Inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik. Fillips egri chizig’i - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	471.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik. Fillips egri chizig’i

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

INFLATSIYA VA ISHSIZLIK O’RTASIDAGI BOG’LIQLIK.
FILLIPS EGRI CHIZIG’I
mavzusidagi

KURS ISHI

I BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNING BOG’LIQLIGI VA UNING ...............
IQTISODIYOTGA TA’SIRI .......................................................................................
1.1 Inflatsiya tushunchasi va uning sabablari, turlari va oqibatlari .....................
1.2 Inflatsiyaning ishsizlik bilan bog’liqligi oqibatlari va sabablari ................... 12
1.3 Fillips egri chizig’i ............................................................................................. 18
II BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISHGA QARSHI ............. 20
SIYOSAT YURITISH ............................................................................................... 20
2.1 Inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashishda xorij tajribasi ........................... 20
2.2 Mamlakatimizda inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashish chora- ............. 24
tadbirlari va istiqbollari .............................................................................................. 24
XULOSA ................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .............................................. 34
MUNDARIJA
2

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va
xizmatlarga bo’lgan baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish
qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi
nomutanosibli k , pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar
bilan tasniflanadi.
Ko‘pincha inflyatsiya va ishsizlik bir tanganing ikki tomoni deb aytiladi.
Ishsizlik va inflyatsiya iqtisodiyotning umumiy holati va barqarorligiga sezilarli
ta’sir ko‘rsatadigan ikkita asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichdir. Ular alohida
tushunchalar bo‘lsa-da, ikkalasi o‘rtasida murakkab munosabatlar mavjud.
Ishsizlik deganda faol ish izlayotgan, ammo ish topa olmaydigan shaxslar soni
tushuniladi. Bu iqtisodiyot doirasida mehnat resurslaridan to‘liq foydalanmaslik
o‘lchovidir. Aksincha, inflyatsiya vaqt o‘tishi bilan tovarlar va xizmatlarning
umumiy narxlari darajasining barqaror o‘sishini anglatadi. Bu valyutaning sotib
olish qobiliyatini pasaytiradi va jismoniy shaxslarning yashash narxiga ta’sir qiladi
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, davlat daromadlari va
xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi
mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu
ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga
turlicha ta’sir etishi mumkin.
Iqtisodiyotimizning jahon xo’jalik va iqtisodiy-moliyaviy tizimiga
integratsiyalashuv jarayoni tobora chuqurlashib borayotganini inobatga oladigan
bo’lsak, jahon moliyaviy inqirozi, avvalo uning oqibatlari bizga ham salbiy ta’sir
ko’rsatayotgani haqida gapirib o’tirishning hech qanday zarurati bo’lmasa kerak,
deb o’ylayman. Avvalo, inflyasiyani jilovlamasdan turib, makroiqtisodiy
barqarorlikka erishish mumkin emas.
3

Jahon tajribasini puxta o’rganib, xalqaro ekspertlarni jalb etgan holda,
monetar siyosatni takomillashtirish va narx-navo barqarorligini ta’minlash
konsepsiyasini ishlab chiqishimiz zarur. Inflyasiyani keltirib chiqaruvchi asosiy
omillar investitsion faollikning oshishi natijasida iqtisodiyotda vujudga keladigan
yuqori talab va tartibga solinadigan narxlarning liberallashtirilishi bo’lishi
kutilmoqda. Bunda davlat korxonalarining isloh qilinishi (sh.j. xususiylashtirishi)
doirasida kapital qo’yilmalar hajmining o’sishi investitsion faollikni
rag’batlantiruvchi asosiy omil bo’ladi. Bunday ta’sir, avvalambor, umuman dunyo
bozoridagi talab va narxlarning keskin tushib ketishida va tabiiyki, mamlakatimiz
eksport qiladigan mahsulotlarning muhim turlariga nisbatan hamda eksportga
yo’naltirilgan etakchi tarmoqlar va ular bilan bog’liq turdosh korxonalar
faoliyatida namoyon bo’lmoqda.
Kurs ishining ob’ekti. Jahon moliyaviy inqirozi, avvalo uning oqibatlari
inflatsiya va unga qarshi kurashish, ishsizlik darajasini tushurish haqidagi
ko’nikma malakalar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. Mamlakatimizda yazaga kelayotgan inflyatsiya
darajasi, kelib chiqish sabablari, ishsizlik darajasi va ularning o’zaro bog’liqligi
hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Kurs ishining asosiy maqsadi
O’zbekiston Respublikasida inflyatsiyaning kelib chiqishi ishsizlik darajasini
o’rganib, uni bartaraf etish yo’llarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining maqsadidan kelib chiqb quyidagilar vazifa etib belgilandi:
- inflyatsiyanig kelib chiqish sabablari va ishsizlik darajasini o’rganib
chiqish;
- o’nflyatsiyani hisoblash usullarini o’rganish;
- o’zbekistonning inflyatsiya va ishsizlik darajasini tahlil qilish;
- o’zbekistonda inflyatsiyani kamaytirishning chora-tadbirlarini o’rganish.
4

Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda inflatsiya va
ishsizlikning bog’liqligi va uning iqtisodiyotga ta’siri unda iflatsiya tushunchasi va
sabablari , turlari va oqibatlari , inflatsiyaning ishsizlik bilan bog’liq oqibatlari va
sabablari , flips egri chizig’ibayon etilgan. Ikkinchi bobda inflatsiya va ishsizlikni
kamaytirishga qarshi siyosat yuritish haqida so’z yuritilgan ,inflatsiya va
ishsizlikga qarshi kurshishda xorij tajribasi , mamlakatimizda inflatsiya ishsizlikka
qarshi kurashish chora-chora tadbirlari berilib o’tilgan . Kurs ishining umumiy
hajmi 32 betni tashkil qiladi.

5

I BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNING BOG’LIQLIGI VA UNING
IQTISODIYOTGA TA’SIRI
1.1 Inflatsiya tushunchasi va uning sabablari, turlari va oqibatlari
Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida
muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning
qadrsizlanishidir.
P. Graud va M. Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga
bag’ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo’lib, ushbu ilmiy ish 165
mamlakatni va 1969-1999 yillarni qamrab oladi.
Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi
qoidalaridan biri bo’lgan - pullarning o’sish sur’ati va inflyatsiya darajasi o’rtasida
to’g’ri mutanosiblik mavjud, degan qoida to’g’ri va statistik ma’lumotlarda
tasdiqlanadi, degan xulosaga keldilar.
Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi
yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega
bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa,
inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga
yaqinlashdi.
P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qismga ajratgan
holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va
inflyatsiya sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga
tayanilgan holda, asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal
almashuv kursi o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi.
XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik
o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo
1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy
ahamiyat kasb etmay qoldi. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda,
6

Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va
inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy
ishida chuqur tadqiq qilingan.
Mazkur tadqiqotning jiddiyligi shundaki, L. Katao va M. Terronza 107
mamlakat bo’yicha 1960 yildan 2001 yilgacha bo’lgan davrda inflyatsiya va
byudjet defitsiti o’rtasidagi bog’liqlik masalasini tadqiq qilganlar va bu borada
mavjud bo’lgan tendentsiyalarni baholash imkonini beradigan muhim xulosalarni
shakllantirganlar. Ana shunday xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori
bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan
inflyatsiya darajasi o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi.
Ushbu xulosa aniq hisob-kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o’rtacha yillik
darajasi 50 foizga yaqin bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining
YaIMdagi salmog’ini 1 foizli punktga qisqarishi inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga
pasayishiga olib keladi.
Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik
bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida
ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida
va inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va
inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa,
L. Katao va M.Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi:
- hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi;
- markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan himoyalanganligi;
- moliya tizimining rivojlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik
masalasida kesin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi
olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning
sezilarsiz darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Ularning fikriga ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi
7

ham inflyatsiya dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o’z navbatida,
tijorat banklari kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki
kreditlarning foiz stavkasi o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk
uchun qo’shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagi iqtisodiy
faollikka va aholining turmush darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga
keladi.
Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A.Kudrin va
boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori
bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga
ko’ra, inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni
rag’batlantiradi, bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish
ishsizlikning o’sishiga, iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda,
odatda, pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o’rnatiladi. Bazaviy inflyatsiyaga
bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida G.Brover va N.Erikson tomonidan
inflyatsiyaning nomonetar omillarini tadqiq qilishga bag’ishlangan ilmiy izlanish
o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu olimlar mazkur sohada olib borgan tadqiqotlarining
natijalariga asoslangan holda, inflyatsiyaning xarajatli modelini (markup theory
ofinlation) yaratdilar. 1

Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi
va chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan:
- ish haqi;
- kommunal xizmatlar tariflari;
- import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari.
Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning
sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar
ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish
xarajatlarining umumiy darajasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni
1 Axmedov.D.Q , IshmuxammedovA.E , Jumaev.Q.X , Jumaev.Z.A Makroiqtisodiyot. Darslik.-
Toshkent.: TDIU, 2012
8

baholarni oshirishga majbur qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori
kamayib ketadi. Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga
barham berish uchun mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish
haqining o’sish sur’atidan yuqori bo’lishini ta’minlash zarur. Agarda mehnat
unumdorligini oshirishga muvaffaq bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u
holda, ish haqi o’sishining baholar darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi. Pullar
taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani yuzaga
keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin, Markaziy
bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o’tish
iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli ta’sir
ko’rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda
bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi
o’zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani
jilovlashdagi rolini aniqroq baholash imkonini beradi.Iqtisodiy adabiyotlarda
bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy izlanishlar mavjud bo’lsada,
inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil xulosa mavjud emas. Shunday
bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy inflyatsiya inflyatsion
jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida e’tirof etilgan.
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko’pchiligida naqd pul muomalasining
milliy valyuta kursining barqarorligiga ta’siri muammosi mavjud. Buning asosiy
sabablari sifatida plastik kartochkalar va pullik cheklarga asoslangan to’lov
tizimining rivojlanmaganligi, iste’mol baholari indeksi, aholining pullik
daromadlari, chakana savdo aylanmasining o’sayotganligi, Markaziy banklarning
zaxira-vakillik tizimining mo’tadil tarzda ishlamayotganligi kabi sabablarni
ko’rsatish mumkin. Mazkur sabablar bir qator iqtisodchi olimlarning ilmiy
izlanishlarida, jumladan, A.Kudrinning ilmiy ishlarida asoslab berilgan.
Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish,
9

ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi ,
tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi
jarayonini anglatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi
inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi
mumkin.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan
baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi
bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi,
moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, davlat daromadlari va
xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi
mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu
ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga
turlicha ta’sir etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’sishi, ya’ni pullarning
miqdori o’sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan
ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga o’rtacha 3% dan
10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib
turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.
Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni
rag'batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo'lishi mumkin. Pulning qiymati
barqarorligidagi o'zgarish sezilmasligi mumkin. Masalan 1998 yilda inflatsiya
suratlari Avstriya, Belgiya, Germaniyada - 1.0 %, Ispaniya, Buyuk Bretaniya va
AQSH da - 2 %, Gresiyada esa 4.8 %ni tashkil etgan. Bulardan tashqari bu
10

guruhga G'arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlari, Kanada, Yaponiya, Sengapur,
Malayziya, Janubiy Koreya, Saudiya Arabistoni va boshqalar kiradi.
Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga
o’rtacha 10% dan 100% gacha ba’zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin.
Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko’payadi va milliy pul birliginng
xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o’rtasida pulning
moddiylashtirish, ya’ni milliy pul birligini jamg’arishi emas, balki oltin, ko’chmas
mulk holatida jamg’arishi jarayoni kuchayadi.
Bunda yillik inflatsiya suratlari 10 % dan 100 % gacha bo'ladi. Mamlakatda
narx-navo tezroq o'sa boshlaydi, iqtisodiy o"sish suratlari pasayadi, ishsizlik
ko'paya boradi. Bunday inflatsiya rivojlanayotgan mamlakatlarga xosdir. Masalan
2001 yilda Rossiyada inflatsiya - 18 % ni, O'zbekistonda esa - 24 % ni tashkil
etgan. 2002 yili O'zbekistonda inflatsiyadarajasi ancha pasaydi, uning o'rtacha
oylik miqdori 1.6 % dan iborat bo'ldi.Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya.
Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan
xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan
ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi.
Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko’rsataditi,
narx-navo va ish haqi o’rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo’lidagi qog’oz
pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va
xizmatlar bilan ta’minlanmagn ortiqcha qog’oz pullarni to’lib-toshishiga olib
keladi. Geperinflatsiya sharoitida korxonalar va aholi nima qilib bo'Isa xam, chetel
valyutasini yig'ishga xarakat qilishadi. Narx-navoni umuman tartibga solib bo'lmay
qoladi, narxlar oyiga 50 % dan o'sadi. Tovarlarni sotib olishda barter usulida
foydalanish vujudga keladi. Pul muomalasi izdan chiqadi.
11

Geperinflatsiya suratlari 1985 yilda Boleviyada-38000 %, 1990 yilda
Nekaraguada-8500 %, Peruda-8291 % ni tashkil etgan. 1991 yilda SSSR
parchalanib ketgandan so'ng, sobiq ittifoqdosh respublikalarda xam geper inflatsiya
ro'y berdi. O'zbekistonda esa 1994 yilda inflatsiya o'z cho'qqisiga chiqib
1282 % ni tashkil etgan. 2

1.2 Inflatsiyaning ishsizlik bilan bog’liqligi oqibatlari va sabablari
Birinchi marta Yangi Zellandiyalik iqtisodchi olim U. A. Fillips tomonidan
taklif qilingan ishsizlik-inflyatisya nazariyasi sanoatlashgan G’arb iqtisodiyotlari
uchun amal qiladi (ularda ham doim ham emas). Bizning mamlakat kabi aholi
asosiy daromadi qishloq xo‘jaligidan keladigan agrar davlatlar sharoitida esa bu
g’oya ish bermasligi mumkin. O‘zbekiston – agrar respublika. Bu juda yaxshi,
chunki kelajakda aynan agrar mamlakatlar eng muhim o‘yinchilarga aylanadi.
Dunyo aholisi o‘sib borar ekan, oziq-ovqat mahsulotlari eng qimmatli resursga
aylanib boraveradi. Ammo agrar mamlakatda yuqori inflyatsiya ro‘y bersa, bu
aynan qishloq xo‘jaligida band aholi real daromadi tushishiga, bu sohaning og’ir
mehnati uchun to‘lanadigan ish haqi o‘zini oqlamay qolishiga olib keladi. Bunda
odamlar o‘z xohishlari bilan ishsiz bo‘lishni tanlaydilar va aholi o‘rtasida ixtiyoriy
ishsizlik holati kuzatiladi.
Inflyatsiya har doim ham ishsizlikning o‘sishiga olib kelmasa ham,
inflyatsiya darajasi bilan u ko‘tariladi va pasayadi. Shuning uchun inflyatsiyada
kichik dalgalanma mavjud bo‘lganda ishsizlik keskin o‘zgarmaydi. Ammo, agar
inflyatsiya darajasida katta tebranish bo‘lsa, bu ishsizlik darajasiga ta’sir qiladi.
Yuqori inflyatsiya darajasini boshdan kechirgan mamlakatlar, aksariyat hollarda,
ishsizlik darajasi bilan qiyin davrni boshdan kechirdilar. Masalan, Rossiya ham,
Vengriya ham 1920-yillarda yuqori inflyatsiya sur’atlarini boshdan kechirgan va
o‘rtacha ishsizlik darajasidan yuqori bo‘lgan. Barcha mamlakatlar uchun ishsizlik
va inflyatsiya o‘rtasida bunday to‘g’ridan-to‘g’ri bog’liqlik mavjud emas.
2 Yo’ldoshev.B , Qosimov.M.S Makroiqtisodiyot asoslari. T.: «O’qituvchi», 1994
12

O‘rtacha, bu ulanish ko‘p bo‘lishi ko‘rinmaydi, deb ko‘rish mumkin. Ishsizlik
darajasi yuqori bo‘lgan ba’zi mamlakatlarda Avstraliya va Turkiya kabi inflyatsiya
o‘smaydi. Biroq, inflyatsiyaning yuqori darajasi vaqt o‘tishi bilan ishsizlik
darajasining oshishiga to‘g’ri keladi. Shuning uchun inflyatsiya ishsizlik darajasiga
ta’sir qilishini ko‘rish mumkin.
Ishsizlik darajasi-bu mamlakat ishchi kuchida ishlaydigan odamlarning
foizi. Ishga yaroqli atama 16 yoshdan oshgan ishchilarni anglatadi; ular ish
joylarini yo‘qotgan yoki oxirgi oyda muvaffaqiyatsiz ish izlagan bo‘lishi kerak va
hali ham faol ish izlashlari kerak. Ishsizlik darajasini hisoblash uchun quyidagi
formuladan foydalanamiz: Ishsizlik darajasi = ishsizlar soni / ishchi kuchi .
Agar ishsizlik darajasi yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiyot sust rivojlanayotganini
yoki YIM pasayganligini ko‘rsatadi. Agar ishsizlik darajasi past bo‘lsa, iqtisodiyot
kengaymoqda. Ishsizlik darajasi ba’zan sohaga qarab o‘zgaradi. Ba’zi
tarmoqlarning kengayishi yangi ish bilan ta’minlash imkoniyatlarini yaratadi,
natijada ushbu sohaning ishsizlik darajasi pasayadi. Ishsizlikning bir nechta turlari
mavjud.
Friksion ishsizlik: ishsizlikning bu turi shaxslar ish joylari orasida
bo‘lganida yoki birinchi ishini qidirayotganda yuzaga keladi. Bu ko‘pincha
vaqtinchalik deb hisoblanadi va ish o‘rinlari almashinuvining tabiiy jarayoni va ish
izlovchilar va ish beruvchilar o‘rtasidagi axborot bo‘shliqlari natijasidir.
Tarkibiy ishsizlik: tarkibiy ishsizlik iqtisodiyot tarkibidagi tub o‘zgarishlar
tufayli yuzaga keladi. Bu ishchilarning malakasi va malakasi va mavjud ish
imkoniyatlari o‘rtasida nomuvofiqlik mavjud bo‘lganda yuzaga keladi. Texnologik
o‘zgarishlar, iste’molchilar imtiyozlarining o‘zgarishi va sanoatdagi o‘zgarishlar
tarkibiy ishsizlikka hissa qo‘shishi mumkin.
Tsiklik ishsizlik: tsiklik ishsizlik biznes tsikli bilan chambarchas bog’liq
va iqtisodiy tanazzul paytida yuzaga keladi. Tovarlar va xizmatlarga talab
pasayganda, korxonalar ishchilarni ishdan bo‘shatishi mumkin, bu esa ishsizlikning
yuqori darajasiga olib keladi. Aksincha, iqtisodiy kengayish davrida tsiklik
13

ishsizlik kamayib boradi, chunki korxonalar ortib borayotgan talabni qondirish
uchun ko‘proq ishchilarni yollashadi.
Mavsumiy ishsizlik: mavsumiy ishsizlik mavsumiy o‘zgarishlar tufayli
talabning muntazam o‘zgarishiga duch keladigan tarmoqlar bilan bog’liq. Masalan,
qishloq xo‘jaligi, turizm va chakana savdo sohalari. Ushbu sohalardagi ishchilar
eng yuqori mavsumlarda ishsiz qolishlari mumkin, ammo band bo‘lgan davrda ish
topadilar.
Ishsizlikni o‘lchash so‘rov o‘tkazish va ishchi kuchidan ma’lumot to‘plashni
o‘z ichiga oladi. Iqtisodchilar va siyosatchilar ko‘pincha ishsizlik darajasiga
murojaat qilishadi, bu ishsiz bo‘lgan ishchi kuchining foizidir. Hukumatlar va
statistika idoralari odatda iqtisodiyotning holati to‘g’risida tushuncha berish uchun
ushbu ma’lumotlarni muntazam ravishda hisoblab chiqadilar va chiqaradilar.
1.2.1-jadval
1.2.1-jadval Bandlik darajasi (foizda) Band aholi sonining mehnatga layoqatli
yoshdagi aholi soniga nisbati 3

Statistik ma’lumotlardan shuni aytish mumkinki, mamlakatimizda 2011 va
3 https://iqtisod.uz/2016/05/08/ishsizlik-va-inflyatsiya
14

2022 yillar kesimida hududlar bo‘yicha olib qaralganida barcha viloyatlarda
turlicha o‘zgarish bo‘lgan, ayniqsa Qoraqalpog’iston Respublikasida 57,0 dan 61,6
%ga, Jizzax viloyatida 56,0 dan 66,2 %ga, Namangan viloyati65,6 dan 64,8 %ga
Toshkent shahri 80,7 dan 82,5 %ga o‘sgan. Aksincha Buxoro, Navoiy, Sirdaryo
viloyatlarida bandlik darajasi pasayganligini ko‘rishimiz mumkin. Mehnat bozori
deganda bir tomondan ish beruvchilar, ikkinchi tomondan ishga talabgorlarning
(yollanuvchilarning) o‘zaro munosabati amalga oshuvchi bozor iqtisodiyotining
maxsus bo‘lagi tushuniladi va u quyidagi komponentlardan tashkil topadi:
mehnatga talab; mehnat taklifi; ishchi kuchi bahosi; ishchi kuchi qiymati; raqobat.
Quyida 1-rasmda mamakatimizda mehant bozorining sanoat, savdo, qurilish,
ta’lim, sog’likni saqlash sohalarida faoliyat yuritayotgan aholining 2017 yildan
2022 yilgacha bo‘lgan muddatda o‘zgarishlarini ko‘rishimiz mumkin.
1.2.2-rasm Mehnat bozori (ming kishi) 4

1.2.2-rasmda ko‘rinib turibdiki sanoat sohasida faoliyat yuritayotgan aholi
qolgan sohalarga nisbatan yuqori ulushga ega 2022 yilda 1810,6 ming kishini
tashkil qiladi. Keying o‘rinlarda savdo 2022 yil bo‘yicha 1314,3, ta’lim 1268,7 va
4 Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ma’lumotlariga muvofiq
15

eng past ko‘rsatkich sog’likni saqlash 671,3 ming kishi ushbu sohada faoliyat olib
bormoqda. 48% O‘zbekistonliklar uchun ish beruvchini tanlashda asosiy omil
maosh hisoblanadi. Shuningdek, ularni ish joyidagi muhit (43%), ishning qiziqarli
xususiyati (42%), sifatli mahsulot va xizmatlar (42%), ofis joylashuvi (41%) ham
qiziqtiradi. O‘zbekistonliklar orasida ish o‘rinlarini o‘zgartirishga asosiy sabablar
qatorida ish grafigining mos kelmasligi, ortiqcha ish yuki (har biri 16%) hamda
rahbariyatdan norozilik (14%) turibdi. Talablar ham maoshlarning
kattakichikligiga qarab qo‘yilaveradi – ish tajribasi talab etiladi yoki etilmaydi,
dam olish kuni bor yoki yo‘q, to‘liq yoki qisman ish kuni “onlayn” yoki “oflayn”,
talabalarga yoxud ishsizlarga va hokazo... Bulardan tashqari davlat tomonidan turli
idoralardagi mas’ul lavozimlar hamda bo‘sh ish o‘rinlariga tanlovlar e’lon qilib
boruvchi maxsus saytlar ham faoliyat yuritadi. “The global economy” tahliliy
portalining Jahon banki ma’lumotlariga tayanib ma’lumot berishicha, 1991 yildan
2022 yilgacha bo‘lgan davr ichida O‘zbekistondagi ishsizlik darajasining o‘rtacha
ko‘rsatkichi 6,94 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, shundan 1991 yilda minimal 1,9 foiz,
1998 yilda esa maksimal 13,3 foiz qayd etilgan. 2022 yildagi ishsizlik darajasi esa
6,01 foiz (O‘zbekistondagi rasmiy manbalarga ko‘ra 9,6 foiz) bilan 176 ta davlat
ro‘yxatida O‘zbekiston 81-o‘rinni band etgan. 5
Inflyatsiyani oddiygina tovarlar va
xizmatlar narxlarining o‘sish sur'ati sifatida aniqlash mumkin. Inflyatsiyani
hisoblash uchun biz turli xil choralardan foydalanamiz. Hozirgi vaqtda eng ko‘p
ishlatiladigan ko‘rsatkichlar CPI (iste'mol narxlari indeksi) va RPI (chakana
narxlar indeksi). Inflyatsiyani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi.
Inflyatsiya darajasi = [(P2-P1) / P1] * 100
P1=birinchi davr uchun narx (yoki boshlang'ich raqam)
P2 = ikkinchi davr uchun narx (yoki oxirgi raqam)
Inflyatsiya ishsizlikka tasir qiladimi? Inflyatsiya shunchaki ishsizlik
darajasiga ta’sir qilmaydi, balki inflyatsiya ishsizlik darajasiga ta’sir qiladigan
tsiklik tarzda amalga oshiriladi va aksincha. Yuqori inflyatsiya ishsizlik
5 https://kun.uz/news/2023/09/27
16

darajasining oshishiga olib keladi. Misol uchun, agar inflyatsiya darajasi 10%
bo‘lsa, ishsizlik 1% ga oshadi. Inflyatsiya har doim ham ishsizlikning o‘sishiga
olib kelmasa ham, inflyatsiya darajasi bilan u ko‘tariladi va pasayadi. Shuning
uchun inflyatsiyada kichik farq mavjud bo‘lganda ishsizlik keskin o‘zgarmaydi.
Ammo, agar inflyatsiya darajasida katta tebranish bo‘lsa, bu ishsizlik darajasiga
ta’sir qiladi. Yuqori inflyatsiya darajasini boshdan kechirgan mamlakatlar,
aksariyat hollarda, ishsizlik darajasi bilan qiyin davrni boshdan kechirdilar.
Masalan, Rossiya ham, Vengriya ham 1920-yillarda yuqori inflyatsiya sur’atlarini
boshdan kechirgan va o‘rtacha ishsizlik darajasidan yuqori bo‘lgan.
Barcha mamlakatlar uchun ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasida bunday
to‘g’ridan-to‘g’ri bog’liqlik mavjud emas. Ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan ba’zi
mamlakatlarda Avstraliya va Turkiya kabi inflyatsiya o‘smaydi. Biroq,
inflyatsiyaning yuqori darajasi vaqt o‘tishi bilan ishsizlik darajasining oshishiga
to‘g’ri keladi. Shuning uchun inflyatsiya ishsizlik darajasiga ta’sir qilishini ko‘rish
mumkin. Ko‘rinib turibdiki, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog’liqlik qisqa
muddatga qaraganda uzoq muddatga yaxshiroq tushuntiriladi. Masalan, agar bir yil
ichida inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, bu ishsizlik darajasi oshadi degani
emas, chunki inflyatsiya darajasi yildan-yilga o‘zgarib turadi. Shuning uchun, uzoq
muddatli tendentsiyalarga qarash, faqat alohida yillarga qarashdan ko‘ra aniqroq
ko‘rinadi. Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog’liqlik inflyatsiya yoki ishsizlikka
nima sabab bo‘lganini tushunishga yordam bermaydi. Biroq, bu ikki o‘zgaruvchi
o‘rtasida ozgina ijobiy bog’liqlik bor. Bu shuni ko‘rsatadiki, inflyatsiya darajasi
oshgani sayin ishsizlik darajasi oshadi va ishsizlik darajasi oshgani sayin
inflyatsiya darajasining oshishiga olib keladi. Ishsizlik darajasining oshishi
inflyatsiyaning yuqori ko‘rsatkichlariga olib kelmaydi. Agar bu to‘g’ri bo‘lsa,
ishsiz odamlar sonini ko‘paytirish iqtisodiyotdagi narxlarni pasaytirishning to‘g’ri
usuli bo‘lar edi. Yalpi talabning o‘sishi, davlat xarajatlarining ko‘payishi va
xususiy sektor investitsiyalarining ko‘payishi natijasida yuzaga kelishi mumkin.
17

Inflyatsiya ko‘proq pul chop etilayotgani sababli ro‘y bermaydi, pul Markaziy
bankdan kelishi shart emas; u xorijiy kreditorlardan kelishi mumkin. Inflyatsion
bosim ko‘tarilishi uchun bu ishsizlik darajasini kamaytirishimiz kerakligini
anglatmaydi.
1.3 Fillips egri chizig’i
Birinchi marta Yangi Zellandiyalik iqtisodchi olim U. A. Fillips
tomonidan taklif qilingan ishsizlik-inflyatisya nazariyasi sanoatlashgan G’arb
iqtisodiyotlari uchun amal qiladi (ularda ham doim ham emas). Bizning mamlakat
kabi aholi asosiy daromadi qishloq xo‘jaligidan keladigan agrar davlatlar sharoitida
esa bu g’oya ish bermasligi mumkin.
Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi munosabatlar dastlab A. V. Flibs
tomonidan kiritilgan. Fillips egri chizig'i inflyatsiya darajasi bilan ishsizlik darajasi
o‘rtasidagi bog'liqlikni teskari tarzda ko‘rsatadi. Agar ishsizlik darajasi pasaysa,
inflyatsiya oshadi. O‘zaro munosabatlar salbiy va chiziqli emas. Grafik jihatdan
ishsizlik darajasi x o‘qida va inflyatsiya darajasi y o‘qida bo‘lsa, qisqa muddatli
Fillips egri chizig'i L shaklini oladi. Buni quyidagi grafik bilan ko‘rsatish mumkin.
1.3.1-rasm Fillips egri chizig’i 6

6 Elvis Pecardo Updated October 04, 2023 “How Inflation and Unemployment Are Related”
https://www.investopedia.com/articles/markets/081515/how-inflationand-unemployment-are-related.asp
18

Ishsizlik ko‘tarilganda inflyatsiya darajasi pasayishi mumkin. Buning
sababi:
- Agar mamlakatda ishsizlik darajasi yuqori bolsa, xodimlar va kasaba
uyushmalarining kuchi past b o‘ladi. Keyin ular uchun ishchi kuchi va ish
haqini talab qilish qiyin, chunki ish beruvchilar yuqori ish haqi to‘lash
o‘rniga boshqa ishchilarni ijaraga olishlari mumkin. Shunday qilib,
ishsizlikning o‘sishi davrida ish haqi inflyatsiyasi susayishi mumkin. Bu
mahsulot tannarxini pasaytiradi va tovarlar va xizmatlar narxini pasaytiradi.
Bu talabning pasayishiga olib keladi inflyatsiyani oshiradi;
- Yuqori ishsizlik iqtisodiy ishlab chiqarishning pasayishining aksidir.
shunday qilib, korxonalar sotilmaydigan tovarlar va zaxira sig'imlarning
ko‘payishi kuzatiladi;
Fillips egri chizig i - nominal ish haqi stavkalari o zgarishlari sur atiʻ ʻ ʼ
(inflyatsiya) bilan ishsizlik o rtasidagi teskari bog lanishni ifoda etadi. Bu atama
ʻ ʻ
ingliz iqtisodchisi O. U. Fillips tomonidan Buyuk Britaniyada 1861 — 1957-yillar
davomidagi ishsizlik va pullik ish haqi to g risidagi ma lumotlarni tahlil qilish
ʻ ʻ ʼ
asosida 1958-yilda ifodalab berilgan. Bu chiziqqa ko ra, ishsizlik darajasiga qarab,
ʻ
ish haqining kutiladigan o zgarishini aniqlash mumkin.
ʻ

19

II BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISHGA QARSHI
SIYOSAT YURITISH
2.1 Inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashishda xorij tajribasi
Muomalada qog‘oz pullar va tanga pullarning mavjudligi inflyatsiyani
vujudga keltiruvchi iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi.
Inflyatsiya termini lotincha inflation so‘zdan olingan bo‘lib–shishirilgan,
bo‘rttirilgan, -ko‘pchigan degan ma‘nolarni anglatadi. Inflyatsiyaning iqtisodiy
mohiyati muomaladagi naqd pullarning sotib olish qobiliyatining pasayishi,
tovarlar va xizmatlarning bahosini o‘sib borishini anglatadi. Bu so‘z XIX asrning
o‘rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilgunga
qadar, u tibbiyotda xavfli o‘sma kasalligini ifodalashda qo‘llanilgan. Tarix
haqiqatdan ham bu so‘zning har tomonlama xavfli ekanligini ko‘rsatdi. Chunki
inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorlarda tovarlar va xizmatlar narxining
o‘sishidangina iborat bo‘lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir.
Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy o‘girtmasi – muomalada mavjud bo‘lgan tovarlar va
ularning bahosiga nisbatan ko‘p pul chiqarish degan ma‘noni anglatadi. Agar
tarixga e‘tibor beradigan bo‘lsak, urush va boshqa ofatlar sababli boshqa
xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog‘liq.
20

Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napaleon
bilan urush davrida, Fransiyada – fransuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX
asrning o‘rtalarida namoyon bo‘lgan. Germaniyada juda yuqori su‘atlardagi
inflyatsiya 1923 – yillarda bo‘lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion
markagacha yetgan va pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar
ko‘rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bo‘lmasdan, balki tarixan mavjud
bo‘lgan jarayon bo‘lib hisoblanadi. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida
olingan mamlakatda ma‘lum xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin.
Hozirgi davr inflyatsiyasi, o‘tgan davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi
xusuiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik bo‘lib, ular odatda urush
vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog‘oz pullar chiqarilishi natijasida
yuzaga kelgan. Oldingi davr inflyatsiyalarining yana bir xususiyati shundaki, ular
ma‘lum davrda namoyon bo‘lgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy
(xronik) xarakterga ega bo‘lib, xo‘jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi
bilan, pul omillarida tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta‘sir qilishi bilan
farqlanadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez – tez uchrab turadigan jarayon bo‘lib, sifati
ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan, pul muomalasi qonuning
buzilishi natijasida umumxo‘jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi.
XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo‘lib qolmasdan,
ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi.
Hozirgi davr inflyatsiyasi: birinchidan, pul talabining Tovar taklifidan oshishi
natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan, ishlab chiqarishga
ketadigan xarajatlar salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va
shu sababli pul massasining ortib borishi bilann ifodalanadi.
Inflyatsiyaning ichki omillari monetar – pul siyosati bilan va xo‘jalik
faoliyati bilan bog‘liq turlarga bo‘linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar bu
21

xo‘jalik va iqtisoddagi mutanosiblikni buzilishi, ishlab chiqarishda yakka
hukmronlikka yo‘l qo‘yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, investitsiyalashda
nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda davlatning yakka hokimligi, kredit
siyosatining noto‘g‘ti olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul bilan bog’liq
omillarga davlat moliyasi sohasidagi krezislar, davlatning byudjet defitsiti, davlat
qarzlarining o‘sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi,
kreditlashda avtomatizmga yo‘l qo‘yish va boshqalar kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida bo‘lgan krezislar,
(xom – ashyo, yoqilg‘I, valyuta bo‘yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning
boshqa davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan
bo‘ladigan noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Xulosa qilib
aytganda, ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keladigan nomutanosibliklar
sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to‘xtovsiz o‘sishi va natijada
pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga
inflyatsiya deb aytiladi. Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:
- Tovarlar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o‘sib borishi
natijasida pulning qadrsizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib
borishi;
- Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
- Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Inflyatsiyaning turlari:
- Sudraluvchi inflyatsiya (mamlakatda inflyatsiya darajasi 5 – 10%
bo‘lgan holatda kuzatiladi);
- Shiddatli inflyatsiya (inflyatsiya darajasi 10 – 100%, ba‘zan, 200%
gacha bo‘lgan holatlarda kuzatilishi mumkin);
- Giperinflyatsiya (inflyatsiya darajasi 200% dan yuqori bo‘lgan
vaziyatda namoyon bo‘ladi. Yuqorida ta‘kidlab o‘tilganidek,
22

giperinflyatsiyaga misol tariqasida 1923 – yillarda Germaniyada yuzaga
kelgan inflyatsiyani keltirib o‘tishimiz mumkin);
- Talab inflyatsiyasi. (Inflyatsiyaning bu an‘anaviy turi talab oshib
ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to‘la
qondira olmaydi, taklifiga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar
bahosi o‘sadi. Kam miqdordagi tovarlar ko‘p pul massasiga to‘g‘ri
keladi);
- Ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif) inflyatsiya. (Har xil jarayonlar va
tarkibiy o‘zgarishlar natijasida mehnat unumdorligining pasayishi
natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi).
Inflyatsiya oqibatlari Inflyatsiya iqtisodiyotni vayron qilish
darajasigacha ta'sir qilishi mumkin.
Inflyatsiya sharoitida:
- Eng avvalo pul birligi qadrsizlanadi;
- Tovarlardagi narxlar mutanosibligi buziladi;
- Xaridor va sotuvchilar u yoki bu qarorni aniq qabul qilishga
ikkilanadilar;
- Katta investitsiyalar qilish xavf-xatari oshadi;
- Tadbirkorlar qisqa muddatli qarorlar va harakatlar bilan cheklanib
qolishadi;
- Shaxsiy jamg`armalar o`z qadrini yo`qotadi;
- Aktsiyalar, obligatsiyalar, cheklar, veksellar, sertifikatlar, sug`urta
polislarining real qiymati pasayadi;
- Kam ta'minlangan aholi yanada qashshoqlashadi;
- Mehnat qilish va tadbirkorlikning rivojlanishiga karaganda ish haqi
tezroq qadrsizlanadi.
Xullas, inflyatsiya bozor jarayonini tartibsizlantirib, ham ishlab chiqarishni,
ham iste'molni izdan chiqaradi, aholining turmush darajasini keskin pasaytiradi,
jamiyatda sotsial tanglikni vujudga keltiradi.
23

2.2 Mamlakatimizda inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashish chora-
tadbirlari va istiqbollari
Inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar darajasida ijobiy o‘zgarishlar sezila
boshlagan bo‘lsa ham, tashqi xatarlar va noaniqliklar yuqoriligicha saqlanib
qolayotganligi, pul-kredit sharoitlarini o‘zgartirishda ehtiyotkorona yondashuvni
kelgusida ham saqlab qolishni talab etadi.
Regulyatorda qayd etilishicha, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlar ta’sirida
yuzaga keladigan inflyatsion omillar va xatarlar sinchkovlik bilan o‘rganilib, ularni
bartaraf etish bo‘yicha tegishli choralar ko‘rib boriladi.
Bu yil oxirigacha quyidagilar ta’siri bilan bog‘liq inflyatsion xatarlar saqlanib
qolayotgani sababli o‘zgarishsiz qoldirildi:
- tashqi iqtisodiy muhitdagi noaniqliklar;
- global inflyatsion jarayonlar;
- yuqori ichki iqtisodiy faollik;
- mavsumiylikning iste’mol narxlariga oshiruvchi ta’siri.
Tashqi va ichki omillarlarning turli xil ko‘lamdagi ta’sirlari sentabr oyida
yillik inflyatsiyani 12,2%ga teng bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Aprel-sentabr oylarida
iste’mol savatidagi aksariyat tovar va xizmatlarning narxlarida sezilarli o‘sish
kuzatilgan. Avgust oyidan boshlab bazaviy inflyatsiya ko‘rsatkichi umumiy
inflyatsiyadan yuqoriroq shakllana boshladi va sentabr oyida yillik 12,7%gacha
tezlashdi. Bazaviy inflyatsiyaning oshishiga bir tomondan import inflyatsiyasi
ta’sir ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘tgan davrda shakllangan yuqori
yalpi ichki talab sezilarli bosim yaratmoqda. O‘tgan oyda aholining inflyatsion
kutilmalari 15,2% va tadbirkorlar kutilmalari 13,8% doirasida shakllandi. Mavjud
inflyatsion jarayonlar, pul-kredit sharoitlari, import inflyatsiyasi ta’sirining
saqlanib qolayotganligi va yuqori noaniqliklar sharoitida yil yakuni bo‘yicha
24

inflyatsiya darajasi 12−12,5% atrofida shakllanishi hamda 2023-yil uchun esa
bazaviy ssenariy doirasida 8,5−9,5%gacha pasayishi prognoz qilinmoqda.Yilning
ikkinchi choragidan boshlab iqtisodiy faollikning jadallashishi kuzatilmoqda.
Joriy yil 9 oyi yakuni bo‘yicha yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi
5,8%ni tashkil etib, qurilish ishlari va chakana savdo sohalarida o‘sish
ko‘rsatkichlari o‘tgan yilning mos davriga nisbatan yuqori bo‘ldi. Byudjet sohasida
oylik ish haqi va pensiyalar miqdorining oshirilishi hamda ajratilgan ijtimoiy
transfertlar aholining real daromadlarini 10,7%ga ko‘payishiga zamin yaratdi.
Shuningdek, o‘tgan 9 oy davomida iqtisodiyotda iste’mol tovarlari ishlab chiqarish
hajmi 27%ga va chakana savdo aylanmasi 10,8%ga oshdi. Budjet xarajatlari,
transchegaraviy pul o‘tkazmalarning yuqori sur’atlari va iqtisodiyotga kredit
qo‘yilmalar yalpi iste’mol va iqtisodiy faollikni yil oxirgacha qo‘llab-quvvatlovchi
omillardan bo‘ladi.
Yil yakuni bo‘yicha yalpi ichki mahsulot 5,2−5,8%lik prognoz koridori
doirasida bo‘lishi kutilmoqda. 2023 yil uchun esa iqtisodiy o‘sish sur’atlari joriy
yilgidan biroz sekinlashib 4,5−5%ni tashkil etishi prognoz qilinmoqda. Tashqi
iqtisodiy sharoitlar. AQSh Federal zaxira banki tomonidan pul-kredit
sharoitlarining qat’iylashtirilishi hisobiga dunyoning aksariyat valyutalari AQSh
dollariga nisbatan qadrsizlanib bormoqda. Dollar indeksi yil boshiga nisbatan
17%ga oshib 112 bandni tashkil etmoqda. Davlat statistika qo’mitasi 2021 yilning
dekabr oyida O’zbekiston Respublikasi iste’mol sektoridagi inflatsiya darajasi
haqida ma’lumot berdi. Qo’mita axborotnomasi ta’kidlashicha, yilning so’nggi
oyida o’rtacha iste’mol narxlari va ta’riflari darajasining oy davomidagi o’sish
su’rati 1,6% ni tashkil etdi.
Davlat statistika qo‘mitasi 2020 yilning dekabr oyida O‘zbekiston
Respublikasi iste'mol sektoridagi inflatsiya darajasi haqida ma'lumot berdi. Davlat
statistika qo‘mitasi 2020 yil davomida iste'mol bozoridagi narxlar va tariflarning
o‘sish darajasi 11,1 foiz bo‘lganini ma'lum qildi. 2019 yil ushbu ko‘rsatkich 15,2
foiz bo‘lgani e'tirof etilgandi. Qo‘mita axborotnomasida ta'kidlanishicha, yilning
25

so‘nggi oyida o‘rtacha iste'mol narxlari va tariflari darajasining oy davomidagi
o‘sish sur'ati 1,6 foizni tashkil etgan. 2020 yilning iyun va iyul oylarida iste'mol
narxlari indeksi 2019 yildagi mos davrga nisbatan pasaygan. INI o‘sish sur'ati faqat
sentyabr oyiga kelib, mart oyidagi ko‘rsatkichdan o‘tib ketgan.
Inflatsiyaning o‘sishi asosan oziq-ovqat mahsulotlari narxida kuzatilgan,
nooziq-ovqat mahsulotlari narxi hamda xizmatlar tarifida oylik inflatsiya 1 foizni
ham tashkil etmagan (nooziq-ovqat mahsulotlari narxi faqat sentyabr oyida 1 foiz
inflatsiyaga erishgandi). Markaziy bank raisi Mamarizo Nurmurodovga ko‘ra, bosh
regulyatorning 2021 yildagi asosiy maqsadi inflyatsion targetlash siyosatini davom
ettirish hamda inflatsiya ko‘rsatkichini 10 foizdan oshirmaslikdan iborat.
Dunyodagi ahvol va milliy valyutaning o‘rni O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi
rekord darajada tushib ketgan bir vaqtda dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bu,
aksincha, keskin tezlashib ketdi. Masalan, Qo‘shma Shtatlarda u 40 yil oldin,
Rossiyada esa besh yil oldin rekord darajaga yetgan. Buning bir qancha sabablari
bor. Birinchisi, albatta, koronavirus — pandemiya ortidan deyarli barcha
mamlakatlar pul-kredit siyosatini yumshatdi. Ya’ni, hukumat iqtisodga ko‘proq pul
to‘ka boshladi — masalan, aholiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘lovlar yoki arzon kreditlar
shaklida. Buning oqibatida, iste’molga talab oshib, ishlab chiqarish ortda qolyapti.
Yana bir boshqa sabablaridan biri — milliy valyutaning qadrsizlanishi.
Masalan, turk lirasi bu yil deyarli 50 foizga qadrsizlandi va shu sabab inflyatsiya
20 foizdan oshdi. Bu vaziyatda o‘zbek so‘mi mustahkam turibdi — dastlabki o‘n
oyda valyuta atigi ikki foizga qadrsizlandi. Markaziy bank rahbari Mamarizo
Nurmatovning ta’kidlashicha, valyuta tushumi eksport hisobiga 35 foiz oshishi,
shuningdek, banklar va eksportchilar tomonidan valyuta ayirboshlash hajmining
ortishi natijasida nisbatan barqaror kursga erishishning uddasidan chiqilgan.
Iqtisodiyotda davlat ishtirokining yuqori ulushi, xomashyo eksportiga kuchli
bog‘liqlik va tarkibiy nomutanosiblik kabi hodisalar, ayniqsa, islohotlar davrida
mahsulot va xizmatlar narxining o‘sishini sezilarli darajada tezlashtirib yuborishi
26

mumkin.Inflyatsion targetlash shu narsaga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan.
Inflyatsiya
darajasining pastligi narx-navo barqarorligini bildiradi, bu esa, o‘z navbatida,
aholining turmush darajasiga ham, uning mehnat faoliyatiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bu omillar oxir-oqibat aholining milliy valyutaga bo‘lgan ishonchini
oshirishi, iqtisodiyotdagi dollarlashuv darajasini pasaytirishi, ichki va tashqi
investitsiya hajmining oshishiga olib kelishi ko‘zda tutilgan.
O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir etuvchi omillar. Ekspert fikri
Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikning
muhim omili hisoblanadi. Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti
ekspertlari inflatsiyaga ta’sir yetuvchi omillar va ularning dinamikasini o‘rgandi.
Unga ko‘ra, O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri
savdo hamkori bo’lgan mamlakatlardagi inflyatsiya hisoblanadi. Negaki import
inflatsiyasining o‘sishi asosiy inflatsiyaning taxminan 38%ni ifodalaydi.
O‘zbekistonda pul massasi, foiz stavkasi va YaIM kabi talab omillarining
inflatsiyaga qo‘shgan hissasi 29%ni tashkil yetadi. Narxga ta’sir yetuvchi
omillardagi o‘zgarishlar mamlakatda iste’mol narxlari indeksining 33%ga
o‘sishiga turtki bo‘lmoqda.
Import inflyatsiyasi 2022-yilning 5 oyida umumiy 11% inflyatsiyaning
4,18% initashkil qildi. Unda Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Janubiy Koreya va
Turkiya kabi asosiy savdo hamkorlarimizning ulushi 2,73 foizga yetdi.
Import inflyatsiyasiga Rossiya va Xitoy eng katta hissa qo shgan. Buʻ
davlatlarning O zbekiston umumiy importidagi salmoqli ulushi (mos ravishda 21%
ʻ
va 19%) — 0,90% va 0,81%. Qozog iston, Janubiy Koreya va Turkiya import
ʻ
inflyatsiyasining ta siri esa umumiy import inflyatsiyasining taxminan 0,45%,
ʼ
0,30% va 0,28% ini tashkil etdi. Rossiyadan inflyatsiya ta siri asosan sanoat
ʼ
tovarlari, mashina va transport uskunalarida kuzatiladi. Xuddi shunday, Xitoy
import inflyatsiyasi asosan mashina va transport uskunalari, ishlab chiqarilgan
mahsulotlar va kimyoviy mahsulotlarga ta’sir ko’rsatdi. Qozog’istondan import
27

inflyatsiyasi asosan oziq-ovqat va sanoat tovarlarida kuzatildi. Janubiy Koreya va
Turkiyadan import qilingan inflyatsiya asosan mashina va transport uskunalari
narxlariga ta’sir ko’rsatdi. Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada ta’minlash
makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili bo‘lib, bu o’z navbatida, ijtimoiy
rivojlanish, investitsiya faolligini oshirish, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga
xizmat qiluvchi zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Ishsizlik v а u bil а n b о g’liq mu а mm о l а r mehn а t b о z о rid а gi ijtim о iyiqtis о diy
mehn а t mun о s а b а tl а rining а s о siy m а zmunini t а shkil qil а di. Ishsizlik mu а mm о sini
o’rg а nishd а n а s о siy m а qs а d а h о lining ish bil а n b а ndligini y а xshil а sh о rq а li
m а ml а k а t ishl а b chiq а rishini keng а ytirish v а а h о li turmush d а r а j а sini y а n а d а
y а xshil а shg а а l о q а d о r t а dbirl а r ishl а b chiqishd а n ib о r а t. J а miy а td а gi ishsizlik
d а r а j а sini p а s а ytirish uchun qo’shimch а ishchi o’rinl а rini y а r а tish, ul а rni ishg а
tushirish а h о lining t а biiy o’sishid а n о rq а d а q о lm а sligi ker а k.
M а ’lumki, O’zbekist о n dunyo h а mj а miy а ti d а vl а tl а ri o’rt а sid а а h о lisining
j а d а l o’sib b о r а yotg а nligi bil а n а jr а lib tur а di. M а ml а k а t а h о lisining s о ni h а r yili
o’rt а ch а 250-300 ming kishig а , mehn а tg а l а yoq а tli а h о li s о ni es а 150-180 ming
kishig а ko’p а ym о qd а . Bund а y v а ziy а t o’z n а vb а tid а а h о lining ish bil а n b а ndligini
о shirish, buning uchun es а ishl а b chiq а rishni keng а ytirish, y а ngi ish o’rinl а rini
y а r а tish b о r а sid а uzluksiz ish о lib b о rishni t а q о z о et а di. А ks h о ld а , а h о lining
turmush d а r а j а sining p а s а yib b о rishi, m а ml а k а td а ishsizl а r s о nining о rtib b о rishi
bil а n b о g’liq mu а mm о l а r kelib chiqishi mumkin.
Ishsizlik - ishchi kuchining (iqtis о diy f ао l а h о lining) bir qismi bo’lib,
ishl а b chiq а rish v а xizm а t ko’rs а tish s о h а sid а ish bil а n b а nd bo’lm а g а n
ijtim о iyiqtis о diy j а r а yondir. U mehn а t b о z о rid а ishchi kuchining nisb а t а n k а tt а
t а klifi bil а n ishchi kuchi t а l а bi o’rt а sid а m а vjud bo’l а dig а n n о muv о fiqlikni а ks
ettir а di. N а tij а d а iqtis о diy f ао l а h о lining bir qismi t о v а r v а xizm а tl а r ishl а b
chiq а rishd а ish bil а n b а nd bo’lm а ydi v а mehn а t b о z о rining yord а mid а o’zining
jism о niy v а а qliy q о biliy а tl а rini ruyobg а chiq а r а о lm а ydi. N а z а riy jih а td а n
q а r а g а nd а ishsizlik iqtis о diy k а teg о riy а bo’lib, u ins о nning mehn а t qilish huquqi,
28

uning o’z mehn а tg а q о dirligini yuz а g а chiq а rish huquqi k а bi t а bi а t berg а n
huquqini а m а lg а о shirish b о r а sid а yoll а nm а x о diml а r bil а n ish beruvchil а r
o’rt а sid а kech а dig а n mun о s а b а tl а rni а ks ettir а di. Shu bil а n birg а , bund а g а p
n а f а q а t h а yotning o’zini s а ql а b q о lish v а t а kr о r tikl а b b о rish uchun z а rur bo’lg а n
v о sit а l а rni t а ’minl а sh jih а tid а n, b а lki shuningdek h а yotiy f ао liy а t sh а kli bo’lmish
mehn а tg а о id t а biiy ehtiyojni ro’yobg а chiq а rish jih а tid а n h а m ins о nning mehn а t
qilish huquqi, uning mehn а tg а q о dirligini yuz а g а chiq а rish huquqini а m а lg а
о shirish to’g’risid а b о r а di. Mu а mm о g а s о f iqtis о diy jih а td а n q а r а g а nd а
ishsizlik – m а ml а k а t а h о lisining mehn а t qilishg а q о dir bo’lg а n v а mehn а t qilishni
ist а ydig а n, h а r bir а niq p а ytd а s о ni ko’pr о q yoki k а mr о q bo’l а dig а n mu а yy а n
miqd о rd а gi qismining ish bil а n t а ’minl а nm а g а nligidir.
X а lq а r о mehn а t st а tistik а si bil а n shug’ull а nuvchi mut а x а ssisl а r
ishsizlikk а berilg а n t а ’rifni his о bg а о l а dig а n bo’ls а k, und а ishsizl а rg а :
a) ishgа egа bo’lmаgаnlаr;
b) ishlаshni istаydigаnlаr;
c) ish izlаsh istаgidа bo’lgаn shаxslаr kirаdi.
Ko’pginа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrning ijtimоiy stаtistikа mа’lumоtlаrigа
ko’rа ishsizlаr sirаsigа vа ish bilаn bаnd degаn mаqоm berish uchun o’tkаzilgаn
so’rоvlаr pаytidа ish bilаn bаnd bo’lmаgаnlаr guruhigа ishdаn bo’shаgаndаn so’ng
to’rt hаftа mоbаynidа ish tоpishgа uringаn vа mehnаt birjаsidа ro’yxаtdаn o’tgаn
shаxslаr kiritilаdi.
Ishsiz shаxs deb e’tirоf etish uchun quyidаgi to’rt shаrt mаvjud bo’lishi
lоzim.
Birinchi shаrt – fuqаrо mehnаtgа qоbiliyаtli bo’lishi vа аmаldаgi qоnun
hujjаtlаrigа binоаn pensiyа tа’minоti huquqigа egа bo’lmаsligi kerаk. Huquqiy
jihаtdаn mehnаt qilish qоbiliyаtining quyi dаrаjаsi, Mehnаt kоdeksining
77mоddаsigа muvоfiq 16 yosh deb belgilаngаn.
29

Shuni аlоhidа tа’kidlаb o’tish jоizki, Mehnаt kоdeksining ushbu mоddаsigа
muvоfiq tegishli shаrtlаrgа riоyа etilgаn hоldа 15 yoki 14 yoshgа to’lgаn yoshlаrni
hаm ishgа qаbul qilishgа yo’l qo’yilsа-dа, ulаr ishgа lаyoqаtli shаxs deb e’tirоf
etilishlаri mumkin emаs.
Ikkinchi shаrt – fuqаrо ishgа vа ish hаqigа (mehnаt dаrоmаdigа) egа
bo’lmаsligi lоzim. Аgаr, fuqаrо аsоsiy ishini yo’qоtgаn (mаsаlаn, shtаtlаr
qisqаrishi munоsаbаti bilаn bo’shаtilgаn), lekin o’rindоshlik аsоsidа bоshqа
kоrxоnаdа ishlаyotgаn bo’lsа, bundа u ish bilаn bаnd bo’lgаn deb hisоblаnаdi.
Nаfаqаlаr, аlimentlаr, qimmаtli qоg’оzlаr bo’yichа оlingаn dividendlаr, bаnklаrgа
qo’yilgаn mаblаg’lаrgа hisоblаngаn fоizlаr ish hаqigа (mehnаt dаrоmаdi)
kirmаydi. Xuddi shundаy pensiyа vа stipendiyаlаr hаm ish hаqi (mehnаt dаrоmаdi)
tаrkibigа kirmаydi, lekin pensiyа оluvchi fuqаrоlаr ijtimоiy jihаtdаn
himоyаlаngаnliklаri, ishlаb chiqаrishdаn аjrаlgаn hоldа stipendiyа оlib
o’qiyotgаnlаr ish bilаn tа’minlаngаn deb hisоblаnishlаri sаbаbli, bundаy fuqаrоlаr
ishsiz shаxs deb e’tirоf etilmаydilаr.
Uchinchi shаrt – fuqаrо ishlаshgа tаyyor bo’lishi lоzim. Fuqаrоning
ishlаshgа tаyyor ekаnligini, uning mаhаlliy mehnаt оrgаnigа ish qidirib rаsmiy
murоjааt qilishi, belgilаngаn muddаtlаrdа mehnаt оrgаnidа qаytаdаn ro’yxаtdаn
o’tib turishi vа mehnаt оrgаnlаri tоmоnidаn tаklif qilingаn mаqbul ishni qаbul
qilish hоlаtlаri tаsdiqlаydi. Hоmilаdоr аyollаr, аgаrdа ulаrning hоmilаdоrlik dаvri
yigirmа sаkkiz hаftаdаn оshmаgаn bo’lsа, ulаr mehnаtgа qоbiliyаtli deb
hisоblаnаdilаr vа hоmilаdоrlikning bu dаvridа ulаr ishsiz shаxs deb e’tirоf
etilishlаri kerаk.
To’rtinchi shаrt – fuqаrо bаrchа tegishli hujjаtlаrni tаqdim qilgаn hоldа
mаhаlliy mehnаt оrgаnidа ish qidiruvchi shаxs sifаtidа ro’yxаtdаn o’tishi lоzim.
Ishsizlikning umumiqtisоdiy xаrаkteri mehnаt bоzоrining o’zi, mehnаtgа tаlаb vа
uning tаklifi o’rtаsidаgi mutаnоsiblik ishsizlikni emаs, ish bilаn bаndlikni
shаkllаntirishidаn hаm kelib chiqаdi. Ishsizlik, bir tоmоndаn, go’yo ish bilаn
30

bаndlikning «teskаrisi» hisоblаnаdi, ikkinchi tоmоndаn, ish bilаn bаndlikni
shаkllаntiruvchi оmillаrdаn fаrq qiluvchi оmillаr tа’sirini his qilаdi.

XULOSA
Mazkur kurs ishiga oid nazariy va amaliy adabiyotlarni o’rganish asosida olib
borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi.
Inflyatsiya-bu iqtisodiyotda narxlar qancha ko‘tarilayotganining o‘lchovidir. Bu
cheklangan miqdordagi mahsulot yoki ishchi kuchi ortidan juda ko‘p pul kelishi
31

natijasida kelib chiqadigan tovarlar va xizmatlarning umumiy o‘sishi bilan
o‘lchanadi. Mamlakat ichida ishsizlikning yuqori darajalariga olib keladigan
boshqa ko‘rsatkichlar mavjud. O‘tgan yili ishga muhtoj bo‘lganlarning soni esa 1,4
mln kishi bo‘lgan. Bunga asosiy sabablarni quyidagicha izohlash mumkin:
Nomutanosiblik. 1,4 mln ishsizlik barcha ish topib beruvchi platformalardagi
vakansiyalardan bir necha barobar ko‘p. Ya’ni talab taklifdan sezilarli darajada
yuqori Maoshning kamligi. Taklif etilayotgan oyliklarning asosiy qismi juda kam,
ya’ni 1 mln so‘mga ham yetmaydi. Oyliklar oshgani sari takliflar sonining kamayib
borishini barchamizga ma’lum. Kardning malakasi. Yaxshi deb baholash mumkin
bo‘lgan maoshlarning aksari ish tajribasiga ega bo‘lganlar uchungina taklif etiladi.
Ish qidirayotganlar orasida mahorati bo‘lsa-da, tajribasi yo‘qligi bois ham bu
taklifni qabul qilmaydilar. Lokatsiya. Ish beruvchilarning katta foizi asosan poytaxt
– Toshkent shahri ulushiga to‘g’ri keladi. Ishsiz o‘ziga mos ish topgani, tajribasi
ham bo‘lgani bilan boshqa hududga borib ishlay olmasligi bahonasida vakansiya
va xodim manfaatlari kesishmaydi. Har ikkalasi ham to‘g’ri keladigan variantlar
juda kam bo‘lishi mumkin. Buguni kunda eng ma’qul ish sifatida
dasturchilikni keltirish mumkin. Bu biroz vaqt, ilm o‘rganish uchun qunt va xarajat
talab etsa-da, istalgan hududda yashab, dunyoning xohlagan nuqtasidan
buyurtmalar qabul qilib, yaxshi daromad topish imkoniyatini beradi. Aksar
yurtdoshlarimiz odatlangan, xorijga borib ishlash amaliyotida ham avvalo
bormoqchi bo‘lgan davlatning tili, ishlamoqchi bo‘lgan ishning hunari va
migrantlar qonunchiligi haqida xabardor bo‘lib borish oylik hamda sharoitlarda
ham birmuncha ustunliklar beradi. Salohiyatli mos kadrlar yetishmasligi. Hamma
bandlar to‘g’ri kelgan holatda, ayrim lavozimlar yetarli salohiyatga ega
nomzodlarning topilmayotgani evaziga uzoq muddat bo‘sh qolmoqda. Talab
taklifdan yuqori bo‘lgani bilan salohiyatli kadr masalasida ko‘p hollarda taklif
talabdan ustunlik qiladi. Ilm o‘rganish, o‘z ustida ishlash, xorijiy tillar va kasb
o‘rganish esa faqat insonning foydasiga ishlaydi. Faqat oliy ma’lumotli diplom
emas, shunga mos salohiyat bilan O‘zbekiston hududida ham munosib ish topish
32

mumkinligi ish o‘rinlari taklif etayotgan platformalarda ham ma’lum bo‘lib turibdi.
Mehnat bozori o‘zining asosiy vazifalalarini bajarish talab va taklif o‘rtasidagi
farqni kamayishiga va aholining ish bilan bandligining oshishiga olib keladi.
Mehnat bozorining shakllanishiga ishchi kuchining «mehnatga bo‘lgan
qobiliyatini» tovarga aylanishi, ishchi kuchining erkin taklifi, ish beruvchilarning
ishchi kuchiga mustaqil talabi iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishi, ko‘p
mulkchilikning rivojlanishi kabi iqtisodiy, ijtimoiy va xuquqiy shart-sharoitlar
bevosita ta’sir etadi.
Mehnat bozorining shakllanishida asosiy muammo bo‘lgan ishchi kuchiga
talabning ortishi va taklifning kamayishi turli omillar, tamoyillar va cheklovlar
ta’sirida amalga oshiriladi. Mehnat bozoridagi umumiy ijtimiy-iqtisodiy
munosabatlar jamoa va shaxsiy shartnomalar asosida tartibga solinadi. Mehnat
bozorini yaqin kelajakda rivojlantirishning bosh maqsadi – mehnat resurslari bilan
ko‘p ta’minlangan hududlarda ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini
kamaytirish. Mehnat bozorining rivojlanish bosqichlari qayd etilgan tadbirlarni
amalga oshirilishi yaqin kelajakda ishchi kuchiga talab va taklaf o‘rtasidagi bozor
muvozanatiga erishish pirovardida, mehnat resurslarini oqilona bandligini
ta’minlash va ishsizlikning kamaytirishga olib keladi.
Takliflar : Ishsizlikni kamaytirish uchun bir qator muhim qadamlar qo'yilishi
mumkin:
1. Ta'lim va malaka oshirish dasturlariga sarmoya kiritish: Ishsizlar mehnat
bozoriga mos keladigan o'quv va malaka kurslarini tashkil etish orqali o'z
malakalarini oshirishlari mumkin.
2. Tadbirkorlik va ish o'rinlarini yaratish: yangi ish o'rinlarini yaratish va
tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash dasturlarini amalga oshirish ishsizlikka qarshi
kurashda samarali usul bo'lishi mumkin.
3. Bandlikni rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlash: yangi ish o'rinlari yaratishni
ish beruvchilarga soliq imtiyozlari va ish haqini qo'llab-quvvatlash kabi imtiyozlar
berish orqali rag'batlantirish mumkin.
33

4. Faol bandlik siyosatini amalga oshirish: Ish izlovchilarni bandlik agentliklari
orqali qo‘llab-quvvatlash, ish qidirish jarayonlarini osonlashtirish va ish
beruvchilarni ishga munosib nomzodlar bilan birlashtirish kabi faol siyosatlarni
amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.
5. Iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish: Iqtisodiyotni rag'batlantirish, yangi
investitsiyalarni jalb qilish va bandlik imkoniyatlarini oshirish uchun iqtisodiy
o'sishni rag'batlantirish zarur.
Bunday chora-tadbirlarni birgalikda amalga oshirish ishsizlik muammosini
hal qilishda samaraliroq bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, ijtimoiy yordam
dasturlari va vaqtincha ish bilan ta'minlash imkoniyatlari ham qo'llab-quvvatlovchi
choralar sifatida ko'rib chiqilishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi, 200
2. Sotsialnoe razvitie i uroven jizni naseleniya Uzbekistana 2008.
Statisticheskiy sbornik. T.: Gosudarstvenn ы y komitet Respubliki
Uzbekistan po statistike, 2000
34

3. O‘zbekiston Respublikasining statistik ma’lumotlari. http://stat.uz
II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
4. Abdurahmonov.Q.X Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. -T.: MEHNAT, 200
5. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning
barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011.
6. Axmedov.D.Q , Ishmuxammedov.A.E , Jumaev.Q.X ,
Jumaev.Z.AMakroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004.
7. Yo’ldoshev.B , Qosimov.M.S Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
«O’qituvchi»,1994
8. SHoyusupova N. “Mehnat bozori iqtisodiyoti” o‘quv fani bo‘yicha ta’lim
texnologiyasi. “Iqtisodiy ta’limda o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. –T.:
TDIU, 2010.
9. Xodjaev.R , Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R.
Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012.
10. Агапова.A.T , Серегина.С.Ф Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
11. Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ma’lumotlariga muvofiq
12. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная
экономика. Пер. с англ. М.: ИНФРА-М, 1996.
13. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
Макроэкономика: Учебник. СПб.: СПбГУЕФ,1997.
III. Internet saytlar
14. https://iqtisod.uz/2016/05/08/ishsizlik-va-inflyatsiya
15. https://kun.uz/news/2023/09/27
16. Elvis Pecardo Updated October 04, 2023 “How
Inflation and
Unemployment Are Related”
https://www.investopedia.com/articles/markets/081515/how-
inflationandunemployment-are-related.asp
35

Inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik. Fillips egri chizig’i

Купить