Modelsim muhiti va o'rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilish - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	71.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Modelsim muhiti va o'rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” fakulteti
“KOMPYUTER INJINIRINGI” kafedrasi
Modelsim muhiti va o'rnatilgan tizimlarni
simulyatsiya qilish
mavzusidagi
KURS ISHI

ANNOTATSIYA
Ushbu bitiruv malakaviy ishi zamonaviy raqamli tizimlarni ishlab chiqish va
tekshirishda keng qo’llaniladigan ModelSim dasturi va uning o’rnatilgan tizimlar
(embedded systems)ni simulyatsiya qilishdagi imkoniyatlariga bag’ishlangan.
Raqamli tizimlarni yaratishda, ayniqsa o’rnatilgan tizimlar sohasida, loyiha
ishlarini faqat amaliy tarzda sinovdan o’tkazish ko’p vaqt va resurs talab etadi. Shu
bois simulyatsiya texnologiyalari yordamida loyihaning ishlash jarayonini virtual
muhitda tekshirish, xatoliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish jarayonini
soddalashtirish zamonaviy muhandislikda muhim o’rin egallaydi. ModelSim
dasturi ana shunday kuchli simulyatsiya vositalaridan biri bo’lib, u raqamli
tizimlarni VHDL, Verilog yoki SystemVerilog dasturlash tillarida modellashtirish
va tekshirish imkonini beradi.
Ishning birinchi bobida ModelSim dasturining yaratilish tarixi,
rivojlanish bosqichlari , uning arxitekturasi va ishlash prinsiplari batafsil
yoritiladi. Shuningdek, ModelSim muhitining asosiy komponentlari — ishchi
interfeys, kompilyator, simulyator, terminal va signal kuzatuvchi oynalari haqida
ma’lumot beriladi. Dasturiy muhitning afzalliklari, keng imkoniyatlari va
qo’llanilish sohalari, jumladan, raqamli sxemalarni loyihalash, tekshirish va
optimallashtirishdagi roli chuqur tahlil qilinadi. ModelSimning qulayligi shundaki,
u real apparat vositalarini ishlatmasdan turib, loyihani to’liq sinovdan o’tkazish
imkonini beradi, bu esa vaqt va mablag’ni tejaydi.
Ikkinchi bobda o’rnatilgan tizimlarni ModelSim yordamida simulyatsiya
qilish masalalari ko’rib chiqiladi. Avvalo, o’rnatilgan tizimlarning umumiy
tuzilishi va ishlash tamoyillari tahlil qilinadi. Shundan so’ng ModelSim muhiti
orqali simulyatsiya jarayonini bosqichma-bosqich tashkil etish, kodni
kompilyatsiya qilish, sinov skenarini yaratish va natijalarni tahlil qilish usullari
tushuntiriladi. Shuningdek, simulyatsiya natijalarini grafik shaklda ko’rish, vaqt
diagrammalarini tahlil qilish, tizimdagi xatoliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish
yo’llari ko’rsatiladi.
2

Tadqiqot natijalarida ModelSim dasturining o’rnatilgan tizimlarni ishlab
chiqishda, ularning ishlash jarayonini tekshirishda va xatoliklarni oldindan
aniqlashda samaradorligi asoslab beriladi. Ushbu dasturiy vosita yordamida
murakkab tizimlarni yuqori aniqlik bilan modellashtirish va sinovdan o’tkazish
mumkinligi ko’rsatib o’tiladi. Ishning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, u
ModelSim dasturidan foydalanib o’rnatilgan tizimlarni samarali simulyatsiya qilish
bo’yicha nazariy va amaliy bilimlarni birlashtiradi hamda muhandislik amaliyotida
qo’llashga yo’naltirilgan. Ushbu ish simulyatsiya texnologiyalari, raqamli tizimlar
loyihalash va testlash sohasida faoliyat yurituvchi mutaxassislar uchun foydali
qo’llanma bo’la oladi.
ANNOTATION
This graduation thesis focuses on ModelSim software and its role in
simulating and verifying embedded systems , which play a crucial role in the
development of modern digital technologies. In the process of designing digital
and embedded systems, testing only through physical implementation can be time-
consuming and costly. Therefore, simulation technologies have become an
essential tool that allows engineers to test, debug, and optimize projects in a virtual
environment before implementing them on real hardware. ModelSim is one of the
most widely used professional simulation tools, supporting hardware description
languages such as VHDL, Verilog, and SystemVerilog.
The first chapter of this work examines the history of ModelSim, its
development stages , architecture, and operating principles. It provides detailed
information about the main components of the ModelSim environment, including
the compiler, simulator, waveform viewer, and debugging tools. The advantages,
capabilities, and application areas of ModelSim — particularly in digital design,
testing, and optimization — are analyzed. One of its main strengths is the ability to
perform comprehensive testing and simulation without the need for physical
devices, saving both time and cost during the design cycle.
The second chapter focuses on simulation of embedded systems using
ModelSim . It starts with the general structure and operating principles of
3

embedded systems, followed by step-by-step explanations of the simulation
process within the ModelSim environment: compiling source code, creating test
benches, running simulations, and analyzing results. Visualization of time
diagrams, detection of functional and timing errors, and methods for error
correction are also covered in detail.
The research findings demonstrate the efficiency of using ModelSim for
verifying embedded systems, identifying design errors in advance, and improving
system reliability. The practical significance of this work lies in providing both
theoretical foundations and practical guidelines for using ModelSim to simulate
complex systems with high accuracy. This thesis can serve as a valuable resource
for engineers and specialists in digital design, simulation technologies, and
hardware verification.
АННОТАЦИЯ
Данная выпускная квалификационная работа посвящена изучению
программного обеспечения ModelSim и его применению для симуляции и
проверки встроенных систем , которые являются важнейшей частью
современных цифровых технологий. В процессе проектирования цифровых
устройств физическое тестирование может занимать много времени и
требовать значительных ресурсов. Поэтому симуляционные технологии
стали неотъемлемым инструментом инженеров, позволяя отлаживать и
оптимизировать проект в виртуальной среде до его реализации на
аппаратном уровне. ModelSim является одним из наиболее популярных
профессиональных инструментов симуляции и поддерживает языки
описания аппаратуры VHDL, Verilog и SystemVerilog.
В первой главе работы рассмотрены история создания и этапы
развития ModelSim , его архитектура и принципы работы. Подробно
описаны основные компоненты программной среды — компилятор,
симулятор, средства просмотра сигналов и интерфейс отладки. Также
анализируются преимущества, функциональные возможности и области
применения ModelSim в проектировании, тестировании и оптимизации
4

цифровых систем. Одним из главных преимуществ программы является
возможность проводить полное тестирование без использования реального
оборудования, что значительно экономит время и финансовые ресурсы.
Во второй главе подробно рассматривается процесс симуляции
встроенных систем с использованием ModelSim . Описывается общая
структура встроенных систем, этапы настройки симуляционной среды,
компиляция кода, создание тестовых стендов, запуск симуляции и анализ
результатов. Особое внимание уделяется визуализации временных диаграмм,
выявлению функциональных ошибок и способам их устранения.
Результаты исследования показывают эффективность использования
ModelSim для проверки и отладки встроенных систем, раннего обнаружения
ошибок проектирования и повышения надежности систем. Научно-
практическая значимость работы заключается в комплексном подходе к
теоретическим и практическим аспектам применения ModelSim. Работа
может быть полезна студентам, инженерам и специалистам, занимающимся
разработкой и тестированием цифровых устройств, а также внедрением
современных симуляционных технологий.
5

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................ 7
I BOB. MODELSIM MUHITI VA UNING ISH PRINSIPLARI ................ 11
1.1. ModelSim dasturining yaratilish tarixi va rivojlanish bosqichlari ......... 11
1.2. ModelSim dasturining arxitekturasi va asosiy funksional imkoniyatlari
................................................................................................................................. 14
1.3. ModelSim dasturining afzalliklari, imkoniyatlari va qo’llanilish sohalari
................................................................................................................................. 16
II BOB. O’RNATILGAN TIZIMLARNI SIMULYATSIYA QILISH
TEXNOLOGIYALARI ........................................................................................... 19
2.1. O’rnatilgan tizimlarning umumiy tuzilishi va ishlash tamoyillari ......... 19
2.3. Simulyatsiya natijalarini tahlil qilish va xatoliklarni aniqlash usullari . . 25
XULOSA ....................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ .................................. 37
6

KIRISH
So’nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va o’rnatilgan
tizimlar sohasida sezilarli yutuqlar kuzatilmoqda. O’rnatilgan tizimlar kundalik
hayotimizda turli xil vazifalarni bajaruvchi qurilmalar sifatida keng qo’llaniladi.
Bu tizimlar mikroprotsessor yoki mikrokontroller asosida ishlaydi va ular ma’lum
bir vazifani bajarish uchun mo’ljallangan. Odatda, ular real vaqt rejimida ishlaydi
va turli sensorlar, aktuatorlar va boshqa qurilmalar bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Shu
sababli, ularning samarali ishlashini oldindan baholash va xatoliklarni aniqlash
uchun simulyatsiya jarayonlari zarurdir.
IoT yoki Internet of Things (Narsalarning Interneti) kontseptsiyasi o’rnatilgan
tizimlarning yanada rivojlangan shakli hisoblanadi. IoT tizimlari internet orqali
bir-biri bilan bog’lanadi, ma’lumot almashadi va masofadan boshqariladigan
tizimlarni yaratadi. IoT qurilmalari sensorlar, aktuatorlar, mikrokontrollerlar va
kommunikatsion modullardan iborat bo’lib, ular real dunyo ma’lumotlarini yig’adi,
qayta ishlaydi va foydalanuvchi yoki boshqa tizimlarga foydali javoblar beradi.
Masalan, aqlli uy tizimlarida isitish, yorug’lik va xavfsizlik tizimlarini masofadan
boshqarish, sanoatda esa ishlab chiqarish liniyalarini avtomatlashtirish imkoniyati
mavjud.
Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundaki, IoT tizimlari va o’rnatilgan
tizimlarning murakkab ishlashini oldindan tahlil qilish, xatoliklarni aniqlash va
samaradorlikni oshirish uchun ModelSim kabi simulyatsiya muhitlaridan
foydalanish imkonini beradi. Simulyatsiya jarayoni tizimning virtual muhitda
qanday ishlashini kuzatish, signal uzatish vaqtlari, kirish-chiqish holatlari va
modul integratsiyasini tekshirish imkonini beradi. Shu tariqa, tizim real qurilmaga
o’tkazilishidan oldin mukammal holatga keltiriladi.
ModelSim muhiti foydalanuvchiga IoT va o’rnatilgan tizimlarning barcha
komponentlarini birgalikda sinash imkoniyatini beradi. Bu muhiti orqali
foydalanuvchi sensorlar tomonidan uzatilgan signallarni, aktuatorlar javoblarini,
mikrokontroller ishlashini va kommunikatsion modul signallarini tahlil qilishi
7

mumkin. Shuningdek, ModelSim testbench va skriptlar orqali avtomatlashtirilgan
sinovlarni qo’llash imkonini beradi, bu esa murakkab tizimlarda vaqtni sezilarli
darajada tejashga yordam beradi.
IoT tizimlari ko’pincha real vaqt rejimida ishlashi kerak bo’lgan murakkab
tizimlardir. Shu sababli, ularning har bir moduli va komponenti o’zaro
sinxronizatsiyada ishlashi muhimdir. ModelSim muhiti foydalanuvchiga signal
kechikishlari, xatoliklar va noto’g’ri javoblarni aniqlash, tizimning vaqt bo’yicha
javob tezligini kuzatish imkonini beradi. Bu esa o’rnatilgan tizimlarning
ishonchliligini oshirish va samaradorligini yaxshilashda katta ahamiyatga ega.
Ushbu kurs ishining maqsadi — ModelSim dasturi yordamida o’rnatilgan
tizimlar va IoT qurilmalarini simulyatsiya qilish jarayonini batafsil o’rganish,
uning amaliy qo’llanilishi va samaradorligini tahlil qilishdir. Shu maqsadda ish
quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: ModelSim muhiti va uning imkoniyatlarini
o’rganish; o’rnatilgan tizimlar va IoT qurilmalarini simulyatsiya qilish jarayonini
tahlil qilish; simulyatsiya natijalarini tahlil qilish va xatoliklarni aniqlash usullarini
ko’rib chiqish; IoT tizimlarida ModelSimning amaliy qo’llanilishini misollar orqali
namoyish etish.
ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlar va IoT qurilmalarining
simulyatsiyasi, avvalo, modul yaratish va testbench tashkil etishdan boshlanadi.
Har bir sensor, aktuator va mikrokontroller modul sifatida ifodalanadi. Sensorlar
real dunyo parametrlarini modellashtiradi, aktuatorlar esa kirish signallariga javob
beradi. Shu tarzda tizimning barcha komponentlari birgalikda simulyatsiya qilinadi
va foydalanuvchi barcha signallarni vizual tarzda kuzatishi mumkin.
ModelSim muhiti shuningdek, foydalanuvchiga debugging vositalarini taklif
qiladi. Breakpointlar va step-by-step debugging yordamida foydalanuvchi
simulyatsiyani ma’lum nuqtada to’xtatib, har bir signalning qiymatini va modul
ishlashini tekshirishi mumkin. Bu xatoliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish
jarayonini sezilarli darajada osonlashtiradi. Shu bilan birga, foydalanuvchi test
skriptlari yordamida tizimning turli sharoitlarda ishlashini avtomatik ravishda
sinash imkoniga ega bo’ladi.
8

IoT tizimlarida ko’p modulali integratsiya talab qilinadi. Bir tizimda bir
nechta sensorlar, aktuatorlar va tarmoq interfeysi mavjud bo’lishi mumkin.
ModelSim bunday murakkab tizimlarni birlashtirib, ularning o’zaro ishlashini
sinovdan o’tkazadi. Shu orqali modulalar orasidagi moslik, signal uzatish va
kechikishlarni aniqlash, tizimning butun ishlashini baholash mumkin.
Shuningdek, ModelSim foydalanuvchiga simulyatsiya natijalarini tahlil qilish
va statistik ma’lumotlar olish imkoniyatini beradi. Tizimning o’rtacha javob vaqti,
maksimal va minimal kechikishlar, signal chastotasi va ishlash samaradorligi
aniqlanishi mumkin. Bu ma’lumotlar orqali dizayner tizimni optimallashtirish va
real qurilmaga tayyorlash jarayonini tezlashtiradi.
IoT tizimlarida xavfsizlik va ishonchlilik muhim ahamiyatga ega. ModelSim
yordamida foydalanuvchi tizimning barcha komponentlarini xavfsizlik jihatidan
tekshirishi mumkin. Masalan, noto’g’ri kirish signali, vaqt sinxronizatsiyasi
buzilishi yoki paket yo’qotilishi kabi holatlar oldindan aniqlanadi va tizim
optimallashtiriladi. Shu orqali IoT qurilmalari xavfsiz va ishonchli ishlashga
tayyorlanadi.
Shuningdek, ModelSim yordamida foydalanuvchi energiya sarfini va
tizimning samaradorligini ham tahlil qilishi mumkin. Bu ayniqsa batareyadan
ishlaydigan IoT qurilmalarida muhimdir. Simulyatsiya natijalari asosida
foydalanuvchi energiya tejash strategiyalarini ishlab chiqishi va tizimning
samaradorligini oshirishi mumkin.
Kurs ishining ob’ekti — o’rnatilgan tizimlar va IoT qurilmalari; sub’ekti esa
ModelSim dasturi yordamida ularning simulyatsiya jarayoni hisoblanadi. Shu
tarzda, ushbu ish o’quvchiga ModelSimning o’rnatilgan tizimlar va IoT tizimlarida
simulyatsiya qilishdagi rolini, uning imkoniyatlarini va samarali qo’llanilishini
tushunishga yordam beradi.
Kirish qismida shuningdek, o’rnatilgan tizimlar va IoT tizimlarining kundalik
hayotdagi, sanoatdagi, qishloq xo’jaligi va tibbiyot sohalaridagi ahamiyati
ta’kidlandi. IoT texnologiyalari yordamida tizimlar masofadan boshqarish, real
vaqt monitoring va avtomatik qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Shu bilan
9

birga, murakkab tizimlarni loyihalash va sinash jarayonida ModelSim kabi
simulyatsiya muhitlari ajralmas vosita sifatida namoyon bo’ladi.
Shu tarzda, ushbu kurs ishining kirish qismi ModelSim muhiti, o’rnatilgan
tizimlar va IoT qurilmalari haqidagi umumiy tushunchalarni, ularning ahamiyati va
amaliy qo’llanilishini batafsil bayon qilib, o’quvchiga mavzuning dolzarbligini
tushuntiradi.
10

I BOB. MODELSIM MUHITI VA UNING ISH PRINSIPLARI
1.1. ModelSim dasturining yaratilish tarixi va rivojlanish bosqichlari
ModelSim dasturi – bu raqamli tizimlar, o’rnatilgan platformalar va apparat
vositalarining ishlashini dasturiy tarzda modellashtirish hamda sinovdan o’tkazish
uchun yaratilgan kuchli simulyatsiya muhiti hisoblanadi. Dastur ilk bor 1990-
yillarda Model Technology Incorporated kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan
bo’lib, u o’sha davrda VHDL tili asosida yaratilgan sxemalarni tahlil qilish va
tekshirish imkonini beruvchi dastlabki universal simulyatorlardan biri edi.
Keyinchalik, bu dastur Mentor Graphics kompaniyasi tomonidan sotib olinib,
takomillashtirildi va zamonaviy ko’rinishiga ega bo’ldi. Hozirda esa u Siemens
EDA (Electronic Design Automation) kompaniyasi tarkibida rivojlantirilmoqda.
ModelSim o’zining kuchli simulyatsiya dvigateli, moslashuvchan interfeysi va
keng qamrovli apparat tavsiflash tillarini qo’llab-quvvatlashi bilan ajralib turadi.
Dastur ishlab chiqilgan paytdan boshlab asosiy maqsad — apparat
darajasidagi tizimlarni jismoniy qurilmani yaratmasdan turib, dasturiy muhitda
sinovdan o’tkazish imkoniyatini berish edi. Shu orqali muhandislar va dasturchilar
elektron sxemalarni tahlil qilish, signal o’zgarishlarini kuzatish va xatoliklarni
aniqlash imkoniga ega bo’ldilar.
ModelSim dasturining rivojlanish bosqichlarini bir necha muhim davrlarga
bo’lish mumkin:
Birinchi bosqich (1991–1998-yillar) – dastlabki versiyalar faqat VHDL tilini
qo’llab-quvvatlagan, asosan ilmiy tadqiqot institutlari va universitetlar uchun
mo’ljallangan edi
Ikkinchi bosqich (1998–2005-yillar) – Verilog va keyinchalik SystemVerilog
tillarining qo’llab-quvvatlanishi, grafik interfeysning joriy etilishi bilan dastur
sanoat muhitida keng qo’llanila boshladi.
Uchinchi bosqich (2006–2018-yillar) – FPGA va ASIC texnologiyalari uchun
integratsiya imkoniyatlari kengaydi, ModelSim SE, PE va DE versiyalari ishlab
chiqildi.
11

To’rtinchi bosqich (2019-yildan hozirgacha) – Siemens EDA tomonidan
dastur to’liq modernizatsiya qilinib, raqamli tizimlarni sun’iy intellekt yordamida
tahlil qilish, avtomatik xatolik aniqlash va optimallashtirish modullari qo’shildi.
ModelSim dasturining keng qo’llanilish sababi — uning ko’p tilli (VHDL,
Verilog, SystemC) muhitda ishlay olishi, murakkab modellarni tez va aniqlik bilan
sinovdan o’tkazish imkoniyatidir. Dastur foydalanuvchiga signal o’zgarishlarini
vaqt diagrammalari ko’rinishida kuzatish, natijalarni eksport qilish, testbench
yaratish va turli xil konfiguratsiyalarni sozlash imkonini beradi.
Bugungi kunda ModelSim quyidagi sohalarda keng foydalaniladi:
Raqamli elektronika – FPGA, CPLD va ASIC loyihalarini ishlab
chiqishda;
O’rnatilgan tizimlar – mikroprotsessor asosidagi platformalarni sinovdan
o’tkazishda;
Ta’lim va ilmiy tadqiqotlar – raqamli tizimlar fanini o’qitishda amaliy
laboratoriya muhiti sifatida;
IoT (Internet of Things) qurilmalari arxitekturasini sinovdan o’tkazish va
integratsiya qilishda.
ModelSimning tarixiy rivojlanishi shuni ko’rsatadiki, dastur nafaqat oddiy
simulyatsiya vositasi, balki to’liq muhandislik tizimi sifatida shakllangan. U
elektronika, avtomatika, robototexnika va IoT sohalarida ishlovchi mutaxassislar
uchun ajralmas dasturiy vosita bo’lib qolmoqda.
Xulosa qilib aytganda, ModelSimning paydo bo’lishi raqamli tizimlar ishlab
chiqish jarayonida inqilobiy o’zgarish yasadi. U yordamida real apparat
vositalarini yaratishdan oldin tizimning ishlash logikasini tahlil qilish, xatoliklarni
aniqlash va optimallashtirish imkoniyati yaratilgan bo’lib, bu zamonaviy
o’rnatilgan tizimlarni ishlab chiqishda eng muhim qadam hisoblanadi.
ModelSim dasturining muvaffaqiyatli rivojlanishida uning o’ziga xos
arxitekturasi va moslashuvchan tuzilishi muhim rol o’ynaydi. Dastur
foydalanuvchiga apparat tavsiflash tillarida yozilgan kodlarni bosqichma-bosqich
tahlil qilish, kompyuter xotirasida ularning ishlash jarayonini modellashtirish
12

hamda natijalarni real vaqt rejimida kuzatish imkonini beradi. Bu esa raqamli
tizimlarni ishlab chiqish jarayonida xatoliklarni erta aniqlash va ularni bartaraf
etish imkonini yaratadi.
ModelSim dasturining asosiy afzalliklaridan biri – bu uning kuchli
simulyatsiya dvigateli (simulation engine) bo’lib, u juda katta hajmdagi
ma’lumotlarni tezkor qayta ishlay oladi. Shuningdek, u turli xil apparat
arxitekturalariga mos keladigan darajada optimallashtirilgan. Shu tufayli
ModelSim kichik o’rnatilgan tizimlardan tortib, murakkab sanoat darajasidagi
FPGA yoki ASIC loyihalarini ham muvaffaqiyatli modellashtira oladi.
ModelSimning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri – bu interaktiv vizual
interfeys bo’lib, unda foydalanuvchi raqamli signallarni grafik ko’rinishda tahlil
qilishi, vaqt diagrammalarini o’rganishi va signal o’zgarishlari o’rtasidagi
bog’liqlikni aniqlashi mumkin. Bu imkoniyatlar tizim dizaynerlariga qurilmaning
ishlash jarayonini to’liq tushunish, har bir komponentning o’zaro ta’sirini chuqur
o’rganish va tizim samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Dasturda simulyatsiya jarayoni asosan uch bosqichda amalga oshiriladi:
1. Kompilyatsiya bosqichi – foydalanuvchi tomonidan yozilgan apparat
tavsiflash kodi (VHDL yoki Verilog) tahlil qilinadi va kompilyatsiya qilinadi.
2. Simulyatsiya bosqichi – tizimning ishlash jarayoni dasturiy tarzda qayta
tiklanadi, ya’ni virtual model qurilma sifatida ishlaydi.
3. Natijalarni tahlil qilish bosqichi – hosil bo’lgan natijalar grafik yoki log
formatida ko’rsatilib, u orqali tizimdagi xatoliklar aniqlanadi.
ModelSim dasturi foydalanuvchilarga turli xil testbench (sinov muhiti)
yaratish imkonini ham beradi. Bu testbenchlar yordamida foydalanuvchi
qurilmaning kutilgan natijalarni qay darajada to’g’ri bajarayotganini tekshira oladi.
Misol uchun, mikroprotsessorning buyruq bajarish tezligini, xotira o’zgarishlarini
yoki signal javob vaqtlarini sinovdan o’tkazish mumkin.
ModelSim dasturi nafaqat alohida ishlatiladi, balki boshqa muhandislik
vositalari bilan integratsiya qilinadi. Masalan, Xilinx Vivado, Altera Quartus, Intel
13

FPGA yoki Cadence kabi tizimlar bilan bevosita ishlay oladi. Bu esa dizayn
jarayonini yanada qulay va moslashuvchan qiladi.
Bundan tashqari, ModelSim dasturining akademik versiyasi ham mavjud
bo’lib, u ko’plab universitetlarda elektronika, raqamli tizimlar va o’rnatilgan
platformalarni o’qitish jarayonida foydalaniladi. Talabalar ushbu muhitda raqamli
sxemalarni loyihalash, sinovdan o’tkazish va ularning ishlash prinsiplari bilan
amaliy tanishish imkoniga ega bo’ladilar.
ModelSimning tarixiy ahamiyatini shundan ham ko’rish mumkin: u raqamli
elektronika sohasida dastlabki “virtual laboratoriya”lardan biri bo’lib,
muhandislarga real uskunalarsiz sinov o’tkazish imkonini bergan. Bu yondashuv
nafaqat vaqt va mablag’ni tejaydi, balki ilmiy-tadqiqot ishlarida aniq,
takrorlanadigan natijalarni olishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, ModelSim dasturi raqamli va o’rnatilgan tizimlar
sohasida inqilobiy yechimlardan biri bo’lib, uning yaratilishi elektronika
sohasidagi murakkab loyihalarni ancha soddalashtirdi. Ushbu dastur orqali nafaqat
simulyatsiya, balki dizayn tahlili, xatoliklarni diagnostika qilish va tizimlarni
optimallashtirish imkoniyati mavjud. Shu sababli ModelSim bugungi kunda
elektronika sohasidagi yetakchi dasturlardan biri sifatida o’z mavqeini saqlab
kelmoqda.
1.2. ModelSim dasturining arxitekturasi va asosiy funksional imkoniyatlari
ModelSim dasturi murakkab, ammo puxta ishlab chiqilgan arxitekturaga ega
bo’lib, u foydalanuvchilarga apparat tavsiflash tillarida yozilgan loyihalarni
modellashtirish, sinovdan o’tkazish va tahlil qilish uchun keng imkoniyatlar
yaratadi. Dastur arxitekturasi modular tuzilgan bo’lib, har bir modul alohida
vazifani bajaradi va ular o’zaro muvofiqlashtirilgan tarzda ishlaydi. Bunday
yondashuv tizimning barqaror ishlashini, resurslardan samarali foydalanishni
hamda katta hajmdagi loyihalar bilan ishlashni osonlashtiradi.
ModelSim arxitekturasi uchta asosiy qatlamdan tashkil topgan:
14

1. Foydalanuvchi interfeysi (User Interface Layer) – bu qatlam foydalanuvchi
bilan o’zaro aloqani ta’minlaydi. Unda buyruq satri interfeysi (CLI) va grafik
interfeys (GUI) mavjud. GUI yordamida foydalanuvchi dizaynni ko’rish, signal
diagrammalarini tahlil qilish va simulyatsiyani boshqarish imkoniyatiga ega
bo’ladi.
2. Simulyatsiya yadrosi (Simulation Kernel) – bu ModelSimning yuragi
hisoblanadi. Unda kodlarni bajarish, vaqtni boshqarish, signallarni yangilash va
jarayonlarni sinxronlashtirish kabi murakkab hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
3. Kompilyatsiya va tahlil tizimi (Compiler and Analyzer) – bu qism VHDL
yoki Verilog tilida yozilgan manba kodlarini o’qib, ularni oraliq bayt-kodga
aylantiradi. Shundan so’ng bu bayt-kod simulyatsiya yadrosi tomonidan bajariladi.
ModelSim dasturida bir nechta muhim funksional imkoniyatlar mavjud:
Kompilyatsiya va sinxronlashtirish tizimi – foydalanuvchi tomonidan
yozilgan modullarni tahlil qilib, ularni o’zaro bog’laydi.
Signal monitoringi (Waveform viewer) – simulyatsiya jarayonida signallar
qanday o’zgarayotganini vaqt o’qi bo’yicha grafik shaklda kuzatish imkonini
beradi.
Breakpoints va debugging vositalari – kod ichida ma’lum nuqtalarda to’xtab,
o’zgaruvchilar qiymatini tekshirish, xatolik sababini aniqlash uchun ishlatiladi.
Script va avtomatlashtirilgan boshqaruv – ModelSim foydalanuvchilarga TCL
(Tool Command Language) skriptlari orqali butun simulyatsiya jarayonini
avtomatlashtirish imkonini beradi.
Ko’p tilni qo’llab-quvvatlash – dastur VHDL, Verilog, SystemVerilog,
Mixed-language va ba’zi hollarda C interfeysini ham qo’llab-quvvatlaydi.
ModelSim arxitekturasi parallel simulyatsiya prinsipi asosida ishlaydi. Bu
shuni anglatadiki, tizimdagi bir nechta modullar bir vaqtning o’zida alohida
jarayon sifatida bajariladi. Shu orqali simulyatsiya tezligi sezilarli darajada oshadi.
Bunda ModelSim har bir signal va jarayonni vaqt o’qi bo’yicha sinxronlashtirib,
ularning o’zaro ta’sirini aniq modellashtiradi.
15

Dasturda Wave oynasi eng ko’p foydalaniladigan vositalardan biri bo’lib,
foydalanuvchi unda raqamli signallar o’zgarishini, impulslarni, kechikishlarni va
vaqt oralig’idagi hodisalarni ko’rishi mumkin. Bundan tashqari, List, Memory,
Process oynalari ham mavjud bo’lib, ular har bir signal, xotira katagi va
jarayonning aniq qiymatlarini ko’rsatib turadi.
ModelSim shuningdek, doimiy sinov muhiti (Testbench Environment)
yaratish imkonini ham beradi. Bu foydalanuvchiga real qurilma signallarini
modellashtirish, ularni kiritish/chiqarish jarayonlarini sinovdan o’tkazish hamda
har xil sharoitlarda tizim qanday ishlashini tekshirish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, ModelSim dasturining arxitekturasi yuqori darajadagi
moslashuvchanlik va aniqlikni ta’minlaydi. Uning kuchli simulyatsiya yadrosi,
foydalanuvchi uchun qulay interfeysi va kengaytirilgan diagnostika vositalari
yordamida nafaqat kichik modullar, balki katta hajmdagi o’rnatilgan tizimlar ham
samarali sinovdan o’tkazilishi mumkin. Shu sababli ModelSim bugungi kunda
elektronika sohasidagi yetakchi simulyatsiya vositalaridan biri sifatida keng
qo’llaniladi.
1.3. ModelSim dasturining afzalliklari, imkoniyatlari va qo’llanilish sohalari
ModelSim dasturi bugungi kunda raqamli tizimlarni modellashtirish,
tekshirish va xatoliklarni aniqlashda eng ko’p qo’llaniladigan vositalardan biridir.
U Mentor Graphics (hozirda Siemens EDA) kompaniyasi tomonidan ishlab
chiqilgan bo’lib, asosan VHDL, Verilog va SystemVerilog tillarida yozilgan
loyihalarni tahlil qilish, simulyatsiya qilish va testlash uchun mo’ljallangan. Dastur
o’zining yuqori aniqligi, moslashuvchanligi va qulay interfeysi bilan boshqa
o’xshash vositalardan ajralib turadi.
ModelSimning eng asosiy afzalliklaridan biri — aniq vaqtli simulyatsiya
imkoniyatidir. Ya’ni, u tizimdagi har bir signalning vaqt bo’yicha o’zgarishini
mikrosekun, nanosekun yoki hatto pikosekund aniqlikda kuzatish imkonini beradi.
16

Bu esa foydalanuvchiga qurilmaning real ish jarayonini to’liq tahlil qilish imkonini
beradi.
ModelSimning yana bir katta ustunligi — ko’p tilli muhitni qo’llab-
quvvatlash. U VHDL, Verilog va SystemVerilog tillarini bir loyihada aralashtirib
ishlatish imkoniyatini beradi. Bunday yondashuv murakkab tizimlarni bosqichma-
bosqich ishlab chiqishda juda qulaydir. Masalan, tizimning bir qismi VHDL tilida,
boshqa qismi esa Verilog tilida yozilishi mumkin. ModelSim bunday loyihalarni
avtomatik tarzda birlashtirib, yagona simulyatsiya muhiti hosil qiladi.
Dasturda murakkab testbench yaratish imkoniyati mavjud. Testbench — bu
sinov muhiti bo’lib, unda loyihadagi har bir modulga signal beriladi va chiqish
natijalari tekshiriladi. ModelSimda foydalanuvchi signal manbalarini yaratishi,
kirish ma’lumotlarini avtomatik ravishda generatsiya qilishi, chiqish natijalarini
tahlil qilishi mumkin. Bu jarayonlar yordamida foydalanuvchi apparat modelining
ishlashini real sharoitda sinovdan o’tkazadi.
ModelSim dasturining yana bir muhim afzalligi — grafik tahlil vositalaridir.
“Waveform Viewer” deb nomlanuvchi bu modul yordamida foydalanuvchi
simulyatsiya natijalarini grafik shaklda ko’rishi, vaqt o’qi bo’yicha signal
o’zgarishlarini tahlil qilishi va kechikish vaqtlarini aniqlashi mumkin. Shuningdek,
har bir signalni ranglar orqali ajratish, ularni kattalashtirish yoki vaqt oralig’ida
filtrlash imkoniyati mavjud.
ModelSim shuningdek, avtomatlashtirilgan skript tizimi (TCL scripting) bilan
jihozlangan. Bu imkoniyat foydalanuvchilarga ko’p marotaba bajariladigan
jarayonlarni avtomatiklashtirishga yordam beradi. Masalan, katta loyihalarda
simulyatsiya, kompilyatsiya, natijalarni tahlil qilish va hisobot tayyorlash kabi
bosqichlarni bitta buyruq orqali bajarish mumkin.
Dasturda xatoliklarni aniqlash va debugging tizimi ham juda rivojlangan.
ModelSim foydalanuvchiga kodni bosqichma-bosqich bajarish, har bir signalning
hozirgi qiymatini tekshirish, breakpointlar o’rnatish va o’zgaruvchilarning
qiymatini kuzatish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, murakkab raqamli tizimlarni
ishlab chiqishda juda foydali hisoblanadi.
17

ModelSim ko’p jihatdan FPGA (Field Programmable Gate Array) va ASIC
(Application Specific Integrated Circuit) ishlab chiqish jarayonlarida qo’llaniladi.
Misol uchun, Xilinx Vivado yoki Intel Quartus muhitida yozilgan dizaynlarni
ModelSim yordamida dastlabki bosqichda sinovdan o’tkazish mumkin. Shundan
so’ng loyiha tayyor bo’lgach, u to’g’ridan-to’g’ri apparatga yuklanadi.
ModelSimning afzalliklari quyidagilardan iborat:
Yuqori aniqlikdagi simulyatsiya va vaqt sinxronizatsiyasi.
Verilog, VHDL va SystemVerilog tillarini birgalikda ishlatish imkoniyati.
Kuchli grafik interfeys va signal tahlil vositalari.
Avtomatlashtirilgan testbench va skript yozish imkoniyati.
Xatoliklarni tez aniqlash va diagnostika tizimi.
FPGA va ASIC loyihalar bilan to’liq integratsiya imkoniyati.
ModelSimning qo’llanilish sohalari juda keng:
Raqamli elektron qurilmalarni ishlab chiqish va tekshirish.
Avtomatika, robototexnika va IoT (Internet of Things) tizimlarining dastlabki
modellarini sinovdan o’tkazish.
Sanoat va tibbiyot uskunalari uchun mikroprotsessor modellarini tahlil qilish.
O’quv jarayonlarida raqamli sxemalarni o’rgatish va laboratoriya ishlarini
bajarish.
Xulosa qilib aytganda, ModelSim bugungi kunda o’rnatilgan tizimlar, raqamli
qurilmalar va mikrochiplar dizaynida ajralmas vosita hisoblanadi. Uning kuchli
simulyatsiya mexanizmlari, foydalanuvchi uchun qulay interfeysi va
kengaytirilgan tahlil imkoniyatlari har qanday murakkab tizimni sinovdan
o’tkazish va optimallashtirish uchun zarur sharoit yaratadi. Shu sababli, u nafaqat
ilmiy-tadqiqot sohasida, balki ta’lim, sanoat va ishlab chiqarish muhitida ham keng
qo’llanilmoqda.
18

II BOB. O’RNATILGAN TIZIMLARNI SIMULYATSIYA QILISH
TEXNOLOGIYALARI
2.1. O’rnatilgan tizimlarning umumiy tuzilishi va ishlash tamoyillari
O’rnatilgan tizimlar (inglizcha — Embedded Systems) zamonaviy elektron
qurilmalar va sanoat avtomatikasi tizimlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Ular
ma’lum bir vazifani bajarishga mo’ljallangan maxsus kompyuter tizimlari bo’lib,
umumiy maqsadli kompyuterlardan farqli ravishda faqat belgilangan funksiyalarni
bajaradi. Masalan, maishiy texnikalarda, tibbiyot asboblarida, avtomobillarda,
smartfonlarda, IoT (Internet of Things) qurilmalarida, dronlarda, ishlab chiqarish
liniyalarida ishlatiladigan mikroprotsessorli boshqaruv tizimlari — bularning
barchasi o’rnatilgan tizimlarga kiradi.
O’rnatilgan tizimlarning eng muhim xususiyati — ularning muayyan vazifaga
yo’naltirilganligidir. Ya’ni, ular ko’p maqsadli dasturlarni emas, balki aniq bir
jarayonni boshqarish yoki ma’lum signalga javob qaytarish uchun yaratiladi.
Masalan, avtomobilning ABS tizimi faqat tormoz bosimiga qarab g’ildiraklarning
sirpanishini oldini oladi, boshqa ishlarni esa bajarmaydi.
O’rnatilgan tizimlarning umumiy tuzilmasi odatda quyidagi asosiy qismlardan
iborat:
1. Markaziy protsessor (CPU yoki MCU) – bu tizimning “miyasi” bo’lib,
barcha hisob-kitoblar va boshqaruv jarayonlari aynan shu qismda amalga
oshiriladi. Odatda bu mikroprotsessor yoki mikro-kontroller shaklida bo’ladi.
2. Xotira (Memory) – tizimda ishlov beriladigan ma’lumotlar, dasturlar va
vaqtinchalik qiymatlar shu yerda saqlanadi. U o’z navbatida ROM (doimiy xotira)
va RAM (tezkor xotira) turlariga bo’linadi.
3. Kirish/chiqish qurilmalari (I/O ports) – sensorlar, tugmalar, displeylar,
motorlar yoki boshqa tashqi qurilmalar bilan aloqa o’rnatish uchun xizmat qiladi.
4. Dasturiy ta’minot (Software) – bu qism tizimning barcha funksiyalarini
belgilaydi. Unda boshqaruv algoritmlari, signalni qayta ishlash dasturlari va aloqa
protokollari joylashadi.
19

5. Energiya manbai va interfeyslar – tizimning doimiy ishlashini
ta’minlaydigan energiya manbai (batareya yoki elektr tarmog’i), shuningdek,
boshqa qurilmalar bilan bog’lanish imkonini beruvchi interfeyslar (UART, SPI,
I2C, USB va h.k.).
O’rnatilgan tizimlarning ishlash tamoyili asosan real vaqt rejimi (Real-Time
Operation) asosida tashkil etiladi. Bu shuni anglatadiki, tizim tashqi signal yoki
hodisaga aniq vaqt oralig’ida javob qaytarishi kerak. Masalan, tibbiyot asbobida
yurak urishini o’lchaydigan sensor signali kelganda, tizim uni bir necha
millisekund ichida qayta ishlashi kerak. Kechikish bo’lsa, tizimning butun faoliyati
buzilishi mumkin.
Bunday tizimlarda real vaqt operatsion tizimlari (RTOS) muhim o’rin tutadi.
RTOS vazifalarni ustuvorlik darajasiga qarab taqsimlaydi, vaqtni boshqaradi,
resurslardan optimal foydalanishni ta’minlaydi. Misol uchun, FreeRTOS,
VxWorks, QNX va ThreadX kabi tizimlar eng mashhurlaridir.
O’rnatilgan tizimlarning yana bir o’ziga xos jihati — cheklangan resurslarda
ishlashdir. Ularning protsessor quvvati, xotira hajmi va energiya sarfi odatda juda
kichik bo’ladi. Shu sababli, dasturlar juda samarali yozilishi, har bir bayt xotira
aniq rejalashtirilgan bo’lishi kerak.
O’rnatilgan tizimlar turli me’yorlar asosida tasniflanadi:
Funktsional maqsadiga ko’ra: boshqaruvchi tizimlar, o’lchov tizimlari, aloqa
qurilmalari, tibbiyot asboblari, multimedia tizimlari va boshqalar.
Ishlab chiqilish texnologiyasiga ko’ra: mikroprotsessorli (MPU-based),
mikro-kontrollerli (MCU-based) va FPGA asosidagi tizimlar.
Ishlash muhitiga ko’ra: mustaqil (standalone), tarmoqli (networked), yoki
bulut bilan bog’langan (IoT-integratsiyalashgan) tizimlar.
Zamonaviy o’rnatilgan tizimlarda ko’plab aloqa protokollari qo’llaniladi.
Masalan, IoT qurilmalarda Wi-Fi, Bluetooth, ZigBee, LoRa va MQTT kabi
protokollar ma’lumot almashish uchun ishlatiladi. Ular yordamida o’rnatilgan
tizimlar bulutli serverlar, mobil ilovalar yoki boshqa qurilmalar bilan o’zaro
aloqada bo’ladi.
20

O’rnatilgan tizimlarning ishonchliligi — bu eng muhim omillardan biridir.
Chunki ular ko’pincha inson xavfsizligi bilan bog’liq sohalarda ishlatiladi.
Masalan, samolyot boshqaruv tizimlari, yurak stimulyatorlari yoki avtomatik
tormoz tizimlari xato ishlasa, bu katta falokatlarga olib kelishi mumkin. Shu
sababli, bunday tizimlarda katta aniqlik, barqarorlik va uzluksiz ishlash talablari
juda yuqori darajada qo’yiladi.
O’rnatilgan tizimlarni ishlab chiqish jarayonida ularning har bir bosqichi —
loyihalash, dasturlash, sinovdan o’tkazish va optimallashtirish bosqichlari — puxta
nazorat qilinadi. Aynan sinov (testlash) bosqichi eng muhimlaridan biri
hisoblanadi, chunki u tizimning real sharoitda qanday ishlashini oldindan aniqlash
imkonini beradi.
Bugungi kunda o’rnatilgan tizimlar sun’iy intellekt (AI) va mashina o’rganish
(ML) texnologiyalari bilan ham integratsiyalashmoqda. Bu esa ularning
imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Masalan, aqlli kameralar harakatni aniqlash,
yuzni tanish yoki obyektlarni ajratish imkoniyatiga ega bo’lmoqda. Shuningdek,
aqlli maishiy texnikalar foydalanuvchi odatlariga qarab ishlash algoritmini
o’zgartira oladi.
O’rnatilgan tizimlarning ishlash tamoyillaridan biri — ma’lumotlarni
to’plash, qayta ishlash va natija chiqarishdir. Bunda tizim sensorlardan ma’lumot
oladi, uni mikroprotsessor orqali qayta ishlaydi va kerakli boshqaruv signallarini
chiqish qurilmalariga uzatadi. Masalan, smart termostat xona haroratini o’lchab,
belgilangan darajadan past bo’lsa, isitish tizimini yoqadi.
Shuningdek, o’rnatilgan tizimlarda energiyani tejash mexanizmlari ham
muhim o’rin tutadi. Ko’plab tizimlar “sleep mode” yoki “low power mode”
rejimida ishlaydi, bu esa batareya quvvatini uzoq muddat saqlashga imkon beradi.
O’rnatilgan tizimlarning rivojlanishi natijasida Internet of Things (IoT)
konsepsiyasi shakllandi. IoT qurilmalari — bu o’zaro ulanadigan, ma’lumot
almashadigan va mustaqil qarorlar qabul qiladigan o’rnatilgan tizimlardir. Misol
uchun, aqlli uy tizimlari, aqlli qishloq xo’jaligi, sanoat robotlari, energiya
monitoringi tizimlari — bularning barchasi o’rnatilgan tizimlarga asoslangan.
21

Ushbu tizimlar ishlash jarayonida signal tahlili, vaqtni boshqarish, xatoliklarni
aniqlash kabi murakkab jarayonlarni bajaradi. Shu sababli, ularni loyihalash va
testlashda ModelSim kabi simulyatsiya dasturlarining ahamiyati juda katta.
ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlarning modullari dastlab virtual muhitda
sinovdan o’tkaziladi, natijalar tahlil qilinadi va real qurilma tayyor bo’lishidan
oldin barcha kamchiliklar aniqlanadi.
Xulosa qilib aytganda, o’rnatilgan tizimlar zamonaviy texnologik dunyoning
asosi hisoblanadi. Ular kichik hajm, past energiya sarfi, yuqori tezlik va
ishonchlilik kabi afzalliklarga ega. Ularning to’g’ri ishlashi uchun har bir
komponent o’zaro muvofiq ishlashi zarur, buning uchun esa ModelSim kabi
simulyatsiya muhitlari orqali sinov va tekshirish jarayonlari muhim ahamiyat kasb
etadi. Shu tariqa, o’rnatilgan tizimlarning umumiy tuzilishi, ishlash tamoyili va
testlash mexanizmlari bugungi kunda raqamli texnologiyalar rivojining eng
dolzarb yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda.
2.2. ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilish
jarayoni
ModelSim dasturi o’rnatilgan tizimlarni loyihalash va sinovdan o’tkazishda
eng qulay va samarali vositalardan biridir. Ushbu dastur yordamida ishlab
chiqilgan simulyatsiya jarayoni bir nechta bosqichlardan iborat bo’lib, har bir
bosqich tizimning to’liq ishlashini aniqlash, xatoliklarni topish va natijalarni tahlil
qilishga qaratilgan.
Simulyatsiya jarayoni avvalo dasturiy model yaratishdan boshlanadi.
O’rnatilgan tizimning har bir komponenti — mikroprotsessor, sensor, aktuator
yoki boshqaruv modulining harakati VHDL yoki Verilog kabi apparat tavsiflash
tillarida ifodalanadi. Bu bosqichda dizayner tizimning barcha kirish va chiqish
signallarini belgilaydi, vaqt oralig’ini sozlaydi va har bir modulning o’zaro
bog’liqligini aniqlaydi. Shu tariqa, ModelSim foydalanuvchiga haqiqiy qurilma
yaratmasdan turib, tizimning virtual modelini yaratish imkonini beradi.
22

Keyingi bosqich — kompilyatsiya. ModelSim dasturiga kiritilgan barcha
modullar kompilyator tomonidan tahlil qilinadi, sintaksis va semantik xatoliklar
aniqlanadi. Agar kod to’liq va xatoliklarsiz bo’lsa, u simulyatsiya yadrosi uchun
bajariladigan oraliq kodga (intermediate code) aylantiriladi. Ushbu jarayon
tizimning ishonchliligi va simulyatsiya aniqligini ta’minlaydi.
Simulyatsiya bosqichi — bu ModelSimning eng muhim jarayoni hisoblanadi.
Ushbu bosqichda tizim modullari real vaqt sharoitida ishlay boshlaydi. Har bir
signal o’z vaqtida yangilanadi, kirish signallari qabul qilinadi va chiqish signallari
hosil bo’ladi. ModelSim foydalanuvchiga bu jarayonni grafik ko’rinishda kuzatish
imkonini beradi: Waveform Viewer oynasida signallar o’zgarishi, kechikishlar va
impulslar aniq ko’rinadi. Bu esa foydalanuvchiga tizimning ishlash logikasini
chuqur tahlil qilish imkonini yaratadi.
Simulyatsiya jarayonida testbenchlar katta ahamiyatga ega. Testbench — bu
virtual sinov muhiti bo’lib, u modulga turli kirish signalini beradi va chiqish
natijalarini tekshiradi. ModelSim foydalanuvchiga testbench yaratish, unga kirish
ma’lumotlarini avtomatik generatsiya qilish va tizimning turli holatlarda qanday
ishlashini tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, testbenchlar yordamida
tizimning stress holatlarda ishlash qobiliyati, xatoliklarga chidamliligi va signal
javob tezligi aniqlanadi.
ModelSimning afzalliklaridan biri — breakpoint va debugging vositalari.
Foydalanuvchi simulyatsiya jarayonini ma’lum nuqtalarda to’xtatishi, har bir
signalning qiymatini tekshirishi va kodning bajarilish tartibini tahlil qilishi
mumkin. Bu murakkab tizimlarda xatoliklarni aniqlash va ularni bartaraf etishda
muhim vosita hisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan simulyatsiya imkoniyatlari ham juda keng. ModelSim
TCL skriptlari yordamida simulyatsiya jarayonini avtomatlashtirish, bir nechta
modullarni ketma-ket tekshirish, natijalarni eksport qilish va hisobotlar tayyorlash
imkonini beradi. Bu esa loyihaning tezkor va samarali sinovdan o’tishini
ta’minlaydi.
23

Simulyatsiya jarayoni davomida foydalanuvchi ko’p tilli loyihalarni ham
sinovdan o’tkazishi mumkin. Masalan, tizimning bir qismi VHDL tilida, boshqa
qismi Verilog tilida yozilgan bo’lishi mumkin. ModelSim bularni birlashtirib,
yagona sinov muhiti yaratadi va tizimning barcha komponentlari bir vaqtning
o’zida ishlaydi.
Shuningdek, ModelSim foydalanuvchiga statistik va vaqt tahlili imkonini ham
beradi. Masalan, tizimning javob vaqtini, signal kechikishini yoki o’rtacha ishlash
tezligini o’lchash mumkin. Bu ma’lumotlar real qurilma ishlab chiqarishdan oldin
tizimning samaradorligini baholashga yordam beradi.
ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilishning yana bir
muhim jihati — murakkab tizimlarni bosqichma-bosqich tekshirish. Masalan,
dastlab mikroprotsessor modulini testlash, keyin sensorlar va aktuatorlar bilan
bog’lash, oxirida esa butun tizimni integratsiyalash orqali umumiy ishlashini
sinovdan o’tkazish mumkin. Shu tarzda, har bir modulning mustaqil ishlashi va
butun tizim bilan mosligi tekshiriladi.
Simulyatsiya jarayoni shuningdek xatoliklarni diagnostika qilish imkoniyatini
ham beradi. ModelSim foydalanuvchiga noto’g’ri signallar, kechikishlar, mos
kelmagan vaqt oralig’i yoki kirish-chiqish xatoliklarini aniqlash imkonini beradi.
Bu esa ishlab chiqish jarayonini tezlashtiradi va mahsulot sifatini oshiradi.
Zamonaviy o’rnatilgan tizimlarda ko’pincha IoT qurilmalari ishlatiladi, ular
bulut bilan ulanadi va katta miqdorda ma’lumot uzatadi. ModelSim yordamida IoT
tizimlarining lokal va tarmoqdagi ishlashini oldindan modellashtirish mumkin. Bu
qurilmalarni ishlab chiqish jarayonida muhandislarga tizimning optimal ishlashini
ta’minlash imkonini beradi.
Shu tariqa, ModelSim dasturi o’rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilish
jarayonini nafaqat soddalashtiradi, balki tizimning ishonchliligi, tezligi va
samaradorligini yuqori darajada ta’minlaydi. U foydalanuvchiga virtual
laboratoriya yaratish, testlarni avtomatlashtirish, xatoliklarni tez aniqlash va butun
tizimni real sharoitga yaqin muhitda sinovdan o’tkazish imkonini beradi.
24

Xulosa qilib aytganda, ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlarni
simulyatsiya qilish jarayoni zamonaviy elektronika va IoT qurilmalarini ishlab
chiqishda ajralmas vosita hisoblanadi. Bu dastur foydalanuvchilarga murakkab
tizimlarni modellashtirish, tahlil qilish va optimallashtirish imkonini berib, loyiha
sifatini oshirishda va ishlab chiqish vaqtini qisqartirishda katta yordam beradi.
2.3. Simulyatsiya natijalarini tahlil qilish va xatoliklarni aniqlash usullari
O’rnatilgan tizimlarni ModelSim muhiti yordamida simulyatsiya qilish
jarayoni nafaqat tizimning ishlashini modellashtirish, balki uning natijalarini tahlil
qilish va xatoliklarni aniqlash imkonini beradi. Simulyatsiya natijalarini to’g’ri
tahlil qilish tizimning ishonchliligi, samaradorligi va xavfsizligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega.
ModelSim dasturida simulyatsiya natijalari asosan Waveform Viewer, List va
Process oynalari orqali kuzatiladi. Waveform Viewer oynasida tizim signallarining
vaqt bo’yicha o’zgarishi grafik tarzda ko’rsatiladi. Bu foydalanuvchiga har bir
signalning qachon va qanday qiymatga o’tgani, kechikishlar va impulslarni aniq
tahlil qilish imkonini beradi. Misol uchun, mikroprotsessor kirish signaliga
qanchalik tez javob berganini yoki sensordan kelgan ma’lumotning qay darajada
to’g’ri qayta ishlanganini aniqlash mumkin.
Simulyatsiya natijalarini tahlil qilishda signallarni filtr va ranglar orqali
ajratish imkoniyati juda foydali hisoblanadi. Bu murakkab tizimlarda turli
signallarni vizual ravishda ajratib ko’rish va ular o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlash
imkonini beradi. Masalan, motor boshqaruvi, sensor kirish signali va xotira
o’zgarishini alohida ranglar bilan kuzatish mumkin.
Xatoliklarni aniqlashning eng samarali usullaridan biri — breakpointlar va
step-by-step debugging. ModelSim foydalanuvchiga simulyatsiya jarayonini
ma’lum nuqtalarda to’xtatish, signal qiymatlarini tekshirish va kodning bajarilish
tartibini tahlil qilish imkonini beradi. Shu orqali dasturchi xatolik manbasini
25

aniqlay oladi, masalan, noto’g’ri signal yuborilgan yoki kirish-chiqish vaqti
buzilgan bo’lishi mumkin.
ModelSimning yana bir muhim imkoniyati — assertion va monitoring
vositalari. Assertion — bu foydalanuvchi tomonidan belgilangan shartlarni
avtomatik tekshiruvchi kod bo’lib, tizim ishlash jarayonida bu shartlar
bajarilmagan hollarda ogohlantirish beradi. Masalan, signal qiymati belgilangan
diapazondan chiqqanda yoki kirish vaqti kechikkanida tizim ogohlantirish beradi.
Bu xatoliklarni aniqlashni sezilarli darajada osonlashtiradi.
Shuningdek, ModelSim foydalanuvchilarga statistik tahlil va vaqt o’lchovlari
imkonini beradi. Bu yordamida tizimning o’rtacha ishlash tezligi, kechikish
vaqtlari, signal o’zgarishlarining maksimal va minimal qiymatlari aniqlanadi. Bu
ma’lumotlar orqali dizayner tizimning samaradorligini baholaydi va kerak bo’lsa
optimallashtirish choralarini ko’radi.
Simulyatsiya natijalarini tahlil qilish jarayonida log fayllari ham muhim
vosita hisoblanadi. ModelSim har bir simulyatsiya jarayonida hodisalarni va signal
o’zgarishlarini log faylga yozadi. Bu fayl yordamida tizimning ishlash tarixi
saqlanadi va xatoliklar qayta tahlil qilinadi. Log fayllari ayniqsa murakkab
tizimlarda, bir nechta modullar birgalikda ishlayotgan hollarda juda foydali.
O’rnatilgan tizimlarda xatoliklar ko’pincha quyidagi manbalardan kelib
chiqadi:
Kirish signallarining noto’g’ri qiymati yoki kechikishi.
Modullar orasidagi vaqt sinxronizatsiyasidagi muammolar.
Testbenchning noto’g’ri yozilishi yoki simulyatsiya sharoitining mos
kelmasligi.
Koddagi sintaksis yoki semantik xatoliklar.
Xotira resurslarining cheklanganligi yoki noto’g’ri ishlashi.
Xatoliklarni aniqlash jarayonida foydalanuvchi interaktiv tahlil vositalaridan
foydalanadi: signalning qiymatini ko’rish, modul ichidagi registrlar va xotira
kataklarini tekshirish, kirish/chiqish qurilmalarining javobini kuzatish va kerak
bo’lsa, tizim parametrlarini o’zgartirish orqali xatoliklarni bartaraf etadi.
26

Shuningdek, ModelSim foydalanuvchiga avtomatik xatolik aniqlash va test
skriptlarini bajarish imkonini beradi. TCL skriptlari yordamida foydalanuvchi bir
nechta testlarni avtomatik bajaradi, natijalarni log fayllariga yozadi va keyinchalik
ularni tahlil qiladi. Bu katta hajmdagi tizimlarni sinovdan o’tkazishda vaqtni
sezilarli darajada tejaydi.
ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlarning murakkab integratsion
sinovlari ham amalga oshiriladi. Masalan, FPGA asosidagi tizimda
mikroprotsessor, sensorlar, aktuatorlar va tarmoq interfeyslarini birgalikda
sinovdan o’tkazish mumkin. Shu orqali butun tizimning ishlash xususiyatlari,
kechikishlar, xatoliklar va resurslardan foydalanish samaradorligi aniqlanadi.
Shu tariqa, ModelSim dasturida simulyatsiya natijalarini tahlil qilish va
xatoliklarni aniqlash jarayoni tizimning yuqori sifatli ishlashini ta’minlash,
muhandislar va dizaynerlarga tezkor va aniq qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Bu nafaqat ishlab chiqish jarayonini optimallashtiradi, balki o’rnatilgan
tizimlarning ishonchliligini oshiradi va ularni real qurilma tayyorlashdan oldin
mukammal holatga keltiradi.
Internet of Things (IoT) yoki “Narsalarning Interneti” — bu qurilmalar va
tizimlarning internet orqali bir-biri bilan ulanib, ma’lumot almashishi va avtomatik
qaror qabul qilishi imkonini beruvchi texnologiya hisoblanadi. IoT qurilmalari
oddiy sensorlar, aktuatlar, mikrokontrollerlar va boshqa elektron komponentlardan
iborat bo’lib, ular real dunyo ma’lumotlarini yig’adi, tahlil qiladi va natijada
foydalanuvchiga yoki boshqa tizimlarga foydali javoblar beradi.
IoT tizimlarining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Ulanish imkoniyati (Connectivity): IoT qurilmalari Wi-Fi, Bluetooth,
ZigBee, LoRa, 4G/5G kabi simsiz va simli protokollar orqali tarmoq bilan
bog’lanadi. Bu ulanishlar qurilmalarning o’zaro va bulut bilan ishlashini
ta’minlaydi.
2. Sensor va aktuatorlar bilan ishlash (Sensing and Actuation): IoT tizimlari
atrof-muhitdan ma’lumot yig’ish uchun turli sensorlardan foydalanadi — harorat,
namlik, harakat, yorug’lik, bosim kabi. Shuningdek, aktuatorlar yordamida tizim
27

qarorlarini amalga oshiradi — masalan, motorlarni harakatga keltirish,
ventilyatsiya tizimini yoqish yoki yorug’likni o’zgartirish.
3. Ma’lumotlarni qayta ishlash va saqlash (Data Processing and Storage): IoT
qurilmalari yig’ilgan ma’lumotlarni lokal mikrokontrollerda qayta ishlashi yoki
bulut serverlarida saqlashi mumkin. Ba’zi tizimlarda sun’iy intellekt algoritmlari
qo’llanilib, qarorlar avtomatik qabul qilinadi.
4. Avtomatlashtirish va masofadan boshqarish (Automation and Remote
Control): IoT qurilmalari foydalanuvchiga mobil ilova yoki veb interfeys orqali
masofadan boshqarish imkonini beradi. Masalan, aqlli uy tizimlarida isitish,
yorug’lik va xavfsizlik tizimlarini masofadan boshqarish mumkin.
IoT tizimlari sanoat, tibbiyot, qishloq xo’jaligi, transport, energiya
monitoringi va smart-uy tizimlarida keng qo’llaniladi. Masalan:
Sanoatda: ishlab chiqarish liniyalarini avtomatlashtirish, texnologik
jarayonlarni monitoring qilish.
Tibbiyotda: yurak urishi, qon bosimi va boshqa sog’liq ko’rsatkichlarini real
vaqt rejimida kuzatish.
Qishloq xo’jaligida: tuproq namligi, harorat va suv sarfini nazorat qilish.
Transportda: avtoulovlarning joylashuvi va ishlash holatini monitoring qilish.
Aqlli uylar: isitish, yorug’lik, xavfsizlik va energiya tejash tizimlarini
boshqarish.
IoT tizimlarining samarali ishlashi uchun ularning ishonchliligi va xavfsizligi
muhim hisoblanadi. Ular ko’pincha real vaqt rejimida ishlaydi, shuning uchun
kechikish yoki xatoliklar tizimning noto’g’ri ishlashiga olib kelishi mumkin. Shu
sababli, IoT qurilmalarini loyihalash va testlash jarayonida ModelSim kabi
simulyatsiya muhitlaridan foydalanish katta ahamiyatga ega.
IoT qurilmalarida ishlatiladigan o’rnatilgan tizimlar odatda mikrokontrollerlar
(MCU), sensorlar va kommunikatsion modullardan iborat bo’ladi. ModelSim
yordamida bu tizimlarning har bir moduli alohida va integratsion tarzda
simulyatsiya qilinadi. Shu orqali tizimning ishlash jarayoni oldindan baholanadi,
xatoliklar aniqlanadi va ishlab chiqarishdan oldin optimallashtiriladi.
28

IoT tizimlarida ma’lumotlarning to’g’ri va samarali uzatilishi muhim.
ModelSim yordamida foydalanuvchi sensorlardan kelayotgan signallarni,
mikroprotsessor tomonidan qayta ishlangan ma’lumotlarni va tarmoq orqali
uzatilayotgan paketlarni simulyatsiya qilishi mumkin. Bu esa tizimning butun
ishlash jarayonini oldindan tekshirish va optimallashtirish imkonini beradi.
IoT tizimlarini loyihalashda simulyatsiya jarayoni muhim o’rin tutadi, chunki
u tizimning virtual muhitda qanday ishlashini oldindan baholash imkonini beradi.
ModelSim dasturi IoT qurilmalarining barcha komponentlarini, jumladan,
sensorlar, aktuatorlar, mikroprotsessorlar va kommunikatsion modullarni
birgalikda sinovdan o’tkazish imkonini beradi.
Simulyatsiya jarayoni avvalo modul yaratishdan boshlanadi. Har bir IoT
tizimi komponenti VHDL yoki Verilog tillarida ifodalanadi. Masalan, harorat
sensorini modellashtirish uchun signal chiqishini vaqt bo’yicha aniqlash, sensor
xatoligi yoki kechikishini qo’shish mumkin. Aktuatorlar esa kirish signallariga
javob berish mexanizmi bilan modellashtiriladi, masalan, motorning aylanish
tezligi yoki ventilyatorning ishga tushishi.
Keyingi bosqich — testbench yaratish. Testbench IoT tizimining ishlashini
turli sharoitlarda tekshirishga imkon beradi. Misol uchun, foydalanuvchi haroratni
o’zgartirsa, tizim qanday javob beradi, signallar kechikadimi yoki noto’g’ri qiymat
yuboriladimi, bularning barchasi testbench orqali kuzatiladi. Testbench
foydalanuvchiga tizimni stress holatlarda sinab ko’rish va xatoliklarni aniqlash
imkonini beradi.
Simulyatsiyada vaqt sinxronizatsiyasi (timing analysis) muhim rol o’ynaydi.
IoT tizimlari real vaqt rejimida ishlashi kerak, shuning uchun ModelSim
foydalanuvchiga har bir signalning o’z vaqtida kelishini va mos javob berilishini
kuzatish imkonini beradi. Masalan, sensor signalining kelishi bilan aktuatorning
ishga tushishi orasidagi kechikish millisekund darajasida aniqlanishi mumkin.
ModelSimda simulyatsiya jarayonida grafik tahlil vositalaridan foydalanish
mumkin. Waveform Viewer oynasida signal o’zgarishlari ko’rsatiladi va
foydalanuvchi kirish-chiqish signallari, mikroprotsessor registrlari, tarmoq
29

paketlari va boshqa komponentlarni bir vaqtning o’zida kuzatishi mumkin. Bu IoT
tizimlarining murakkab ishlashini vizual tarzda tahlil qilishga yordam beradi.
Shuningdek, ModelSim foydalanuvchiga debugging va breakpoint
imkoniyatlarini beradi. Foydalanuvchi simulyatsiyani ma’lum nuqtada to’xtatib,
har bir signalning qiymatini, mikroprotsessorning ishlash tartibini, sensor va
aktuator javoblarini tahlil qilishi mumkin. Bu murakkab IoT tizimlarida
xatoliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish jarayonini sezilarli darajada
osonlashtiradi.
IoT tizimlarida ko’pincha ko’p qurilma integratsiyasi talab qilinadi. Masalan,
bir tizimda bir nechta sensorlar, bir nechta aktuatorlar va tarmoq interfeysi mavjud
bo’lishi mumkin. ModelSim bu modullarni birlashtirib, ularning o’zaro ishlashini,
signallar almashinuvi va kechikishlarni simulyatsiya qiladi. Shu tariqa, tizimning
real holatda ishlash samaradorligi oldindan baholanadi.
ModelSimda avtomatik testlar va skriptlar orqali IoT tizimlarini sinovdan
o’tkazish mumkin. TCL skriptlari yordamida foydalanuvchi bir nechta testlarni
ketma-ket bajaradi, signallarni kuzatadi va log fayllarga yozadi. Bu murakkab
tizimlarda vaqtni tejash va tizim ish faoliyatini mukammal nazorat qilish imkonini
beradi.
Shuningdek, ModelSim foydalanuvchiga statistik tahlil vositalarini ham
taqdim etadi. Masalan, tizimning o’rtacha javob vaqti, maksimal va minimal
kechikishlar, signal chastotasi va ishlash samaradorligi aniqlanishi mumkin. Bu
ma’lumotlar orqali dizayner tizimni optimallashtirish va real qurilmaga tayyorlash
jarayonini tezlashtiradi.
IoT tizimlarida simulyatsiya natijalari foydalanuvchiga quyidagi
imkoniyatlarni beradi:
Har bir komponentning ishlashini mustaqil tahlil qilish.
Modullar orasidagi signal uzatish va vaqt sinxronizatsiyasini tekshirish.
Kirish va chiqish signallarining to’g’ri ishlashini aniqlash.
Xatoliklar va nosozliklarni oldindan aniqlash.
Tizim samaradorligini baholash va optimallashtirish.
30

Shu tariqa, ModelSim yordamida IoT tizimlarini simulyatsiya qilish
foydalanuvchiga tizimning barcha qismlarini birgalikda testlash, murakkab signal
o’zgarishlarini tahlil qilish va xatoliklarni aniqlash imkonini beradi. Bu esa IoT
qurilmalarining ishonchliligi, tezligi va samaradorligini oshirishda katta
ahamiyatga ega.
ModelSim muhiti IoT tizimlarini loyihalash, simulyatsiya qilish va sinovdan
o’tkazishda eng samarali vositalardan biri hisoblanadi. IoT qurilmalari ko’pincha
murakkab o’rnatilgan tizimlarga asoslangan bo’lib, ularning ishlashini oldindan
baholash va xatoliklarni aniqlash muhim ahamiyatga ega.
ModelSimning IoT tizimlarida qo’llanilishi quyidagi yo’nalishlarda amalga
oshiriladi:
1. Sensor va aktuator modullarini simulyatsiya qilish: IoT tizimlarida turli
sensorlar — harorat, namlik, yorug’lik, harakat va boshqa muhit parametrlarini
o’lchashga mo’ljallangan qurilmalar mavjud. ModelSim yordamida bu sensorlar
virtual muhitda modellashtiriladi, ularning signallari vaqt bo’yicha kuzatiladi va
aktuatorlar bilan o’zaro ta’siri sinovdan o’tkaziladi. Masalan, harorat sensori
signalini o’zgartirganda ventilyatorning ishga tushishi vaqti va tezligi grafik tarzda
kuzatiladi.
2. Kommunikatsion modullarni testlash: IoT qurilmalari ma’lumot almashish
uchun Wi-Fi, Bluetooth, ZigBee yoki LoRa kabi protokollardan foydalanadi.
ModelSim yordamida bu modullar orasidagi signallar, paketlar uzatilishi va qabul
qilinishi simulyatsiya qilinadi. Shu orqali tarmoqdagi kechikishlar, paket
yo’qotilishi yoki xatoliklar aniqlanadi va tizim optimallashtiriladi.
3. Mikrokontroller va dasturiy kodni sinovdan o’tkazish: IoT tizimining
markaziy qismi mikroprotsessor yoki mikrokontroller hisoblanadi. ModelSimda
uning kodini virtual muhitda bajarish, kirish signallariga javob berishini tekshirish
va vaqt sinxronizatsiyasini kuzatish mumkin. Masalan, foydalanuvchi qurilmaga
turli parametrlarni yuborganida, mikroprotsessor ularni qanday ishlashini oldindan
baholash mumkin.
31

4. Integratsion testlar va modularoq sinovlar: IoT tizimi bir nechta moduldan
iborat bo’lganda, ModelSim yordamida barcha modullar birlashtiriladi va ularning
o’zaro ishlashini sinovdan o’tkazish mumkin. Shu orqali modulalar orasidagi
moslik, signal uzatish va kechikishlarni aniqlash, tizimning butun ishlashini
baholash mumkin.
5. Avtomatlashtirilgan testlar va skriptlar: ModelSim TCL skriptlari
yordamida IoT tizimining turli sharoitlarda ishlashini avtomatik sinash mumkin.
Masalan, har bir sensor signali ketma-ket yuborilib, tizimning javoblari log
fayllarga yoziladi. Bu katta va murakkab IoT tizimlarini sinovdan o’tkazishda
vaqtni tejash va tizim ish faoliyatini mukammal nazorat qilish imkonini beradi.
Amaliy misollar:
Aqlli uy tizimi: ModelSim yordamida xona haroratini o’lchaydigan sensor,
ventilyator va isitish tizimini modellashtirish mumkin. Harorat signali o’zgarganda
tizimning javobi simulyatsiya qilinadi, kechikishlar va noto’g’ri signal berish
holatlari aniqlanadi.
Sanoat avtomatlashtirish: Ishlab chiqarish liniyasida bir nechta sensor va
aktuatorlar mavjud bo’lganda, ModelSim yordamida barcha modullarni birgalikda
sinovdan o’tkazish mumkin. Masalan, conveyor tizimi harakatini sensor signaliga
bog’lash va motor ishini simulyatsiya qilish.
Qishloq xo’jaligi IoT tizimi: Tuproq namligi va haroratini o’lchash uchun
turli sensorlar ishlatiladi. ModelSim yordamida bu sensorlar va suv nasoslarini
modellashtirish, ularning birgalikdagi ishlashini kuzatish mumkin. Shu orqali suv
sarfi optimallashtiriladi va resurslar tejab ishlatiladi.
ModelSim yordamida IoT tizimlarini simulyatsiya qilish nafaqat xatoliklarni
aniqlash, balki tizimning ishlash samaradorligini oshirish, real qurilmaga
tayyorlashdan oldin barcha modullarni optimallashtirish imkonini beradi. Shu bilan
birga, bu muhit foydalanuvchiga tizimning barcha komponentlarini vizual tarzda
kuzatish, tahlil qilish va murakkab integratsion jarayonlarni soddalashtirish
imkonini beradi.
32

Shunday qilib, ModelSim o’rnatilgan tizimlar va IoT qurilmalari ishlab
chiqishda ajralmas vosita hisoblanadi. U tizimni virtual muhitda to’liq sinovdan
o’tkazish, xatoliklarni aniqlash, vaqt sinxronizatsiyasi va signal uzatish
muammolarini hal qilish imkonini beradi. Shu tariqa, IoT tizimlari real qurilmaga
tayyor bo’lishidan oldin mukammal holatga keltiriladi, samaradorlik va
ishonchlilik yuqori darajada ta’minlanadi.
33

XULOSA
Ushbu kurs ishida ModelSim muhiti va o’rnatilgan tizimlarda, xususan IoT
tizimlarida uning qo’llanilishi tahlil qilindi. I BOBda ModelSim muhiti, uning
asosiy funksiyalari, foydalanuvchi interfeysi va simulyatsiya imkoniyatlari batafsil
ko’rib chiqildi. ModelSim foydalanuvchiga o’rnatilgan tizimlarni virtual muhitda
yaratish, modellashtirish va tahlil qilish imkonini beradi. Har bir modulning
ishlashini mustaqil tekshirish, kirish-chiqish signallarini kuzatish, vaqt
sinxronizatsiyasini tahlil qilish, shuningdek xatoliklarni aniqlash va bartaraf etish
jarayonlari oddiy va samarali tarzda amalga oshiriladi.
II BOBda ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilish
jarayoni, testbenchlar orqali tizimlarni turli holatlarda sinovdan o’tkazish,
natijalarni tahlil qilish va xatoliklarni aniqlash usullari batafsil bayon qilindi.
Simulyatsiya jarayoni orqali foydalanuvchi tizimning samaradorligi, kechikishlar
va signal uzatishning to’g’ri ishlashini oldindan baholash imkoniga ega bo’ladi.
Xatoliklarni aniqlash, debugging vositalari va avtomatlashtirilgan test
skriptlarining qo’llanilishi ishlab chiqish jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi
va tizim sifatini oshiradi.
ModelSimning IoT tizimlaridagi qo’llanilishi ko’rsatildi. IoT tizimlari
sensorlar, aktuatorlar, mikrokontrollerlar va kommunikatsion modullardan tashkil
topgan murakkab o’rnatilgan tizimlar bo’lib, ularning ishlashini oldindan sinab
ko’rish va optimallashtirish muhim ahamiyatga ega. ModelSim yordamida IoT
tizimlarining barcha komponentlari birgalikda simulyatsiya qilinadi, signallar va
modul ishlashlari tahlil qilinadi, integratsion testlar o’tkaziladi va xatoliklar
aniqlanadi. Amaliy misollar orqali ModelSimning aqlli uy tizimlari, sanoat
avtomatlashtirish va qishloq xo’jaligi IoT tizimlarida samarali qo’llanilishi
tasvirlandi.
Shu bilan birga, ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlar va IoT
qurilmalarini virtual muhitda sinash ularni real qurilmaga tayyorlashdan oldin
ishonchliligini, samaradorligini va xavfsizligini ta’minlaydi. Bu esa ishlab chiqish
34

jarayonini optimallashtiradi, vaqt va resurslarni tejash imkonini yaratadi, tizim
sifatini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, ModelSim muhiti o’rnatilgan tizimlar va IoT
loyihalarini loyihalash, sinash va optimallashtirishda ajralmas vosita bo’lib,
zamonaviy elektronika va avtomatlashtirish sohasida samarali qo’llanilishi muhim
ekanligi tasdiqlandi. U foydalanuvchiga murakkab tizimlarni boshqarish, tahlil
qilish va xatoliklarni oldindan aniqlash imkonini beradi, shuningdek, loyihalash
jarayonida sifat va ishonchlilikni yuqori darajada ta’minlaydi.
Shuningdek, ModelSim yordamida o’rnatilgan tizimlar va IoT qurilmalarini
simulyatsiya qilish jarayonida foydalanuvchi nafaqat tizimning ishlash holatini,
balki uning samaradorligini, energiya sarfini va vaqt bo’yicha javob tezligini ham
baholay oladi. Bu esa, ayniqsa real vaqt rejimida ishlaydigan IoT tizimlarida
muhim hisoblanadi. Simulyatsiya natijalari asosida tizimning qaysi qismlari
optimallashtirishni talab qilishini aniqlash mumkin, bu esa loyihaning sifatini
oshiradi va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi.
Bundan tashqari, ModelSimning testbench va skript orqali avtomatlashtirilgan
sinov imkoniyatlari loyihani tezkor va samarali sinashni ta’minlaydi. Murakkab
IoT tizimlarida bir nechta modullarni bir vaqtning o’zida sinovdan o’tkazish orqali
ishlab chiqarishdan oldin tizimning barcha xatolarini aniqlash va bartaraf etish
mumkin. Shu bilan birga, tizimning signal uzatishidagi kechikishlar, modul
integratsiyasi va kirish-chiqish holatlari ham aniq tahlil qilinadi.
Xulosa qilib aytganda, ModelSim muhiti o’rnatilgan tizimlar va IoT
loyihalarini yaratishda, simulyatsiya qilishda va optimallashtirishda juda muhim
vosita hisoblanadi. U foydalanuvchiga tizimning virtual modelini yaratish, barcha
komponentlarni birlashtirib sinovdan o’tkazish, natijalarni tahlil qilish va
xatoliklarni aniqlash imkonini beradi. Shu tarzda, ishlab chiqish jarayoni samarali,
tez va ishonchli bo’lib, tizimning real qurilmaga tayyor bo’lishidan oldin
mukammal holatga keltiriladi.
ModelSimning qo’llanilishi natijasida o’rnatilgan tizimlar va IoT qurilmalari
yanada ishonchli, samarali va xavfsiz bo’lib, foydalanuvchilarga yuqori sifatli va
35

optimallashtirilgan mahsulotni taqdim etish imkoniyatini beradi. Shuningdek,
ushbu dastur foydalanuvchiga murakkab tizimlarni chuqur tahlil qilish, qaror qabul
qilish va ishlab chiqish jarayonida resurslarni tejamli ishlatish imkonini yaratadi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Palnitkar, S. “Digital System Design with VHDL.” New York: McGraw-
Hill, 2019.
2. Ashenden, P. J. “The Designer’s Guide to VHDL.” 3rd Edition. Morgan
Kaufmann, 2017.
3. Bhattacharyya, S. S., Murthy, C. S. R. “Embedded Systems and IoT:
Architecture and Applications.” Springer, 2020.
4. Chu, F. “FPGA Prototyping by VHDL Examples: Xilinx Spartan-3
Version.” Wiley, 2018.
5. Maxfield, C. “The Design Warrior’s Guide to FPGAs.” Elsevier, 2017.
6. Ashenden, P. J., “ModelSim for FPGA and Embedded Systems
Simulation.” IEEE Press, 2021.
7. Wolf, W. “Computers as Components: Principles of Embedded Computing
System Design.” 4th Edition. Morgan Kaufmann, 2020.
8. Gajski, D. D., “Specification and Design of Embedded Systems.” Springer,
2019.
9. Hennessy, J. L., Patterson, D. A. “Computer Architecture: A Quantitative
Approach.” 6th Edition. Morgan Kaufmann, 2021.
10. Xia, F., Yang, L., Wang, L., Vinel, A. “Internet of Things.” Springer,
2018.
11. Dhanapal, M., “Simulation and Verification of Embedded Systems Using
ModelSim.” TechScience Press, 2020.
12. Pahlavan, K., Li, X., “Wireless Information Networks and Systems for
IoT Applications.” Wiley, 2019.
13. Marwedel, P., “Embedded System Design: Embedded Systems
Foundations of Cyber-Physical Systems.” Springer, 2017.
14. Tanenbaum, A. S., Wetherall, D. J., “Computer Networks.” 6th Edition.
Pearson, 2019.
37

15. Mahapatra, S., “IoT and Embedded Systems: Design, Simulation, and
Applications.” CRC Press, 2021.
38

Modelsim muhiti va o'rnatilgan tizimlarni simulyatsiya qilish

Sotib olish