• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 17000UZS
Размер 335.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Февраль 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Shoxrux Yusupov

Дата регистрации 04 Февраль 2025

0 Продаж

Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari

Milliy valyutaning bunday sun’iy pasaytirilgan qiymatini ta’minlash ham murakkab emas – MB bozorda dollarni xarid qilib, ular o‘rniga so‘m bersa, kifoya. Biroq bu inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladi: iqtisodiyotda so‘m ko‘payib ketadi, u narxlarning umumiy o‘sishini rag‘batlantiradi, buning ustiga import tovarlar dollar qimmatligi sababli qimmatlashadi. Milliy valyuta kursini pasaytirish siyosatini eksportga yo‘nalganlik modelidan foydalanuvchi ko‘plab mamlakatlar qo‘llaydilar. Biz ham shuni amalga oshirishimiz lozim. Biroq bu modelni keyinroq, Inflyatsiyani jilovlab olgandan keyin, qaytadan ko‘tarilib ketmasligi uchun ohistalik bilan qo‘llash talab qilinadi. “Maosh–narxlar” spirali – bu iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlarining o‘sishi ish beruvchilar (jumladan davlat)ni ish haqini oshirishga majbur qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, inflyatsiyaning yangi bosqichini boshlab beradi: maosh ko‘tarilishi talab oshishiga (odamlarda ko‘proq pul paydo bo‘ladi) va bozor taklifi qisqarishiga (maoshning ortishi – bu ishlab chiqaruvchi xarajatlarining ortishidir) olib keladi, shuningdek ortiqcha budjet xarajatlari ham ortadi, ularni, birinchi navbatda, pul emissiyasi evaziga moliyalashtirishga to‘g‘ri keladi. Shubhasiz, Inflyatsiya sharoitida hukumat aholining ijtimoiy zaif qatlamlari manfaatlari haqida g‘amxo‘rlik qilishi kerak. Biroq, shuni ham tushunish kerakki, ko‘p hollarda buning uchun qo‘llaniladigan choralar (davlat tarmog‘ida maoshlar oshirilishi, minimal ish haqining ko‘tarilishi) faqat Inflyatsiyaning yangi bosqichini ochib beradi, u hukumatning say’-harakatlarini tezda qadrsizlantiradi. Bundan tashqari, valyuta bozorini liberallashuvi va moliya sohasining yetarli rivojlanmaganligi holatida maoshning ko‘payishi xorijiy valyutaga talabning ortishiga va “Inflyatsiya–devalvatsiya” spirali ishga tushishiga olib keladi. Shu sababli, Inflyatsiyani jilovlash uchun hukumat aholining ijtimoiy zaif qatlamlarini himoya qilishning boshqa vositalaridan foydalangani ma’qul – bularga manzilli yordam ko‘rsatish mexanizmlari, jamoat ishlarini tashkil qilish, xususiy biznes faoliyati uchun sharoitni yaxshilash (bu tadbirkorlarga boshqa xarajatlarni tejash hisobidan ish haqini ko‘tarish va ko‘proq ishchilarni yollash imkonini beradi). 30 indekslari; -ishlab chiqarish mahsulotlari va xizmatlari iste’mol chilari narxlari indekslari deflyatori indeksi. Davlat tomonidan moliyalashtiriladigan davlat xarajatlarining o’sishi pul muomalasiga murojaat qiladi, tovar aylanmasi ehtiyojlaridan tashqari pul massasini ko’paytiradi. Harbiy va inqiroz davrida eng aniq ifodalangan. Ommaviy kreditlash orqali pul massasining haddan tashqari kengayishi va kreditlash uchun moliyaviy resurs jamg’armalardan emas, balki ta’minlanmagan valyuta emissiyasidan olinadi. Yirik firmalarning ishlab chiqarish narxini va o’z xarajatlarini aniqlashda monopoliyasi, ayniqsa xom ashyo sanoatida. Bozor mexanizmining maqbulini aniqlash imkoniyatlarini cheklaydigan kasaba uyushma monopoliyasi. Pul massasining barqaror darajasi bilan narxlarning oshishiga olib keladigan milliy ishlab chiqarishning Real hajmining pasayishi, chunki tovarlar va xizmatlarning kichik hajmi makroiqtisodiyotning avvalgi pul miqdoriga to’g’ri keladi. Inflyatsiyaning quyidagi turlari mavjud: talab inflyatsiyasi - real ishlab chiqarish hajmiga (tovar taqchilligi) nisbatan yalpi talabning ortiqcha bo’lishi natijasida hosil bo’ladi; ta’minot inflyatsiyasi (xarajatlar) - narxlarning o’sishi kam ishlatilgan ishlab chiqarish resurslari sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi bilan bog’liq. Mahsulot birligiga xarajatlarning oshishi ishlab chiqaruvchilar tomonidan mavjud narx darajasida taklif etilayotgan mahsulotlar hajmini kamaytiradi; Balansli Inflyatsiya – turli xil tovarlarning narxi bir-biriga nisbatan o’zgarishsiz qoladi; Balanssiz Inflyatsiya – turli xil tovarlarning narxi bir- biriga nisbatan har xil nisbatda o’zgaradi; prognoz qilingan inflyatsiya – bu xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning taxminlari va xatti-harakatlarida hisobga olinadigan inflyatsiya. Inflyatsiyani bostirish davlatning faol aralashuvi bilan narxlarning tashqi barqarorligi bilan tavsiflanadi. Narxlarni oshirishni ma’muriy taqiqlash, odatda, nafaqat talabning dastlabki ko’tarilishi, balki taklifning pasayishi natijasida ham, hukumat aralashuvisiz narxlar ko’tarilishi kerak bo’lgan tovarlarning tanqisligini kuchayishiga olib keladi. Ishlab chiqaruvchi yoki iste’mol chi uchun narxlar 8 boshqarish xususiyatiga ega: agar daromad ko'payib, narxlar oshsa, unda tovarlar ishlab chiqarilishi va taklifi asta-sekin qisqaradi va bu natijada sarf xarajatlarning oshishini ushlab turadi. Talab inflyatsiyasi va Sarf xarajatlar inflyatsiyasining birikmasi inflyatsiya spiralida o'z aksini topadi va bunda iqtisodiy agentlarning o'sayotgan inflyatsion kutishlari uzatma mexanizm rolini bajaradi. Umuman olganda, giperinflyatsiyani boshqarib bo'lmaydi. Narxlarning boshqarish vositalari va odatiy funktsional o zaro aloqalari ham ish bermaydi. Bosma stanoklar to'laʻ quvvatlarda ishlaydi, misli ko'rilmagan olibsotarlik boshlanadi. Ishlab chiqarish nazoratdan chiqib ketadi. Giperinflyatsiyani jilovlash uchun maxsus choralar kerak bo'ladi. Biroq, bu usullar qanday bo'lishi kerakligi to'g'risida yagona ko'rsatma yo'q. Inflyatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Inflyatsiya har yili rivojlangan davlatlarda o’rtacha 7 % tashkil etadi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflyatsiyani hisobga olgan holda Inflyatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Inflyatsiya har yili rivojlangan davlatlarda o’rtacha 7 % tashkil etadi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflyatsiyani hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Inflyatsiya (lot. in fl atio — shishish, bo’rtish, ko’tarilish), pulning qadrsizlanishi — tovar-pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada xo’jalik aylanmasi ehtiyojlaridan ortiq darajada qog’oz pullar miqdorining ko’payib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovar bilan ta’minlanmagan pullarning paydo bo’lishi. Inflyatsiya birinchi galda sifati yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining ko’tarilishi ko’rinishida, shuningdek , oltin va chet el valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi shaklida yuz beradi. Tovar ishlab chiqarishning to’lov qobiliyatiga ega talab o’sishidan ortda qolishi, bozorda talabga javob bermaydigan tovarlarning ko’payib ketishi, byudjet kamomadlarini qoplash uchun qo’shimcha pul emissiyasi, investitsiyalarnm emissiya hisobidan moliyalashtirish , monopol narxning mavjudligi, narxni oshib keti-shidan hadiksirab tovarlarni keragidan ortiq harid etish, mamlakatga qadrsizlangan chet el valyutasining ko’plab kirib kelishi va 14 2.2 INFLYATSIYA MOHIYATI Inflyatsiya – bu mamlakat ichida milliy valyuta xarid qobiliyatining pasayishi jarayoni bo‘lib, avvalo narxlarning umumiy darajasi ko‘tarilishida ifodalanadi. Inflyatsiya narxlar indeksi yordamida o‘lchanadi (eng mashhuri – iste’mol narxlari indeksi, INI). Ba’zida Inflyatsiyani devalvatsiya – boshqa milliy valyutalar (asosan yetakchi jahon valyutalari)ga nisbatan milliy valyuta qiymatining pasayishi bilan adashtiradilar. Inflyatsiya va devalvatsiya bir-biriga faol ta’sir ko‘rsatsa-da (qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida quyiroqda so‘z yuritamiz), baribir, boshqa-boshqa hodisalardir. Qayd etish o‘rinliki, so‘mning qora bozorda keskin tushib ketishidan keyin (bu Rossiya rubli va uning ketidan qozoq tengesi kursi tushib ketishining oqibati), ayniqsa keyingi yarim yil-bir yilda, mening sezishimcha, mamlakatimizda Inflyatsiya kuchaydi (afsuski, inflyatsiyaning rasmiy ko‘rsatkichlari, yumshoqroq aytganda, ishonch uyg‘otmaydi va ular asosida tekshirish ilojsiz ko‘rinadi). Bu – iqtisodiy taraqqiyotga nisbatan juda kuchli tahdid, u o‘tkazilgan va amalga oshirilayotgan islohotlarni yo‘qqa chiqarishi mumkin. 1. Inflyatsiyaning kuchayishi belgilangan (ya’ni faqat vaqti-vaqti bilan ko‘rib chiqiladigan)daromadga ega odamlarga zarar keltiradi – ular esa, deyarli barcha yollanma ishchilar, shuningdek ijtimoiy nafaqa oluvchi pensionerlar, talabalardir. Ularning belgilangan daromadlari narxlar o‘sishi sababli qadrsizlanaveradi. 2. Katta odimlovchi i nflyatsiya ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanish va investitsiya kiritishga qiziqishni susaytiradi . Ishlab chiqarish bilan shug‘ullanish, ayniqsa uzoq muddatli investitsiya loyihalariga aralashish mutlaqo foydasiz bo‘ladi: ishlab chiqarishda mablag‘ juda sekin aylanadi va o‘zining xarid qobiliyatini yo‘qotadi. Shu sababli faol tadbirkorlik faoliyatining bosh sohasi tovarlar va valyuta bilan chayqovchilik qilish bo‘lib qoladi, u turli mahalliy bozorlardagi narxlar o‘rtasidagi farqda (turli bozorlarda narxlar turlicha sur’atda 25 1. Ishlab chiqaruvchilar narxlari indeksi – qo‘shimcha tarqatish narxi va savdo soliqlarini hisobga olmagan holda ishlab chiqarish tannarxini aks ettiradi. 2. Yashash xarajatlari indeksi-daromadlarning o’sishi va xarajatlarning o’sishi balansini hisobga oladi. 3. Aktivlar narxi indeksi: aktsiyalar, ko’chmas mulk, qarz kapitali narxi va boshqalar. Odatda, aktivlar narxi iste’mol tovarlari narxlaridan va pul qiymatidan tezroq ko’tariladi. Shuning uchun Inflyatsiya tufayli aktivlar egalari faqat boyib ketishadi. 4. YAIM deflyatori-bir xil tovarlar guruhlari narxining o’zgarishi sifatida hisoblanadi. 5. Milliy valyutaning sotib olish qobiliyati pariteti va valyuta kursining o’zgarishi. Moliya va Inflyatsiya milliy daromadlarni qayta taqsimlashning muhim usullari hisoblanadi. 10 ko‘p farzandli oilalar va davlat xizmatchilari (o‘qituvchilar, vrachlar, bog‘cha xodimlari va boshqalar) uchun juda og‘ir kechadi; Debitorlar va Kreditorlar o‘rtasida. Ushbu holatda olingan qarzlarni pul qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi , kreditorlar qo‘shimcha zarar ko‘radi. O‘zbekiston statistika agentligi 2023-yil yakunlari bo‘yicha 8,77% lik Inflyatsiya yuz bergani e’lon qildi. Iqtisodchi Otabek Bakirovning yozishicha, bu yangi davrda qayd etilgan eng past inflyatsiya hisoblanadi. "Rasmiylarga ko‘ra, dekabrda oylik Inflyatsiya 1,24%ni tashkil etgan, bunda oziq-ovqatlar 1,3% ga, nooziq-ovqatlar 1,0% ga, xizmatlar 1,5% ga qimmatlagan. Asosiy oziqlardan shakar 0,8% ga, guruch 0,4% ga, tuxum 0,3% ga, qo‘y go‘shti 0,3% ga, mol go‘shti 0,2% ga, yog‘ 0,2% ga, un 0,1% ga arzonlagan. Shuningdek, statistikaga ko‘ra, benzin oy davomida 3,3% ga, propan 5,1% ga oshgan bo‘lsa, metan narxlari o‘zgarmagan", — deb sharhlaydi ma’lumotlarni iqtisodchi. Noyabrda O‘zbekistonda Inflyatsiya 1,1 foizni tashkil etdi. Bu — so‘nggi 7 yildagi minimal ko‘rsatkich Noyabr oyi yakuni bo‘yicha O‘zbekistonda 1,1 foizlik Inflyatsiya qayd etildi, yillik Inflyatsiya 8,8 foizdan pasaydi — bu so‘nggi 7 yildagi eng past ko‘rsatkich. O‘tgan oyda tuxum va shakar narxi oshgan, mol go‘shti, un va sariyog‘ esa arzonlashgan. Benzin va propan narxi oshib bormoqda, poyezd chiptalari ham qimmatladi. 2023-yilning noyabr oyida O‘zbekistonda inflyatsiya 1,13 foizni tashkil etdi. Bu haqda prezident huzuridagi Statistika agentligi hisobotida aytiladi. Bu noyabr oyida qayd etilgan kamida so‘nggi 7 yildagi minimal ko‘rsatkich hisoblanadi (2022-yil noyabrda — 1,34 foiz, 2021-yil — 1,22 foiz, 2020-yil — 1,53 foiz, 2019-yil — 1,73 foiz). Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi bir oyda oziq-ovqat mahsulotlari o‘rtacha 1,3 foizga, nooziq-ovqat mahsulotlari esa 0,7 foizga (har ikki 21 Biroq, ishchi kuchiga talab past bo'lsa va ishsizlik yuqori bo'lsa, ishchilar amaldagi stavkadan pastroq ish haqini qabul qilishni istamaydilar va buning natijasida ish haqi stavkalari juda sekin tushadi. Ish haqi stavkalarining o'zgarishiga ta'sir qiluvchi ikkinchi omil - bu ishsizlikning o'zgarish darajasi. Iqtisodiyot jadal rivojlanayotgan bo'lsa, ish beruvchilar ishchilar uchun ko'proq taklif qiladilar - bu ishchi kuchiga bo'lgan talab tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda (ya'ni, ishsizlik ulushi tez sur'atlar bilan kamayib bormoqda) - agar ishchi kuchiga bo'lgan talab o'smasa ham ( masalan, ishsizlik ulushi o'zgarmas) yoki faqat sekin sur'atda o'sib bormoqda. Ish haqi va ish haqi kompaniyalar uchun asosiy xarajatlar bo'lganligi sababli, ish haqining oshishi iqtisodiyotda mahsulot va xizmatlar narxining oshishiga olib kelishi kerak, natijada umumiy Inflyatsiya darajasini oshiradi. Natijada, Fillips ish haqi Inflyatsiyasi emas, balki umumiy narx Inflyatsiyasi va ishsizlik o'rtasidagi bog'liqlik grafigini tuzdi. Grafik bugungi kunda Fillips egri chizig'i sifatida tanilgan. Fillips egri chizig'ining oqibatlari - Past Inflyatsiya va to'liq bandlik zamonaviy markaziy bank uchun pul-kredit siyosatining asosi hisoblanadi . Masalan, AQSh Federal rezerv tizimining pul-kredit siyosatining maqsadlari maksimal bandlik, barqaror narxlar va o'rtacha uzoq muddatli foiz stavkalari hisoblanadi. Inflyatsiya va ishsizlik o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik iqtisodchilarni pul yoki fiskal siyosatni nozik sozlash uchun Fillips egri chizig'idan foydalanishga olib keldi. Muayyan iqtisodiyot uchun Fillips egri chizig'i ma'lum bir ishsizlik darajasi va aksincha, Inflyatsiyaning aniq darajasini ko'rsatishi mumkinligi sababli, Inflyatsiya va ishsizlikning istalgan darajalari o'rtasidagi muvozanatga erishish mumkin bo'lishi kerak. Iste'mol narxlari indeksi yoki CPIning o'zgarish darajasi inflyatsiya darajasi yoki AQSh iqtisodiyotida narxlarning o'sishi ko'rsatkichidir. 34 II BOB INFLYATSIYA” TUSHUNCHASINING MAZMUNI VA MOHIYATI 2.1.INFLYATSIYANING TURLARI . Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibati. Inflyatsiya XVIII asrning o‘rtalirida muomalaga ta’minlanmagan juda ko‘p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so‘zidan olingan va shishish, ko‘pchish, ko‘tarilish ma’nosini anglatadi) o‘z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi, tovar va xizmatlarga bo‘lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi Inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasini holatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan baholarni muntazam o‘sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi , moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar Bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo‘lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg‘arma va iste’mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo‘jaliklarning pul massasi va unga bo‘lgan talabi o‘rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o‘tgan omillar o‘z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga , uning darajasiga turlicha ta’sir etishimumkin.Xalqaro amaliyotda Inflyatsiyaning narxlarini o‘sishi, ya’ni pullarning miqdori o‘sishi jihatidan asosan uch shaklini ajratiladigan. Sokin (polzuchaya, umerennaya) Inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx-navolar yiliga o‘rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi. 17 I BOB INFLYATSIYA UNING MOXIYATI VA SABABLARI 1.1 INFLYATSIYA TUSHUNCHASI Inflyatsiya - tovarlar va xizmatlar narxlarining umumiy darajasining oshishi. Inflyatsiya bilan bir xil miqdordagi pulga, bir muncha vaqt o’tgach, avvalgidan kamroq tovar va xizmatlarni sotib olish mumkin bo’ladi. Bunday holda, o’tgan vaqt ichida pulning sotib olish qobiliyati pasaygan, pul qadrsizlangan - ular haqiqiy qiymatining bir qismini yo’qotgan deyishadi. Iqtisodiy fanda inflyatsiyaning quyidagi asosiy sabablari ajratiladi: 1. Inflyatsiya pul bozorida paydo bo’ladi. Aynan pul muomalasining deformatsiyalarida uning sabablarini izlash kerak; 2. Zamonaviy pul muomalasi oltin bilan barcha aloqalarni uzgan qog’oz belgilari bilan amalga oshiriladi; 3. Davlat xarajatlarining doimiy o’sishi, bu davlat sektori ko’lamining kengayishi, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish bilan bog’liq; 4. Iqtisodiyotning ochiqligi oshishi bilan import qilinadigan inflyatsiya xavfi ortadi; 5. Xususiy hokimiyatning yirik institutlari – monopoliyalar va oligopoliyalarning paydo bo’lishi, ular ta’minotni ushlab turish va yuqori narxlarni ushlab turish orqali ortiqcha foyda olishadi; 6. Davlatning soliq sohasidagi noto’g’ri harakatlari; 7. Mehnat taklifini qisqartirish orqali ish haqini oshirishga intilayotgan kasaba uyushmalarining rolini kuchaytirish; 8. Aholining pul daromadlarini indeksatsiya qilish ortiqcha to’lov qobiliyatiga ega talabni shakllantirish omiliga aylanadi; 9. Xizmat ko’rsatish sohasidagi ishchilar ulushining ustunligi (xizmatga yo’naltirilgan iqtisodiyot). Inflyatsiya ko’rsatkichlari narxlar indekslari bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: - iste’mol tovarlari narxlari indekslari; - ishlab chiqaruvchilar narxlari 7 2.3 INFLYATSIYA, PUL EMISSIYASI VA ORTIQCHA BUDJET XARAJATLARI Inflyatsiya yuzaga kelishining asosiy sababi – real iqtisodiy o‘sish sur’atlariga nisbatan pul massasi o‘sish sur’atining oshib ketishidir. Ya’ni, misol uchun, YaIM bir yilda real ko‘rsatkichda (narx ko‘tarilishini hisobga olmaganda) 5 foizga, pul massasi esa – 15%ga o‘sgan bo‘lsa, o‘rtadagi farq (10% = 15% — 5%) – bu oriqcha pul massasining o‘sishi, u inflyatsiyaning asosiy manbai bo‘ladi. Muomaladagi pul miqdorini nazorat qilish Markaziy bank vazifasiga kiradi. MB pul masasiga uchta asosiy yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatishi mumkin: – ochiq bozordagi amaliyotlar – valyuta va qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish va sotish orqali (agar MB sotib olsa, milliy valyuta bilan to‘laydi va bu bilan muomaladagi pul massasini oshiradi, agar sotsa – aksincha bo‘ladi); – tijorat banklariga kreditlar taqdim etish orqali (kreditlar qayta moliyalash stavkasi bo‘yicha beriladi, shu sababli, agar MYu pul massasini qisqartirishni xohlasa, u qayta moliyalash stavkasini oshiradi, bu bilan undan qarz olishga rag‘batni susaytiradi. Bu esa, o‘z navbatida, tijorat banklarining o‘z kreditlari qimmatlashuviga va biznes hamda aholi tomonidan pulga talab kamayishiga olib keladi; binobarin, pul massasini ko‘paytirish uchun qayta moliyalash stavkasini tushirish zarur); – davlatning ortiqcha xarajatlari ni (ya’ni, davlatning budjet daromadlaridan ziyod xarajatlarini) moliyalashtirish orqali. Bizning vaziyatimizda, narxlarning umumiy o‘sishini to‘xtatishni istasak, yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarishimiz mumkin: 1. Markaziy bank ochiq bozorda amaliyotlar o‘tkazish va tijorat banklariga arzon kreditlar berish orqali pul emissiyasini cheklash i zarur. Shu jihatdan, yaqinda amalga oshirilgan qayta moliyalash stavkasini 9%dan 14% ga ko‘tarish to‘g‘ri tanlov bo‘ldi. Boz ustiga, bank tizimi liberallashuvida qayta moliyalash stavkasini yana ham yuqoriroq ko‘tarishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu vaqtinchalik, Inflyatsiyani jilovlash uchun ko‘rilgan chora bo‘ladi. Moliyaviy 27 ko‘rsatkich ham oxirgi besh yildagi eng past ko‘rsatkich), xizmatlar esa 1,5 foizga qimmatlagan (2022-yildagi kabi). Alohida mahsulotlar kesimida noyabr oyida tuxum narxi 2,9 foizga ( oktabrda +10,5 foiz edi), shakar 2 foizga, sut 0,2 foizga oshishda davom etdi. Guruch va guruch oqshog‘i 0,6 foizga, bug‘doy uni 0,8 foizga, mol go‘shti 0,2 foizga, kungaboqar yog‘i 0,5 foizga arzonladi. Sabzavot va mevalar orasida noyabr oyida oktabrga nisbatan eng ko‘p bodring (81,8 foizga), pomidor (69,7 foizga), anor (63,3 foizga), tarvuz (35 foizga), baqlajon (30,8 foizga), bulg‘or qalampiri (27,5 foizga), banan (1,8 foizga) qimmatlagan. Kartoshka 3 foizga, piyoz 7,1 foizga, limon 12,8 foizga, karam 19,8 foizga, sabzi 25,7 foizga arzonlagan. Spirtli ichimliklar narxi oy davomida 0,5 foizga (yil davomida 9,6 foizga), tamaki mahsulotlariniki esa 1 foizga (11,9 foizga) oshdi. Meva va sabzavotlarning 2022-yil noyabr oyiga nisbatan narxlari. Skrin: Statistika agentligi hisoboti Noyabr oyida mahalliy hokimiyat organlari qarori bilan Samarqand, Farg‘ona va Xorazm viloyatlarida sovuq suv ta’minoti va kanalizatsiya xizmatlari uchun tariflar oshirilishi tasdiqlangandi. Aholining sovuq suv ta’minoti va kanalizatsiyaga umumiy iste’mol xarajatlari tarkibida ushbu hududlarning ulushini hisobga olgan holda respublika bo‘yicha o‘rtacha oylik ko‘rsatkich 12,1 foizni tashkil etdi. Elektr ta’minoti xizmatlariga tabaqalashtirilgan tariflarning joriy etilishi ushbu xizmat turi bo‘yicha Inflyatsiya darajasiga ta’sir ko‘rsatdi. 1000 kVtgacha bo‘lgan abonentlar uchun tariflar saqlanib qolgani fonida bundan ko‘proq iste’mol qiladigan abonentlar uchun oshirilgan tariflar joriy etildi. Hisoblashda har bir iste’mol toifasidagi abonentlar ulushi hisobga olindi va shuning uchun elektr energiyasi narxining o‘sishi o‘rtacha 2,2 foizni tashkil etdi. Benzin narxi noyabr oyida 5 foizga oshib, o‘sishda davom etdi (oktabrda — 4,1 foiz, sentabrda — 2,3 foiz, avgustda — 4,2 foiz, iyulda — 2 foiz), narxlar 22 farqini davlat tomonidan subsidiyalash taklifni kamaytirmaydi, balki talabni yanada kuchaytiradi. O’sish sur’atlariga qarab quyidagilar mavjud: 1. O’rtacha Inflyatsiya (yiliga 10% dan kam narxlarning ko’tarilishi). G‘arb iqtisodchilari buni iqtisodiyotning normal rivojlanishining elementi deb bilishadi, chunki ularning fikriga ko’ra, ahamiyatsiz Inflyatsiya (pul massasining tegishli o’sishi bilan birga) ma’lum sharoitlarda ishlab chiqarishni rivojlantirishni, uning tuzilishini modernizatsiya qilishni rag’batlantirishi mumkin. Pul massasining o’sishi to’lov aylanmasini tezlashtiradi, kreditlar narxini pasaytiradi va investitsiya faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. 2. Shoshilinch Inflyatsiya (yillik narxlarning o’sishi 10 dan 50% gacha). Iqtisodiyot uchun xavfli, Inflyatsiyaga qarshi shoshilinch choralarni talab qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ustunlik qiladi.3. GiperInflyatsiya (narxlar astronomik sur’atlarda o’sib, yiliga bir necha ming va hatto o’n minglab foizga etadi). Bu byudjet taqchilligini qoplash uchun hukumat tomonidan ortiqcha miqdordagi banknotalar chiqarilganligi sababli yuzaga keladi. Iqtisodiy mexanizm falaj qiladi, u bilan barter almashinuviga o’tish sodir bo’ladi. Odatda harbiy yoki inqiroz davrida paydo bo’ladi. Uzoq muddatli Inflyatsiya uchun surunkali inflyatsiya ifodasini ham qo’llang. Stagflyatsiya-bu inflyatsiya ishlab chiqarishning pasayishi (turg’unlik) bilan kechadigan holat. Inflyatsiyani o’lchashning eng keng tarqalgan usuli bu iste’mol narxlari indeksi bo’lib, u asosiy davrga nisbatan hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu indekslar tuzatish omillari sifatida ishlatiladi, masalan, kompensatsiya, zarar va shunga o’xshash narsalarni hisoblashda. Agar boshqa tomondan, agar siz savatni o’zgartirmasangiz, bir muncha vaqt o’tgach, u haqiqiy iste’mol tuzilishiga mos kelmaydi. U taqqoslanadigan natijalarni beradi, lekin haqiqiy xarajatlarga mos kelmaydi va ularning haqiqiy dinamikasini aks ettirmaydi. Iste’mol narxlari indeksidan tashqari, inflyatsiyani hisoblash imkonini beradigan boshqa usullar ham mavjud. Odatda, bir nechta asosiy usullar qo’llaniladi: 9 2020-yilda COVID-19 keltirib chiqaradigan global pandemiyaning iqtisodiy oqibatlari natijasida ishsizlik deyarli 15% ga oshdi (2020-yil aprel oyida), lekin 2021-yil yanvarigacha barqaror ravishda kamaydi. 2021-yil yanvar oyida ishsizlik darajasi 0,4 ga kamaydi. foiz punkti, 6,3% gacha. Garchi bu ko rsatkich 2020-yilʻ aprel oyida erishilgan eng yuqori ko rsatkichdan past bo lsa-da, 2020-yil fevralida ʻ ʻ u pandemiyagacha bo lgan darajadan (3,5%) ancha yuqoriligicha qolmoqda. Bu ʻ vaqt mobaynida Inflyatsiya nisbatan ta sirlanmagan bo lib qoldi, garchi narxlar ʼ ʻ 2021-yilning fevral oyidan boshlab keskin o sa boshlagan. Narxlarning bu ʻ ko'tarilishi, birinchi navbatda, jahon iqtisodiyotiga bir vaqtning o'zida ta'minot zarbalari bilan bog'liq bo'lsa-da, garchi muhim tarmoqlarda ishchi kuchi tanqisligi natijasida ortgan bo'lishi mumkin. Atrof-muhit uchun joriy ish haqi bu bugungi iqtisodiy muhitning g'ayrioddiy xususiyati Buyuk turg'unlikdan keyin yuqori korporativ foyda va ishsizlikning pasayishiga qaramay, ish haqining arzimas o'sishi bo'ldi. O'tgan o'n yillikning aksariyat qismida Inflyatsiya COVID-19 pandemiyasi davrida keskin oshgan bo'lsa-da, nazorat ostida qoldi.(2.4.1-rasm) 2.4.1-rasm 2022-2024 yildagi ishsizlikva inflyatsiya ko‘rsatkichi So'nggi yillarda iqtisodiyot past ishsizlik, past Inflyatsiya va ish haqining ahamiyatsiz o'sishini boshdan kechirdi. Biroq, Federal rezerv hozirda Inflyatsiya potentsialiga qarshi kurashish uchun pul-kredit siyosatini kuchaytirish yoki foiz 38 Agar ishsizlik 6% bo'lsa va pul va fiskal rag'batlantirish orqali stavka 5% ga tushirilsa - Inflyatsiyaga ta'siri ahamiyatsiz bo'lar edi. Boshqacha qilib aytganda, ishsizlikning 1% ga kamayishi bilan narxlar unchalik ko'tarilmaydi. Agar o'rniga ishsizlik 6% dan 4% ga tushsa, biz chap o'qda mos keladigan Inflyatsiya darajasi 1% dan 3% gacha ko'tarilishini ko'rishimiz mumkin. AQSh inflyatsiya darajasi 1960-yillar AQSh Mehnat statistikasi byurosi onetaristik raddiya 1960-yillar Fillips egri chizig'ining to'g'riligini ishonchli isbotladi, shuning uchun yuqori inflyatsiya darajasiga chidash mumkin bo'lsa, ishsizlikning past darajasi cheksiz muddatga saqlanib qolishi mumkin edi. Biroq, 1960-yillarning oxirida Milton Fridman va Edmund Felps boshchiligidagi qat'iy monetarist bo'lgan bir guruh iqtisodchilar Fillips egri chizig'i uzoq muddatda qo'llanilmasligini ta'kidladilar. Ularning ta'kidlashicha, uzoq muddatda iqtisodiyot har qanday inflyatsiya darajasiga moslashgani sababli ishsizlikning tabiiy darajasiga qaytishga intiladi. Tabiiy ko'rsatkich - bu qisqa muddatli tsiklik omillarning ta'siri yo'qolganidan keyin va ish haqi mehnat bozorida talab va taklif muvozanatli bo'lgan darajaga ko'tarilgandan so'ng kuzatiladigan uzoq muddatli ishsizlik darajasi. Agar ishchilar narxlarning o'sishini kutsalar, ular haqiqiy (inflyatsiyaga moslashtirilgan) ish haqi doimiy bo'lishi uchun ish haqini oshirishni talab qiladilar. Ishsizlikni tabiiy darajadan pastga tushirish uchun monetar yoki fiskal siyosat qabul qilingan stsenariyda talabning oshishi firmalar va ishlab chiqaruvchilarni narxlarni yanada tezroq oshirishga undaydi. Inflyatsiya tezlashar ekan, ishchilar ish haqining oshishi sababli qisqa muddatda ishchi kuchi bilan ta'minlashi mumkin, bu esa ishsizlik darajasining pasayishiga olib keladi. Biroq, uzoq vaqt davomida, ishchilar Inflyatsiya sharoitida o'zlarining xarid qobiliyatini yo'qotishini to'liq anglaganlarida , ularning ishchi kuchini etkazib berishga tayyorligi pasayadi va ishsizlik darajasi tabiiy darajaga ko'tariladi. Biroq, ish haqi inflyatsiyasi va umumiy narxlar Inflyatsiyasi o'sishda davom etmoqda. 35 qimmatli qog’ozlar bozoriga tortish va boshqalarlardan iborat Inflyatsiyaga qarshi siyosat yuritiladi. Inflyatsiya jahondagi barcha mamlakatlarga xos va xalqaro tus olgan. Masalan, inflyatsiya sur’atlari 1980-yilda AQShda 10,8, Yaponiyada 7,1, Germaniyada 5,8, Fransiyada 13,3, Buyuk Britaniyada 16,3% ni, 1990-yilda tegishlicha 5,0; 2,4; 2,5; 3; 4,7% ni tashkil qildi. Inflyatsiya shiddati narxlarning o’sish indeksiga qarab aniqlanadi. Bu indeks O’zbekistonda 300 ga yaqin tovarlar (2000-yil) narxi o’zgarishlarini hisobga oladi. 16 Inflyatsiya xavotiri - Inflyatsiya sharoitida aholi va tadbirkorlar, pullarining qadrsizlanishidan xavotirlanib, naqd puldan, plastik kartochkadagi va talab qilib olinguncha omonatlardagi mablag‘lardan imkon qadar tezroq qutulib qolishga harakat qiladilar (bu hodisa odatda “puldan qochish” deb ataladi). Natijada pul birliklari muomalasi tezligi ortadi, bu esa, pul massasi ko‘paygandek samarani beradi. Bundan tashqari, ko‘p hollarda sotuvchilar tovarning bugungi kundagi narxiga ertangi Inflyatsiyani kiritadilar, ya’ni mahsulotlarini aslidan qimmatroqqa sotishgagina rozi bo‘ladilar. Inflyatsiya xavotiri, avvalo, aholi va biznes davlatning Inflyatsiyani jilovlay olishiga ishonmasligiga bog‘liqdir. Shu sababli, inflyatsiyaga qarshi kurash qat’iy, izchil va ochiq bo‘lishi lozim. Faqat shundagina aholi va biznes inflyatsiya xavotiridan voz kechadi, bu esa narx o‘sishiga qarshi kurashning muhim omili bo‘ladi. Inflyatsiya xavotiri, avvalo, aholi va biznes davlatning inflyatsiyani jilovlay olishiga ishonmasligiga bog‘liqdir. Ko‘ramizki, inflyatsiya o‘zini o‘zi yuzaga keltira olish xususiyatiga ega (“maosh–narxlar”, “Inflyatsiya–devalvatsiya”, Inflyatsiya xavotiri va boshqalar). Shu sababli, Inflyatsiyani bartaraf etish uchun, shunchaki pul emissiyasini cheklashning o‘zi yetarli emas. Narx o‘sishining barcha asosiy sabablariga ta’sir ko‘rsatuvchi kompleks choralar tizimi talab etiladi. Yana bir bor ta’kidlayman: amalga oshirilayotgan islohotlar “uyqusirab” turgan xususiy tashabbus va tishbilarmonlik kuchlarini uyg‘otayotgan, bozor mexanizmlari to‘laqonli ishlay boshlayotgan bugungi kunda Inflyatsiyaga qarshi kurashish ayniqsa muhimdir. Kuchli Inflyatsiya xususiy tashabbusni va resurslarni ishlab chiqarish faoliyatidan chayqov tomonga burib yuboradi, moliyaviy tizimning omonatlarni investitsiyalarga aylantirish imkoniyatlarini cheklaydi, bozor kuchlarining iqtisodiyotimiz samaradorligini oshirishiga yo‘l qo‘ymaydi. Shu sababli ushbu yovuz kuchga qarshi Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi va kuchaytiruvchi turli-tuman omillarning barchasini hisobga olgan holda kurashishga kuch tashlash nihoyatda muhim. 32 Birinchi marta Yangi Zellandiyalik iqtisodchi olim A.V. Fillips tomonidan taklif qilingan ishsizlik – inflyatisya nazariyasi sanoatlashgan G’arb iqtisodiyotlari uchun amal qiladi (ularda ham doim ham emas). Bizning mamlakat kabi aholi asosiy daromadi qishloq xo’jaligidan keladigan agrar davlatlar sharoitida esa bu g’oya ish bermasligi mumkin. Iqtisodiyot o‘z rivojlanishida potensial darajaga yaqinlashgan shariotda yoki bandlilik darajasini oshirish yoxud inflyatsiya darajasini pasaytirish kabi muqobil variantlardan birini tanlashga majbur bo’linadi. Chunki qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya darajalari o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud. Ishsizlikni pasaytirish ish joylarini yaratish uchun qo’shimcha mablag’lar ajratilishini anglatadi. Ayni paytda bu ish haqi miqdorining oshishiga ham olib keladi. Har ikkala holat ham baholar darajasinining ko’tarilishiga olib keladi, ya’ni talab inflyatsiyasi ro’y beradi. Ishsizlik va inflyatsiya ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ingliz iqtisodchisi A.V. Fillips tomonidan aniqlangan va Fillips egri chizig’ deb ataladi. Fillips egri chizig’i ishsizlik vainflyatsiya darajalari o’rtasidagi teskari bog’lig’likni xarakterlaydi. Inflyatsiya ning ikki ko'rinishi mavjud: talab Inflyatsiyasi ( iste'molchilar Inflyatsiyasi ) va sarf xarajatlar Inflyatsiyasi ( sotuvchilar Inflyatsiyasi ). Birinchisi iste'molchilardagi pul vositalarining ortiqchaligini bildirsa, ikkinchisi ishlab chiqarish sarf xarajatlarining oshishini bildiradi. Bozordagi yalpi talab ortiqcha hisoblanmasa ham, lekin, ishlab chiqarish xarajatlari oshishi natijasida tovarlar taklifi kamayadi. Bu, o'z navbatida, narxlarning oshishiga, keyinchalik inflyatsiyaning yangi buramasi ga olib keladi. Amaliyotda inflyatsiyaning ikki turini ajratish juda qiyin. 1 Lekin, qaysi inflyatsiya turi inflyatsion narx oshishiga sabab bo'lganini bilish muhim. Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda xarajatlar nflyatsiyasi o'z-o'zini 1 Mankiw, N. Gregory (January 2020). Principles of economics (Ninth ed.). Boston, MA. ISBN 978-0-357-03831-4. OCLC 1109789332 R.A. Djuraeva, L.M. Tashpulatova (2016). Makroiqtisodiyot. Toshkent sh.,Mustaqillik shoh ko'chasi, 54 ↑ „Principles of Economics (Mankiw book)“ , Wikipedia (inglizcha), 2023-04-05 , qaraldi: 2023-04-05 13 Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko‘rinishda bo‘ladiki, bunday holatda ba’zi bir iste’mol mahsulotlariga narx-navo ma’muriy tarzda davlat tomonidan o‘rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad , davlat tomonidan ba’zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o‘sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablag‘lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo‘lmasligi holatlari paydo bo‘ladi. Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx- navosi hamda aholini daromadlarini o‘sishi vaqtincha to‘xtatiladi. Yashirin inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma’muriy nazorat o‘rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o‘zgarganligi darajasi va davomiyligi davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarishi rivojlanmaydi. Har bir mamlakatda inflyatsiya mavjudligi undagi iqtisodiy holatnig yomonlashuviga sabab bo‘ladi. Ushbu salbiy holatlar quyidagi yo‘nalishlarda yuzaga chiqadi: Ishlab chiqarish xajmi qisqaradi , chunki narx-navolarning doimiy tarzda tebranib turishi ishlab chiqarishni rivojlantirishga bo‘lgan istiqbollarga ishonchni yo‘qotishga olib keladi ; Ishlab chiqarish sohasidagi kapital savdo va vositachilik operatsiyalariga oqib o‘tishi kuzatiladi. Chunki savdo va vositachilik sohalarida kapital aylanishi tez amalga oshadi va katta foyda keltiradi. Inflyatsiya yuqori bo‘lgan davrda aholi o‘rtasida puldan qochish holati kuzatiladi, ya’ni kishilar qo‘llaridagi pullardan imkoniyat darajasida tezroq sarflashga harakat qiladilar. Ular pullarga turli tovarlar sotib oladilar. Buning natijasida savdo va vositachilik do‘konida tovarlar tez sotiladi; 19 XULOSA Inflyatsiya, bir tashkilot, to'plam yoki jamiyatning ichiga sirli ravishda o'z a'zolari yoki a'zolari tarqatib, o'z maqsadlari uchun o'zaro aloqalar o'rnatish, jasur ishlar bajarganligi yoki o'zaro hamkorlik qilganligi tushunchasini ifoda etadi. Inflyatsiya odatda sirli va o'zgaruvchan faoliyat bilan birga bor bo'lishi bilan bog'liqdir. Inflyatsiya tushunchasi har bir sohada izchil tarzda amalga oshirilishi mumkin, masalan, siyosiy, sarguzasht, diniy, madaniy, iqtisodiy, harbiy va boshqa sohalardagi inflyatsiya turlari mavjud bo'lishi mumkin. Inflyatsiya o'z maqsadlarini erishish uchun sirli ravishda o'zaro aloqalar o'rnatish, gizlinlikni saqlash, qo'llab- quvvatlash, xavfsizlikni ta'minlash va o'zaro ishonchni oshirish bilan bog'liqdir. Inflyatsiya negativ va pozitiv shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Negativ inflyatsiya, yomon maqsadlarga xizmat qilish, tashqi tashkilotlarning yoki guruhlarining qo'llab-quvvatlashi yoki o'zaro hamkorlik qilishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Pozitiv inflyatsiya esa, yaxshi maqsadlarni o'zgartirmoq, axloqiy, iqtisodiy yoki siyosiy yangiliklarni tasir qilish, o'zaro ishonch va tushunchani kuchaytirish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Inflyatsiya umumiy tarzda xavfsizlik uchun muhim bo'lgan sohalar, masalan, siyosiy, iqtisodiy va harbiy sohalar hisoblanadi. Inflyatsiya faoliyatining aniqlanishi va uning ta'sirini qamrab olish uchun tartib va monitoring tizimlari, xavfsizlik protseduralari va tashkilotlarning o'zaro ishonchini kuchaytirish jarayonlari kuzatishga muhtoj bo'lishi kerak. Inflyatsiya tushunchasi va uning ta'siri har bir mamlakat va tashkilot uchun muhimdir. Bu sababli, xavfsizlik sohasidagi mutaxassislar va siyosatchilar Inflyatsiya haqida to'liq tushunchaga ega bo'lish, uning turli shakllarini va ta'sirini tahlil qilish, tartib va monitoring tizimlarini rivojlantirishga e'tibor berish lozim. 40 1.2 ZAMONAVIY INFLYATSIYANING MOLIYA TIZIMIDAGI O’RNI Zamonaviy Inflyatsiya moliya tizimining barcha bo’g’inlariga ta’sir qiladi, ular o’rtasidagi, shuningdek moliya tizimi va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari o’rtasidagi munosabatlarning xususiyatini o’zgartiradi. Narxlarning ko’tarilishi davlat xarajatlarining oshishiga olib keladi. Aholining katta qismini sotib olish qobiliyatining pasayishi hukumatlardan byudjetga qo’shimcha yuk olib keladigan kompensatsiya choralarini ko’rishni talab qiladi. Inflyatsiya moliyaviy resurslarning qadrsizlanishiga olib keladi. Inflyatsiya sharoitida davlat daromadlari nominal ravishda o’sib bormoqda, bu asosan daromad va bilvosita soliqqa tortishning kengayishi bilan bog’liq. Inflyatsiyaning ta’siri moliya muammolari bilan bog‘liq bo’lishi kerak, chunki Inflyatsiya hodisasi moliyaviy omillarga bog‘liq; ma’lum soliq shakllari va usullarini qo’llash; Inflyatsiyaga qarshi tadbirlarni davlat byudjeti orqali moliyalashtirish hajmi; davlat byudjeti taqchilligini qoplash usullari; davlat qarzining miqdori. Moliya va Inflyatsiya o’zaro bog’liqdir. Moliya inflyatsiya jarayonlarini tezlashtiruvchisi bo’lishi mumkin bo’lganidek, inflyatsiya ham moliyaviy munosabatlarga ta’sir qiladi. Pulning qadrsizlanishi va narxlarning oshishi byudjet xarajatlarining oshishiga, davlatning real daromadlarining pasayishiga, soliq yukini oshirish zarurligiga, davlat byudjeti taqchilligidan kelib chiqadigan davlat qarzining oshishiga olib keladi. Inflyatsiyaning yuqori darajasi davlatning moliyaviy resurslarini qadrsizlantiradi, chunki soliq daromadlari va kreditlari ma’lum vaqt oralig’ida olinadi, shuning uchun ular qadrsizlanadi. Xuddi hunday, davlat qarzi muammo ham kuchayadi, chunki Jahon bozoridagi narxlarning o’zgarishi ichki bozorlardagi tovarlarning narxlariga ozgina kechikish bilan ta’sir qila boshladi. Birinchi chorakda O‘zbekistonda oziq-ovqat narxlarining o’sishi 4,4 foizni tashkil etdi va ushbu segmentning umumiy inflyatsiyaga qo’shgan hissasi 1,8 foiz punktni tashkil etdi. 11 MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 I BOB INFLYATSIYA UNING MOXIYATI VA SABABLARI ........................ 7 1.1 INFLYATSIYA TUSHUNCHASI ................................................................... 7 1.2 ZAMONAVIY INFLYATSIYANING MOLIYA TIZIMIDAGI O’RNI ... 11 2.2 INFLYATSIYA MOHIYATI ......................................................................... 25 2.3 INFLYATSIYA, PUL EMISSIYASI VA ORTIQCHA BUDJET XARAJATLARI .................................................................................................... 27 2.4. INFLYATSIYANING BOSHQA OMILLARI ............................................ 29 XULOSA ................................................................................................................ 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 41 2 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDITI KAFEDRASI “IQTISODIYOT NAZARIYASI“ FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari Bajardi. _________________________ Ilmiy rahbar : _______________________ Qarshi 2024 Shiddatli (galopiruyuhaya) Inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx-navolar yiliga o‘rtacha 10% dan 100% gacha ba’zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko‘payadi va milliy pul birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o‘rtasida pulning moddiylashtirish, ya’ni milliy pul birligini jamg‘arishi emas, balki oltin , ko‘chmas mulk holatida jamg‘arishi jarayoni kuchayadi. Jilovlanmagan (giperInflyatsiya) Inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx- navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko‘rsataditi, narx-navo va ish haqi o‘rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo‘lidagi qog‘oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagn ortiqcha qog‘oz pullarni to‘lib-toshishiga olib keladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir emas, balki bir nechta bo‘lib o‘zaro mahkam bog‘langan bo‘ladi va narx-navoning ko‘tarilib borishi bilangina namoyon bo‘lib qolmaydi, balki narx-navoni boshqarilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik doimiy ravishda narx-navoning ko‘tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo‘lsa, bunday inflyatsiya oshkora Inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba’zi bozorlarda ko‘tarilishi bilan bir vaqtda boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan iboratki , bozor mexanizmlari o‘z ta’sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga baholar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan taklifni rag‘batlntirib boradi. 18 Shu sababli, vaqt davomida yuqori Inflyatsiya ishsizlikning past darajasi orqali iqtisodiyotga foyda keltirmaydi. Xuddi shu tarzda, Inflyatsiyaning past darajasi ishsizlikning yuqori darajasi orqali iqtisodiyotga xarajatlar keltirmasligi kerak. Inflyatsiya uzoq muddatda ishsizlik darajasiga hech qanday ta'sir ko'rsatmaganligi sababli, uzoq muddatli Fillips egri chizig'i ishsizlikning tabiiy darajasida vertikal chiziqqa aylanadi. Fridman va Felpsning topilmalari qisqa muddatli va uzoq muddatli Phillips egri chiziqlari orasidagi farqni keltirib chiqardi. Qisqa muddatli Phillips egri chizig'i joriy Inflyatsiya darajasining determinanti sifatida kutilayotgan Inflyatsiyani o'z ichiga oladi va shuning uchun "kutishlar ko'paygan Phillips egri chizig'i" nomi bilan mashhur. Ishsizlikning tabiiy darajasi statik raqam emas, balki bir qancha omillar ta'sirida vaqt o'tishi bilan o'zgaradi. Bularga texnologiyaning ta'siri, eng kam ish haqining o'zgarishi va kasaba uyushma darajasi kiradi. AQShda ishsizlikning tabiiy darajasi 1949 yilda 5,3% ni tashkil etdi; u 1978-79 yillarda 6,2% gacha cho'qqisiga chiqquncha barqaror o'sib bordi, keyin esa pasaydi. 2020-yilning qolgan o'n yilliklarida bu 4,5% atrofida bo'lishi kutilmoqda. O'zaro munosabatlarning buzilishi1970-yillar monetaristlarning nuqtai nazari dastlab unchalik e'tiborga olinmadi, chunki u Phillips egri chizig'ining mashhurligi eng yuqori cho'qqisiga chiqqan paytda yaratilgan. Biroq, 1960- yillardagi ma'lumotlardan farqli o'laroq, Fillips egri chizig'ini qat'iy qo'llab- quvvatlagan, 1970-yillar Fridman va Felps nazariyalarini sezilarli darajada tasdiqladi. Darhaqiqat, keyingi uch o'n yillikdagi ko'p nuqtalardagi ma'lumotlar ishsizlik va Inflyatsiya o'rtasidagi teskari bog'liqlikning aniq dalillarini keltirmaydi. 1970-yillar AQShda neft ta'minotidagi ikkita katta zarba tufayli yuqori Inflyatsiya va yuqori ishsizlik davri edi. Birinchi neft zarbasi 1973 yilda Yaqin Sharqdagi energiya ishlab chiqaruvchilar tomonidan embargodan kelib chiqqan bo'lib, bu xom neft narxining taxminan bir yil ichida to'rt baravar oshishiga olib keldi. 36 Shu bilan birga, inflyatsiyaning prognoz qilingan traektoriyadan chetga chiqishiga olib keladigan xatarlar va noaniqliklar asosan tashqi sharoitga qarab ichki narxlarning ma’lum darajada o’zgarishi bilan bog’liq. Yilning birinchi choragida deyarli barcha mamlakatlarda, shu jumladan sherik mamlakatlarda yillik inflyatsiya darajasi sezilarli darajada tezlashdi. Tahlillarga ko’ra, bunday yuqori inflyatsiya 2023 yil o’rtalariga qadar davom etadi. Faqat 2023 yil oxiriga kelib yillik inflyatsiya darajasi maqsadga yaqinlashishi mumkin. Bu, o’z navbatida, o’rta muddatli istiqbolda tashqi xatarlarning O‘zbekistonga ta’sirini saqlab qolish borasida xavotirlarni keltirib chiqarmoqda. Shu munosabat bilan, mart oyidan boshlab pul-kredit siyosatining kuchayishi (asosiy stavkaning 17% gacha ko’tarilishi inflyatsiya va ishsizlik Bozor iqtisodiyoti nazariyasida ishsizlik va inflyatsiya bir biriga teskari bog’langan. Ishsizlik qancha katta bo’lsa, inflyatsiya shuncha tushishi va aksincha – bandlik ortishi narxlar ko’tarilishiga olib kelishi ko’zda tutilgan. Bu ish bilan ta’minlangan aholi iste’moli ortishi sabab ortadigan talab narxlarni ko’tarishi, ishsizlik tufayli daromadi kamaygan aholi yalpi talabi tushushi va bu narxlarni ham pastga olib tushishi bilan izohlanadi. Ammo nazariya bir – amaldagi holat boshqa. Iqtisodda bu ko’p uchraydi, shu bois iqtisodchilar o’z sohalari «tutqich bermas» ekanini aytib ko’p noliydilar. Bir narsani unutmaslik kerakki, ijtimoiy fandagi nazariyalar hayotda bo’layotgan jarayonlarni hech qachon to’la aniqlikda ta’riflab bera olmaydi, balki ana shu jarayonlarni yaxshiroq tahlil qilishga yordam berishi mumkin, xolos. Bizning iqtisodiyotga kelganda (boshqa ko’plab nazariyalar singari) ishsizlik va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik haqidagi nazariya ham «singan». Chunki bizda ishsizlik bilan Inflyatsiya teng ortishi kuzatilmoqda. Bu holatni ko’pchilik o’tish davri qiyinchiliklari bilan izohlashga urinadi. Lekin vaziyatga turli xil «noiqtisodiy» sabablar etagiga mahkam yopishmasdan, sergak baho bersa – hammasi oddiy iqtisodiy tushunchalar bilan sodda qilib tushuntirilishi mumkinligi oshkor bo’ladi. 12 Narx-navoning keskin va notekis o‘zgarishi natijasida chayqovchilik kengayadi. Inflyatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit) yuzaga chiqadi. Ushbu taqchillik narx-navoning keskin ko‘tarilishiga olib keladi; Davlat moliya resurslari qadrsizlanadi. Davlat byudjeti daromadlari byudjet xarajatlari amalga oshirilguncha qadar davrda qadrsizlanadi. Byudjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikni saqlash qiyinlashadi va buning natijasida byudjet taqchilligi (defitsiti) yuzaga chiqadi; Mamlakatda kredit operatsiyalari cheklanadi. Chunki inflyatsiya darajasi tufayli yuridik va jismoniy shaxslarga tijorat banklaridan beriladigan kreditlarning foiz darajasinig yuqori darajada o‘rnatiladi. Ushbu salbiy holat ishonchni pasaytiradi. Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati bo‘lib daromadlar va boyliklarni qayta taqsimlanishi amalga oshishi hisoblanadi. Ushbu qayta taqsimlanishi quyidagi omillar natijasini amalga oshadi:mamlakat aholisining daromadlari indeksatsiya qilinmasligini tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan kreditlar baholar indekslarining o‘zgarishini hisobga olinmagan holda berilishligi. Inflyatsiya shart-sharoitlarida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad quyidagi yo‘nalishlarda qayta taqsimlanadi: Milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlaat xududlari o‘rtasida narx-navoning notekis o‘sishi natijasid; Mamlakat aholisi va davlat o‘rtasida. Bunda davlat tomonidan muomaladagi ortiqcha pul massasidan qo‘shimcha daromad sifatida foydalanadi. Xalqaro amaliyotda bu inflyatsion soliq deb nomlanadi ; Mamlakat aholisining sinflari va turli toifalari o‘rtasida.Maxsulotlar va xizmatlarga bo‘lgan narx-navoning notekis o‘sib ketishi natijasida aholi o‘rtasida ijtimoiy toifalarga bo‘linishini (boylar, kambag‘allar, qashshoqlar), mulkiy holatidagi farqni chuqurlashuviga, jamg‘armalar va joriy iste’molning keskin o‘zgarishi yuzaga chiqadi. Inflyatsiyaning ijtimoiy salbiy ta’siri eng avvalo qat’iy belgilangan daromadlari oluvchi shaxslar hisoblangan - nafaqaxo‘rlar, nogironlar, 20 stavkalarini oshirish bilan shug'ullanadi. Ushbu siyosat harakatlari iqtisodiyot, ish haqi va narxlarga qanday ta'sir qilishini hali ko'rmadi 39 boshqa omillar inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Inflyatsiya jarayoni narxlarning o’sishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishi , makroiqtisodiy beqarorlik natijasidir. "Inflyatsiya" termini dastlab 1861—1865-yillarda Shimoliy Amerikada, so’ngra Fransiya va Germaniyada qo llanilgan. Tovarpul muvozanatiga ko’ra, pulʻ massasi (M) pul miqdori (t)ning pul oboroti tezligi (V)ra ko’paytmasi bo’lib, bu tovar massasi (T)ga, ya’ni bir tovar narxining (R) tovarlar miqdori (Q)ra ko’paytmasiga teng bo’lishi kerak. Bunda M=T yoki mV=PQ tengligi hosil bo’ladi. Agar pul ko’payib ketsa M>T, ya’ni pulning bir qismi ortiqcha bo’ladi. Agar pul miqdori o’zgarmaganda tovar miqdori qisqarib ketsa Oltin va kumush muomalada bo’lgan sharoitlarda Inflyatsiya yuz bermaydi , chunki ular boylik belgisi emas, balki real boylikdir. Pullarning zarur miqdori uning xazinalik vazifasi orqali boshqarib turiladi. Agar tangalar xarid uchun zarur bo’lganidan ortiq bo’lsa, ortiqcha pul xazina sifatida to’planadi va bunda ular qadrsizlanmaydi. Bozorda tovarlar ko’payib pulga ehtiyoj bo’lganda ular jamg’armadan olinib yana savdo muomalalarida qatnashadi. Qog oz pullar real boylik emas, balki uning ramzidir. Qog’oz pullar boylik ʻ vazifasini o’tay olmaydi va ularning ortiqchaligi Inflyatsiyaga sabab bo’ladi. Shu sababli pul jamg’armalarini ko’chmas mulk yoki qimmatbaho buyumlar sotib olish yo’li bilan saqlash ishonchliroq hisoblanadi. G’arb ilmiy manbalarida yillik inflyatsiya sur’ati 10% gacha bo’lganda qisman (mo’tadil) hisoblanib , ijtimoiy mushkullik deb qaralmaydi. Aksincha, u muayyan darajada iqtisodiyotni jadallashtirishga turtki beradi. Pekin Inflyatsiya sur’ati 10% dan oshganda juda xavfli tus oladi. Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xa-rajatlari yuqori bo’lgan sohalarga kapital yotqizishdan manfaatdorlikni yo’qqa chiqaradi. Shu sababli bu sohadan kapitalning qrldiqlari ham chiqib ketishga harakat qiladi va tovarlar taqchilligiga olib keladi P ul qadrini tushirib , uning iqtisodiy ahamiyatiga putur yetkazadi, shu bois davlat harajatlarini qisqartirish, soliqlarni oshirish , pul emissiyasini cheklash, monopol narxlarni tartiblash, narx erkinligini ta’minlash, ortiqcha pullarni bankka , 15 nazorat qilish va uni muvaffaqiyatli tartibga solish, mamlakatning valyuta siyosatida va moliyalashtirishda ishtirok etadigan tadbirlar bilan bog'liqdir. Sarmoya to'plami va investitsiyalar. Inflyatsiya mamlakatdagi sermaye to'plami va investitsiyalar bilan ham bog'liqdir. Yuqori inflyatsiya darajasi sermaye to'plami va investitsiyalarni kamaytirishi mumkin, chunki narxlarning o'sishi va pulning sotib olinish kuchi pasayishi sababli moliyalashtirish tashkilotlarining sarmoyalarini kamaytirishi mumkin. Bu esa iqtisodiyotning rivojlanish tezligini cheklash va investorlar uchun ishtirok etishni kamaytirishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Sotsial ixtisoslashganlik. Inflyatsiya kuchayishi daromad egalarining sirtqi o'sishi bilan bog'liq bo'lgani uchun, bu daromadning barcha kesimlarini teng ravishda ta'sir qilmasligi mumkin. Inflyatsiyani nazorat qilish va muvaffaqiyatli tartibga solish, sotsial ixtisoslashganlikni ta'minlashga yordam beradi. Bu, daromadning qayta-tiklanishi, sohaniyligi, xaridorlar va ishlab chiqaruvchilar uchun adolatsiz solishtirishlarni kamaytiradi va sotsial-iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi. Inflyatsiya asosiy vazifalari iqtisodiy stabilizatsiya, pulning sotib olish kuchi, sermaye to'plami va investitsiyalar, sotsial ixtisoslashganlik va sotsial- iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga yo'l qo'yadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun inflyatsiyani nazorat qilish va tartibga solishga oid tadbirlar va siyosatlar zarurdir. Inflyatsiya, bir tashki axborot tizimi, tashqi tashkilot yoki guruhning ichkiy, sirli yoki gizli faliyatini yuritish uchun bir kishi yoki guruhning başqa bir tashkili, guruh yoki tashkiliy bir yo'naltirish ostida faollik ko'rsatishi jarayonidir. Bu faolliklar genellikle yasalar, etik norma va qonunchilik prinsiplari bilan mos kelmaydigan yoki qonun qarshisidagi faoliyatni o'z ichiga oladi. Inflyatsiya qo'llanish, sirli faliyatlar va gizli maqamlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Inflyatsiya, faollik sohasidagi ilg'or shaxslarning, tashkilotlarining yoki guruhlarining qonuniy, siyosiy yoki iqtisodiy sistemlarga ta'sir ko'rsatish, taqdom qilish yoki ularni o'zgartirish uchun sirli usullarni ishlatishini o'z ichiga oladi. Bu 5 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Inflyatsiya, umumiy daromad sifatida pulning sotib olinishi uchun o'zgarishga aylandi, bu esa to'varlar va xizmatlar to'g'risida umumiy narxlarning o'sishi va pulning sotib olinish kuchi oshishi bilan ifodalangan. Inflyatsiya odatda negativ oqimga ega bo'lganligi va uchraydigan sabablar va shakllar dolzarblik qilishi mumkin. Inflyatsiyani o'sishiga qarashli sabablar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: Moliyalashtirishning kuchayishi: Agar moliyalashtirish miqdori oshirilsa, bu esa moliyalashtirishning kuchayishi va pul miqdorining o'sishi bilan natijalan inflyatsiya rivojlanishi mumkin. Moliyalashtirishning oshishi, korxona va insonlar tomonidan keng qo'llaniladigan mablag'larni oshirishi, narxlarni oshirishi va umumiy daromad miqdorini oshirishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Narxlarni ta'sirlovchi faktorlar. Narxlarni ta'sirlovchi faktorlar, inflyatsiyaning rivojlanishida muhim o'rin tutadi. Bu faktorlar ichida suv va energiya narxlari, to'varlarni va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslarning narxlari, transport va logistika xizmatlarining narxlari kabi elementlar kiritiladi. Agar bu faktorlardan biri yoki bir nechta o'sishi bilan bog'liq bo'lsa, umumiy narxlarning o'sishi va inflyatsiya rivojlanishi ko'rsatilishi mumkin. Valyuta qiymatlaridagi o'zgarishlar. Agar mamlakatning valyuta qiymatlari o'sishi va valyuta devalvatsiyasi yuzaga kelishi bilan bog'liq bo'lsa, bu esa import to'varlarining narxlari o'sishi va umumiy daromad miqdorining oshishi bilan natijalan inflyatsiya rivojlanishi mumkin. Inflyatsiya dolzarbliklari esa quyidagi shakllarda ifodalangan. Kekayot inflyatsiya: Kekayot inflyatsiya, umumiy narxlarning sirtqi o'sishi va inflyatsiya miqdorining ozodligi bilan belgilanadi. Bu shaklda inflyatsiya oson nazorat qilinadi va iqtisodiy stabilizatsiya chora-tadbirlari orqali to'xtatilishi mumkin. 3 barqarorlik ta’minlanganidan keyin stavkani kamaytirish, kreditlarning biznes va aholi uchun hamyonbop qilish mumkin bo‘ladi. 2. Ortiqcha budjet xarajatlarini cheklash kerak bo‘ladi. Ular (imtiyozli kreditlar bilan birga) bugungi kunda pul massasi ortiqcha o‘sishining asosiy manbai bo‘lib kelmoqda. Davlat xarajatlarini (budjetdan tashqari fondlar xarajatlarini (YaIMning 35%)ni ham) iqtisodiyotimizning imkoniyatlariga muvofiq holga keltirish kerak! Ha, xarajatlarni qisqartirish (yoki o‘sishini cheklash) – unchalik ham xush yoqadigan chora emas. Biroq ortiqcha xarajatlarni faqat ortiqcha pul emissiyasi (bu Inflyatsiya va bozor mexanizmlarining barbod bo‘lishiga olib kelishi mumkin) yoki soliqlarni ko‘tarish (bu biznesning raqobatbardosh bo‘lishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, soliq islohotlarini yo‘qqa chiqaradi) evazigagina qoplash mumkin. Iqtisodiyotni liberallashtirish, soliq yukining kamayishi bir qancha vaqtdan keyin iqtisodiy rivojlanishning jadallashuvi va budjetga tushumlar ortishi ko‘rinishida ijobiy samara beradi. O‘shanda davlat xarajatlarini oshirishga qaytish mumkin. Hozir esa, “belni mahkamroq bog‘lash” talab etiladi. 28 Inflyatsiya va ishsizlik o'rtasidagi munosabat an'anaviy ravishda teskari korrelyatsiya bo'lib kelgan . Biroq, bu munosabatlar birinchi qarashda ko'rinadiganidan ko'ra murakkabroq va so'nggi 50 yil ichida bir necha marta buzildi. Inflyatsiya va bandlik (va ishsizlik) eng diqqat bilan kuzatiladigan iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri bo'lganligi sababli, biz ularning munosabatlarini va ularning umumiy iqtisodiyotga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqamiz. Ishchi kuchi taklifi va talabi - Ishsizlik yuqori bo'lsa , ish qidirayotganlar soni mavjud ish o'rinlari sonidan sezilarli darajada oshadi. Boshqacha aytganda, ishchi kuchi taklifi unga bo'lgan talabdan ko'p. Iqtisodiyotdagi inflyatsiyaning proksi sifatida ish haqi inflyatsiyasini - ish haqining o'zgarish tezligini olaylik . Ishchilar soni shunchalik ko‘p ekan, ish beruvchilar xodimlarga yuqori maosh to‘lash orqali xizmat ko‘rsatish uchun “tender” qilishlari shart emas. Yuqori ishsizlik davrida ish haqi odatda turg'un bo'lib qoladi va ish haqi inflyatsiyasi (yoki ish haqining oshishi) mavjud emas. Ishsizlik darajasi past bo'lgan davrda ish beruvchilar tomonidan ishchi kuchiga bo'lgan talab taklifdan oshib ketadi. Bunday qattiq mehnat bozorida ish beruvchilar odatda xodimlarni jalb qilish uchun yuqori ish haqi to'lashlari kerak, bu esa oxir-oqibat ish haqi Inflyatsiyasining oshishiga olib keladi. O‘tgan yillar davomida iqtisodchilar ishsizlik va ish haqi inflyatsiyasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni, shuningdek, umumiy inflyatsiya darajasi o‘rganib chiqdilar. Fillips egri chizig'i - AW Fillips ishsizlik va ish haqi inflyatsiyasi o'rtasidagi teskari bog'liqlikning ishonchli dalillarini taqdim etgan birinchi iqtisodchilardan biri edi. Fillips Birlashgan Qirollikda deyarli bir asr davomida (1861 yildan 1957 yilgacha) ishsizlik va ish haqining o'zgarish sur'ati o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganib chiqdi va u ikkinchisini ikki narsa bilan izohlash mumkinligini aniqladi: ishsizlik darajasi va ishsizlik darajasi. ishsizlikning o'zgarish darajasi. Fillipsning faraziga ko'ra, agar ishchi kuchiga talab yuqori bo'lsa va ishsiz ishchilar kam bo'lsa, ish beruvchilar ish haqini tezda oshirishni kutishlari mumkin. 33 o‘zgaradi) va vaqt o‘zgarishida pul ishlab olish imkonini beradi. Shu sababli, agar i nflyatsiyani jilovlamasak, moliya sohasi va valyuta bozorining liberallashuvi moliyaviy resurslarning ishlab chiqarishdan chayqovchilar qo‘liga o‘tib ketishiga olib keladi, bu esa investitsiyalarga va ishlab chiqarish hamda bandlikning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar i nflyatsiyani jilovlamasak, moliya sohasi va valyuta bozorining liberallashuvi moliyaviy resurslarning ishlab chiqarishdan chayqovchilar qo‘liga o‘tib ketishiga olib keladi, bu esa investitsiyalarga va ishlab chiqarish hamda bandlikning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 3. Katta odimlovchi Inflyatsiya moliyaviy bozorlarning me’yordagi faoliyatini izdan chiqaradi . Qanday foizda kredit berish va qarz olish, qimmatli qog‘ozlardan qancha daromadlilikni kutish kerak – bularning barchasi kutilayotgan i nflyatsiya sur’atlariga bog‘liq bo‘ladi. Ammo katta odimlovchi Inflyatsiya sur’atlarini oldindan aytish ilojsizdir. Natijada, qarz beruvchilar ham, qarz oluvchilar ham zarar ko‘rishlari mumkin. Shu sababli foiz stavkalari osmonga ko‘tarilib ketadi, uning ketidan i nflyatsiya sur’atlari va ularning tezlashib ketishi ehtimoli bilan bog‘liq xatarlar ham kuchayadi. Depozitlarga yoki boshqa moliyaviy aktivlarga pul qo‘yishga qiziqish ularning qadrsizlanishidan xavotir tufayli so‘nadi. Shuning barobarida, jamg‘arma uchun ishonchliroq vosita sifatida, xorijiy valyutaga talab ortadi. Buning natijasida moliyaviy bozorlar yomon ishlaydi: jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish va ishlab chiqarish tarmog‘ini maqbul pul resurslari bilan ta’minlash funksiyasini talab darajasida bajarmaydi. Bu esa iqtisodiyotning rivojlanishiga o‘ta noxush ta’sir ko‘rsatadi. Bular – inflyatsiya kuchayishining asosiy salbiy oqibatlari, xolos. Boshqa yana ko‘plab oqibatlar mavjud. 26 esa, bozor iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatish vositalaridan samarali foydalana olishi uchun, bir o‘ta muhim shartni bajarish – kuchli inflyatsiyani yo‘qotish kerak . 24 2.4. INFLYATSIYANING BOSHQA OMILLARI Inflyatsiya boshqa omillar ta’sirida ham jadallashishi va yuzaga kelishi mumkin. Bular, avvalo, quyidagilardir: “Inflyatsiya–devalvatsiya” spirali – bu agar milliy valyuta xorijiy valyutalarga nisbatan arzonlashayotgan bo‘lsa, bu import tovarlarning qimmatlashuvini anglatadi, u esa, inflyatsiyaning omili bo‘ladi. Biroq, boshqa tomondan olganda, devalvatsiyaning o‘zi ko‘pincha inflyatsiyaning oqibati bo‘ladi: ortiqcha pul massasi valyuta bozoriga chiqarib yuboriladi, xorijiy valyutaga talabni oshiradi, natijada milliy valyutaning “ichki” qadrsizlanishi uning “tashqi” qiymatida ham namoyon bo‘ladi. Ya’ni, inflyatsiya va devalvatsiya bir-birini to‘ldirib keladi. Shu sababli, ko‘pincha, Inflyatsiyani jilovlash maqsadida (boshqa vositalar bilan birgalikda), inflyatsiya uchun “langar” sifatida, almashinuv kursini (bozor uslublari bilan) fiksatsiyalashdan foydalanadi. Lekin bu vosita pul emissiyasi qat’iy chegaralangan holdagina ish beradi. Aks holda, MB valyuta rezervlari bir pasda tugaydi va baribir devalvatsiya o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Hozir bizda valyuta bozori liberallashuvi amalga oshirilmoqda. Markaziy bank qanday almashinuv kursini qo‘llab-quvvatlashi kerak (yana bir bor ta’kidlayman – bu ma’muriy buyruqlar bilan emas, bozor uslublari bilan amalga oshiriladi), degan savol ko‘ndalang turadi. So‘mning qadrini tushirib, uni muvozanat darajasidan (ya’ni valyuta bozoridagi talab va taklif tengligini ta’minlovchi darajadan) past darajada belgilash jozibali ko‘rinadi. Masalan, talab va taklif muvozanatiga bir dollar uchun 7000 so‘m darajasida erishiladigan bo‘lsa (bu shartli ko‘rsatkich), almashinuv kursini sun’iy ravishda bir dollarga 8000 so‘m darajasida ushlab turish mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun foydali bo‘ladi, chunki eksportimizni arzonroq, importni anchayin qimmat qiladi. 29 “Soliq–Inflyatsiya” spirali – bu inflyatsiya iqtisodiyotga soliq yukini kuchaytirishi mumkin, bu avvalo progressiv soliqlar (soliqqa tortiluvchi baza qanchalik katta bo‘lsa, soliq stavkasi shunchalik yuqori bo‘ladi) tufayli ro‘y beradi. Axir, oldinlari o‘rta yoki yirik deb hisoblangan va yuqoriroq soliq stavkalari bo‘yicha soliqqa tortilgan ish haqi Inflyatsiya tufayli qiymatini yo‘qotadi, lekin yuqori stavkalar saqlanib qoladi. Agar bizdagi vaziyat haqida gapiradigan bo‘lsak, bunda rasmiy kurs bo‘yicha milliy valyutada to‘lanadigan bojxona to‘lovlari (mohiyatiga ko‘ra bular ham soliqlar) eng katta xavotir uyg‘otadi. Almashinuv kurslari birxillashtirilganda (bu yaqin kunlarda ro‘y beradi), rasmiy kurs kuchli devalvatsiyaga uchraydi. Pirovardida, to‘lanadigan bojxona to‘lovlari sezilarli darajada ko‘tariladi, bu import tovarlar qiymatining ortishini anglatadi, binobarin, Inflyatsiyaning yanada avj olishiga xizmat qiladi. Shu sababli, hukumat rasmiy almashinuv kursi devalvatsiyasidan avvalroq yoki u bilan bir vaqtda bojxona to‘lovlari stavkalarini qisqartirishi juda muhim. Aftidan, hukumat bu masala ustida ish olib borayotgan ko‘rinadi . Iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashganligi - Iqtisodiyotimizning ko‘plab tarmoqlarida, afsuski, raqobat muhiti juda bo‘sh. Bu, ko‘p jihatdan, alohida korxonalar yoki korxonalar guruhlari uchun ko‘plab imtiyozlar (soliq, konvertatsiya, kredit, moddiy resurslardan foydalanishdagi) borligi, shuningdek bozorga yangi ishtirokchilar kirishi uchun to‘siqlar mavjudligi hamda tashqi raqobatdan yopiq ekaniga bog‘liqdir. Monopolchi korxonalar, bozordagi o‘zlarining istisnoviy mavqelaridan foydalanib, o‘ta yuqori monopol daromad olish maqsadida narxlarni osmonga ko‘tarib yuboradilar. Shu sababli, Inflyatsiyaga qarshi kurashishda raqobat yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish muhim: barcha ishtirokchilar uchun teng o‘yin qoidalarini tuzish, bizda yuzaga kelgan imtiyozlar va ustuvorliklar tizimini parchalash, bozorlarga yangi ishtirokchilar kirishi yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish. 31 shaxslar, Inflyatsiya orqali rahbarlik pozitsiyasida bo'lish, ma'muriy o'rganuvchilar orasida o'rin egallash yoki boshqa xususiy pozitsiyalarni foydalanish orqali o'z manfaatlarini oshirishni hohlashadi. Inflyatsiya odatda jamiyat, siyosat, iqtisodiyot va boshqa sohalarda mavjud bo'lishi mumkin. Bunda, Inflyatsiyaga qatnashgan shaxslar yoki guruhlar, o'z manfaatlarini yuksaltishga harakat qilib, qonunlarni, nizomlarni va tashkilotlarni buzishga intilishadi. Inflyatsiya, iqtisodiy muhitda korruptsiya, hukumat organlarida ruxsatnoma sotib olish, tashkilotlar orasida sirli savdo, xalqaro xaridorlarga shartnoma imzolashda yoki siyosiy partiyalarda kuchlarga sig'moq uchun pul to'plash kabi ko'plab shakllarda ko'riladi. Inflyatsiya qonunlar tomonidan ta'qiqlangan va jazolangan bir faoliyatdir. Inflyatsiya jarayoni, o'z ichiga sirli va gizli operatsiyalar, xavfsizlik kuchlari va yuqori darajadagi qo'llanmalar, shaxslarning sirli ma'lumotlarini o'rganish va uni ishlatish bilan bog'liq bo'lgan tahlukalar bilan ham o'z ichiga oladi. Inflyatsiyaga qarshi kurashish, qonun va huquqiy vositalar orqali amalga oshirilishi kerak, shuningdek, ma'muriy va siyosiy muhitdagi o'zgarishlar, ta'lim va ma'lumotlar olish orqali Inflyatsiyaga qarshi o'zgarishlar kiritish bilan ham bog'liqdir. 6 Ikkinchi neft zarbasi Eron shohi inqilob natijasida ag'darilganda va Erondan ishlab chiqarishning yo'qolishi 1979 va 1980 yillar oralig'ida xom neft narxining ikki baravar oshishiga sabab bo'lganida sodir bo'ldi. Bu rivojlanish yuqori ishsizlik va yuqori inflyatsiyaga olib keldi. 1990-yillarning gullab-yashnagan yillari past Inflyatsiya va ishsizlik darajasi past bo'lgan davr edi. Iqtisodchilar vaziyatning bunday ijobiy to'qnashuviga bir qancha sabablarni izohlaydilar. Bularga quyidagilar kiradi: AQSh ishlab chiqaruvchilari tomonidan narxlarning oshishiga to'sqinlik qilgan global raqobat Qattiq pul-kredit siyosati o'n yildan ko'proq vaqt davomida Inflyatsiyaning pasayishiga olib kelganligi sababli kelajakdagi Inflyatsiya kutilmalarining qisqarishi Texnologiyani keng miqyosda joriy etish tufayli mahsuldorlikni oshirish Ishchi kuchidagi demografik o'zgarishlar, qarigan chaqaloq boomers va kamroq o'smirlar ishlaydi. CPI va ishsizlik - Quyidagi grafiklarda biz Inflyatsiya o'rtasidagi teskari korrelyatsiyani ko'rishimiz mumkin - CPIning o'zgarish tezligi bilan o'lchanadigan - va ishsizlik o'zini qayta tiklaydi, faqat ba'zida buziladi. 2001-yilda, 11-sentabr voqealari natijasida engil turg'unlik ishsizlikni taxminan 6% ga ko'tardi, Inflyatsiya esa 2,5% dan pastga tushdi. 2000-yillarning o'rtalarida ishsizlik pasayganligi sababli Inflyatsiya 1% dan 2,5% gacha barqaror edi. Buyuk turg'unlik davrida, ishsizlik deyarli 10% ga ko'tarilganligi sababli, CPIning o'zgarish darajasi keskin kamaydi. 2012 yildan 2015 yilgacha Inflyatsiya va ishsizlik birgalikda harakat qilgan joyda teskari korrelyatsiya buzilganligini ko'rishimiz mumkin. 2016 yildan 2019 yilgacha ishsizlik barqaror ravishda 50 yillik eng past darajaga tushib ketdi (2019 yil oxirida COVID-19 boshlanishidan oldin), Inflyatsiya esa 2% atrofida saqlanib qoldi. Boshqacha qilib aytganda, ikki ko'rsatkich o'rtasidagi teskari korrelyatsiya avvalgi yillardagidek kuchli emas edi. 37 o‘sishi yil boshidan buyon 15,3 foizni tashkil etdi. Propan narxi oy davomida 7,7 foizga, yil boshidan beri esa 23,1 foizga oshgan. O‘tgan oyda metan narxi o‘zgarmagan, ammo yanvar oyidan beri narx 22,3 foizga oshgan. Oy davomida taksi xizmatlari 2,1 foizga (11,3 foiz), temir yo‘l transporti — 27,9 foizga (31,4 foiz), havo transporti — 1,5 foizga (17,9 foiz) qimmatladi. Buning fonida yuk tashish xizmatlari narxlari ham oshgan — 3,5 foiz. Noyabr oyida mamlakatning deyarli barcha hududlaridagi kafelardagi tayyor taomlar 1,3−6,3 foiz oralig‘ida, oshxonalardagi taomlar 1,2−5,9 foiz oralig‘ida, tez pishar taomlar tayyorlanadigan oshxonalardagi taomlar 0,6−4,6 foiz oralig‘ida qimmatladi. Iqtisodiy islohotlar avj pallasiga chiqdi. Valyuta bozori liberallashuvi jarayoni kechmoqda, erta-indin almashinuv kurslari tenglashadi, aholi va biznes valyutani banklarda va almashinuv shoxobchalarida bemalol sotish-xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Eksport uchun baryerlar qisqaradi. Biznesni yuritish uchun ma’muriy xarajatlarni qisqartirish, tadbirkorlarning moddiy resurslardan foydalanishini yengillatish bo‘yicha choralar rejalashtirilmoqda. Soliq islohoti muhokama etilmoqda. Bank islohoti eshik qoqmoqda. Raqobatni rivojlantirish va biznes yuritish uchun teng sharoitlar yaratish bo‘yicha choralar ko‘zda tutilmoqda. Ma’muriy islohotlarni o‘tkazish rejalari chop etilmoqda. Ushbu choralarning amalga oshishi bozor mexanizmlarining ishlashi uchun sharoitlarni anchayin yaxshilaydi, demakki, mahsulotlarimizning raqobatbardoshligini oshirish, ishlab chiqarishni, sotuv va bandlikni kengaytirish uchun asos va rag‘bat paydo bo‘ladi. Bularning bari iste’mol tovarlari va xizmat ko‘rsatish, xom ashyo va butlovchi qismlar, ishchi kuchi, moliya, valyuta bozorlarining samarali va birgalikda ishlashini nazarda tutadi. Shuningdek, hukumatning iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish uchun turli xildagi pul va budjet siyosati vositalaridan foydalanishini taqozo etadi. Lekin, bu bozorlar yaxshi, beto‘xtov ishlashi, hukumat 23 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. “Iqtisodiy bilim asoslari” Q.Yo'ldoshev, Q.Muftaydinov, Toshkent, “O’qituvchi” 1999 y. (2- nashr) 2. “Bozor iqtisodiyoti asoslari” M.Rasulov. Toshkent, “O’zbekiston” 1999 y. 3. Iqtisodiyot nazariyasi fanidan maruzalar matni, U.V.G’afurov, O.A.Norboyev, 4. "Xavfli Inflyatsiya: Milliy Xavflar va Harbiy Xavflar"Zayniddin Boltaboyev 5. "Didorlik va Inflyatsiya" - Hamid Olimjon 6. "Inflyatsiya: Husn va Xavsizlik" - Anvar Xolmurodov 7. [1] Mankiw, N. Gregory (January 2020). Principles of economics (Ninth ed.). Boston, MA. ISBN 978-0-357-03831-4. OCLC 1109789332 8. R.A. Djuraeva, L.M. Tashpulatova (2016). Makroiqtisodiyot. Toshkent sh.,Mustaqillik shoh ko'chasi, 54 9. ↑ „Principles of Economics (Mankiw book)“ , Wikipedia (inglizcha), 2023-04-05 , qaraldi: 2023-04-05 Internet saytlar 1. ziyonet.uz 2. stat.uz 3. lex.uz 41 Sirtqi inflyatsiya. Sirtqi inflyatsiya, narxlarning tez-tez va odatda barqaror o'sishi va inflyatsiya miqdorining yuqori bo'lishi bilan belgilanadi. Bu shaklda inflyatsiya kuchliroq bo'lib, to'xtatilmasligi uchun katta chora-tadbirlar talab qiladi. Sirtqi inflyatsiya. Sirtqi inflyatsiya, narxlarning tez-tez o'sishi va inflyatsiya miqdorining ozodligi bilan belgilanadi. Bu shaklda inflyatsiya odatda tarqaladi va uzluksiz ravishda o'sadi. Gidrolik inflyatsiya. Gidrolik inflyatsiya, moliyalashtirishning oshishi, moliyalashtirish miqdorining o'sishi va umumiy daromad miqdorining oshishi bilan bog'liq bo'lib, pulning batafsil qayta ishlash va qayta tijoratni ta'minlash maqsadida amalga oshiriladi. Inflyatsiya, umumiy narxlarning o'sishi va pulning sotib olinish kKechirasiz, kelgusida tekshirib chiqamiz. Inflyatsiya tushunchasiga o'zgartirish kiritishim kerak edi. Inflyatsiya, umumiy daromad sifatida pulning sotib olinishi uchun o'zgarishga aylandi, bu esa to'varlar va xizmatlar to'g'risida umumiy narxlarning o'sishi va pulning sotib olinish kuchi oshishi bilan ifodalangan. Inflyatsiya odatda negativ oqimga ega bo'lganligi va uchraydigan sabablar va shakllar dolzarblik qilishi mumkin. Stabilizatsiya va iqtisodiy barqarorlik. Inflyatsiya asosan moliyalashtirishning kuchayishi va umumiy narxlarning o'sishi bilan bog'liq bo'lganligi sababli iqtisodiy barqarorlik va stabilizatsiya uchun muhim bir vazifani bajaradi. Sirtqi va yuqori inflyatsiya iqtisodiy istiqbollarni talablarga mos ravishda ta'minlashni qiyinlashtirishi va iqtisodiy barqarorlikni buzish imkonini yaratishi mumkin. Bu sababdan, inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy stabilizatsiya chora- tadbirlarini amalga oshirish iqtisodiyotning muhim qismidir. Puling sotib olish kuchi: Inflyatsiya pulning sotib olish kuchini oshirishi bilan bog'liqdir. Agar inflyatsiya yuqori bo'lsa, pulning sotib olish kuchi kamayadi. Bu esa mamlakatning import va eksport faoliyatini ta'sir qiladi va xorijiy valyutaning oshishi yoki pasayishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Inflyatsiyani 4

Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari

Купить