirish bo’yicha respublika, viloyat, shahar
va tuman kengashlari, o’quvchilar orasida kasblar bo’yicha musobaqalar tashkil
qilinadi.
3-bosqichda. Kasbga yo’naltirish bo’yicha amaliy faoliyatning mazmuni va
metodlari takomillashtiriladi. Arxivdagi tegishli materiallar o’rganiladi. Bu
tadbirlar boshqaruvning barcha bo’g`inlarida kasbga yo’naltirish ishlarini
muayyanlashtirish imkonini beradi.
Natijada, respublikada tarkib topgan kasbga yo’naltirish boshqaruvi tizimining
umumlashtirilgan sxemasini tuzish va uni taxlil qilish asosida quyidagi xulosalarni
chiqarish mumkin bo’ladi:
21

Birinchidan, barcha tarmoq vazirliklari, idoralar, o’quv muassasalari, shulardan:
maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar kasbga yo’naltirish tizimiga
qamraladi;
Ikkinchidan, kasbga yo’naltirish ishlarining barcha bo’g`inlari muvofiqlashtiriladi
va ularning o’zaro aloqasi yo’lga qo’yiladi;
Uchinchidan, boshqarishning har bir bo’g`iniga yuklangan vazifalar aniqlanadi.
Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot institutida, Respublika ta`lim markazida mehnat
ta`limi va boshqa bo’limlar faoliyat yuritmoqda.
Kasbga yo’naltirish bilan shug`ullanuvchi yangi tuzilgan va qayta tashkil qilingan
bo’limlarning vazifasi tuman, viloyat va respublika miqyosida rahbarlikning
tashkiliy tajribalarini umumlashtirishdan, kasbga yo’naltirish boshqarmasi
bo’g`inlari ishini kuchaytirishning tashkiliy-metodik tadbirlarini ishlab chiqish va
tajribada tekshirib ko’rishga yo’naltirilgan.
SHu tariqa respublikada kasbga yo’naltirishning boshqarish tizimining tarkib
topishi va rivojlanishi xalq xo’jaligini malakali kadrlarga talab-ehtiyojini hisobga
olib, kasb tanlashda o’g`il va qizlar yordam berishi: kasbga yo’naltirish ishini
rejalashtirishi, uning mazmunini belgilash, vazirliklar, idoralar, muassasalar,
korxonalar bilan birga ta`lim muassasalarining birgalikdagi kuch-g`ayratlarini
muvofiqlashtirishga qaratilgan.
Kasbga yo’naltirishni ilmiy boshqarishni hukumat, korxonalar va tashkilotlarning
ishchi reja asosida tayyorlash va yoshlarni ishchi kasblariga yo’naltirish sohasidagi
harakatlari tizimi deb hisoblash lozim. SHu boisdan kasbga yo’naltirish ishining
tashkilotchilari faqat tarmoqlarning emas, balki ayrim korxonalarning ham
kadrlarga talab-ehtiyojlarini bilishlari va shu haqda maktablar va o’qituvchilarga
axborot berib turishlari, amaliy tadbirlar dasturini ishlab chiqishlari va uni bajarish
uchun kuch va mablag`larni safarbar etishlari, boshqaruv tizimining barcha
bo’g`inlarida nazorat o’rnatishlari va ularga yordam berishlari lozim.
Bu borada maktab bitiruvchilari uchun mehnat va kasbgacha tayyorgarlik
yo’nalishi (soha va kasbkorlik) bo’yicha o’qish va ishga joylashtirish imkoniyatlari
kengroq.
Mehnat va kasbgacha tayyorgarlikni o’qituvchilar, muhandis-muallim, usta-
hunarmandlar bilan ta`minlash va ularni kasbiy va shaxsiy imkoniyatlarini
oshirishga sharoitlar mavjud.
YUqoridagilarni hisobga olgan holda mehnat ta`limi, tarbiyasi va kasb tanlash
ishlari quyidagi bosqichlar asosida rivojlanadi:
1-bosqich. Bu davrda davlatning yangi iqtisodiy munosabatlarga o’tish siyosatida
muhim zveno bo’lib maydonga chiqadigan mehnat ta`limi, tarbiya va kasb tanlash
22

ishlari uyg`unlashgan tizimi uchun ximoyaviy chora-tadbirlar talab qilinadi.
Mehnat ta`limi, tarbiya, kasb tanlash ishlarining bu davrdagi asosiy vazifalaridan
biri mehnat bozorini malakali raqobatbardosh ishchi kuchi bilan ta`minlash,
mazmunini muvofiqlashtirish, o’quvchilar uchun ma`lum darajada ijtimoiy
kafolatlarni amalga oshirishdir.
2-bosqich. Iqtisodiy vaziyatning barqarorlashtirilishi va rivojlangan mehnat bozori
shakllanishining boshlang`ich davri bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich
davomida tajribalar jarayonida sinovdan o’tkazilib ma`qullangan yangi turdagi
maktablar, maktablararo o’quv-ishlab chiqarish kombinatlari, mehnat va
gimnaziyalar, bozorning aniq ehtiyojlarini qondirish hamda uzoq maqsadlarga
qaratilgan mehnat va kasbkorlik ta`limining yangi ko’rinishlari faoliyati huquqiga
ega bo’lish va real keng qo’llash lozimdir.
3-bosqich. Respublikada bozor munosabatlarini uzil-kesil barpo etish davriga mos
keladi.
Bu o’rinda xalq ta`limining mukammalligi, o’qish-o’qitish ishlarini mustaqillik
talablari asosida isloh qilish va yaxshilash, yangi avlod ta`lim-tarbiyasining ma`no
va
mazmunini kengaytirish uchun bilimdon, mustaqillik g`oyasi, mafkurasi va
ma`naviyati bilan qurollangan o’qituvchi-xodimlar tayyorlash zarurligini hamisha
esda tutish zarur. SHu vazifa va muammolarni hal etish to’g`risida O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov shunday deydi: ―nafaqat umumiy ma`lumot
va tarbiyani, balki kadrlarning kasbkorga yo’nalish olishini, ularni tayyorlash –
qayta tayyorlash va malakasini oshirishni o’z ichiga oluvchi yagona uzluksiz milliy
ta`lim tizimini yaratish vazifasi qo’yilmoqda 1.‖
Bu borada magistrantlar qayd etilgan fikrlarni o’zlarining izlanishi va magistrlik
dissertatsiyalarida boyitib, kengaytirib va chuqurlashtirib ifodalaydilar. Unda
o’quvchilarni kasbga yo’naltirish, kasb tanlash, tanlagan kasbiga moslashtirish
jarayonida ―kasbiy layoqat va uni tiklanish muassosi ga e`tiborni qaratishlari
‖
lozim. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik tamoyillari: insonparvarlik,
fanlararo aloqa, asoslanganlik va isbotlilik, tadqiqotlarda evristik va nazariy
izlanishlar nisbatining o’zaro mutanosibligi o’z aksini topishi lozim.
Magistrantlarni o’qitish texnologiyasida muhim o’rin egallashi lozim bo’lgan
o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirilishida pedagogik madaniyat, umuman
madaniyatda bo’lganidek, predmet hosila va texnik-texnologik jihatlar
mavjudligiga batafsil to’xtash lozim, shunda mazkur mavzuning ko’p echimlari o’z
javobini topadi
Kasbga yo’naltirish tizimining funksiyalari
23

“Kasbga yo’naltirish” tushunchasini aniqlash. Kasbga yo’naltirish sohasini
me’yoriy-huquqiy asoslarini ta’minlash va O’zbekiston respublikasida aholini
psixologik himoyalash. Kasbga yo’naltirish sohasida kafolatlangan xizmatlar va
kasb tanlash jarayonida psixologik qo’llab-quvvatlantirish. Kasbga yo’naltirish
tizimi: funksiyalari, ijtimoiy, iqtisodiy, psixologo-pedagogik, tibbiy-fiziologik.
Kasbga yo’naltirish jarayonidagi qarma-qarshiliklar
Kasbga yo’naltirishning rivojlanishini bosqichlari va tarixi. Kasbga
yo’naltirish mehnat kasbiy ekspertiza yo’nalishi sifatida. Kasbga yo’naltirish
tadbirlari tizimini ilmiy asoslash. Kasbga yo’naltirish vaziyatlidagi qarama-
qarshilik va ularni amaliy hal qilishning variantlari. Kasb tanlash vaziyatidagi
psixologik hamkorlik. Qayta kasbga yo’naltirish faoliyati.
Kasb tanlashning asosli omillari va tarkibiy qismlari
K.K.Platonovning “Kasblar uchburchagi”. Kasb tanlashning asosli tarkibiy
qismlari: o’zining bilimi, insonning kasbiy bilimlar talabi, ta’lim muassasalar va
kasblar bo’yicha bilimlarga ehtiyoj va uning qayerda olish mumkin. Kasb tanlash
omillari va uning shaxsning kasbiy o’zini o’zi anglash jarayoniga ta’siri.
Kasbiy tanlov kasbga yo’naltirishning bir bo’g’ini sifatida
Kasbning insonga qo’yadigan psixologik talablari. Kasbiy tanlov mezonlari va
kasbiy yaroqlilikni baholash mezonlari. Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish.
Kasb va mutaxassis. Kasb va mansab. Kadrlar borasidagi qarorlarni
tasdiqlanganligi.
Kasbiy psixologik konsultatsiyaning turlari
Kasbga yo’naltirish sohasidagi faoliyat yo’nalishlari va amaliy talablar. Shaxsning
kasbiy o’zini o’zi anglashni faollashtirishning modikasi va metodlari. Kasbga
yo’naltirishda shaxsiy va faoliyatli yo’nalishlari. Kasbga yo’naltiruvchi
psixologning faoliyat yo’nalishlari: ma’lumotli-axborotli kasbiy konsultatsiya,
diagnostika qilish, shakllantiruvchi, tibbiy.
Mehnat subyekti sifatida insoning rivojlanishi
Inson va kasbning o’zaro munosabati muammosining asosiy nazariy yo’nalishlari.
F.Parsonsning – omillar va tuzilishli nazariya yo’nalishlari kasbiy muhim sifatlar
tushunchasi. S.Shprangler, Sh.Byuler, D.Syuperlarning rivojlanish nazariyasi
yo’nalishlari. Kasbiy hayotiy yo’lining bosqichma-bosqichli modeli, “Men-
konsepsiyasi”ning qayta tiklanishi va asosiy jihatlarini rivojlanishi. Kasbiy uzoq
umr ko’rish. Kasbiy yetuklik tushunchasi. Kasbiy faoliyat va yosh. Akmeologiya-
24

professionalizmning eng yuqori cho’qqisiga erishish yo’li. Kasbdan chiqish:
shaxsiy baho va stressli holatlarni profilaktika qilish yo’li.
Shaxsning kasbiy-muhim sifatlari, umumiy va maxsus qobiliyatlari
Professiografiya insonining kasbiy faoliyatidagi maqsadi va uning shakllanishi va
kasblarni psixologik o’rganishni tashkil qilish, insonparvarlikka oid vazifalarni hal
qilish va optimallashtirish, boshqarish, korreksiya va diagnostika qilish vositasi
sifatida: kasbga yo’naltirish va kasbiy konsultatsiya, kasbiy ta’lim va ishchanlik
qobiliyati, mehnat xavfsizligi, kasbiy tanlov va kadrlarni joy-joyiga qo’yish,
mehnat faoliyatining reabilitasii va boshqalar. Insonining kasbiy-muhim sifatlari
tushunchasi. Umumiy va maxsus qobiliyatlar: mutaxassisning kasbiy
tayyorgarligini tashkil qilishning xususiyatlari. Professiografiya tushunchasi,
professiogramma, kasb psixogrammasi. Professiogramma va psixogrammaning
tuzilishi.
Kasbiy tanlovning psixologik asoslari, kadrlarni attestasiyadan o’tkazish
va joy-joyiga qo’yish
Kasbiy faoliyatga psixologik hamrohlikning asosiy bosqichlari. Psixodiagnostika
va kasbiy konsultasiya. Kasbiy konsultasiyaning psixologik texnologiyasi.
Tashkiliy madaniyat uyushmasi. Malaka oshirish kvalifikasiyasi, shaxsiy ta’limni
tashkil qilish. Kadrlar attestasiyasi ilmiy-amaliy muammo sifatida. Attestasiya
metodikasi va prosedurasi. Ishlovchilarning kasbiy-psixologik imkoniyatlarni
baholash. Yakuniy attestasiyaning tartib qoidalari va faoliyat natijalarini baholash.
Kadrlar faoliyatini me’yoriy-huquqiy jihatdan ta’minlanganligi.
Ilk o’spirinlik davrida kasb tanlash modeli va kasbiy tasavvurlar
Ilk o’spirinlik davrida kasb tanlash xususiyatlar. Kasb tanlashdagi birlamchi
model: “hohlamayman”– kasbiy qiziqish va moyillik sifatida; «qila olaman» – kak
kasbiy muhim xususiyatlarini baholash sifatida; «zarur» – mehnat bozorida kasbga
talabni oshirish sifanida. Ilk o’spirinlik davrida kasb tanlashga ijtimoiy muhitning
ta’siri; tanlovning ijtimoiy determinantlari. “Ota-onalarni kasbga yo’naltirish
dasturi”.
Kasb tanlashdagi qiyinchilik va xatoliklar
Kasb tanlashda itimoiy psixologik stereotiplarning roli. Kasb tanlash va kasbiy
talablar darajasi. “Do’stlarni ortidan” kasb tanlash va kasbiy tushunchalar. Kasbga
yo’naltirish jarayonidagi xatolarni oldini olish.
Kasb tanlash motivini shakllanishi
Kasb tanlash motivasiyasi. Kasb tanlash jarayonida motivasion-ehtiyojlar orasidagi
ziddiyatlar. Qadriyat va qadriyatlar oriyentasiyasi. Qadriyatlar tizimida
25

ziddiyatlar. Kasb tanlash motivining tipologiyasi. Motiv kuchi va shaxsiy faollik.
Tashqi va ichki motivlar va uning kasbga yo’natirish jarayonidagi o’rni. Ijtimoiy,
axloqiy, estetik, ijodiy, obro’ orttirish, moddiy, mazmuniy, bilish, foyda olish
motivlari.
Ilk o’spirinlik davrida shaxsiy kasbiy reja va kasbga yo’naltirishning
o’ziga xos xususiyatlari
Asosiy kasbiy shaxsiy rejalarni tuzish. Kasb tanlashga realistik baho. Balog’at
bosqichida psixologik hamrohlik. Kasb tanlashda psixologik hamkorlik
texnologiyasi. Kasb tanlashning dastlabki bosqichida auditoriyani faollashtirish
Shaxsning kasbiy o’zini o’zi belgilash tushunchasi
Shaxsning kasbiy o’zini o’zi belgilash jarayonining mohiyati. Kasbiy o’zini o’zi
belgilash inson hayotida muhim qarorni qabul qilishi sifatida. Kasbiy o’zini o’zi
belgilash va hayot mazmmuni konsepsiyasi. Kasbiy o’zini o’zi belgilashning
ijtimoiy-iqtisodiy determinantlari.
Kasbiy o’zini o’zi belgilash bosqichlari
Shaxsning kasbiy shakllanish determinantlari. Kasbiy faoliyatni shakllanish
modeli: moslashuvchanlik modeli va kasbiy rivojlanish modeli. Shaxsning kasbiy
shakllanish senariysi: ravonlik, ziddiyatsiz va inqirozsiz; boshlang’ich
bosqichlarda jadallashgan rivojlanish bilan keyingi bosqichlarda pasayishi va
inqirozga yuz tutishini shakllanishi; pog’onali, sakrash, muvaffaqiyat cho’qqisiga
olib chiqish.
Kasbiy o’zini o’zi belgilash jarayonidagi ziddiyatlar
Kasbni shaxs tuzilishi bilan bog’langanligi. Shaxsning yo’nalganligi va kasbiy
bilimdonlik. Kasbiy bilimdonlikning asosiy komponentlari: ijtimoiy-huquqiy,
maxsus bilimdonlik, shaxsiy va autokompetentlik. Kasbiy o’zini o’zi
belgilashdagi ziddiyatlarning turlari va ko’rinishlari: xulq-atvorli, motivasion-
ehtiyojli, kognitiv-faoliyatli va ma’noli. Kasbiy reabilitatsiya.
Kasbiy o’zini o’zi belgilash jarayonini boshqarish
Kasbiy o’zlik jarayonini boshqarish, kasbga yo’naltirish, kasbiy bilimlar berish,
kasbiy konsultatsiya, kasbiy moslashuv. Shaxsning kasbiy o’zini o’zi belgilash
jarayonining muhim bosqichlari kasbiy adaptasiyaning aniqlovchisi sifatida.
Xulosa
26

Insonning kasbiy yaroqliligi borasidagi nazariy va eksperimental tadqiqotlar
yo’nalishlarini o’rganish kasbiy psixologik tanlovning mezonlarning ajratish
imkonini beradi. Inson va kasbning o’zaro munosabati borasidagi tasavvurlar
ularda jarayonnini ilmiy tashkil qilish va ilmiy tushunchalar tizimini shakllantiradi.
Insonining kasbiy xulq-avorini tahlil qilish va uning kasbiy tarjimai holi
shuningdek shaxsda dastlabki kasbiy maqsadlarni shakllanishida kasbiy
hayotgacha rivojlanishni qamrab oladi. Mehnat psixologiyasining metodlarida
amaliy foydalanishni o’rganish (gnostik, konstruktiv); kadrlarni tanlash va kasbga
yo’naltirish jarayoniga psixologik hamkorlik va shaxsning kasbiy o’zini o’zi
anglash tushunchalarining mazmun mohiyatini anglab yetish ko’nikmasini tarkib
toptirishdan iborat.
Kasbga yo’naltirish va kasb tanlash asoslari o‘quv fanini o‘zlashtirish natijasida
bakalavr:
-kasbiy psixologik tanlov, kasbiy yo’nalganlik, mehnat psixologiyasining
sohalarida mahalliy va xorij olimlarining tadqiqotlari, nazariyalari va asosiy
psixologik yo’nalishlari, inson shaxsi mehnat subyekti sifatida, insonning kasbiy
mehnat faoliyatini o’rganishni ta’minlash, asosiy diagnostika metodikalari, kasbga
yo’naltirish tadbirlarini o’tkazishning asosiy texnologiyalari, kasbiy o’zini o’zi
anglashni faollashtirishning metodika va metodlari, shaxsning kasbiy o’zini o’zi
anglashdagi ziddiyatlarni oldini olish va profilaktika qilishni bilishi kerak;
-inson shaxsi –mehnat subyekti va kasbiy faoliyatini o’rganish maqsadida
psixologik tadqiqotlarni o’tkazishni tashkil qilish, auditoriyaning amaliy
talablariga muvofiq turli xildagi kasbga yo’naltirish tadbirlarini o’tkazish (maktab
o’quvchilari, ishsizlar, mansabga talabgor va boshqalar), eng qulay yo’lini
tanlash, muammoning psixologik hal qilishning vositalari va usullari,
amaliyotning turli doiralarida psixologik hamkorlik, kasbiy moslashuv, kadrlarni
tanlashni kasbga yo’naltirish bilan bog’liqligi (ta’lim, og’liqni saqlash, tijorat
faoliyati, yangi axborot texnologiyalari va boshqalar) ga doir ko‘nikmalariga ega
bo‘lishi kerak;
- Kasblar olami, kasb tanlash va kasbga yo’naltirish haqidagi bilimlar
zahirasiga, kasb tanlashdagi xato va qiyinchiliklar hamda ularni oldini olish va
bartaraf etish yuzasidan malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Mayers-Briggs bo’yicha shaxs tipologiyasini aniqlash uchun test
1. Do’stlar orasida siz:
suhbatni boshlab beruvchi hisoblanasiz
sizga murojaat etishlarini kutasiz
27

2. Siz ko’proq darajada:
amaliyotchi
nazariyotchi
3. Qaror qabul qilishda sizga quyidagilarning qay biri bilan ishlash qulayroq:
qoida va standartlar bilan bilan
shaxsiy tuyg’ularga asoslanib
4. Qay holda siz o’zingizni yaxshiroq his etasiz:
xarid qilib bo’lgach
xarid qilish imkoniyatiga ega ekanligingizni anglaganda
5. Kechki bazmlarda siz:
kechgacha qolib ketasiz, vaqt o’tgani sayin energiyaga to’lib borasiz
charchoqni his etib, bazmni barvaqtroq tark etasiz
6. Oddiy ishlarni bajarganda sizga qay holat ko’proq xush keladi:
uni umumqabul qilingan usulda bajarish
o’z usulingizni yaratish
7. Siz ko’pincha o’zingizni qay tarzda tutasiz:
sovuqqon va og’ir-bosiq
qiziqqon va ishtirokchan
8. Aksariyat hollarda qay bir yo’lni tanlagan bo’lar edingiz:
voqealar rivojini boshqarish
voqealarning tabiiy rivoj olishiga tayanish
9. Jamoat ichida bo’lganda, siz odatda qay variantni xush ko’rasiz:
umumiy suhbatda ishtirok etish
har bir kishi bilan alohida suhbatlashish
10. O’z qiziqishingizga binoan kitob o’qiyotganda, yozuvchining qay uslubi sizga
ko’proq ma’qul bo’ladi:
nimani nazarda tutayotganini aniq va ravshan bayon etishi
o’z hayollarini noodatiy, original tarzda bayon etishi
11. Sizni ko’proq o’ziga tortadi:
28

mulohazalarning ketma-ketligi va mantiqiyligi
inson munosabatlarining uyg’unligi
12. Ishonch bilan «Men» deya qay birini aytishingiz mumkin:
jiddiy va irodali shaxs
hayotga yengil munosabatda bo’lgan erkin inson
13. Siz odatda:
istalgan kishi bilan har qancha vaqt bemalol suhbatlashishingiz mumkin
suhbatlashish uchun faqat ba’zi kishilar bilan va muayyan holatlarda mavzu topa
olasiz
14. Siz uchun ko’proq o’rinli bo’lgan xususiyat:
ijro etuvchi, bajaruvchi inson
o’ylab topuvchi inson
15. Quyidagi so’zlar juftligidan qay biri sizga ko’proq xush keladi:
ishonchli
ta’sirli
16. Quyidagi so’zlar juftligidan qay biri sizga ko’proq xush keladi:
uslubiy
tasodifiy
17. Quyidagi so’zlar juftligidan qay biri sizga ko’proq xush keladi:
ochiq, suhbatchan
mulohazali
18. Quyidagi so’zlar juftligidan qay biri sizga ko’proq xush keladi:
tushunarli
chiroyli
19. Quyidagi so’zlar juftligidan qay biri sizga ko’proq xush keladi:
adolatlik
hamdardlik
20. Ishlarda tartib jadvaliga amal qilish:
sizga yoqadi
29

sizning imkoniyatlaringizni cheklaydi
Natija:
16 xil shaxs turlari: test natijalarini talqin qilish
Testni bajarib, yuqorida tavsiflangan 4 deskriptorning kesishishi natijasida
shakllangan 16 ta shaxs tipologiyasidan biri bo’lgan natija olinadi. Ushbu 16 turni
tushunish osonroq bo’lishi uchun har bir toifaga shartli umumiy ism berilgan.
Quyidagi xarakterni aniqlash uchun ta’rif siz olgan natijalarga tegishlidir.
Foydalanilgan adabiyotlar va o’quv qo’llanmalar
1. Karimov I.A. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonosida” T.: O’zb,
2011.
2. G‘oziev E.G‘, Mamedov Q.Q. “Kasb psixologiyasi” Toshkent, 2003 yil
3. G‘oziev E.G‘ “Kasb psixologiyasi” o‘quv qo‘llanma Toshkent, 2003 yil
4. Qodirov B.R., Qodirov I.B. “Kasbiy tashxis metodikalari to’plami”
Toshkent, 2003 yil
5. Sunnatova R., Parpiyev U. «Kasbga yo’naltirish maslahatlari: metodlar,
muammolar, imkoniyatlar» Toshkent 2001 yil.
6. Qodirov K.B. “Kasb tanlashga tayyorgarlikning psixologik jihatlari va
kasbiy tashxis” Toshkent 2001 yil
7. Abduraxmonov F.R., Abduraxmonova Z.E. Kasb psixologi yasi(o‘quv
qo‘llanma).: -T.:P TTESI., 2017.
8. Батаршев А.В. Диагностика профессионально важных качеств. - СПБ.:
Питер,2007. - 192 с.9. Давлетшин М.Г., Захарина М.С. Профессиональная
орентация учащихся. – Ташкент: Фқитувчи, 1986. - 82 с.
10. Ендальцев А.С. Выбор профессии. Социальные, экономические
педагогические факторы. – Киев - Одесса: Вища школа, 1982. -
152 с.
11. Зеер Э.Ф. Психология профессий:Учеб.пособие. - 4-е изд. Перераб.доп.
М.: Академическая проект, 2006. -336 с.
12. G‘oziyev E., Jabborov A. faoliyat va xulq - atvor motivatsiyasi.: - Т ., 2003.

INTERNET MANBALARI:
30

1. http://lex.uz ( O’zbekiston Respublikasi Huquqiy ma’lumot resursi)
2. http://ziyonet.uz ( ijtimoiy ta’lim tarmog’i)
3. Ziyonet.uz
31

32 Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi

Купить