Informatika darslaida o’yinli texnologiyalardan foydalanish - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	789.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	06 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Informatika darslaida o’yinli texnologiyalardan foydalanish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI
INFORMATIKA O’QITISH METODIKASI
YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH
TALABASI
Sattorova Mehrafruz ning
Informatika o’qitish texnalogiyalari va
loyihalashtirish fanidan tayyorlagan
KURS ISHI

Topshirdi: Sattorova M.
Qabul qildi: Djo’rayeva Nasiba .
MAVZU: Informatika darslaida o’yinli
texnologiyalardan foydalanish
1

MUNDARIJA:
I BOB. Informatika darslarida o’yin texnalogoyalari ……………………. 5
1. Darslarda o’yin texnalogiyalaridan foydalanish…….…...……………… 5
2. Ta’lim teхnologiyasining mohiyati v a хususiyatlari ................................. 11
3. Ta’lim jarayonida kompyuter va texnik vositalardan foydalanish….... 14
II BOB. O'qitishda tanqidiy tafakkurni rivojlantiruvchi texnologiyalardan
foydalanish .……………………………………………….………………. 32
1. Tanqidiy fikrlash asoslari……………………………………………… 32
2. Ta’limni texnalogiyalashtirish…………………………………………. 35
3. Tafakkurni rivojlantiruvchi texnologiyalardan foydalanish……… …37
AMALIY MASHG’ULOT…………………… ………………….………. 41
XULOSA……………………………………………………………..…….. 50
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………...……………………..52
KIRISH
2

Bugungi kunda ta’lim jarayoniga kompyuter va texnik vositalarning jadal kirib
kelayotganligi, biroq ulardan foydalanuvchilarning tayyorgarlik darajasi hali
lozim darajada emasligi tabiiy holdir. Mutaxassislarning islohotlar bilan
mutanosibligi ta’minlanishini inobatga olish lozim.
Uzluksiz ta’lim-chuqur, har taraflama asosli ta’lim-tarbiya berish, mutaxassis
kadrlar tayyorlashning turli-tuman shakl, usul, vosita, uslub va yo’nalishlarining
mukammal uyg’unligidan iboratdir. Uning turli komponentlari o’rtasidagi o’zaro
aloqadorlik, muayyan usul va uslublarning ta’lim sharoitiga oqilona tadbiq
etilishi uzluksiz ta’lim sifatini ta’minlaydi.
Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta’limni
axborotlashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu borada, ta’limni
rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo’llari izlanmoqda, ta’limda yangi
axborot texnologiyalarini joriy etish masalasi ommalashmoqda. Hozirda barcha
ta’lim muassasalari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya
texnologiyalari bilan jihozlanmoqda. Bu esa, pedagoglarning o’z mehnat
faoliyatiga yangicha yondashuvni talab etadi. Mamlakatimizda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan vazifalardan kelib chiqib, davlat ta’lim
standartlari hayotga tadbiq qilinilayotgan bir paytda, talim muassasalaridagi
o’quv-tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish uchun o’qitishning texnik
vositalarini yangi avlodini qollash o’qitish texnologiyasini yanada tezroq
rivojlanishiga zamin bo’lib xizmat qiladi.
Ta’lim tizimining bugungi vazifasi-talaba (o’quvchi, tinglovchi)larni kun sayin
ko’payib borayotgan axborot-ta’lim muhiti sharoitida uning mazmunini
jadalashgan holda o’rgatishdan iboratdir. Buning uchun ta’limda o’qitishning
zamonaviy texnik vositalarini qo’llash zarur.
Ta’lim tizimida o’qitishning texnik vositalarini qo’llash muammolariga
bag’ishlangan ko’plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Hozirgi kunda ham olib
borilayotganligi haqida turli axborot vositalarida bayon qilinmoqda.
3

O’qitishning zamonaviy texnik vositalaridan uzluksiz ta’lim tizimida qanday
foydalanish mumkin, degan masala bugungi kunda dolzarb hisoblanadi.
O’quv yurtlari o’quv jarayonida o’qitishning texnik vositalarini
qo’llash borasidagi ilmiy tadqiqotlar N.M. SHaxmayev[4],L.P.Preessman[8],
E.L.Belkin[5], L.M. Yoqubov[13], SHmargun N. I. [10] va boshqalar tomonidan
olib borilgan.
Lekin zamonaviy texnik vositalarini qo’llash uzluksiz ta’lim tizimining barcha
bo’g’nlarida qo’llash borasidagi ilmiy tadqiqotlar yetarlicha o’rganilmagan.
Hozirgi kunda o’qitishda zamonaviy texnik vositalardan foydalanish uning
mazmun mohiyatini bilish juda muhimdir. Uning ta’limda qo’llanilishi esa
o’quv jarayonini samaradorligini oshirish yo’llaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Shu jihatdan olganda ishning muammosi dolzarb hisoblanadi.
Respublikamizda oshiralayotgan islohotlarining bosh maqsadi va
harakatga keltiruvchi kushi – har tomonlama rivojlangan barkamol insondir.
Mamlakatimizda rivojlanishning muhim sharti zomonaviy iqtisodiyot fan,
madaniyat, texnika, texnologiya rivoji asosida kadrlar tayyorlanishlarning
takomillashgan tizimini yaratishdan iborat.
Darvoqe, har bir jamiyatning bugungi kuni va kelajagi uning ajralmas
qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi
bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan
mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish,
yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalarini joriy qilish hamda samaradorligini oshirish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta’lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar
tayyorlashning asosi yaratildi.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni amalga oshirishda uzluksiz ta’lim
tizimining tuzilmasi va mavzusini zamonaviy ilmiy fikrlar yutuqlari va ijtimoiy
tajribaga tayangan holda tub islohotlari ko‘zda tutulgan. Buning uchun, avvalo,
4

uzliksiz ta’lim tizimining barcha shakldagi ta’lim muassalarida ta’lim jarayoni
sifatida ta’minlovchi ilg‘or ilmiy-metodik jihatdan asoslangan uslublarni amalda
qo‘llash lozim. Fanda texnika va ilg‘or texnologiya yutuqlaridan foydalangan
holda yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning maqsad, maznun, uslub va
vositalarini ilmiy jihatdan ta’minlash pedagogika fanining dolzarb
muammolarning biri hisoblangan.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi orqali
shaxsning har tomonlama barkamol bo‘lib yetishishini ko‘zda tutadi. Shaxs
uzluksiz ta’limda va kadrlar tayyorlashda ta’lim va xizmatlarining iste’molchisi
sifatida namoyon bo‘ladi.
Shaxs ta’lim xizmatlarining ishlab chiqaruvchisi sifatida ta’lim
jarayonida bilim va tajribani talaba (yoki o‘quvchi)ga uzatish, ishlab chiqarish
moddiy muhiti sharoitida, shunungdek, fan, madaniyat va ta’lim xizmatlarida
ishtirok etadi.
Respublikada shaxslarga o‘z ijodiy salohiyatini amalga oshirish uchun
mutaxasislik ta’lim dasturini tanlash huquqi berilgan. Oliy ta’lim uzluksiz
ta’limda muhim o‘rinni egallaydi. Oliy, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar
ta’limlari uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi va O‘zbekiston
Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu hujjatlarda oliy ta’limning
belgilangan vazifalaridan biri yuqori saviyada o‘qitishni ta’minlash va malakali
kadrlarni zamonaviy ta’lim kasb-hunar dasturlari asosida tayyorlashdir. Oliy
ta’lim o‘qituvchisining faoliyati shaxsni tarbiyalash jarayonida ta’lim-tarbiya
olish sharoitlarini yaratish, uning ehtiyojlarini qondirish va qobilyatlarini
ochish hamda rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. O’qituvchisining
malakasi maxsus va pedagogik fanlar bilan yoritiladigan ikki qirraga ega
bo‘lishi lozim va u doimo: “Nima uchun o‘qitish kerak?”, “Qanday o‘qitish
kerak?” degan savollarga javob topish zarur. Bu javoblar pedagogika fanining
asosiy qoidalari va qonuniyatlariga mos holda talqin qilinishi, shuningdek,
5

ta’lim hususiyatlari e’tiborga olingan bilimlarga asoslangan bo‘lishi lozim.
Pedagogikaning muhim mummolaridan biri o‘qituvchining mutaxassisligiga
faoliyatining asosini tashkil etish shart bo‘lgan pedagogik jarayon nazariyasini
ishlab chiqishdir.
Uzluksizlik va uzviylik ta’lim tizimida ortiqcha takroriylikka chek qo‘yib,
avvalo, jamiyatning ma’naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradi,
qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy– texnik taraqiyotini takomillashtirish
omili sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.
Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o‘quv- tarbiya jarayoniga
kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va
takomillashuvi jarayonida har bir inson o‘z kasbiy tayyorgarligini, mahoratini
kuchaytirish imkoniyati yaratiladi.
Uzluksiz ta’lim chuqur, har tamonlama asosli ta’lim-tarbiya berish,
mutaxasis kadrlar tayyorlashning turli shakl, usul, vosita, uslub va
yo‘nalishlarining mukammal uyg‘unligidan iboratdir. Uzluksiz ta’lim sifatini
turli komponentalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, muayyan usullar va
uslublarning ta’lim jarayonida oqilona tatbiq etilishini ta’minlaydi.
Qo’llanmada:
 bo‘lajak o‘qituvchinig ilg’or pedagogik texnologiyalardan oqilona
foydalana olish usullari ko‘rsatib o‘tilgan;
 ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalar va ishlanmalarning o‘quv
jarayonida tutgan o‘rni ochib berilgan;
 axborotlashgan ta’lim tizimini shakllantirish, talabalarda mustaqil ta’lim
olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish uslublari ko‘rsatib o‘tilgan.
Qo’llanmada tavsiya qilingan natijalar nazariy va amaliy jihatdan
asoslanganligi, yetuk olimlar tomonidan yaratilgan va tavsiya etilgan metodlar
kasb hunar kollejlari va umumta’lim o‘qituvchilari uchun qo‘l keladi.
Qo’llanmadatadqiqot natijalari amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, informatika
va axborot texnologiyalaridagi o‘quv mashg‘ulotlarda interfaol metodlarni
6

to‘g‘ri tanlab foydalanish o‘tilayotgan mavzuning mazmun-mohiyatini to‘liq
ochib berishga hizmat qiladi. Masalan, fanga oid mavzularni o‘qitishda “Idrok
xaritasi”, “Assesment”, “Klaster”, “Sinkveyn”, “Insert”, “T-chizmalar”, “Blis-
so‘rov” va boshqa usul va texnologiyalarni qo‘llash mumkin. Qo’llanmada
o‘ndan ortiq usul va texnologiyalar namuna sifatida keltirilgan. Qo’llanmaning
ikkinchi qismida yoritilgan “ Internet ” mavzusidagi innovatsion ko‘rgazmali
ishlanma ham dars mashg`ulotlarini saviyali va sifatli tashkil etilishiga, ta’lim
beruvchi tomonidan kafolatli natijaga erishishga sabab bo‘ladi.
Qo’llanmaning birinchi qismida ta’lim texnologiyasining mohiyatli belgi
va xususiyalari, an’anaviy va zamonaviy ta’limning yutuq va kamchiliklari,
talabalarning bilimini baholash turlari va ularning avzallik hamda kamchiliklari
haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ikkinchi qismida informatika fanining o‘quv
mashg`ulotlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan interfaol usullar va ularning qo‘llash
uslublari haqidagi ma’lumotlar o‘z aksini topgan.
7

I. 1. Darslarda o’yin texnalogiyalaridan foydalanish.
Informatika darslarida o’yinli t е xnologiyalardan foydalanishning asosiy
talablarini faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyat tashkil etadi.
Informatika darslarida o’yin t е xnologiyalarini qo’llashning bir n е cha samarali
taraflarini olimlar qo’yidagicha taxlil etishgan, yani m е xnat va o’qish bilan
birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri xisoblanadi. Psixologlarning
takidlashlaricha, o’yinli faoliyatning psixologik m е xanizmlari shaxsning o’zini
namoyon qilish, xayotda o’z o’rnini barqaror qilish, o’zini o’zi boshqarish, o’z
imkoniyatlarini amalga oshirishning fundam е ntal extiyojlariga yondoshadi.
Informatika darslarida o’yin ijtimoiy tajribalarni o’zlashtirish va qayta
yaratishga yo’nalgan vaziyatlarda faoliyat turi sifatida b е lgilanadi va unda
shaxsning o’z hulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. O’yinli faoliyat
muayyan funktsiyalarni bajarishga bag’ishlangan bo’ladi, ular o’z navbatida
qo’yidagi param е trlarni qamrab oladi.
 Maftunkorlik
 Kommunikativlik
 O’z imkoniyatlarini amalga oshirish
 Davolovchilik
 Tashxis
 Millatlararo muloqat
 Ijtimoiylashuv
Informatika darslarida p е dogogik o’yinlar qo’yidagi asosiy yo’nalishlar-da
bo’ladi.
Didaktik maqsad o’yinli vazifa shaklida qo’yiladi.
O’quv faoliyati o’yin qoidalariga bo’y sinadi
O’quv mat е rialidan o’yin sifatida foydalanish
8

O’quv jarayoniga didaktik vazifa o’yinga aylantirilgan tarzda musobaqalashish
unsuri kiritiladi.
O’yin t е xnologiyalarini darslarda qo’llanilishining afzallik taraflari shuni
kursatadiki, o’quvchi yoshlarda avvalom bor har bir qo’yilgan mavzuni chuqur
tahlil etib k е yin davom ettirishi shakllantiriladi.
O’yin t е xnologiyalarining oliy va o’rta maktab amaliyotida tadbirkorlik
o’yinlariga k е ng etibor b е riladi. Tadbirkorlik o’yinlari nazariyasi umuman
boshqa o’yin faoliyati nazariyasi bilan b е vosita bog’langan holda olib boriladi.
Informatika darslarida tadbirkorlik o’yinlaridan foydalanish, yangi
t е xnologiya sifatida moxiyati qo’yidagilardan iborat bo’ladi.
Ishlab chiqarish imitatsion mod е li sifatida taqdim etilgan o’quv mat е riali
mazmunining izchilligi.
O’yinli o’quv mod е lida k е lgusidagi kasbiy faoliyati tarkibiy qismlarini yaratish.
O’quv jarayoni tarzini bilimlarga extiyojlarni to’ldirish va ularni amalda
qo’llashning r е al sharoitlariga yaqinlashtirish.
O’yin olib boruvchi o’qituvchining bilimdonligi.
O’yin t е xnologiyalarini darslarga qo’llashning yana bir n е chta afzallik taraflari
mavjud bo’lib, bunda o’quvchilarning b е rilayotgan axborotlarni qanday
ko’rinishda aniglab etishlarini kuzatish mumkin, buni qo’yidagi misol orqali
ko’rib o’tishimiz mum
Masalan: O’quvchi kompyuter bilan muloqat qilishdan oldin, muloqat qilish
qonun qoidalarini bilishi kerak bo’ladi.
9

Oyin tehnologiyalarining yana bir tarafi shundan iboratki o’quvchilar har bir
mavzuda berilayotgan ma’lumotlarni o’zlari kompyuterlardagi o’yin dasturlari
o’rqali tahlil etib boriladi.
O’quvchilarda har bir mavzu ko’rsatmalar asosida amalgam oshirib borilsa
bunday holatda, o’quvchilar kompyuterlar bilan ishlash vaqtida shu narsalarga
to’g’ri kelganda to’g’ridan to’g’ri bunday masalalarni echish imkoniyatiga ega
bo’lishadi.
Masalan: qo’yidagi ko’rgazmalar orqali o’quvchilar turli axborotlarni tahlil etish
tehnologiyalarini o’rganib borishadi.

Axborotlarning
saqlanishi

Axborotni uzatish
10

Axborotni qidirish

Axborotni qayta
ishlash
O ’ yin tehnologiyalarini qo ’ llash orqali o ’ quvchilar bilim saviyasi qo ’ yidagi
uchta parametr bo ’ yicha tahlil etilgan yahshi natijalar bergan ,
bular qo’yidagilardir:
1. Bajarilayotgan jarayonni ko’rish orqali
2. Bajarilayotgan jarayonni s е zish orqali
3. Bajarilayotgan jarayonni eshitish orqali
Bu uch ko’rsatkich orqali o’quvchilar b е rilayotgan mavzuning moxiya-tini
turlicha taxlil etishadi.
Masalan: Ko’rish orqali b е rilgan axborotning 75% ni,
s е zish orqali b е rilgan axborotning 12% ni,
eshitish orqali b е rilgan axborotning 13% ni o’zlashtirishi mumkin bo’lar ekan.
Shuni etiborga olib har bir o’tilishi kerak bo’lgan mavzuni, turli o’yinli
qismilarini qidirib topish maqsadga muofiq bo’ladi.
O’quvchilarga o’yin tehnologiyalarini taklif etishdan oldin, kompyuter
qurilmalari va ularning ishlash prinsiplari takrorlanib borilishi ta’lab etiladi.

11

Shahsiy
Kompyuter
Sichqon
chaMonitorKlaviatura
Sistema
bloki Tezk or
xot ira
Vinchеst е
r rProt sеss
or
12

I. 2 . Ta’lim teхnologiyasining mohiyati v a хususiyatlari.
Konseptuallik - Shuni ta’kidlash lozimki, ta’lim texnologiyasi falsafiy,
psixologik, didaktik va ta’limiy maqsadning ijtimoiy-pedagogik asoslangan aniq
ilmiy g‘oyalariga asoslanadi.
Tizimlilik - Тa’lim texnologiyasi yaxlitlik, tuzilmaviylik, barcha tashkil
etuvchilarning o‘zaro bog‘liqligi va ularning bir-biriga bo‘ysunishi, tizim va
muhitning o‘zaro bog‘liqligi singari barcha belgilariga egadir.
Boshqaruvchanlik –
(1) ТТ mohiyati - ishlarni aniq bajarilishida, ya’ni: butun tugallangan
ta’lim jarayonini aniq pedagogik g‘oya ostida dastlabki bashoratlash,
loyihalashtirish va rejalashtirishida ko‘rish mumkin.
(2) Тa’lim berish jarayoni aniq tuzilmaga keltirilgan: pedagogik va o‘quv
harakatlari, boshqaruvchilik, axborotli va muloqotli ishlar ifodalangan ketma-
ketlik – bosqichma-bosqich, maqsadli yo‘l bilan, ya’ni ta’limiy maqsadlar
alohida shaklda ifodalangan: pedagogik vazifalar va aniq belgilangan
kutilayotgan natijalar bilan muvofiqlikda tuziladi.
(3) Тexnologik jarayon tabaqalashtirilgan va individuallashtirish, ikki
kishilik va ko‘pchilikli suhbat (dialog, polilog) tamoyillari hisobga olingan
shartnoma asosidagi, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning o‘zaro bog‘liq
faoliyatini nazarda tutadi.
(4) Qaytar aloqani tizimli tezkor ravishda ishlatilishi ta’lim jarayonining
joriy natijalarini uzluksiz kuzatishni, tashhislashni va tezkor baholashni, tahlil va
maqbul boshqaruv xulosasini qabul qilishni ta’minlaydi.
(5) Тashhisiy ishlar faoliyat natijalarini aniq bir ma’nodagi mezon va
ko‘rsatkichlarini, shuningdek uni o‘lchash vositalarini o‘z ichiga oladi.
(6) O‘zgartirish jarayoni ta’lim oluvchini xatoliklariga emas, balki ta’lim
jarayonini shu ta’lim oluvchiga nisbatan unga belgilangan maqsadga erishishni
ta’minlash bilan tashkillashtirish yo‘lini o‘zgartirishga qaratilgan.
13

Samaradorlik - Тa’limiy texnologiya samarali natija va ta’lim
maqsadlariga erishish kafolatini ta’minlaydi.
Maqbullik - Тexnologiyaviylikning hammabop tizimli belgisidir. ТТ
ta’lim maqsadlariga erishishda, kuch va vaqt sarf qilishda inson imkoniyatlari va
texnik zahiralaridan foydalanish bo‘yicha maqbul yo‘l va vositalarni
ta’minlaydi.
Takror ishlab chiqarishlik - Тakrorlash imkoniyati , xohlagan ta’lim
beruvchi, shu texnologiviy ishlar tartibini, shundayligicha qo‘llasa, shunday
natija olishi mumkin.
I.2. TA’LIM BERISH JARAYONIDA ZAMONAVIY TA’LIM
TEХNOLOGIYASINING KONSEPTUAL ASOSLARI
Konsepsiya – umumiy g‘oya yoki biror-narsa to‘g‘risida tasavvur,
tushuncha, fikrlar tizimi.
Ta’lim texnologiyasi aniq pedagogik g‘oya asosida ishlab chiqilib, uning
negizini quyidagilar tashkil etadi:
(1) muallifning aniqlangan metodologik, falsafiy yo‘nalishi;
(2) pedagogik, psixologik va ijtimoiy fanlar hamda pedagogik amaliyot-
konseptual asoslari.
Ta’lim tizimi boshqa barcha xorijiy mamlakatlar singari falsafa,
psixologiya va pedagogikada insonparvarlik yo‘nalishidagi tamoyillar asosida
tuziladi. Pedagogikada bu yo‘nalishning asosiy farq qiladigan jihati shundaki,
ta’lim oluvchining o‘zligi, uning shaxsi, mustaqil tanqidiy fikrlashini ongli
rivojlanishiga aniq yo‘naltirilgan, ularning xususiyat va imkoniyatlarini hisobga
olgan har bir ta’lim oluvchining mustaqil bilish faoliyatiga bog‘liq hisoblanadi.
Ta’lim texnologiyasini loyihalashining konseptual asoslari:
Psixologiya va pedagogikada insonparvalik yondashuv; Shaxsga
yo‘naltirilgan rivojlantiruvchi ta’lim; Axborot texnologiyalari; Faoliyatli
14

yondashuv; Suhbatli yondashuv; Tizimli yondashuv; Hamkorlikdagi ta’lim;
Muammoli ta’lim.
I.2.1. An’anaviy ta’limning zamonaviy ta’lim teхnologiyalariga asoslangan
ta’limdan farqi
An’anaviy ta’lim berish Texnologik yondashuvga asoslangan ta’lim
berish
1. Konseptual asoslar
Ta’lim oluvchiga yondashish
bo‘yicha nazoratli-nasihatgo‘y,
egallab bo‘lingan usul bo‘yicha
qayta tiklashli, ta’lim oluvchilarning
tashabbuskorligi va mustaqilligini
bostiruvchi, qat’iy tashkil etilgan
bo‘ysinish asosidagi (avtoritar)
ta’lim .
O‘rta ta’lim oluvchi imkoniyatlari,
ularni o‘zlashtirish va bilimlarni
qayta tiklashlariga yo‘naltirilgan
ta’lim .
O‘rganish – eslab qolish vazifasi,
dars berish esa – asosiy faoliyat .
T a’lim paradigmasi: ta’lim beruvchi
– kitob – ta’lim oluvchi Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va ta’limga
tizimli –harakatli yondashishga asoslanadi.
Ta’lim oluvchi shaxsi–ta’lim jarayonining
markaziy egasi. Munosabatlarning inson-
parvarligi va erkinligi, o‘qishga
majburlashdan voz kechish.
Tabaqalashtirish va individuallashtirish;
umumiy ta’lim oluvchining aqliy
rivojlanish darajasi va ushbu fanni ular
tomonidan o‘zlashtirilishini hisobga olish.
O‘rganish–aqliy rivojlanish, mustaqil
egallash jarayoni va asosiysi ta’lim
oluvchilarning egallagan bilimlarini qo‘llay
olishlari; xususiyati bo‘yicha muammoli,
izlanuvchan, ijodiy.
Ta’limning yangi paradigmasi, ya’ni: ta’lim
oluvchi – kitob – ta’lim beruvchi
2. Ta’lim oluvchining tutgan o‘rni va vazifasi
Ta’lim beruvchi ta’siridagi
bo‘ysunuvchi ob’ekt. Mustaqil bilish faoliyatini olib boruvchi,
ta’lim jarayonining teng huquqli sub’ekti.
15

B ilim – birdan-bir maqsad .
Х ato – jazolanadi. Bilim – shaxsiy muammolarni hal etish
vositasi.
Хato qilishga haqqi bor – xatolarda
o‘rganadi
3. Ta’lim beruvchining tutgan o‘rni va vazifasi
Kitob bilan birga, yagona
tashabbuskor shaxs – bilish
sub’ektini nazorat qiluvchi, asosiy
bilim manbai: boshqaruv
organlarining rahbarlik
buyruqlarining bajaruvchisi Ta’lim oluvchilarning mustaqil bilish
faoliyatlari tashkilotchisi, ularning mas’ul
maslahatchisi va yordamchisi. Ta’lim
oluvchilarning nafaqat BMK nazoratini,
balki ehtimoliy chetga chiqish o‘z vaqtida
to‘g‘rilash maqsadida ularning ta’lim
berganlik tashhisini ta’minlaydi
4. Ta’lim berish va o‘rganish usullari
Tayyor bilimlarni og‘zaki bayon
qilish orqali bildirish. Oddiydan
umumiylikka induktiv mantiqqa,
mexanik eslab qolishga, qayta
tiklash (o‘zgarishsiz qaytarish)
bayoniga asoslangan, namuna
bo‘yicha ta’lim berish. Natijada
ta’lim oluvchilarni sustkashlikka,
nutq faoliyati bo‘shashishigacha
olib keladi Muammolarni izlash, bilimlarni
amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirilgan,
muammoli vaziyatlarni yaratish, faol
bilishning ijodiy tadqiqotchilik faoliyatiga
asoslangan faol ta’lim berish usullari
5. Ta’lim berish vositalari
Ta’lim beruvchi so‘zlari,
ko‘rgazmali va texnik vositalar.
Murakkab (texnik) tilda yozilgan
o‘quv adabiyotlar, shu bois qabul
qilishga murakkab; asosan uy An’anaviy vositalar bilan bir qatorda –
axborotli texnologiyalar. O‘quv materiallar
ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni
mustaqil izlash uchun ishlatiladi
16

vazifasi uchun qo‘llaniladi.
6. Ta’lim berishni tashkillashtirish shakllari
Om maviy ta’lim berish: ta’lim
oluvchilar bir-birlari bilan ajralgan
munosabatda; mustaqillikning
yetish - asligi .
Ta’lim beruvchi fa q at pedagogik
faoliyatni rejalashtiradi.
O‘ zlashtirilgan BMK nazorati.
Miqdoriy baho - baholash- Maqsadni belgilash: yakuniy o‘quv
natijalarining mezonli cheklanuvchidek,
tashhisiy belgilangan maqsadlarni kafolatli
erishishga yo‘naltirish; olingan natijalar
sifatini o‘lchashning mezon va
ko‘rsatmalari mavjud.
Nafaqat bashorat qiladi, balki pedagogik
faoliyatni loyihalaydi va rejalashtiradi, shu
bilan birga o‘quv faoliyatining mazmuni va
tuzilishini ishlab chiqadi, ta’lim
oluvchilarni mustaqil o‘quv-bilish
faoliyatlarini bashorat qilayotganlarida,
rejalashtirayotganlarida va
tashkillashtirayot-ganlarida ularning
tashabbuslarini oshiradi va qo‘llab
quvvatlaydi.
Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi bilan ta’lim
jarayonini o‘quv diologidek tuzadi; ularda
mustaqillikka intilishni rivojlantirish
uchun, o‘zi mustaqil ta’lim olishga
tayyorgarlik, o‘z-o‘zini bilishi, o‘z-o‘zini
amalga oshirish va o‘z-o‘zini taqdim eta
olish qobiliyatlari uchun sharoit yaratadi.
Nafaqat BMK nazorati, balki ta’lim
berilganlik, rivojlanish,
tarbiyalanganlikning monitoringi.
T a’lim beruvchi umumiy natijani baholaydi
17

majburiylik vositasi hisoblanadi,
ta’lim beruvchining ta’lim oluvchi
ustidan xukmronlik quroli bo‘lib
xizmat qiladi: ta’lim oluvchi
faoliyatining yakuniy tahlili va
baholanishi va ta’lim oluvchi bilan hamkorlikdagi
mehnatlarini tahlil qiladi: ko‘zlanayotgan
natijalarga nima uchun erishilmadi yoki
qisman erishildi
Tizim – o‘zida yaxlit borliqlikni namoyon etib, bunda o‘zaro bog‘liq va
o‘zaro harakat qiluvchi qismlarning o‘zgarmas tartibi uning ichki tuzilmasini
yaratadi. Bu harakat qiluvchi tuzilma bo‘lib, bunda faoliyat aniq maqsadlarga
bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik tizim quyidagi tarkiblardan iborat:
1. Ta’lim beruvchi - o‘qituvchi, ishlab chiqarish ta’limi ustasi.
2. Ta’lim oluvchi - talaba, o‘quvchi, tinglovchi.
3. Ta’limiy maqsad – bu ta’lim berishni biror narsaga intilishi.
4. Natija – (1) ushbu davr ichidan chiqishda ta’lim oluvchini bilishi,
uddalashi, qadrlashi zarur bo‘lgan, ta’lim berishni biror narsaga kelishidir;
(2) ta’lim jarayonini samarali borishini namoyon qilib, maqsadga erishish
darajasini tavsiflaydi. Natija belgilangan maqsadga mos kelsa, qo‘ish o‘rgatish
jaryoni tugallangan hisoblanadi.
5. O‘quv axboroti mazmuni – fan bo‘yicha o‘qitish mazmunini tashkil
etuvchi, adabiyot matnlari va o‘quv qo‘llanmalar, lug‘at va boshqa axborot
manbalaridan iborat bo‘ladi. O‘quv dasturi asosida aniqlanadi va maqsadni
belgilashdan kelib chiqib ta’lim beruvchi tomonidan o‘zgartirish kiritiladi.
6. Ta’lim texnologiyasi – (1) o‘qitish- usul, shakl va vositalar; (2)
muloqot, (3) axborot va (4) boshqaruvning yo‘l va vositalari.
7. Tahliliy-natijaviy tarkib – ta’lim texnologiyasi bo‘yicha olingan
natijalar samaradorligini o‘lchashning yo‘l va vositalari.
18

Agar pedagogik tizimning tarkibiy tashkil etuvchilaridan bittasi ham
bo‘lmasa, unday holda ta’lim jarayonining o‘zi ham bo‘lmaydi, yoki u kuchsiz
xususiyatga ega bo‘ladi. Har qanday holatda ijobiy natija bo‘lsa ham, u tasodifiy
bo‘lishi mumkin.
19

I.2.2. Z amonaviy pedagogik texnologiyadagi asosiy elementlar.
Hozirgi paytda amaliyotda quyidagicha nomlangan pedagogik (ta’lim)
texnologiyalaridan keng ko‘lamda foydalanilib ijobiy natijalar olinmoqda:
Individual, jamoaviy, belgi-kontekstli, ishbilarmonlik yoki rolli o‘yin,
muammoli, axborot, dasturli, integrativ, modulli, mualliflik, rivojlantiruvchi,
tayanch sxemalaridan foydalanib o‘qitish, masofaviy, etnopedagogik, faol,
hamkorlik, tabaqalashtirilgan, noan’anaviy, an’anaviy, asosiy materiallarni
ajratib olib o‘rganish, yiriklashtirib o‘qitish, politexnik, jadal, shaxsga
yo‘naltirilgan, ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etib boshqarish, erkin,
baholamasdan va yo‘qlama qilmasdan o‘qitish, sirtqi, eksternat ta’lim
texnologiyalari.
«Texnologiya» - yunoncha «techne» so‘zidan olingan bo‘lib, mahorat,
san’at va «logos» - so‘z, ta’limot ma’nosini anglatadi.
Texnologiya- jarayonlarni amalga oshirish usullari va vositalari haqidagi
bilimlar yig‘indisi, shuningdek ob’ektda sodir bo‘ladigan sifat o‘zgarishlar
tushiniladi.
Ishlab chiqarish texnologiyasi:
 xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar yoki mahsulotlarga ishlov
berish, yoki qayta ishlash yo‘llari va usullari yig‘indisi
 yuqorida ko‘rsatilgan yo‘llar va usullarni ishlab chiquvchi hamda
takomillashtiruvchi fan
 qazib olish, ishlov berish, qayta ishlash, sifatini nazorat qilish,
tashish, omborga joylash, saqlash, sotish, amalda qo‘llash jarayoni
Texnologik jarayon – mahsulot ishlab chiqarishning yagona jarayonini
hosil qiluvchi texnologik operatsiyalar yig‘indisi
Texnologik operatsiya – ishchi tomonidan o‘zining ish o‘rnida
bajariladigan, yakuniga yetkazilgan harakat ko‘rinishidagi texnologik
jarayonning bir qismi
20

Texnologik xarita - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik
operatsiyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat.
Texnologik rejim - texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni
belgilovchi tartib bo‘lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan
operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi.
Maqsad (o‘quv, ta’limiy) - ta’lim jarayoni oldiga qo‘yilgan umumiy
vazifa.
Mazmun (o‘qitish, ma’lumot olish) – ta’lim jarayonida tahsil oluvchilar
egallashi zarur bo‘lgan ilmiy bilimlar, amaliy ko‘nikmalar va malakalar, faoliyat
va tafakkur usullarining tizimi.
Ta’limni tashkil qilish shakli (lotinchadan forma - tashqi ko‘rinish,
qobiq), avvalombor, o‘quv jarayonini amalga oshirish bilan: ta’lim
oluvchilarning soni, o‘qitish vaqti va joyi bilan: ta’lim beruvchi va ta’lim
oluvchi faoliyatini tashqi ifodasi bilan bog‘liq: frontal yoki individual ish,
guruhlarda ishlash shakllari.
Ta’lim metodi (lotinchadan metods - yo‘l, usul) – belgilangan maqsadga
erishishga qaratilgan ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining bir-biri bilan bog‘liq
faoliyatini tartiblangan usuli.
Ta’lim vositalari - o‘quv jarayonini predmetli qo‘llab- quvvatlash.
Pedagogning nutqi, darsliklar, sinfdagi asbob–uskunalar, o‘qitishning texnik
vositalari va b. vositalar hisoblanadi.
Natijalar (ta’lim mahsulotlari) – ta’lim jarayonining yakuniy oqibatlari,
ko‘zlangan maqsadlarni amalga oshirish darajasi.
Ta’lim beruvchilar – o‘qituvchilar, pedagoglar, ishlab chiqarish ta’limi
ustalari.
Tahsil oluvchilar – o‘quvchi, tahsil oluvchi, tinglovchi, ya’ni o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi ta’lim muassasasida mashg‘ulotlarga
qatnashuvchi.
21

Ta’lim berish - qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan, ta’lim
beruvchini tahsil oluvchi bilan tartibli o‘zaro harakati. Ta’lim berish, ikkita bir-
biri bilan uzluksiz bog‘liq hodisalardan iborat: o‘qitish va o‘qishdan.
O‘qitish – ta’lim oluvchilarga bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar (BKM)
yig‘indisini yetkazishga va ularni ta’lim jarayonida tarbiyalashga yo‘naltirilgan
ta’lim beruvchining maxsus faoliyati. O‘qish faoliyatini boshqarish o‘qitish
predmeti hisoblanadi.
O‘qish – 1) tahsil oluvchilarning BKM ni o‘zlashtirishga, psixologik
jarayonlarni va qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan, maxsus tashkil
qilingan faol mustaqil faoliyati: 2) tashkil qilingan o‘quv-bilish faoliyati bo‘lib,
ushbu jarayonda tahsil oluvchi hissiy qabul qilish, abstraksiyalash va amaliyotga
suyangan holda bilmaslikdan bilimlilikka, to‘liq bilmaslikdan to‘liqroq va
mukammal bilishgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tadi.
BKM – bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar.
Bilim – ushbu predmetni nazariy o‘zlashtirganligini ifodalaydigan inson
g‘oyalarining yig‘indisi.
Ko‘nikma – o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash usullarini
(yo‘llarini, harakatlarini) egallash.
Malaka – avtomatik darajagacha, mukammallikning yuqori darajasigacha
yetkazilgan ko‘nikma.
Yuqorida keltirilgan tushunchalar tahlilidan kelib chiqib, har qanday so‘z,
tushunchalar jamiyatdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda muomalaga kiritiladi.
Pedagogika adabiyotlarda pedagogik texnologiyaga berilgan boshqa
ta’riflar ham keltiriladi, bizningcha, eng maqbuli YuNESKO ta’rifidir.
“Pedagogik (ta’lim) texnologiya”(si) – ta’lim-tarbiya va shaxsni
rivojlantirish jarayonlarini maqbullashtirish maqsadida inson va texnika
iimkoniyatlari hamda ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olib o‘quvchilarda bilim,
ish-harakat usullari va ijobiy shaxsiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirishni
ko‘zda tutuvchi loyihalashtirish, tatbiq etish (amalga oshirish), natijalarni
22

maqsad bilan qiyoslab kerakli tuzatishlarni kiritish bosqichlarini o‘zida
mujassamlashtiruvchi tizimdir.
Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqarish texnologiyasidan kelib chiqqan
holda uch xil atamasi mavjud:
Pedagogik texnologiya - o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishni
butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Texnologiyalarni barcha, boshqa
tushunchalarini belgilash uchun, sinonim sifatida - ta’lim texnologiyasi, o‘qitish
texnologiyasi kabilarni ishlatish mumkin.
O‘qitish texnologiyasi - birinchidan, pedagogik texnologiyani jarayonli -
harakat aspektini anglatadi. Bu, ta’lim jarayonini o‘zgaruvchan sharoitlarda,
ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va
konkret ta’lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta’minlovchi,
usul va vositalar (texnologik operatsiyalar)ning tartibli birligini o‘zida
mujassamlashtirgan ta’lim modelini ishlab chiqish va amalga oshirishning
texnologik jarayoni;
ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektini
ifodalaydi. Bu, maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga
erishish bo‘yicha pedagogik hamda o‘quv faoliyatini loyihasini bajarishni
bayonidir (texnologik xarita).
Ta’lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini
belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti), «texnik va inson resurslarini
hamda ularni, o‘z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi
hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni o‘zlashtirishning
barcha jarayonlarini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli usuli»
«T a’lim texnologiyasi – ta’lim modellarini optimallashtirish maqsadida,
inson va texnika resurslari va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda butun
o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yaratish, qo‘llash va aniqlash
tizimidir»
23

Tizim deb tartiblangan, o‘zaro uzviy bog‘langan va birgalikda umumiy
funksiyani bajaruvchi elementlar to‘plamiga aytiladi .
I.2.3. An’anaviy ta’limning afzalliklari va kamchiliklari.
Afzalliklari:
 ma’lum ko‘nikmalarga ega bo‘lgan va aniq ma’lum tushunchalarni,
fanni o‘rganishda foydali;
 o‘ qituvchi tomonidan o‘qitish jarayonini va o‘qitish muhitini yuqori
darajada nazorat qilinishi;
 v aqtdan unumli foydalanish;
 a niq ilmiy bilimlarga tayanadi .
K amchiliklari :
 o‘quvchilar nofaol ishtirokchi bo‘lib qoladilar;
 o‘qituvchining to‘la nazorati barcha o‘quvchilar uchun motivatsiyani
vujudga keltirmaydi;
 o‘quvchilar o‘qituvchi bilan bevosita muloqotga kirisha olmaydi;
 eslab qolish darajasi hamma o‘quvchilarda bir-xil bo‘lmaganligi sababli,
sinf bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi past bo‘lib qolishi mumkin;
 mustaqil o‘rganish va yechimlar qabo‘l qilish uchun sharoitlar
yaratilmaydi.
Zamonaviy (noa’anaviy) ta’limning afzalliklari va kamchiliklari.
A fzalliklari :
 o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib kelishi;
 o‘z vaqtida qaytar aloqalarning ta’minlanishi;
 tushunchalarni amaliyotda qo‘llash uchun sharoitlar yaratilishi;
 o‘qitish usullarining turli xil ko‘rinishlari taklif etilishi;
 motivatsiyaning yuqori darajada bo‘lishi;
 o‘tilgan materialning yaxshi eslab qolinishi;
24

 muloqotga kirishish ko‘nikmasining takomillashishi;
 o‘z-o‘zini baholashning o‘sishi;
 o‘quvchilarning fanga oid mavzu mazmuniga, o‘qitish jarayoniga
bo‘lgan ijobiy munosabati;
 mustaqil fikrlay oladigan o‘quvchining shakllanishiga yordam berishi;
 nafaqat mazmunini o‘zlashtirishga yordam bermay, balki tanqidiy va
mantiqiy fikrlashni ham rivojlantirishi;
 muammolar yechish ko‘nikmalarining shakllanishi.
Kamchiliklari :
 ko‘p vaqt talab etilishi;
 o‘quvchilarni har doim ham keraklicha nazorat qilish imkoniyatining
pastligi;
 juda murakkab mazmundagi material o‘rganilayotganda ham o‘qituvchi
rolining past bo‘lishi;
 o‘qituvchining o‘zi ham yaxshi rivojlangan fikrlash qobiliyatiga va
muammolar yechish ko‘nikmalariga ega bo‘lishining talab etilishi .
25

I . 3 . TA’LIM JARAYONIDA KOMPYUTER VA TEXNIK
VOSITALARDAN FOYDALANISH.
1 . O‘qitishning multimedia vositalari
Multimediya proyektori kompyuterdan, videokameradan, DVD disklarni
tasvirlovchi qurilmalardan olgan axborotni katta ekranda yoritib berishga hizmat
qiladi. Hozirgi proyektorlarda turli texnologiyalar ishlatiladi, jumladan suyuq
kristalli (LCD) panellarida tasvir yaratish keng tarqalgan, yangi mikroynali
(DLP) texnologiya kirib kelmoqda, ayniqsa yuqori unumli va maxsus
proyeksion tizimlarda elektron-nurli trubka (SKT) lar ishlatiladi. Hozirda
boshqa turlari ham yaratilmoqda. (D-ILA, L COS) LCD-qurilmalar
proyektorlarni asosiy ishlash prinsipini bir muncha kino yoki slayd
proyektorlarini eslatadi, faqat plenka o‘rnida kristall panel ishlatiladi. Bu holda
raqamli elektron sxema yordamida tasvir yaratiladi, lampadagi yorug‘lik nuri
obyektiv paneli orqali o‘tadi va ekranda tasvirni bir muncha kattalashtirib yoritib
beradi. (DLP)-proyektorida yorug‘lik mikrosxemalar bilan boshqariladigan
ko‘pgina mikroynalarda aks etadi hamda obyektiv orqali ekranda namoyon
bo‘ladi. (DLP)-proyektoridagi mirosxemalarda rangli tasvirni hosil etishda qizil
yashil va ko‘k ranglardan iborat, har biri uchun alohida bo‘lgan uchta paneldan
foydalaniladi. Arzonroq (DLP)-proyektorida rang hosil qilish uchun ketma-ket
katta chastotali (Bir xotirali sxemalar) orqali ekranga proyeksiyalanadi. Uchta
mikroynali chiplardan yurug‘lik taratish imkoni yuqori darajali qimmatbaho
proyektorlardagi rang xosil qilishda foydalaniladi. (LCD) panelining tuzilishi va
sifatidan, lampalarining kuchlanish toifasidan qattiy nazar multimedia
proyektori xar xil yorug‘likdan iborat. Aniqrog‘i yorug‘lik oqimi- bu
qurilmalarda bosh o‘lchamlardan biri hisoblanadi, yorug‘lik oqimi qancha
yuqori bo‘lsa tasvirni ham xonani yorug‘ligiga qarab shuncha kattalikda bo‘lgan
hajmda ko‘rish imkoni bo‘ladi. Kompyuterdagi tasvirni yoritib berishda ekranga
quyosh nuri va lampalar tushib turmasa hamda xona yaxshi yoritilgan holda
26

bo‘lsa, turli proyektorlardagi yorug‘lik oqimi bilan ta’minlangnaligi yetarli
bo‘ladi.
Videotasvirni ko‘rish uchun esa yorug‘lik oqimiga bo‘lgan talab katta, chunki
videokadr bo‘lganligi sababli tasvirdagi ko‘pgina axborotlar qoraytirilgan
qismda uchraydi, shuning bilan birgalikda tasvirning yoritilish darajasi ko‘z
uchun barcha qulayliklarga ega bo‘lishi kerak. proyektorning asosiy
xususiyatlaridan yana biri uning Kontrast yorqinlik darajasidir biroq bu
ko‘rsatkichlar beruvchi uslubiyatida fikrlarning turlichaligi sababli firmalar bu
haqda xech qanday ma’lumot berishmaydi.
Foydanavchi bilishi uchun eng asosiysi hozirgi kunda proyektorning har qanday
modeli o‘zida kontrast yorqinlikni yaxshi darajada namoyon etadi, faqatgina
tashqaridan tushib turuvchi begona vositalardan saqlanishi lozim.
Proyektorlarnig navbatdagi imtiyozi biri LCD-panelining DMD-xotira
chiplariga bo‘lgan mutanosib o‘lchamlaridir. 640x480 (VGA), 800x600
(SVGA), 1024x768 (XGA) 1280x1024 (SXGA) rusumli kompyuterlar uchun
tasvirni aniq yoritib berishda panelda standart o‘lchamlar ishlab chiqilgan.
So‘nggi vaqtda eski 4:3 hajmli ekran o‘rniga yangi 16:9 hajmdagi ekranga
o‘tganligi belgilab qo‘yildi. Bu esa asosan videotasvirlani yoritib berishda
xizmat qiluvchi («KENG XGA»-«WIDE XGA» deb ataluvchi) 1366x768
elementli LCD panelli proyektorlar modelini paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Uning videomanbalari-kameralar, magnitafonlardir.
DVD –disklarini tasvirlovchilarda ( PAL, SESAM, NTSS) kabi ranglarni
ajratuvchi (farqlovchi) tizimli signallar yordamidan xamda chastotalar (davriy
takrorlanish) yo‘naltiruvchi toifalaridan foydalaniladi.
Proyektorlarning ko‘pchiligi tasvir o‘lchovini oddiy regulirovka qilish xalqa
rostlovchilarini aylantirish orqali uni joyidan siljitmasdan oraliqni ma’lum bir
o‘lchamga keltiruvchi fokusli o‘zgaruvchan obyektivlar (zum-obyektivlar) bilan
ta’minlangan.
27

Agar zum-obyektivlar elektryuritgich bilan jihozlangan bo‘lsa fokusli oraliq
masofa va tasvirni keskin ko‘rinishini ta’minlashda masofaviy boshqaruv pulti
elektron qurilmasi yordamida amalga oshiriladi.
Odatda multimedia proyektorlari videofilmdagi videotasvirlar ovozini eshitish
uchun ovozkuchaytirgich qurilmalari bilan jihozlangan
Taqdimot marosimlarida ovozni rostlashda pultlardan foydalanish katta samara
beradi, biroq katta auditoriyalarda ovozni balandligini yuqorisifatli ravishda
ta’minlash imkoni yetarli bo‘lmaganligi uchun maxsus ovozkuchaytirgichlardan
foydalanish tavsiya etiladi. Ko‘pchilik zamonaviy proyektorlarda yorug‘lik nuri
manbai sifatida oddiy lampalarga nisbatan yuqori darajali yoritish imkoniyatiga
ega tiniq spektrli (oq rangli) va 2000 soat ishlaydigan yoysimon lampalardan
foydalaniladi. Ba’zi modellardagi lampalarning tejamli ishlash tartibi 1
muddatga ishlatilishga mo‘ljallagan moduli lampalarning ishlatilish muddatini 2
baravarga oshiradi.
Multimedia-proyektorlari ultra infra qizil nurli masofaviy boshqaruv pulti bilan
jihozlangan.
Proyektorlarni boshqarishda tag‘in tasvir ko‘rsatilayotgan shu kompyuterning
«sichqonchasi» va klaviaturalaridan foydalanish mumkin.
Overxed-proyektorlari
Overxed-proyektoralridan A 4 formatli shaffof plenkalarga qayd etilgan
tasvirlarni yoritib berishda foydalaniladi.
Og‘irligi va hajmiga qarab, apparatlar portativ, yarim-portativli va ko‘zg‘almas
modellarga bo‘linadi. Portativli overxed-proyektorlari 7 kg oshmaydigan yig‘ma
tuzilishga ega, Oddatda bunday modeldagilar oson yig‘ilishi bilan juda qulay
bo‘lib, transportirovka qilish uchun maxsus jamlanish sumkachalar to‘plamiga
ega. Odatda qo‘zg‘almas overxed-proyektorlari 8 kgdan 17 kggacha og‘irlikda
bo‘lib, auditoriyada doimiy ravishda o‘rnatilib qo‘yishga mo‘ljallangan.
Modellerdagi proyeksiyalashni umumiy xususiyatlarga ko‘ra Overxed-
proyektorlri nur o‘tkazuvchi va nurni o‘zida aks ettiruvchi turlarga bo‘linadi.
28

Nur o‘tkazuvchi overxed-proyektorlarida lampasi va optik tizimi shisha ostidagi
korpusda bo‘lib shu yerda tasvirni namoyon etuvchi shaffof plenka joylashgan..
Nurni o‘zida aks ettiruvchi overxed-proyektorlarida lampa va optik tizimi
(obyektiv, kondensor va oyna) namoyish etiladigan shaffof plenka tepasidagi
tutgichga o‘rnatilgan bo‘lib, ishchi maydon oynali maxsus yuzadan iborat.
Qo‘zg‘almas va yarimportativ modelli proyektorlar nur o‘tkazuvchi tartibda
ishlangan bo‘lsa, portativ modellar esa nurni o‘zida aks ettiruvchi taribda
ishlangan. Modellar foydalanilayotgan lampalarning katta kuchlanishga egalik
toifasi qarab farqlanadi. Bular 250 va 400 Vt kuchlanishga ega galogenli lamplar
va 200, 400 va 575 Vt metallogalogenli lamplar. Qizdiruvchi oddiy galogenli
lampalar ancha arzon, lekin kam vaqt (o‘n soat) ga xizmat qiladi. Proyeksiya
vaqtida tiniq oq rangda ko‘rsatmaydi. Bunday yorug‘lik oqimida ishlaydigan
Overxed-proyektorlarida birayo‘la 2 ta lampa hamda 1 tasi kuyib qolsa
zaxiradagi ikkinchi lampaga o‘tuvchi maxsus richag o‘rnatiladi. Yoysimon
metallogalogenli lampalar ancha qimmat bo‘lib, va tasvirlash jarayonida yuqori
sifatli tiniq oq rang bilan ta’minlaydi. Ular yuqori oqimda nur o‘tkazuvchi
qo‘zg‘almas modellarda ishlatiladi, xizmat qilish vaqti galaogen lampalarga
nisbatan ancha ko‘p. (yuz va ming soat). Overxed-proyektorlarning obyektivi 1
tadan 3 tagacha linzasi bo‘ladi. Uch linzali variofokal obyektivlar, bir linzalik
obyektivlardagi tasvirdagi qing‘ir-qiyshiqlik ya’ni notekislikni bartaraf etadi.
Overxed-proyektorlaridan auditoriyani maxsus qorong‘ilatishsiz kunduzgi
yorug‘likda foydalaniladi.
Slayd-proyektorlari
Slayd-proyektorlaridan fotoplenkadagi tasvirni proyeksiyalashda foydalaniladi.
Bu Rossiyada juda keng tarqalgan va mashhur proyektor. Slayd-proyektorlari
uncha murakkab bo‘lmagan tuzilishdan iborat bo‘lib Rossiya ishlab chiqarish
korxonalarida sotuvga chiqarilgan va xar bir istagan kishi sotib olishi imkoniyati
bo‘lgan. Uzoq muddat maishiy xizmat ko‘rsatish joylaridagi rangli fotosuratlar
bosib chiqaruvchi oddiy texnologiyalarni bo‘lmaganligi sababli, rangli pozitivli
29

slaydlar yordamida fotoishqibozlarni dune bo‘ylab kezgan sayoxatlarini
xotirasida saklab kolish va uni yordamida namoyish etish imkonini beradi.
Bugungi kunda bu apparatlar avvalgidek mashhur bo‘lib, chet el
kompaniyalarining professional slayd-proyektorlarining Rossiya bozorlariga
kirib kelishi, fan, ta’lim, meditsina, reklama va shou-biznes tizimida keng
qo‘llanilmoqda. Ko‘pchilik slayd-proyektorlarida kenligi 35 mm plenkalar
ishlatiladi. Biroq 60-millimetrli plenkaga mo‘ljallangan modeli mavjud.
Tuzilishi toifasiga ko‘ra ular 2 ta asosiy guruxga bo‘linadi
- lineyli (to‘g‘ri chiziqli) slayd-magazin
- karuseli ( aylanali) slayd-magazin
Uncha qimmat bo‘lmagan proyektorlar avtofokusirovka tizimi bilan jihozlangan.
Siz infraqizil nurli yoki kabeli masofaviy boshqaruv pultini tanlab olishingiz
mumkin. Kinderman - slayd-proyektorlar qo‘shimcha almashinish va
uzunfokusirovkali keng burchakli obyektivlar bilan jihozlangan bo‘ladi.
Almashinuvchi optika ekran va xona o‘lchovlarini biri-biriga moslashtirish
qulayliklari ya’ni kichik xonada kattta ekran yoki aksincha bo‘lishi imkonini
yaratadi. Tasvir namoyishi vaqtida tamoshabinlar noqulay bo‘lmasligi hamda
tiniq va aniq o‘lchamda ko‘rish uchun proyektor auditoriyaning uzoqroqdagi
devori tepasiga o‘rnatilishi lozim ,
Markerli doskalar
Bular oq magnitli doskalar bo‘lib, maxsus markerlar yordamida yoziladigan va
yengilgina maxsus quruq gubka yordamida o‘chirib tashlash imkoniyatiga ega
moslama. Markerli doskalar yuzasining toifasiga qarab, Standart va Delux
toifaga bo‘linadi. Standart – juda arzon varianti bo‘lib, doskaning yuzasi maxsus
ok bo‘yoq bilan qoplangan po‘lat listdan iborat. De1ix- varianti oq emal
qoplangan issiqbardosh termik ishlov berishga mo‘ljallangan, po‘lat listdan
iborat bo‘lib, shundan keyin doska oynadek silliq, g‘ovaksiz, tuzilishga ega
bo‘lib, ancha ko‘p xizmat qiladi. Standart ga nisbatan ancha sifatli va
chidamliroqdir. Markerli doskani yuzasi magnitli xususiyatga ega bo‘lganligi
30

sababli unga qog‘ozli hujjatlarni magnit fishkasi yordamida yopishtiriladi.
Markernoy doskalar to‘plami to‘rtta har xil rangdagi maxsus markerlar, magnitli
quruq almashtiruvchi salfetkalar, 10 magnitli fishkalar va doska tozalovchi
spreyadan iborat.
Nusxa ko‘chiruvchi doskalar
Nusxa ko‘chiruvchi doskalar ma’ruza, seminara, kengash vaqtida doskadagi
barcha yozuvlar va suratlarni xotirasida saqlab qolish imkoniyatiga ega.
Ma’lumot materiallari faks qog‘ozlariga termoprinter yordamida bosmaga
chiqariladi. Doska yuzasidagi 1 dyuymga 200 nuqta hajmda mos keluvchi
taxminan 1 dyuymga 40 nuqta belgilangan imkon darajasiga ega. «Panaboard»
™ doskalari uch xil o‘lchamda ishlab chiqailadi.: ya’ni eniga 170 bo‘yiga 90
sm, 80 sm,140 sm o‘lchamliklarda ishlab chiqarilad bundan tashqari
ma’lumotlarni ketma-ketlik portidan kompyuterga uzatib, lazerli printerdan
bosmaga chiqarib beriuchi interfeysli plataga imkoniyati o‘rnatilgan.Faylga
yozib olish yo‘li juda oson bunda siz:, dasturiy ta’minotni ishga tushirib
kompyuterni biroz yoddan chiqarib turasiz va butun diqkatni doskadagi bor
ma’lumotga jalb etgan holda mos vaziyatga qarab, «kopirovaniya» tugmchasini
bosasiz va 15-20 daqiqadan so‘ng fayl tayyor bo‘ladi.faqat uni xotirada saqlab
quyishni unutmang.
Hujjat-kameralari
Hujjat-kameralari – uncha katta bo‘lmagan predmet, vizual tasvirni yoritib
beruvchi fotosurat,slaydlar, hujjatlarni asl nusxasini elektron tasvirini tez fursat
ichida namoyon qilib beruvchi oddiy qurilma. Tuzilishi jihatidan oddiy bo‘lgan
kameralar stol tagligiga mahkamlangan maxsus sharnirda yoki «egiluvchan
bo‘yin» aylantirish imkoni bo‘lgan miniatyurali kamerali boshchadan iborat.
Videokonferensiyalar vaqtida kamerali boshchasiga bevosita mikrofon
o‘rnatiladi bunday o‘lchamlarda rang muvozanatlantiruvchi avtomatik ravishda
amalga oshiriladi, tasvirni keskinligini oshirish qo‘lda bajariladi. Boshlang‘ich
darajali kameralarda 5 ta-videosignal va kompozit chiqish mavjud. Bazi
31

modellar foydalanish ko‘lamini kengaytiriuvchi utkazuvchi, mikroskoplar, 35-
mm slaydlar uchun adapterlar to‘plamlaridan iborat. Murakab tuzilgan hujjat -
kameralarida maxsus funksiya ko‘zda tutilgan bo‘lib, rang muvozanatlantiruvchi
ham avtomatik ravishda xam qo‘lda amalga oshiriladi, tasvir masshtabini
o‘zgartiruvchi almashinuvchi fokus oraliqli obyektivlar, negativ rejim, masalan
negativnoy fotoplenkani pozitivnom tasvirda ko‘rishda avtomatik yoki qulda
ishlatish mumkin. Bevosita Murakab tuzilgan hujjat – kameralar asosida shaffof
yoki oddiy plenkalarni asl nusxasi tasvirni ko‘rishda qo‘shimcha yoritish anjomi
o‘rnatiladi.
Video manbalarga operativ ulovchi kirish hamda komponent signaldan chiqish
pereklyuchateli mavjud.
Bazi modellar xotira bloki bo‘lib, bir va bir qancha tasvirni saqlab qolib, siz
tanlagan televizor yoki proyektorga uzatib berish imkoni yaratib beruvchi
jixozlar bilan ta’minlangan. .
Guruhlashgan tizim (Goom sistem) – ko‘pincha kabinetga mo‘ljallangan. Ular
xar tomondan bir qancha kishi qatnashadigan uchrashuvlar uchun yaratilgan.
To‘plamga televizion monitor tovush yorituvchi tizim, asosiy va qo‘shimcha
videokameralar, mikrofonlar, videokodek modul, hamda 1 ta invers multipleksor
va lokal tarmoqga ulanuvchi interfeys modul mavjud. Bazan videokodek va
tarmoqlarga ulanuvchi jixozlar bitta qurilmaga ulanadi. Televizion monitor
o‘rnida sifatli televizor bo‘lishi mumkin. To‘plam bir qancha zarur qo‘shimcha
jixozlar kiradi. Kengash o‘tkazilayotgan vaqtda biror-bir videolahza yoki shu
kengashni yozib olish uchun ko‘pincha videomagnitofon ishlatiladi.
Hujjat kameralari rasmlar, chizmalar, hujjatlar tasvirini yoritishda ishlatiladi. Bu
majmuaga ma’lumotlarni almashish va matnli, grafikli hujjatlarni birgalikda
ishlab chiqish uchun kompyuter vositasini ulab berish mumkin. Barcha ishlab
chiqaruvchilar kamerani notiqlarga qaratib (yuzlatib) qo‘yishni ma’qqul
ko‘radilar. Bunday xolat ko‘pchilik ishtirok etadigan kengashlarda juda
foydalidir.
32

Stol tizimi (Desktop) – abonentlarning shaxsan o‘zi ishlatishi uchun
mo‘ljallangan. U asosan maxsus platali shaxsiy kompyuterni tasavvur etadi.
Xususan bu to‘plam tarkibida videokamera, va audiomodul (ikkinchisini o‘rnida
mikrofon va kolonkadan iborat to‘plamni ishlatish mumkin) bundan tashqari stol
tizimiga qo‘shimcha masalan: videomagnitofon ikiknchi videokamera
qurilmalarini ulash mumkin.
Hujjatli videokamerlar.
Stol tizimidagi videokonferens-aloqaning dasturiy ta’minotga asoslangan
birgalikda ishlash vositasi.
Sanoqli daqiqalar ichida turli xonalardagi abonent nuqtalarini videokonferensiya
utkazish uchun mos qurilmalar bilan jihozlab beruvchi ixcham tizimlar. Asosan
bunday qurilmalar televizion monitor tepasiga o‘rnatiladi. Shuning uchun uni
televizion pristavka deb yuritiladi. (Set-top-box).
Co‘nggi vaqtda bunday tizimlar, xar ikki tomondan bir necha kishi ishtirok
etayotgan aloqa seansida alternativ xulosa chiqarish sifatida ko‘p
qo‘llanilmoqda. Buning eng muhim tarafi guruxlashgan tizimlardan juda arzon
va funksionallik sifatlarini mos keladi.
Bir qancha eng ixcham modellar keyslarda joylashgan. Ularda kamera, monitor,
audio tizim va xar xil tarmoqga ulanish interfeysi mavjud.
Shaxsiy tizim o‘zida ixtisoslashgan telefon apparatlarini tassavur etadi. Ular
miniatyurali kamerachalardan suyuq kristalli ekran bilan jixozlangan va birinchi
galda abonentlarning vizual muloqotiga mo‘ljallanagan.
Bu apparatlar birgalikda shaxsiy kompyuterlarda ishlash uchun interfeyslarga
ulanadi.
Axborot texnologiyasi vositalari muayyan amallarni ongli va rejali amalga
oshirishda o‘zlashtiriladi. Bu jarayon quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
kompyuter, shuningdek, printer, modem, mikrofon va ovoz eshittirish qurilmasi,
skaner, raqamli videokamera, multi media proyektori, chizish plansheti, musiqali
klaviatura kabilar hamda ularning dasturiy ta’minoti;
33

uskunaviy dasturiy ta’minot;
virtual matn konstruktorlari, multiplikatsiyalar, musiqalar, fizik modellar,
geografik haritalar, ekran protsessorlari va x.k.;
axborotlar majmui — ma’lumotnomalar, ensiklopediyalar, virtual muzeylar va
x.k.;
texnik ko‘nikmalar trenajyorlari (tugmachalar majmuidan tugmachalarga
qaramasdan ma’lumot kiritish, dasturiy vositalarni dastlabki o‘zlashtirish va
x.k.).
Axborot texnologiyalari vositalarining markazida turuvchisi kompyuterdir.
Hozirgi kunda kompyuterlar ta’lim tizimida asosan to‘rt yo‘nalishda:
o‘rganish obyekti sifatida;
o‘qitishning texnik vositalari sifatida;
ta’limni boshqarishda;
ilmiy-pedagogik izlanishlarda foydalanilmoqda.
O‘quv-tarbiya jarayonida kompyuterlar asosan to‘rt tartibda: passiv qo‘llash –
kompyuter oddiy hisoblagich kabi; reaktiv muloqat – kompyuter imtihon
oluvchi sifatida; faol muloqat – kompyuter talabaga yo‘l – yo‘riq berish va
imtihon olishda; interfaol muloqat – kompyuter sun’iy intellekt sifatida, ya’ni
talaba bilan muloqat qilishda foydalaniladi.
Multimedia – kompyuterda axborotning turli xil ko‘rinishlari: rangli grafika,
matn va grafikda dinamik effektlar, ovozlarning chiqishi va sintezlangan
musiqalar, annimatsiya, shuningdek to‘laqonli videokliplar, xatto videofilmlar
bilan ishlashdir.
Multimedia vositalari asosida o‘qitish jarayonida aniq predmetni kompyuter
asosida to‘liq o‘qitish, ma’ruza matnlarini taxrirlash, talabalar topshirgan
nazorat natijaparining taxlili asosida ma’ruza matnlarini bayon qilish uslubini
yaxshilash, o‘quvchi-talabalar axborot texnologiyalarini multimedia vositalari
asosida animatsiya elementlarini dars jarayonida ko‘rishi, eshitishi va mulohaza
qilish imkoniyatlariga ega bo‘ladi.
34

Multimedia vositalari bilan ishlaydigan o‘qituvchilar qo‘yidagi vazifalarni
amalga oshirishlari kerak:
- ma’ruza matnlari, amaliyot bilan bog‘lik topshiriqlarni tayyorlash;
- uslubiy ko‘rsatmalarni, nazorat savollarini, to‘g‘ri javoblar varantini tuzish;
- ishchi dastur va texnologik xaritani tuzish;
- bilimni nazorat qilish natijasini tahlil qilish;
- ma’ruza matnlarini tahrirlash;
- xar bir mavzu bo‘yicha dinamik ko‘rinishda aks etuvchi jarayonlarning
animatsiyalarini tasavvur qilish;
- mustaqil ishlar bo‘yicha o‘quvchilarga nazariy va amaliy savollar yuzasidan
maslahatlar berishni tashkil qilish;
- o‘zlashtirilishi murakkab bo‘lgan mavzular bo‘yicha o‘quvchilar bilan suhbat
o‘tkazish kabi talablar qo‘yiladi.
Qo‘yilgan ushbu talablar buyicha multimedia vositalari asosida dars jarayonini
tashkil qilish pedagog-o‘qituvchilarning yumushini osonlashtirib, uquv
jarayonini boshqarish, uning samaradorligini yanada ko‘tarishga erishiladi, IIIy
bilan bir qatorda ta’lim muassasasi raxbariyatiga o‘kuvchilarning olgan
bilimlarini test natijalarini ko‘rib borish va ularning o‘zlashtirish darajasiga baho
berish, o‘qituvchilarning ma’ruza matnlari va boshqa mustaqil ishlarga
muljallangan materiallarining tayyorlash sifatiga baho berish, multimedia
vositalari asosida laboratoriya ishlarini bajarish uchun kompyuterda
modellashtirilgan virtual stendlar joroy etish, kursni o‘zlashtirish buyicha
uslubiy materiallarni tayyorlash uchun takliflar ishlab chiqish kabilarni amalga
oshirish imkoniyatini beradi.
Kompyuter-axborot texnologiyalari modelidan foydalanish masalasi
o‘qitilayotgan fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda dars jarayonida
namoyish qilinishi kerak bo‘lgan obyektning ichki, tashqi hossalarini ko‘rsata
olishdek muhim vazifani amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Bu esa o‘z
35

navbatida axborot-pedagogik texnologiyalar asosida multimediali elektron
darsliklar (MED) yaratish mumkin ekanligini ko‘rsatadi.
Multimedia vositalari o‘quv jarayonida quyidagi eng muhim jixatlari bilan
alohida ahamiyatga egadir:
differensial va individual o‘qitish jarayonini tashkil qilishi;
o‘qish jarayonini baholash, teskari aloqa bog‘lashi;
o‘zini-o‘zi nazorat qilish va tuzatib borishi;
o‘rganilayotgan fanlarni namoyish etishi va ularning dinamik jarayonini
ko‘rsatishi.
fan mavzularida animatsiya, grafika, multiplikatsiya, ovoz kabi kompter va
axborot texnologiyalardan foydalanishi;
o‘quvchi-talabalarga fanni o‘zlashtirish uchun strategik ko‘nikmalar hosil qilishi
va hokazo.
Shuningdek, multimedia vositalarining amaliy tomoni ulardan o‘quv jarayonida
foydalanish va kelgusida ta’lim tizimida o‘quv jarayoni uchun ma’lumotlar
bazasini va virtual stendlar yaratishdek muhim vazifani amalga oshirishga zamni
hozirlaydi.

2. Multimediali proektor
Men birinchi marta kinoga borib, “Eramizdaen million yil ilgari” deb
nomlangan filmni tomosha qilganman, unda dinozavrlarni ko’rib,
qo’rqqanimdan o’rindiqlar tagiga berkinib olib, butun film davomida yashirinib
o’tirganman. O’shanda men besh yoshda edim va shu sababli bo’lsa kerak, film
juda qo’rqinshli tuyulgan edi. Bu vaqtda men televizorda ko’plab filmlarni
ko’rgan bo’lsamda, katta ekrandagi qahramonlardan qattiq qo’rqqandim.
Faqatgina kinoteatrda haqiqiylik hissi yuqoriroq bo’lgan.
Bir necha yil o’tgach, men kinomatografiya tarixida aka – uka Lyumerlar
tomonidan “Poezdning yetib kelishi” kinoroligini ommaviy rayishda namoyish
etganlarida xatto katta yoshdagi kishilar ham o’rinlaridan turib, qochib
36

ketganlarini bilib oldim. Ular ekranda ko’rganlaridan juda qattiq ta`sirlanganlar.
O’sha kunlardan boshlab, insoniyat kino dunyosini maksimal darajada haqiqatga
yaqinlashtirish maqsadida turli apparatlar yordamida haqiqiy dunyoning
proektsiyasini yaratishga intilganlar.
Professional kinoda bularning hammasi tushunarli bo’lsa ham juda sifatli
havoskorlik filtmlarini suratga tushirishni biz xatto orzu ham qilmagandik. O’n
besh yil ilgari savdoda faqatgina 8 mm kinoplyonkali, ovozsiz portativ
kinoproektorlari (“Rus” turidagi) va to’g’risini aytish kerak, sifati
kinoteatrdagidan ancha yomon bo’lgan kinoni suratga olish uchun to’rt minutlik
rolikni plyonkaga yozib olish, uni chiqarish, elim bilan yopishtirish, 15 minutlik
qilib ulash kerak bo’lar edi. Rangli televizor va videokamera (aytaylik
videomagnitofon ham) paydo bo’lishi bilan shaxsiy “portativ” video muammosi
qisman hal etildi.
Nima uchun qisman? Chunki katta ekranga oddiy foydalanuvchining hali ham
chiqishining iloji yo’q edi, faqatgina kinoteatrlarda va gap tamom. Ammo o’tgan
asrning to’qsoninchi yillarining boshlarida multimedia proektor nomi bilan
ataluvchi apparatning paydo bo’lishi bilan hamma narsa o’zgardi.
“Multi” so’zi ko’pchilik deganini, media esa, video va audio bilan bog’liq
jihatlarning hammasi, proektorning ma’nosi tushunarli, albatta, proektor –
tasvirni proektsiya qilish (ko’rsatish) uchun qurilmani bildiradi. Zamonaviy
videoproektor boshidan raqamli qurilma hisoblanadi, shuning uchun unga
videomagnitofonni ham, DVD – pleer, videokamerani, televizor xamda
kompyuterni ulash mumkin.
Tasvirni oddiy ekranda ham ko’rsatish mumkin, yorug’lik o’tkazuvchi ekranga
ham (proektor ekran orqasida turgan holat) tushirish, proektorni ekranga
burchak ostida (gorizontal ham, vertikal ham) qo’yish mumkin, shipga
«oyog’ini osmondan» qilib osib qo’yish mumkin. Multimediaproektor bir aniq
belgilangan fokus masofasiga emas, shuning uchun proektorni turli joylarda va
har xil masofada qo’yish mumkin. Zamonaviy proektorlardan xonani qorong’u
37

qilmasdan uni kun bo’yi ishlatish mumkin. Eng portativ proektor tasvirni
diagonalli 8 metrgacha o’lchamda ko’rsatishi, eng kuchlisi esa – 36 metr
diagonalgacha ko’rsatishi mumkin. Uning ana shu har tomonlama
«imkoniyatlariga» qaramay, bu qurilma foydalanishda maxsus bilimlarni talab
etmaydi, og’irligi 1,5-5 kg. va kitob hajmidan to diplomat hajmigacha kattalikka
ega. Eng kuchli professional proektorlar 38 kg og’ir bo’lmaydi.
Proektordan turli joylarda ham foydalanish mumkin. Undan quyidagi
sharoitlarda foydalanish mumkin:
- uy kinoteatri uchun;
- prezentatsiyalar uchun;
- ma’ruza (leksiya) mashg’ulotlari uchun;
- kontsert va tamoshalar uchun;
- restoran va kafelarda;
- stentdlarda ko’rgazma faoliyati uchun;
- va nihoyat kinoteatrlarda ham.
Bizda Toshkentda deyarli hamma kinoteatrlarda aynan raqamli
multimediyaproektorlardan foydalanadilar. chet davlarlarda qimmat
kinoteatrlarda eng yangi plyonkali kinoproektorlardan foydalanadilar, lekin ovoz
raqamli hajmli bo’ladi. Shunday qilib bu ma`noda tarix aylana harakat bilan
ilgari bormoqda.
Videoproektorlarni qo’llanilgan texnologiyasiga qarab, turlariga ajratish
mumkin.
Har qanday proektorning asosida (odatda) yarimyorug’ slayd orqali yorug’lik
o’tkazish (yoki aks ettirish) yo’li bilan tasvirni namoyon etish, paydo qilish
yotadi.
38

Kinoproektorlarda kinoplyonka kadrlari (slaydlar) ma`lum tezlikda juda katta
kuchga ega yorug’lik manbai oldidan tortib o’tkazilib, ekranda harakatlanuvchi
suratni aks ettiradi. Zamonaviy proektorlarda slaydlar (plyonka) rolini turlicha
qurilmalar bajarishi mumkin. Shuning uchun videoproektorlarni besh turga
ajratish mumkin:
- CRT proektorlari – ular uchta nurlanish kineskopidan iborat bo’lib, R, G va
B boshlang’ich ranglarda rangli plyuminofora Bilan katta bo’lmagan yorqin
tasvirlar yaratadi. Bu tasvirlar uchta ob`ektiv bilan optik mustaqil (alohida)
kanallarda ekranga tushiriladi, bu erda optik aniq moslashadilar va umumiy
rangli tasvirni tashkil etadilar. Proektorlarning bu turi 60 yildan ortiq vaqt
mavjud bo ’ lib , hamma proektorlar orasida eng yuqori sifatli kartinkaga egadir .
A mmo CRT proektorlarining hamma ustunliklarni to ’ la ko ’ rish , yuqori sifatli ,
professional video yozuvli , yaxshilab qorong ’ ilatilgan xonada , diogonali 2
metrdan boshlab , ekranda tomosha qilingandagina mumkin bo ’ ladi . CRT
proektorlari juda ham katta bo ’ ladi ( hammasi ham odatda 60 kg dan og ’ ir ) va
malaka , ehtiyotkorlik bilan aniq ishlashni talab etadi . Har qanday joyini
o ’ zgartirilgandan keyin ekranda uchta boshlang ’ ich tasvirlarni birlashtirish ,
moslashtirish uchun mutaxassis tomonidan sozlashni talab etadi . Ulardan boy
klublar va katta tashkilotlarda foydalaniladi , chunki bu tashkilotlar eng yaxshi
sharoit va rang uzatish imkoniyatlariga egadir . Kichik zallarda faqatgina
statsionar qurilma sifatida foydalaniladi .
39

- Qaytarilayotgan yorug ’ lik ( nur ) oqimini modulyatsiyalaydigan
proektorlar ( Light Vale yorug ’ lik klapanli proektorlari va ILA – Image
Light Amplifier proektorlari ) dir . Bu turdagi proektorlar yorug ’ lik oqimini
qaytarish va uni modulyatsiya qilish asosida ishlaydilar . Bu turdagi ko ’ plab
proektorlardan CRT proektsion kineskopi asosidagi ( Cathode – Ray Tube – el .
Nurli trubka ) Light Vale yorug ’ lik klapanli proektorlar va u ham CRT -
kineskoplari va mikroko ’ zgulimodulyatorlar asosidagi ancha yangi ILA
proektorlari eng ko ’ p foydalaniladiganlari hisoblanadi . Light Vale yorug ’ lik
klapanli proektorlarida quyuq rangsiz suyuqlik ( moy ) ning yupqa yuzasining
unga elektronning tushishi ostida deformatsiyalanishi fizik xossasidan
foydalaniladi . Televizion tasvirning elektr maydoni ta ` siri ostida suyuqlikning
yupqa qatlamida yorug ’ lik oqimini modulyatsiya qiluvchi difraktsion to ’ siq
vazifasini bajaruvchi relefli rastr paydo bo ’ ladi . ILA texnologiyasi Hughes - IVE
qo ’ shma korxonasining mahsuloti bo ’ lib , 1992 yildayoq bu tenxnologiyaning
imkoniyatlari tajribalar bilan isbotlangan edi 3000 TVL ( televizion tarmoq
uchun , misol uchun televizorda tasvir zichligi 280-400 TVL ) tasvir zichligida
yorug ’ lik oqimi 12000 lyumengacha va kontrastligi 1000:1 gacha bo ’ ldi . 1996
yil Yaponiyada ILA savdo markasida birinchi namunalari ishlab chiqarildi .
A mmo bu turdagi proektorlardan keng foydalanib bo ’ lmaydi , narxi ham
qimmat , hajmi ham to ’ g ’ ri kelmaydi . Shuning uchun bu maqolamizda uning
ishlash printsiplarini tushuntirib o ’ tmaymiz , lekin ular bunga loyiqdirlar .
- D - ILA proektorlari ( Direct - drive Image Light amplifier ) – bu JVC
Professional Products kompaniyasi tomonidan yaratilgan bo ’ lib , uning savdo
markasi hisoblanadi . Bu proektorlar ham ILA turidagi qaytariladigan yorug ’ lik
oqimini modulyatsiya qiladi , ammo CRT - kineskopidan foydalanmaydi .
Yorug ’ lik og ’ imi uchta JK g ’ aytaruvchi panellardan g ’ aytariladi va rangli
tasvirni yuzaga keltiradi . JK qaytaruvchi panellarning juda kam issiqlik
yo ’ qotishi bilan birga boshqa muhim ustunliklari ham bor . Piksellar kiritadigan
polyarizatsiya boshqarilishi bilan maydondagi ( polevoy ) Tranzistor joy
40

egallamaydi , balki uning orqasida ( undan keyin ) elektronika bilan past
( podnojka ) da joylashadi . Bularning hammasi tasvir zichligi qobiliyati va tasvir
yorqinligini oshiradi . Qaytaruvchi JK – panellarili proektorlarni yaralishi
muvaffaqiyatlari haqida birinchi xabarlar 1997 yilda paydo bo ’ ldi va JVC
Professional , Hughes - IVE , In Focus va Pionerfirmalari tomonidan ishlab
chiqarila boshlandi . Juda yaxshi ko ’ rsatkichlariga qaramay , bu proektorlar
unchalik keng tarqalmadi , bunda uning narxi ham ahamiyatga ega bo ’ ldi .
Keyingi yillarda ko ’ pchilik kompaniyalar qaytaruvchi matritsa LCOS
texnologiyasi qo ’ llanilgan ( Light Crustal on silicon – selikonli suyuq kristallar )
D - ILA proektorlarini faollik bilan ilgari surmoqdalar , ularda polevoy tranzistor
va polistirolli kondensatorlarni bevosita umumiy kremniyli podnojkada yaratish
uchun diffuzion jarayonlar qo ’ llanilgan , bu esa pikselizatsiya darajasini
pasaytirish va oqibatda tasvir zichligini oshirishga imkon beradi .
3. LCD proektorlarining ko’rsatkichlari.
Bu ko’rsatkichlarni ikki asosiy guruhlarga ajratish mumkin. Birinchisi – turli
interfeysli turli qurilmalarni ulash imkoniyati (raz`yomlari mavjudligi).
Ikkinchisi –tasvir ko’rsatkichlarini ulash uchun raqamli manbalari mavjudligi:
trapetsianal buzilishlarni kuzatish, tasvirni gorizontal va vertikal inversiya
imkoniyati, 16:9/5:4 formatida ko’rsata olish imkoniyati, tasvirni vertikal –
gorizontal surish xizmati, prezintatsion xizmatlari (havorang yoki ko’ra ekran,
“kadrni to’xtatish”, bir qismini raqamli kattalashtirish, parda yopish, ko’rsatkich
(kursor), ma`ruzachi taymeri, “stop-kadr” yoki “kartinka v kartinke” xizmatlari
va shu kabilar).
41

Zamonaviy proektorlarga ko’plab qurilmalarni ulash mumkin, kompyuterni
ham, (noutbukni ham) videomagnitofon, DVD-proigrivatel, videokamera (shu
jumladan raqamlisi ham), televizor yoki TV-tyuner (rakamlisini xam), rakamli
fotokamerani, o’yinlar qo’shimchasini ham ulash mumkin. Buning uchun
proektorda quyidagi raz`yomlar bo’lishi mumkin:
-kompyuterni ulash uchun analogli RGB (15-pin Hd D-sub), raqamli RGB
(DVI-D) audio (stereo mini-jack);
-videosignal manbaini ulash uchun –S-Video (mini din 4 pin) kompozit (RCA),
komponentli (RCA), audio (RCA L va R kanallari uchun). Yuqori yorqinlikka
ega professional modellarida tashkil etuvchi signallar bilan ishlashga katta
e ` tibor beriladi . Y , B - Y , R - Y asosiy turlaridan foydalanishdan tashqari Y , Cb ,
Cr , DVD yuqori sifatli proigrivatellarda qo ’ llaniladigan , Y - Rb - Pr (4:3 SDTY )
standartli chiziq oralab va progressiv razvyortkali ( DTV ) raqamli televidenie va
1920×1080 elementgacha rastrli bo ’ linishli keng ekranli (16:9 HDTV ) format
tasviri signallari bilan ishlashi ham ko ’ zda tutilgan .
- analogli RGB tashqi uzatgich (15- ND D - sub ). Bir vaqtning o ’ zida proektor va
monitorni ulash uchun qulay .
- tovush uzatgichi - audio ( stereo mini - jack ), tashqi audiotizimini ulash uchun ( har
bir proektorda 2-3 Vattli kichik quvvatli dinamik o ’ rnatilgan , lekin odatda bu
etarli bo ’ lmaydi ).
- boshqaruv interfeysi - R S -232 (15- pin Hd D - sub ) va yaqindan boshlab UZB .
42

Proektorlarning ba`zi modellaridi Flash Card ulanishi uchun portlar bo’lishi
mumkin, undan raqamli kameralar va fotosuratni namoyish etish uchun
foydalaniladi. PCMCIA interfeysi raz`yomi ham qo’llanishi ham mumkin. Ana
shu interfeys yordamida ba`zi ishlab chiqaruvchilar PCMCIA radiokartasi
yordamida kompyuterdan proektorga ma`lumotlarni uzatishni tashkil etish
imkoniyatini ham qo’llashlari mumkin, bu juda qulay, chunki proektordan to
kompyutergacha masofa va joylashishi uchun cheklanishlar va shnurlar yo’q.
Videoproektordan foydalanish
Videoproektordan foydalanish umuman olganda toza tutish va havo filtrini
tozalab turish va almashtirishdan iborat bo’ladi. Havo filtrini har 100 ish
soatidan keyin bajarish kerak, agarda u chang va tutunli xonada ishlatiladigan
bo’lsa kamroq vaqtda almashtirish zarur. Bu juda muhim shart, chunki proektor
qizishi rejimini kuzatib borish – uning buzilmasdan ishlashi garovidir. Shuning
uchun proektorni o’rnatayotganda uning havo kiradigan yo’llariga havo bemalol
kelib turishini ta`minlashga e`tibor berish kerak. Noto’g’ri issiqlik almashuvi
yoki havo filtrining ifloslanishini ko’rsatuvchi aniq belgisi proektorning ko’p
ishlamay turib, qizishini ko’rsatuvchi indikatorning yonib turishi yoki uning
avtomatik o’chib qolishi hisoblanadi.
43

II. 1. Tanqidiy fikrlash asoslari .
O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini tubdan isloh qilishning nazariy asosi
sanalgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan biri o‘quvchilarda ijodiy
va mustaqil fikrlashni rivojlantirish sanaladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida mazkur vazifalarni amalga oshirish uchun
rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasini qo’llash zarur.
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasining asosiy g’oyasi o’quvchilarni har
tomonlama rivojlantirish sanaladi. Mazkur texnologiyaning asosiy xususiyatlari:
1) O’quvchilarni o’z bilish faoliyatining sub’yektiga aylantirib, fikr yuritish
mexanizmini shakllantiradi, rivojlantiradi;
2) O’quvchilarning bilish faoliyati empiric va nazariy bilish yaxlitligida tashkil
etilib , o’qitish jarayonida bilimlarni deduktiv usulda o’rganish ustuvor bo’ladi;
3) O’qitish jarayonining asosini o’quvchilarning o’quv topshiriqlarini bajarish
orqali vujudga keltiriladigan mustaqil faoliyati tashkil etadi;
4) O’quvchilarning aqliy rivojlanishiga zamin tayyorlab, bu jarayonda tanqidiy
va ijodiy fikr yuritishni shakllantirish ustuvor vazifa sanaladi. Fikr yuritishning
bu ikki tipi bir-birini to’ldiradi va taqozo etadi.
Rivojlantiruvchi ta’lim – ilmiy-ijodiy metodlar, mustaqil ijodiy faoliyat va
umumilmiy texnologiyalar tizimi yordamida maxsus tashkil etilgan o‘quv
faoliyati bo‘lib, o‘quvchilarda nazariy fikrlashini shakllantirishga qaratiladi.
Rivojlantiruvchi ta’lim har bir dars va har bir mavzuda uchta asosiy ta’limiy,
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi pedagogik vazifani bajaradi:
a) ta’limiy vazifada o‘quv axborot materiallarini tushunmay yodlash emas, balki
o‘quv axborotlarini asosiy xususiyatlari, qonunlar va qonuniyatlarni hisobga olib
ajratib olishni nazarga tutadi. Masalan, Office dasturlarining imkoniyatlariga
qarab , hujjatlar tayyorlashda MS Word, jadval va diagrammalar hosil qilishda
MS Excel, ma’lumotlar bazasini yaratishda MS Access dasturlaridan
foydalanish kerakligi, ma’lumotlarning kerakligini hisobga olib flesh disk,
doimiy xotira yoki CD, DVD disklarga saqlash va h.k.
b) rivojlantiruvchi vazifada o‘quv faoliyatining barcha bosqichida
o‘quvchilarning ilmiy ijod usullarini o‘zlashtirishiga qaratilgan ijodiy faolligi ,
individual topshiriqlarni bajarib, o‘z xatolarini ham izlab topishga yo‘naltirishni
nazarda tutadi.
c) rivojlantiruvchi ta’limning tarbiyaviy vazifasi o‘quvchilar o‘rtasida
hamkorlik, o‘zaro muloqotni yuqori darajada bo‘lishini ta’minlab, ijtimoiy
ijodkorlik-tadqiqotchilik, muammoni yechish, loyihalash va bashorat qilishga
o‘rgatadi.
44

Pedagogikada tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyasi XX asrning 90-
yillarida amerikalik psixologlar D.Stil, K.Meredit va Ch.Templlar tomonidan
taklif etilib, “tanqidiy tafakkur” atamasi axborotlar bilan samarali ishlashga
imkon beradigan shaxsning aqliy xususiyati va kommunikativ fazilatlar tizimi
tushuniladi.
Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalarining maqsadi o‘quvchilarda
o‘quv jarayonida va kundalik turmushda ham zarur aqliy qobiliyatlarni
rivojlantirishdir. Shuningdek shaxsiy qarorlarni qabul qilish uchun axborotlarni
yig‘ish, ular ustida ishlash , axborot va hodisalarni turli tomondan (yaxshi-
yomon, foydali-zarari, ijobiy-salbiy, to‘g‘ri-noto‘g‘ri va h.k.) tahlil qilishdir.
Tanqidiy tafakkurning rivojlanishi natijasida o‘quvchilar kundalik turmushda
ro‘y beradigan voqea-hodisalarni ham har tomonlama ijobiy va salbiy, foydali
va zararli tomondan tahlil qila oladilar.
Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalari asosidagi dars an’anaviy
darsdan farq qiladi. Darsda o‘quvchilar passiv bo‘lmaydilar, balki, asosiy
faoliyat yurituvchilar bo‘lib, o‘qiydilar, o‘ylaydilar, izlanadilar, kerak bo‘lganda
yozadilar, o‘qiganlarini bir-birlari bilan muhokama , tahlil, munozara, himoya
qiladilar. Bunda o‘qituvchining roli boshqaruvchi va muvofiqlashtiruvchilikdan
iborat bo‘ladi.
Informatikani o‘qitishda tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalaridan
dars jarayonida foydalanish o‘quvchilarda quyidagi natijalarni beradi:
1. Axborotlarni qabul qilish va idrok etish(to‘g‘ri, noto‘g‘ri, yaxshi, yomon va
h.k.)ni takomillashtiradi;
2. O‘rganilayotgan o‘quv materiali va o‘quv jarayoniga qiziqishni oshiradi;
3. Tanqidiy fikrlash jarayonini rivojlantiradi;
4. Tengdoshlari bilan hamkorlikda ishlash qobiliyatini shakllantiradi;
5. O‘quvchilarni sifatli ta’lim olishlarini ta’minlaydi;
6. Darsda ochiqlik , oshkoralik va mas’uliyatli hamkorlik muhitini yaratishga
erishiladi;
7. O‘quv jarayonida tanqidiy fikrlash, mustaqillikka hissa qo‘shadgan
metodlardan foydalanish qobiliyatini shakllantiradi;
8. Boshqa pedagoglar uchun qimmatli manbani yaratishga hissa qo‘shadi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi metodlarga “Insert”, “Klaster”, “Baliq
skeleti”, “Bilar edim / Bilib oldim / Bilishni xohlayman/”, “T texnologiya”,
45

“Plyus va minus” va boshqalar kiradi.
Mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish quyidagi bosqichlardan
iborat bo’ladi:
1. Muammoli vaziyatni anglash;
2. Muammoni hal etish yo’llarini aniqlash;
3. Muammoni hal etishning ichki va tashqi mantiqini hisobga olgan holda
mantiqan dalillash ;
4. Muammoni hal etish usullarining mantiqan ketma-ketligini aniqlash;
5. O’z javoblarining to’g’riligini dalillash;

6. Javobning to’g’riligini tekshirib ko’rish;
7. Tizimli fikr yuritish (O’rganilgan ob’yektni qismlarga ajratish, uning
yaxlitligini, o’zaro bog’liqligini aniqlash va tavsiflash ko’nikmasi).

II. 2. Ta’limni texnalogiyalashtirish.
46

Ob‘ektiv jarayon ekanligini, zamonaviyligi esa ilmiy-texnik taraqqiyot
yo‘nalishi bilan belgilanashini e‘tirof etgan holda PT ning o‘ziga xos tomonlari
va yaqin kelajakda u bilan bog‘liq vazifalarni quyidagicha belgilash mumkin:
1) Ko‘p bosqichli ta‘lim tizimida PTning o‘rnini asoslas va zaruriy
tavsiyanomalar ishlab chiqish;
2) Zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya kabi sohalar bilan
PT larni muntazam ravishda yangilab borish va tabaqalashtirilgan yondashuv
asosida ularni qo‘llash mezonlarini aniqlash;
3) Istiqbolli o‘qitish vositalarini yaratish va ularga tayangan holda ilg‘or
PT larni loyihalash, amaliyotga joriy etish, ommalastirish va samarasini
aniqlash;
4) Tegishli boshqaruv organlari (Ta‘lim markazlari) tomonidan o‘quv
muassasalari faoliyatida yangi PT larni tatbiq etilish darajasini nazorat qilish va
baholash;
5) Respublikamizdagi oliy (o‘rta maxsus, kasb-hunar, maktab) ta‘lim
tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan professor-o‘qituvchilarni malaka oshirish va
qayta tayyorlash kurslarida ilg‘or pedagog va axborot texnologiyalari bo‘yicha
yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz taskil etish;
6) Oliy o‘quv yurtlari talabalari, ayniqsa mutaxassis-pedagog (iqtisodchi-
pedagog, huquqshunos-pedagog, muhandis-pedagog va bosqa)lar uchun 40 soat
hajmida PT nazariyasi va amaliyoti bo‘yicha maxsus kurs joriy etish;
7) Respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan ijodkor o‘qituvchilar is
uslublarini muntazam ravishda o‘rganib borish va ular tomonidan yaratilgan
metodikalarni yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko‘tarish borasidagi
ishlarni amalga osirish;
8) O‘qituvchi faoliyatini pedagogik texnologiya qonuniyatlariga
moslashtirish muammolari va boshqalar.
Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni loyihalash va hayotga tatbiq etish
muammosi mamlakatimizda ham rivojlangan davlatlar qatori yangi korxona –
47

“Pedagogik texnologiya Davlat Markazi”ni tuzishni taqozo etadi. Agar shunday
Markaz tashkil etilsa, birinchi navbatda “portlash effekti” sari yo‘lni
qisqartirishga hissa qo‘shgan bo‘lardi. Uchinchi ming yillikda ta‘lim
taraqqiyotining haqqoniy dvigateli sifatida o‘qituvchi faoliyatini yangilashga,
ta‘lim-tarbiya jarayonini maqbul (optimal) qurishga, talaba yoshlarda
hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga sodiqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini
shakllantirishga ijobiy ta‘sir ko‘rsatar edi.
48

II. 3. Tafakkurni rivojlantiruvchi texnologiyalardan foydalanish
Informatikani o’qitishda rivojlantiruvchi ta’lim, tanqidiy tafakkurni
rivojlantirishni izohlaydi, tanqidiy tafakkurni rivojlantirish usullarini o’rganadi,
bajarish lozim bo’lgan vazifalarni aniqlaydi, berilgan topshiriqni bajaradi;
O’quv maqsadi va natijalarini loyihalashtirish bo’yicha bilimlarni egallaydi.
Kerakli jihozlar: Kompyuter, proyektor, electron doska, darslik, ko’rgazmali
materiallar, tarqatma materiallari, topshiriqlar.
TOPSHIRIQLAR:
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari va uning xususiyatlari.
Informatikani o‘qitishda tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalaridan
dars jarayonida foydalanish.
O’quv maqsadi va natijalarini loyihalashtirish.
Mavzuga doir tarqatma materialda keltirilgan ma`lumotlar o’rganilib, berilgan
topshiriqni bajarish.
Nazariy qism
O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini tubdan isloh qilishning nazariy asosi
sanalgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan biri o‘quvchilarda ijodiy
va mustaqil fikrlashni rivojlantirish sanaladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida mazkur vazifalarni amalga oshirish uchun
rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasini qo’llash zarur.
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasining asosiy g’oyasi o’quvchilarni har
tomonlama rivojlantirish sanaladi. Mazkur texnologiyaning asosiy xususiyatlari:
O’quvchilarni o’z bilish faoliyatining sub’yektiga aylantirib, fikr yuritish
mexanizmini shakllantiradi, rivojlantiradi;
49

O’quvchilarning bilish faoliyati empiric va nazariy bilish yaxlitligida tashkil
etilib, o’qitish jarayonida bilimlarni deduktiv usulda o’rganish ustuvor bo’ladi;
O’qitish jarayonining asosini o’quvchilarning o’quv topshiriqlarini bajarish
orqali vujudga keltiriladigan mustaqil faoliyati tashkil etadi;
O’quvchilarning aqliy rivojlanishiga zamin tayyorlab, bu jarayonda tanqidiy va
ijodiy fikr yuritishni shakllantirish ustuvor vazifa sanaladi. Fikr yuritishning bu
ikki tipi bir-birini to’ldiradi va taqozo etadi.
Rivojlantiruvchi ta’lim – ilmiy-ijodiy metodlar, mustaqil ijodiy faoliyat va
umumilmiy texnologiyalar tizimi yordamida maxsus tashkil etilgan o‘quv
faoliyati bo‘lib, o‘quvchilarda nazariy fikrlashini shakllantirishga qaratiladi.
Rivojlantiruvchi ta’lim har bir dars va har bir mavzuda uchta asosiy ta’limiy,
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi pedagogik vazifani bajaradi:
a) ta’limiy vazifada o‘quv axborot materiallarini tushunmay yodlash emas,
balki o‘quv axborotlarini asosiy xususiyatlari, qonunlar va qonuniyatlarni
hisobga olib ajratib olishni nazarga tutadi. Masalan, Office dasturlarining
imkoniyatlariga qarab, hujjatlar tayyorlashda MS Word, jadval va diagrammalar
hosil qilishda MS Excel, ma’lumotlar bazasini yaratishda MS Access
dasturlaridan foydalanish kerakligi, ma’lumotlarning kerakligini hisobga olib
flesh disk, doimiy xotira yoki CD, DVD disklarga saqlash va h.k.
b) rivojlantiruvchi vazifada o‘quv faoliyatining barcha bosqichida
o‘quvchilarning ilmiy ijod usullarini o‘zlashtirishiga qaratilgan ijodiy faolligi,
individual topshiriqlarni bajarib, o‘z xatolarini ham izlab topishga yo‘naltirishni
nazarda tutadi.
c) rivojlantiruvchi ta’limning tarbiyaviy vazifasi o‘quvchilar o‘rtasida
hamkorlik, o‘zaro muloqotni yuqori darajada bo‘lishini ta’minlab, ijtimoiy
ijodkorlik-tadqiqotchilik, muammoni yechish, loyihalash va bashorat qilishga
o‘rgatadi.
Pedagogikada tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyasi XX asrning 90-
yillarida amerikalik psixologlar D.Stil, K.Meredit va Ch.Templlar tomonidan
50

taklif etilib, “tanqidiy tafakkur” atamasi axborotlar bilan samarali ishlashga
imkon beradigan shaxsning aqliy xususiyati va kommunikativ fazilatlar tizimi
tushuniladi.
Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalarining maqsadi o‘quvchilarda
o‘quv jarayonida va kundalik turmushda ham zarur aqliy qobiliyatlarni
rivojlantirishdir. Shuningdek shaxsiy qarorlarni qabul qilish uchun axborotlarni
yig‘ish, ular ustida ishlash, axborot va hodisalarni turli tomondan (yaxshi-
yomon, foydali-zarari, ijobiy-salbiy, to‘g‘ri-noto‘g‘ri va h.k.) tahlil qilishdir.
Tanqidiy tafakkurning rivojlanishi natijasida o‘quvchilar kundalik turmushda
ro‘y beradigan voqea-hodisalarni ham har tomonlama ijobiy va salbiy, foydali
va zararli tomondan tahlil qila oladilar.
Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalari asosidagi dars an’anaviy
darsdan farq qiladi. Darsda o‘quvchilar passiv bo‘lmaydilar, balki, asosiy
faoliyat yurituvchilar bo‘lib, o‘qiydilar, o‘ylaydilar, izlanadilar, kerak bo‘lganda
yozadilar, o‘qiganlarini bir-birlari bilan muhokama, tahlil, munozara, himoya
qiladilar. Bunda o‘qituvchining roli boshqaruvchi va muvofiqlashtiruvchilikdan
iborat bo‘ladi.
Informatikani o‘qitishda tanqidiy tafakkurni rivojlantirish texnologiyalaridan
dars jarayonida foydalanish o‘quvchilarda quyidagi natijalarni beradi:
Axborotlarni qabul qilish va idrok etish(to‘g‘ri, noto‘g‘ri, yaxshi, yomon va
h.k.)ni takomillashtiradi;
O‘rganilayotgan o‘quv materiali va o‘quv jarayoniga qiziqishni oshiradi;
Tanqidiy fikrlash jarayonini rivojlantiradi;
Tengdoshlari bilan hamkorlikda ishlash qobiliyatini shakllantiradi;
O‘quvchilarni sifatli ta’lim olishlarini ta’minlaydi;
Darsda ochiqlik, oshkoralik va mas’uliyatli hamkorlik muhitini yaratishga
erishiladi;
O‘quv jarayonida tanqidiy fikrlash, mustaqillikka hissa qo‘shadgan
metodlardan foydalanish qobiliyatini shakllantiradi;
51

Boshqa pedagoglar uchun qimmatli manbani yaratishga hissa qo‘shadi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi metodlarga “Insert”, “Klaster”, “Baliq
skeleti”, “Bilar edim / Bilib oldim / Bilishni xohlayman/”, “T texnologiya”,
“Plyus va minus” va boshqalar kiradi.
Mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish quyidagi bosqichlardan
iborat bo’ladi:
Muammoli vaziyatni anglash;
Muammoni hal etish yo’llarini aniqlash;
Muammoni hal etishning ichki va tashqi mantiqini hisobga olgan holda
mantiqan dalillash;
Muammoni hal etish usullarining mantiqan ketma-ketligini aniqlash;
O’z javoblarining to’g’riligini dalillash;
Javobning to’g’riligini tekshirib ko’rish;
Tizimli fikr yuritish o’rganilgan ob’yektni qismlarga ajratish, uning
yaxlitligini, o’zaro bog’liqligini aniqlash va tavsiflash ko’nikmasi.
52

AMALIY MASHG’ULOT
Interaktiv elektron doska
Interaktiv doska – bu kompyuterdagi tasvirlarni proektor orqali namoyish
etadigan sensorli ekrandir. Maxsus dasturiy ta’minot m atn, rasm, video va audio
ma’lumotlar va ob’ektlar, hamda Internet-resurslar bilan ishlash va ular ustiga
yozuv va izohlar tushirish imkonini beradi.
Interaktiv doska nafaqat taqdimot ko‘rinishidagi ma’lumotlarni, balki
barcha turdagi ma’lumotlarni berish bilan birga odatiy matn yozish (konspekt
qilish)ni bartaraf etib, vaqtdan unumli foydalanish imkoniyatini beradi.
Tinglovchilar dars yakunida dars jarayonida keltirilgan barcha ma’lumotlar va
yozuvlarni fayl ko‘rinishida yozib olish va undan keyinchalik ham foydalanish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Interaktiv doskalar ma’lumot olish samaradorligini
oshiradi.
Barqarorlashib ulgurgan interaktiv texnologiyalarning dunyobozori
mavjud bo‘lib, uning o‘z etakchilari va o‘rtamiyonalari mavjud. Ularning
hammasi ham biznes, ta’lim, tibbiyot va boshqa sohalar uchun texnologiyalar
ishlab chiqadi. To‘lig‘icha buyurtmachiga yo‘nalgan kompaniyalarning paydo
bo‘lishi soha rivojiga qo‘shimcha impuls bag‘ishladi. Endilikda bu kabi
kompaniyalar ishi mijozlar fantaziyasi va mablag‘lari byudjetiga bog‘liq bo‘lib
qoldi. Interaktiv jihozlar ishlab chiqarishda dunyoda etakchilik qilayotgan
Prometheam (Buyuk Britaniya, Activboard interfaol sinf doskalari), Interwrite
Learning (AQSH, Interwrite tm Board), Smart Technologies Inc (Kanada,
SMART Board), Hitachi (YAponiya, Hitachi Starboard IT)), Polyvision
(Koreya, Poly Vision IT), Panasonic (YAponiya, Panasonic Panaboard nusxa
ko‘chiruvchi va interfaol doskalar) va boshqalar nafaqat interaktiv qurilmalarni
boshqarishni, mashg‘ulotlar davomida ilovalar yaratish va boshqa funksiyalarni,
balki anchagina samarador ishlashni ham tutib turadigan ixtisoslashtirilgan
dasturiy ta’minotni taklif qilishadi. Ta’lim oluvchilar kabi o‘qituvchi ham
53

ma’ruza konspektining yoki boshqa mashg‘ulotning istalgan o‘rniga, muhim
jihatlarni yodga olish, xotirada tiklash uchun qatnashishi mumkin, konspektning
o‘zi esa harakatlar ketma-ketligi va real mashg‘ulotning umumiy muhitini qayta
yaratadi. Bunday o‘quv materialining jiddiy farqi ularning samaradorligidan
iborat: o‘qituvchi materialning (matn, grafik, interfaol) sharhlab berish va
mustahkamlash zarur bo‘lgan o‘rinlariga e’tiborini jamlaydi, materialni passiv
taqdim qilish bilan taqqoslaganda yaxshiroq tushunish va o‘zlashtirishga erisha
boradi.
Interfaol doskalarda qo‘llanadigan texnologiyalar to‘rt asosiy tipga
bo‘linadi:
Sensor analogli-rezistiv texnologiya
Unda o‘lchash tizimi analoglidir. Biroq olingan axborot raqamli ko‘rinishda
qayta ishlanadi. Interfaol doskaning analogli-rezistiv echimi gorizontal va
vertikal bo‘yicha ming nuqta bilan o‘lchanadi. Analogli-rezistiv doska
eskirishga chidamli mat yuzali poliefik plastik bilan qoplangan va nur
Interwrite Learning va Smart Technologies interfaol sinf doskalarining
qiyosiy xarakteristikalar jadvali
Ishlab chiqaruvchi (mamlakat) Interwrite Learning
( AQSH ) Smart
Technologies
(Kanada)
Tipi Raqamli Analogli
Texnologiya Elektromagnetik Sensor
(rezistiv)
Material Metall Plastik
YUzasi Matli Glyansli
(silliq)
Ish sohasi maksimal o‘lchamlari
(tomonlar nisbati 4:3) sm 172x132 156x117
Interfeys RS 232, USB,
bluetooth USB,
radiokanal
Tashqi/ichki echim 4000/1000 300/60
Operatsion tizimni quvvatlash Windows 98, NT,
2000
ME, XR, MAS OS, Linux Windows 95, 98, NT,
2000, ME, XR, MAS
OS
Ixtisoshlashtirilgan dasturiy Interwrite Software Smart Board
54

ta’minot Software
Kompyuter bilan doskani
boshqarish imkoniyati Ha Ha
Masofadan ishlash imkoniyati Ha Ha
Sozlanadigan foydalanuvchi
interfeysi
Tugmalar Ha/ ha Ha/yo‘q
Marker doskalar uchun standart
quruq artiladigan markerlar bilan
yozish imkoniyati Ha Tavsiya
qilinmaydi
YUzasi qisman buzilganda
doskaning ish qobiliyatini saqlab
qolishi Ha Yo‘q
Og‘irligi, kg 16,3 13,6
Etkazib beriladigan komplekt
Marker diametri, mm 11 Ma’lumot yo‘q
Qo‘shimcha markerlar qiymati 1 Ma’lumot yo‘q
Plashnetning mavjudligi (alohida
etkazib beriladi) Istalgani to‘gri keladi Yo‘q
Simsiz planshetning mavjudligi
(alohida etkazib beriladi) Interwrite PAD 400 Ha
Interaktiv panelning mavjudligi
(alohida etkazib beriladi) Interwrite Panel (17*) Simpodium
Ovozlashtirishtizimining mavjudligi
(alohida etkazib beriladi) Interwrite PRS va
Interwrite PRS RF Sentero
tarqalishi keng burchagiga ega bo‘lgan ko‘p qatlamli “pirogdan” iborat. YUzasi
anchagina yumshoq bo‘lib. Bosganda biroz egilishi uchun shunday ishlangan.
Sensor analogli-sensitiv doska bilan ishlash uchun maxsus markerlarga ega
bo‘lish shart emas, garchi komplektda butafor rangli markerlar va lastik etkazib
berilsa-da, barmoq yoki ko‘rsatkich (ukazka) dan foydalanish mumkin.
Elektrmagnit texnologiya
Elektrmagnit texnologiyadan foydalanilganda doska qattiq yuzaga ega.
Qatlamli struktura ichida vertikal va gorizontal koordinata o‘tkazgichlaridan
iborat qalin regulyar panjaralar o‘rnatilgan. Uchida induktivlik katushkasi
bo‘lgan elektron pero (marker), faol va passiv bo‘lishi mumkin, koordinata
o‘tkazgichlardan raqamlari pero uchining joylashish o‘rnini belgilaydigan
elektrmagnit signallarni topadi. Elektrmagnit doskalar, odatda, foydalanuvchi
harakatlariga analogli-rezistiv doskalarga qaraganda tezroq javob qiladi.
Lazer texnologiyasi
Tizim ikkita infraqizil lazer burchak o‘lchagichdan iborat bo‘lib, ular,
odatda, doskaning yuqori burchaklarida joylashtiriladi. Burchak o‘lchagich
ishlashi anchagina sodda: doimiy burchak tezlikda aylanadigan oyna IQ nurni
55

shunday yo‘naltiradiki, u radar antennasi misoli doskaning butun yuzasini bir
nuqtadan turib skanerlaydi. Lazer interfaol doskada barmoq yoki oddiy marker
bilan ishlab bo‘lmaydi - pozitsiyalashdagi xatolarni kamaytirish uchun doska
yuzasiga perpendikulyar holatda tutish maqsadga muvofiq bo‘lgan maxsus
marker kerak.
Ultratovush/infraqizil texnologiya
eBeam nomi bilan patentlangan tizim yorug‘lik va tovush to‘lqinlarini
tarqalishidagi farqlardan foydalanadi. Elektron marker bir paytning o‘zida ham
infraqizil nur, ham ultratovush taratadi. Doska burchaklarida joylashtirilgan IQ-
datchik va ultratovush mikrofonlar signallarni qabul qiladi, shundan keyin
o‘rnatilgan elektron tizim uoarning kelib tushish vaqtidagi tafovutga qarab,
marker koordinatalarini hisoblaydi. Elektron marker, xuddi elektron lastik
(o‘chirg‘ich) kabi batareyadan ishlaydi. Ultatovush/infraqizil texnologiyaning
asosiy kamchiligi elektrmagnit va lazer texnologiyalaridagi kabi maxsus
elektron markerdan foydalanishning talab qilinishidadir.
StarBoard interaktiv doska – bu kompyuterdagi tasvirlarni proektor orqali
namoyish etadigan sensorli ekrandir. Maxsus dasturiy ta’minot matn, rasm,
video va audio ma’lumotlar va ob’ektlar, hamda Internet-resurslar bilan ishlash
va ular ustiga yozuv va izohlar tushirish imkonini beradi.
Interaktiv doska nafaqat taqdimot ko‘rinishidagi ma’lumotlarni, balki
barcha turdagi ma’lumotlarni berish bilan birga odatiy matn yozish (konspekt
qilish)ni bartaraf etib, vaqtdan unumli foydalanish imkoniyatini beradi.
Tinglovchilar dars yakunida dars jarayonida keltirilgan barcha ma’lumotlar va
yozuvlarni fayl ko‘rinishida yozib olish va undan keyinchalik ham foydalanish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Interaktiv doskalar ma’lumot olish samaradorligini
oshiradi.
Interaktiv doskani keng tadbiq etish borasida hal etilishi zarur bo‘lgan
muammolardan biri professor-o‘qituvchilarni bu qurilma bilan samarali
ishlashga o‘rgatishdir. O‘quv materiallarining elektron variantlarini tayyorlash
uchun professor-o‘qituvchilardan axborot fazolarini loyihalash tajribasiga ega
bo‘lish va axborotlarni samarali strukturalarini yaratishda interfeyslardan
foydalana bilish tajribasiga ega bo‘lish talab qilinadi.
Quyida foydalanuvchi uchun boshlang‘ich amallarni bajarish usullari
keltirilgan. Keltirilgan amallarni o‘qish bilan birga bajarish tavsiya etiladi.
Tayyorlash
StarBoard ulanishini tekshiriladi (zarur
holatda kalibrovka amalga oshiriladi)
56

Ishga tushirish
Ishga tushirilgan holatda qo‘yida ekran
namoyon bo‘ladi. Interaktiv doska
bo‘limi tanlanadi.
YOzish
Buning uchun Uskunalar panelidan,
[Pero] ni tanlang.
O‘chirish
O‘chirish uchun Uskunalar panelidagi
[Lastik] dan foydalaniladi.
Pero rangini o‘zgartirish
[StarBoard] tugmasi bosiladi,
[Instrument ы ]> [Palitra] tanlanganda
quyidagi oynacha chiqadi va bundan
ixtiyoriy rang tanlanadi.
57

CHiziq qalinligini o‘zgartirish
StarBoard] > [Instrument ы ] > [Tol щ ina
linii].
Saqlash / CHiqish
Dasturdan chiqish uchun [StarBoard] >
[V ы xod] ni bosiladi. Quyidagi
ko‘rinishdagi muloqot oynasi chiqadi.
Nom beriladi va [Soxranit] tugmasi
bosiladi.
Saqlangan ma’lumotni ochish
Boshlang‘ich muloqot oynasidan
Soxranenn ы e dann ы e tanlanadi.
Saqlangan fayl oldida joylashgan
tugmasi bosiladi va [Otkr ы t] tugmasi
bosiladi.
Salomlashish oynasi
StarBoard Software ishga tushirilganda quyidagi ekran namoyon bo‘ladi.
Bu ekran ish rejimini tanlash imkonini beradi. Misol uchun interaktiv
doskadan foydalanish uchun [Interaktivnaya doska] tanlanadi.
Uskunalar paneli
58

StarBoard Software Uskunalar Paneli rejimi ishga tushirilganda quyidagi
ekran hosil bo‘ladi.
Uskunalar Paneli yordamida barcha amallar bajariladi.
CHizish / O‘chirish
 [Pero] chiziq chizishda foydalaniladi.
 O‘chirish uchun Uskunalar panelidagi [Lastik] dan foydalaniladi.
 Ekranni to‘liq tozalash uchun [Ochistit] tugmasidan foydalaniladi.
 Pero rangini o‘zgartirish uchun [Palitra] tanlanadi.
 CHiziq qalinligini o‘zgartirish uchun tugmasidan foydalaniladi.
Siljitish
Sahifani siljitish uchun [Prokrutka] tugmasini bosgan holatda
tepaga/pastga o‘tkaziladi.
[Navigatsiya] tugmasi ham o‘tkazish uchun ishlatiladi. Uni bosgan
holatda quyidagi muloqot oynasi chiqadi:
59

Sahifa qo‘shish
YAngi sahifa qo‘shish uchun tugmasi bosiladi.
SHuningdek, [SHablon...] tugmasi yordamida ham yangi sahifa
yaratish mumkin. Ixtiyoriy shablon tanlab sahifa yaratish mumkin.
Sahifaga o‘tish
Bir nechta sahifadan iborat hujjatda sahifalararo oldinga va orqaga o‘tish
mumkin: orqaga – [Nazad] , oldinga – [Vpered] .
SHuningdek, sahifalar ro‘yxati orqali ham o‘tish mumkin: [Spisok Stranits]
.
Saqlash / Ma’lumotlarni chop etish
Yangi ma’lumotni saqlash dasturdan chiqish vaqtida amalga oshiriladi.
Ayni vaqtdagi holatni saqlash uchun Uskunalar panelidagi [Soxranit]
tugmasi bosiladi.
[Spisok Stranits] muloqot oynasida ma’lumotni xohlagan vaqtda
saqlash mumkin.
60

Ma’lumotni saqlash uchun [Soxranit] tugmasi bosiladi.
Ma’lumotni chop etish uchun [Pechat] tugmasi bosiladi.
Ishni tugatish
Ishni tugatish uchun [V ы xod] tugmasi bosiladi.
Ma’lumotni saqlash uchun [Soxranit] tugmasi bosiladi.
Berilgan sozlamalar bilan dasturni yuklash
"Ekran privetstviya" rejimida salomlashuv ekrani ishga tushadi.
"Doska" rejimida interaktiv doska ishga tushadi.
"Panel Instrumentov" rejimida uskunalar paneli ishga tushadi.
"Znachok paneli zadach" rejimida StarBoard piktogrammasi masalalar
panelida chiqadi. Dastur ishga tushishi uchun piktogramma bosiladi.
Amalni bekor qilish / Amalni takrorlash
Amalni bekor qilish uchun [Otmenit] tugmasi bosiladi.
Bekor qilingan amalni takrorlash uchun [Otmenit] tugmasi bosiladi.
[Umnoe Pero] dan foydalanish vaqtida [Otmenit] tugmasi bosilsa
qo‘lda chizilgan rasm holiga qaytadi.
CHizish / Figura va matnni o‘chirish
Geometrik figurani chizish uchun menyusidagi
amallardan foydalaniladi.
Matn kiritish uchun [Tekst] tugmasidan foydalaniladi.
Matnli ob’ektni klaviaturadan matn terish yo‘li bilan ham yaratish mumkin.
Figura va matnni [Lastik] orqali o‘chirish mumkin emas. Ularni o‘chirish
uchun [V ы brat] yordamida belgilab [Udalit] tugmasi bosiladi.
61

XULOSA
Kompyuterlardan foydalangan holda o'qitish ta'lim jarayonining
samaradorligini oshiradi. Bularning barchasi ta'limning yangi shakllarini
qo'llash, an'anaviy shakllarning imkoniyatlarini kengaytirish, o'quv jarayoni
samaradorligini oshirish, ta'limni individuallashtirish va boshqalar. Hozirda
kunda zamonaviy ta'limda Kompyuterlar o'quvchilarning o'zi axborot
resurslarini olishga va ulardan mustaqil foydalanishiga imkon beradi.
Kompyuterlar doimiy ravishda rivojlanib bormoqda va ishlab chiquvchilar
yanada yaxshi va yaxshiroq onlayn loyihalarni yaratish imkoniyatiga ega.
O‘qituvchilarning o‘quv jarayonida web-texnologiyalardan foydalanish
malakasini oshirish maqsadida “ kompyuter lar oliy o‘quv yurtlari talabalari
mustaqilligini rivojlantirish vositasi sifatida” uslubiy qo‘llanma ishlab chiqildi
va yana yangidan-yangi o’quv uslubiy qo’llanmalar ishlab chiqilmoqda. Hozirgi
rivojlanayotgan va axborotlashgan zamonda kompyuter lar deyarli barcha sohaga
kirib bormoqda. Har birimiz kompyuter lardan foydalanamiz. kompyuter larni har
qanday yo’nalishda oqilona foydalansak bizga har tomonlama foydali bo’ladi.
Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta’limni
axborotlashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu borada, ta’limni
rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo’llari izlanmoqda, ta’limda yangi
axborot texnologiyalarini joriy etish masalasi ommalashmoqda. Hozirda barcha
ta’lim muassasalari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya
texnologiyalari bilan jihozlanmoqda. Bu esa, pedagoglarning o’z mehnat
faoliyatiga yangicha yondashuvni talab etadi. Mamlakatimizda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan vazifalardan kelib chiqib, davlat ta’lim
standartlari hayotga tadbiq qilinilayotgan bir paytda, talim muassasalaridagi
o’quv-tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish uchun o’qitishning texnik
vositalarini yangi avlodini qollash o’qitish texnologiyasini yanada tezroq
rivojlanishiga zamin bo’lib xizmat qiladi.
Ta’lim tizimining bugungi vazifasi-talaba (o’quvchi, tinglovchi)larni kun
sayin ko’payib borayotgan axborot-ta’lim muhiti sharoitida uning mazmunini
62

jadalashgan holda o’rgatishdan iboratdir. Buning uchun ta’limda o’qitishning
zamonaviy texnik vositalarini qo’llash zarur.
Ta’lim tizimida o’qitishning texnik vositalarini qo’llash muammolariga
bag’ishlangan ko’plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Hozirgi kunda ham olib
borilayotganligi haqida turli axborot vositalarida bayon qilinmoqda.
O’qitishning zamonaviy texnik vositalaridan uzluksiz ta’lim tizimida qanday
foydalanish mumkin, degan masala bugungi kunda dolzarb hisoblanadi.
63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Axmedov A.,Toyloqov N. “Informatika”. Darslik.
2. Abduqodirov A., Xaitov A., Shodiyev R. “Axborot texnologiyalari”. Darslik.
Toshkent- “O’zbekiston”-2001 y.
3. G’ulomov S.S. va boshqalar “Axborot tizimlari va texnologiyalari” Oliy
o’quv yurti talabalari uchun darslik. Toshkent-“Sharq”- 2000. 529 b.
4. Raxmonqulova S. “Internetda ishlash asoslari”. Toshkent-2001 y.
5. Sattorov A. “Informatika va axborot texnologiyalari”
6. U. Yuldashev, Sh.K.Raxmatullayeva. Microsoft WINDOWS-98: O’quv
qo’llanma.-T., 2001.-29 b.
INTERNET RESURSLARI
1. http://www.cgi.ru
2. http://www.vbnet.ru
3. http://www.ru
4. http://www.vanta.ru/script/
5. http://www.woweb.ru
6. http://www.scriptic.ru/
7. http://www.webacademy.com/
64

Informatika darslaida o’yinli texnologiyalardan foydalanish

Sotib olish