Informatika fanini o’qitish metodikasi fanidan multimediali elektron o’quv qo’llanma yaratish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

36 Sotish

Informatika fanini o’qitish metodikasi fanidan multimediali elektron o’quv qo’llanma yaratish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH
VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT
QO’MITASI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim fakulteti
“Axborot ta’lim texnologiyalari” kafedrasi
5540900- “Kasb ta’limi” (Informatika va axborot
texnologiyalari) yo’nalishi bo’yicha bakalavr akademik
darajasini olish uchun
“ Informatika fanini o’qitish metodikasi fanidan multimediali elektron
o’quv qo’llanma yaratish ” mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ish kafedraning 2014 yil Bajardi: 407-guruh (KT)
_______ dagi ___- sonli
talabasi
majlisida muhokama qilindi
_________Rashidov Husan
va himoyaga tavsiya etildi.
Kafedra mudiri v.v.b.______
Ilmiy rahbar: assistent
Katta o’q.Yakubjonova D.Q.
_________ Norqulov A.S.
“____”_________ 2014 y.
Samarqand ~ 2014

MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………... 3
I bob.Elektron o’quv qo’llanmalar yaratishning nazariy asoslari 5
1. Elektron o‘quv qo‘llanmalar, ularning turlari va o‘uv jarayonidagi
ahamiyati 5
2. Elektron o‘quv qo‘llanmani ishlab chiqishdagi talablar ………… 9
3. Elektron o‘quv qo‘llanmaning sifati va asosiy ko‘rsatkichlari11
II bob Elektron o’quv qo’llanmalarni yaratish bosqichlari va
dasturiy vositalari ………………………………………………..
14
1. Elektron o‘quv qo‘llanmalarni yaratish bosqichlari va tamoyillari
14
2. Elektron o‘quv qo‘llanmalarni yaratishning dasturiy vositalari …
17
3. Yuqori darajali dasturlash tillari ……………………………
18
4. Multimediali dastur yaratish texnologiyalari...
22
5. Tanlangan dasturlar tasniflari ………………………………..
24
III bob “Informatika fanini o’qitish metodikasi ” fanidan elektron o’quv
qo’llanmani loyihalash va undan foydalanish …………. 30
1. Elektron o‘quv qo‘llanmani loihalash……………………………. 30
2. Elektron o‘quv qo‘llanmadan foydalanish uchun ko‘rsatmalar …. 32
3. Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigiyenik normalari……............ 39
Xulosa …………………………………………………………..45
Adabiyotlar ro’yxati …………………………………………….. 46
Ilova …………………………………………………………….47
2

KIRISH
O‘zbеkiston Rеspublikasi davlat mustaqilligiga erishishi, o‘z iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish yo‘lini tanlashi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va mohiyatini
qayta ko‘rib chiqish zaruratini kеltirib chiqardi, qator tadbirlar qabul qilish:
―Ta'lim to‘g‘risida gi qonunni kiritish (1992 y.); kadrlar tayyorlash milliy‖
dasturini yaratish (1997 y.), yangi o‘quv rеjalari, o‘quv qo‘llanmalar joriy etish,
zamonaviy didaktik ta'minotni ishlab chiqish, o‘quv muassasalari attеstatsiya va
akkrеditatsiyasini amalga oshirish, ta'lim muassasalari yangi turlarini vujudga
kеltirishni taqozo qildi. Xalqimizning boy intеllеktual mеrosi va umuminsoniy
qadriyatlar, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan va tеxnika yutuqlari asosida
takomillashgan kadrlarni tayyorlash tizimini yaratish O‘zbеkiston taraqqiyotining
muhim sharti hisoblanadi. Mamlakat rahbariyati iqtisodiyotning barcha sohalari va
jamiyat hayotida zamonaviy axborot tеxnologiyalari, kompyutеr tеxnikasi va
tеlеkommunikatsiya vositalarini joriy qilish va qo‘llash, fuqarolarning axborotga
bo‘lgan ehtiyojlarini to‘liq qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kirish hamda
jahon axborot rеsurslaridan foydalanish uchun qulay sharoitlar yaratish kabi
muhim vazifalarga jiddiy e'tibor qaratmoqda.
Ma‘lumki, bugungi kunda, ya‘ni jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi
sharoitida iqtisodiy rivojlanishning innovatsion yo‘li juda dolzarb hisoblanadi. Bu
borada Prezidentimizning ―Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari kitobida ham quyidagi fikrlar
‖
keltirilgan: ―… innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish - O‘zbekiston uchun
inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli
yo‘lidir [1].
‖
Masalaning qo’yilishi: Bitiruv malakaviy ishining maqsadi “Informatika
fanini o’qitish metodikasi” fanidan multimediali elektron o’quv qo’llanma
yaratishdir. Elektron o’quv qo’llanma mazkur fan bo’yicha barcha amaliy va
nazariy bilimlarni hamda davlat ta’lim standartlari talablarini o’z ichiga oladi.
O’quv qo’llanmadan talabalar va o’qituvchlar o’quv jarayonida foydalanishlari
mumkin.
3

Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi paytda ta‘lim jarayonini
avtomatlashtirishga katta e‘tibor qaratilmoqda. Ta‘lim jarayonini
avtomatlashtirishning qulay vositalaridan biri kompyuter texnologiyalaridan
foydalanishdir. Kompyuterlarning keng qo‘llanilishi o‘qituvchilar tomonidan
metodik qo‘llanmalarni tayyorlashdagi murakkabliklarni bartaraf qilish va bu
jarayonni avtomatlashtirish imkonini beradi. Turli xil ―elektron o‘quv
qo‘llanmalar , metodik qo‘llanmalarning kompyuterda taqdim etilishi ko‘pgina‖
afzalliklarga ega. Shularni hisobga olgan holda bitiruv malakaviy ishida
―Informatika fanini o‘qitish metodikasi fani bo‘yicha elektron o‘quv qo‘llanma
‖
yaratish asosiy maqsad qilib olingan.
Ishning maqsadi. ―Informatika fanini o‘qitish metodikasi fani bo‘yicha
‖
barcha me‘yoriy hujjatlar, nazriy va amaliy ma‘lumotlarni o‘z ichiga oluvchi
elektron o‘quv qo‘llanmaning dasturiy vositasini ishlab chiqish.
Mavzuning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishi natijasi sifatida
yaratilgan elektron o‘quv qo‘llanmadan TATU SF talabalariga ―Informatika
fanini o‘qitish metodikasi fanini o‘qitishda, shuningdek ixtiyoriy
‖
foydalanuvchilarga kerakli ma‘lumiotlarni taqdim etishda foydalanish mumkin.
Bitiruv ishining qismlari bo’yicha qisqacha tafsilotlar: Ushbu bitiruv
malakaviy ishi kirish qismi, uchta bob, xulosa, adabiyotlar va ilovadan iborat.
Birinchi bobda elektron o‘quv qo‘llanmalar, ularning turlari, elektron o‘quv
qo‘llanmalarni ishlab chiqishdagi talablar, elektron o‘quv qo‘llanmalarning sifati,
asosiy ko‘rsatkichlari va qo‘llanilish soxalari haqidagi ma‘lumotlar keltirilgan.
Ikkinchi bobda elektron o‘quv qo‘llanmalarni loyihalash, elektron o‘quv
qo‘llanmalarni yaratish bosqichlari va vositalari tavsiflari keltirilgan.
Uchinchi bobda elektron o‘quv qo‘llanmaning tuzilishi va undan foydalanish
uchun ko‘rsatmalar keltirilgan
Xulosa qismida bitiruv ishining asosiy natijalari va uning amaliy tadbiqlari
bayon qilingan
Ilova qismida dasturning oynalari ko‘rinishlari keltirilgan.
4

I BOB. ELEKTRON O’QUV QO’LLANMALAR
YARATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1. Elektron o’quv qo’llanmalar, ularning turlari va
o’quv jarayonidagi ahamiyati
Turli xil manbalarda elektron o‘quv qo‘llanmalarga quyidagicha ta‘tiflar
berilgan:
Elektron o‘quv qo‘llanma – bu garfik, matnli, raqamli, tovushli, musiqiy,
vodeo, foto va boshqa turdagi axborotlar majmuasi. Elektron nashr ixtiyoriy
ma‘lumot tashuvchilarda – magnit va optik disklarda, shuningdek kompyuter
tarmoqlarida amalga oshirilishi mumkin;
Elektron o‘quv qo‘llanma – mos ilmiy-amaliy bilimlar sohasiga oid
tartiblangan materiallardan iborat bo‘lishi kerak, ta‘lim oluvchilar va talabalarning
faol va ijodiy tarzda bu sohaga oid bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishlarini
ta‘minlashi kerak. Elektron o‘quv nashri yuqori darajada ijro etilganligi va
bezatilganligi, axborotlarning to‘liqligi, metodik ko‘rsatmalar sifati, texnik ijro
sifati, ko‘rgazmalilik, mantiqiylik va ketma-ket ifoda uslubi bilan ajralib turishi
kerak.
Elektron o‘quv qo‘llanma – ma‘lum yo‘nalish va mutaxassislikning davlat
ta‘lim standartlariga to‘liq mos tuzilgan yuqori ilmiy uslubiy darajada yaratilgan
o‘quv nashridir.
Elektron o‘quv qo‘llanma – bu o‘quv qo‘llanmani qisman yoki to‘liq o‘rnini
bosuvchi va mazkur turdagi nashr sifatida rasmiy tasdiqlangan elektron nashrdir.
Elektron o‘quv qo‘llanma - bu elektron shaklda taqdim etilgan va uning bir
qismidan boshqa qismiga bir zumda o‘tish imkonini beradigan tarmoqlanuvchi
aloqa tizimi bilan ta‘minlangan matn [2-4].
Odatda elektron o‘quv qo‘llanmalar shaxsiy kompyuterlar xotira
qurilmalarida joylashtiriladigan o‘qitish, nazorat qilish, modellashtirish va boshqa
dasturlar majmuasidan iborat bo‘lib o‘quv predmetining asosiy ilmiy mazmunini
5

aks ettiradi. Elektron o‘quv qo‘llanma oddiy o‘quv qo‘llanmani to‘ldiradi va
quyidagi hollarda yanada samaralidir:
 bir lahzada qayta bog‘lanishni ta‘minlaydi;
 oddiy o‘quv qo‘llanmalarda izlash qiyin bo‘lgan ma‘lumotlarni tez
topish imkonini beradi;
 gipermatnli izohlarga ko‘p marta murojaat qilishda vaqtni sezilarli
darajada tejaydi;
 qisqa matn bilan birga namoyish qiladi, aytib beradi, modellashtiradi
va hokazo;
 muayyan bo‘lim bo‘yicha bilimlarni tez tekshirish imkonini beradi.
Elektron o‘quv qo‘llanmalarning kamchiligi displeyning ma‘lumot olish
vositasi sifatida noqulayligi va kitob bilan narxi orasidagi farqning yuqoriligidir.
Oxirgi 20 yil mobaynida elektron o‘quv qo‘llanma bilan bog‘liq
tushunchalar va unga bo‘lgan talablar ahamiyatli tarzda o‘zgardi. Elektron o‘quv
qo‘llanmalarni mualliflari ko‘plab bahs munozaralar va eskicha qarashlarga qarshi
chiqishlari natijasida elektron o‘quv qo‘llanma tushunchasining ma‘lum shakl-
shamoili, talablari yuzaga keldi. Quyida elektron o‘quv qo‘llanmaka bog‘liq asosiy
tushunchalarni keltirib o‘tamiz:
Elektron nashr (EN) – bu grafikli, matnli, raqamli, nutqiy, musiqiy, video–,
foto– va boshqa ma‘lumotlar, shuningdek foydalanuvchining bosma xujjatlari
majmuasidir. Elektron nashr istalgan elektron ma‘lumot tashish qurilmalarida
tarqatilishi mumkin – magnitli (magnitli lentalar, magnitli disk), optik (CD–ROM,
DVD, CD–R, CD–I, CD+), shuningdek, kompyuter tarmoqlari orqali tarqatish
mumkin.
O’quv elektron nashr (O’EN ) ilmiy-amaliy bilimlar sohasiga mos keladigan
tartiblashtirilgan ma‘lumotlarni o‘z ichiga olishi, talabalar va o‘quvchilar
tomonidan bu sohaga oid bilim, ko‘nikmalarni ijodiy va faol egallashlarlarini
ta‘minlashi kerak.
6

Elektron darslik (ED) – ma‘lum yo‘nalish va mutaxassislikning Davlat
ta‘lim standartlariga to‘liq mos tuzilgan yuqori ilmiy-uslubiy darajada yaratilagan
asosiy o‘quv elektron nashrdir.
Elektron o’quv qo’llanma (EO’Q) – bu o‘quv qo‘llanmani qisman yoki to‘liq
o‘rnini bosuvchi va mazkur turdagi nashr sifatida rasmiy tasdiqlangan elektron
nashrdir.
Gipermatnt – bu elektron shaklda berilgan va tarmoqlangan, tizimli
bog‘lanishli, bir fragmentdan ikkinchisiga bir lahzada o‘tishni ta‘minlaydigan
matndir.
Intellektual yadro (IY) – matematik amallarni sonli va belgili shakllarda
ifodalovchi maxsus dasturlar uyg‘unligi.
Kompyuterli tushuntirish – induktiv xulosa chiqarish va savollarga ―ha‖
―yo‘q qabilidagi javoblar orqali ko‘rgazmali tushuntirish.
‖
Vizuallashtirish – rasm, grafik va animatsiyalar vositasida ko‘rgazmali
tarzda taqdim etish.
Barcha murakkab tizimlarni yaratishdagi kabi elektron o‘quv qo‘llanmalarni
tayyorlashda ham ishning muvafaqqiyati muallifning qobiliyatiga bog‘liq. Shunga
qaramay, elektron o‘quv qo‘llanma tayyorlash uchun o‘quv qo‘llanma asosini
tashkil etuvchi elementlar mavjud. Ular quyidagilar:
Test. Tashqi ko‘rinishidan bu elektron o‘quv qo‘llanmaning oddiy shakli.
Asosiy qiyinchilikni savollarni tanlash va aniq ifodalash, shuningdek savollarga
javoblarni izohlash tashkil etadi. Yaxshi test ma‘lum fan sohasi bo‘yicha
o‘quvchilardagi bilim, mahorat va ko‘nikmalar haqida ob‘ektiv xulosa qilish
imkonini beradi. Bu esa bilim cho‘qqilariga erishish uchun optimal yo‘lni tanlash
imkonini beradi.
Ensiklopediya. Bu elektron o‘quv qo‘llanmaning asosiy shakli. Ma‘no
jihatidan ensiklopediya atamasi elektron o‘quv qo‘llanmada to‘plangan ma‘lumot
to‘liq va ta‘lim standartlariga nisbatdan ortig‘i bilan bo‘lishi kerakligini bildiradi.
Chunki u barcha foydalanauvchilarni qanoatlantirishi kerak.
7

Masalalar to’plami. Bu elektron o‘quv qo‘llanmaning muhim shakllaridan
biri. Elektron o‘quv qo‘llanmada masalalar to‘plami o‘qitish vazifasini hammadan
ko‘ra ko‘proq amalga oshiradi. Elektron masalalar to‘plamida yordam tizimi
mukammal bo‘lishi kerak. O‘quvchilar muayyan masalani yechish uchun kerakli
o‘quv-ta‘limga oid ma‘lumot oladilar. Asosiy muammo butun nazariy
ma‘lumotlarni qamrab oluvchi masalani tanlashda bo‘ladi.
Ijodiy muhit. Zamonaviy elektron o‘quv qo‘llanmalar o‘quvchilarni
o‘rganilayotgan ob‘ektlar va o‘zaro bog‘liq ob‘ektlar sistemasi modellari bilan
ijodiy ishlashlarini ta‘minlashi kerak. Aynan o‘qituvchi tomonidan ifodalangan
ijodiy ish o‘quvchilarda bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlashga, shakllantirishga
yordam beradi. Dasturchi nuqtai nazaridan ijodiy muhit elektron o‘quv
qo‘llanmaning eng murakkab qismlaridan biri hisoblanadi. Ijodiy muhit
o‘quvchilarni loyha ustida jamoa bo‘lib ishlashini ta‘minlaydi.
Mualliflik muhiti. Elektron o‘quv qo‘llanma o‘qitish jarayoniga moslasha
oladigan bo‘lishi kerak. Ya‘ni, muayyan bir o‘quv sohasini, muayyan yo‘nalishni
va muayyan talabaning xususiyatlarini hisobga olishi kerak. Bu esa o‘quv
materiallarining ortiqchaligi bilan ta‘minlanadi. Ammo tajriba shuni ko‘rsatadiki,
ijodiy faol o‘qituvchilar elektron o‘quv qo‘llanmaning materiallarini o‘zlari
shakllantirishni xoxlashadi. Buning uchun mos mualliflik muhiti kerak bo‘ladi.
Bunday muhit, masalan, qo‘shimcha materiallarni elektron entsiklopediyaga
kiritishni ta‘minlaydi, masalalar to‘plamini to‘ldirish, tarqatma materiallar va fan
bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalar tayyorlash imkonini beradi [3, 4].
Elektron o‘quv qo‘llanmalarni qo‘llash tuzimlaridan biri sifatida masofaviy
o‘qitishni qarash mumkin [12].
Masofaviy o‘qitish – mamlakatdagi va chet davlatlardagi axolining keng
qatlamiga masofadan turib ta‘limga oid ma‘lumotlarni almashish vositalariga
(kompyuterli aloqa, radio, suniy yo‘ldosh aloqasi va h.k.) asoslangan
ixtisoslashtirilgan informatsion ta‘lim muhiti yordamida taqdim etiladigan o‘qitish
xizmatlari kompleksi. Masofaviy o‘qitishning axborot-ta‘lim tizimi muntazam
tashkil etilgan ma‘lumot uzatish vositalari, axborot resurslari, o‘zaro hamkorlikda
8

ishlash protokollari, texnik-dasturiy va tashkiliy-uslubiy ta‘minotlar majmuasidan
iborat bo‘lib, foydalanuvchilarning ta‘lim ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan.
Masofaviy o‘qitish uzluksiz ta‘lim shakllaridan biri hisoblanadi.
Masofaviy o‘qitish deganda o‘qituvchi va o‘quvchi bir biridan vaqt va fazo
bo‘yicha ajralgan holda bilimlarni uzatishning har qanday turi tushuniladi.
Masofaviy o‘qitishning asosiy tamoyili o‘qituvchi va o‘quvchining
to‘g‘ridan-to‘g‘ri uchrashuvlarini ta‘minlamasdan ular o‘rtasida interaktiv
muloqotni o‘rnatish, tanlangan kusr bo‘yicha ma‘lum bilim va ko‘nikmalar
massivini mustaqil o‘zlashtirishdir.
An‘anaviy va masofaviy o‘qitish bir biridan ancha farq qiladi. Bular:
1) o‘qituvchi va o‘quvchining fazo jihatdan ajralganligi;
2) ta‘lim jarayonida o‘quvchining faol ishtirokini kuchaytirish: ta‘lim
maqsadlarini belgilash, o‘qitish shakli va sur‘atini tanlash;
3) masofadan turib o‘rganish uchun mo‘ljallangan materiallarni tanlash.
Masofaviy o‘qitishni rivojlantirishning asosiy muammosi telekommu-
nikatsion muloqot muhiti talablariga javob beradigan o‘qitish metodlari va
texnologiyalarini yaratish hioblanadi [2, 12].
2. Elektorоn o’quv qo’llanmani ishlab chiqishdagi talablar
Elektron o‘quv qo‘llanma tizimidan foydalanuvchi samarali foydalanishi
uchun tizim interfeysi sodda va tushunarli bo‘lishi kerak. Ekranda axborotlarni aks
ettirishda quyidagi talablar qo‘yiladi:
 ekranda aks ettiriladigan axborot tushunarli, mantiqan bog‘langan,
mazmuni va maqsadiga ko‘ra guruhlarga ajratilgan bo‘lishi kerak;
 axborotlarni tashkil etishda ortiqcha kodlashtirish va noto‘g‘ri,
tushunarsiz qisqartmalardan foydalanmaslik kerak;
 foydalanuvchi uchun odatiy bo‘lgan atamalar o‘rniga axborot
texnologiyalariga oid atamalardan foydalnishni minimallashtirish;
 axborotlarni aks ettirishda ekranning chetki qismlaridan
foydalanmaslik;
9

 ekranda faqat foydalanuvchi ayni paytda qayta ishlayotgan axborot
bo‘lishi kerak;
Hozirgi paytda elektron o‘quv qo‘llanmalarga quyidagi talablar
qo‘yilmoqda:
1. Tanlangan kurs bo‘yich axborotlar yaxshi strukturalashtirilgan va
tugallangan bo‘lishi kerak;
2. Har bir qism axborotni matn bilan birga audio va video ko‘rinishda
taqdim etishi kerak.
3. Murakkab model yoki qurilmalarni tasvirlab beradigan rasmlarda
kursor rasmning elementlari boylab harakatlanganda unga sinxron ravishda paydo
bo‘ladigan va yo‘qoladigan shu element haqida ma‘lumot beradigan tushuntirishlar
bo‘lishi kerak;
4. Matnli qism kerakli axborotni izlash vaqtini qisqartirish uchun ko‘plab
gipermatnlarga, shuningdek qidiruv tizimiga ega bo‘lishi kerak.
5. Oddiy holatda tushunish qiyin bo‘lgan bo‘limlar videoma‘lumotlar va
animatsiyalar bilan boyitilishi kerak. Bu holda axborotni qabul qilish uchun
ketadigan vaqt an‘anaviy o‘quv qo‘llanmalarga qaraganda 5-10 marotabagacha
qisqarishi mumkin;
6. Audioma‘lumotlarning bo‘lishi muayan mavzularni o‘zlashtirishda
juda samarali hisoblanadi
Elektron o‘quv qo‘llanmalar 3 ta asosiy rejimda ishlashi mumkin:
 Sinovsiz o‘rgatish
 Sinovli o‘rgatish. Bu holda har bir bob (mavzu) oxirida foydalanuvchi
shu bob (mavzu)ni qanchalik darajada o‘zlashtirganligini aniqlash ushun bir
qancha savollarga javob berish taklif etiladi
 Test nazorati o‘rganilgan kurs bo‘yicha o‘zlashtirish darajasini
aniqlash uchun mo‘ljallangan
Elektron o‘quv qo‘llanma tarkibiga nazorat vositalari ham bo‘lishi kerak,
chunki bilimlarni nazorat qilish ta‘lim jarayonidagi asosiy muammolardan biri
hisoblanadi. Hozirga qadar ta‘lim tizimida bilimlarni nazorat qilishning og‘zaki va
10

yozma shakllaridan foydalanilgan. Hozirgi paytda esa turli xil test o‘tkazish
usullaridan foydalanilmoqda [2-4, 13].
Ma‘lumki biror bir predmet sohani samarali egallash uchun nazariy qismini
o‘rganish bilan birga masalalarni yechish uchun amaliy ko‘nikmalarga ham ega
bo‘lish kerak. Buning uchun o‘rganilayotgan jarayon va hodisalarning fizik
modellarini qurish, masalani yechish algoritmlari va dasturlarini loyihalashni
o‘rganish kerak. Bularni amalga oshirish uchun elektron o‘quv qo‘llanma tarkibiga
turli xil grafik va dasturiy vositalar kiritilishi mumkin.
3. Elektron o’quv qo’llanmaning sifati va asosiy ko’rsatkichlari
Elektron o‘quv qo‘llanma mustaqil o‘rganish uchun zarur bo‘lgan barcha
ma‘lumotlarni, shu bilan birga berilgan mavzu bo‘yicha olingan bilimlarni nazorat
qilish uchun amaliy va test masalalarini o‘z ichiga olishi kerak. Bundan tashqari
elektron o‘quv qo‘llanma oddiy dasrliklardan farqli ravishda shunday ishlab
chiqilishi kerakki, u quyidagilarni ta‘minlasin:
 kurs mazmunini batafsilroq (to‘la) strukturalashtirish;
 interaktivlik – foydalanuvchining faoliyatiga bog‘liq ravishda
ma‘lumotlarning ko‘rsatilishini o‘zgartirish imkoniyati, shuningdek, o‘rganish
yo‘nalishini o‘zgartirish imkoniyati;
 kursning tushunchalarga oid qismida va nazariy ma‘lumotlarning
gipermatnli strukturasi (ta‘riflarga havolalar);
 kuchli ko‘rgazmali ma‘lumotlardan foydalanish – turli xil rasmlar va
tasvirlar, animatsiyalar va boshqa multimedia vositalari;
 bilimlarni mustahkamlash, olingan bilimlarni nazorat qilish va
baholash uchun elektron o‘quv qo‘llanmada o‘rnatilgan amaliy va nazorat
vositalaridan foydalanish;
 turli xil elektron matnlar va grafik ta‘lim materiallariga havolalar
(giperhavolalar) tizimining mavjudligi.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarni ta‘minlash ushun elektron
o‘quv qo‘llanmalarni yaratuvchilar elektron o‘quv qo‘llanmalarga qo‘yiladigan
11

talablardan tashqari o‘zining kurslari uchun mundarijalarni loyihalash
texnologiyasi bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.
Elektron o‘quv qo‘llanmalarni ishlab chiqishdagi eng asosiy masala -
bu elektron o‘quv qo‘llanmalarning sifati masalasidir. Sifatli ishlab chiqilgan
elektron o‘quv qo‘llanma turli xil didaktik materiallar va ta‘lim resurslarini o‘z
ichiga oladi. Bunday elektron o‘quv qo‘llanma birinchi o‘rinda fanni mustaqil
o‘rganuvchi foydalanuvchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi va ma‘lumotlarni
yetkazish usullari bilab farq qilishi kerak.
Psixolog va uslubchilarning fikrlariga ko‘ra mustaqil o‘rganish uchun
mo‘ljallangan elektron o‘quv qo‘llanmada sifatli tayyorlangan didaktik material
o‘rganuvchilarda mustaqil o‘rganish uchun qiziqish, motivatsiya uyg‘otishiga
sabab axborotlarning kompyuter grafikasi va multimedia elementlari bilan elektron
shaklda berilishi bilan birga bunday elektron o‘quv qo‘llanma bilan ishlaganda
o‘rganuvchining psixik faoliyati faollashadi.
Elektron o‘quv qo‘llanma ta‘lim oluvchilarning mustaqil ishlashlari uchun
zarur bo‘lib u quyidagilarni ta‘minlaydi:
 O‘rganilayotgan materialni tushunishni yengillashtiradi. Chunki
elektron o‘quv qo‘llanmalar ma‘lumotlarni yetkazib berishning turli shakllari:
induktiv yondashuv, ovozli va emotsiaonal xotira va h.k. larga asoslangan.
 Ta‘lim oluvchining ehtiyojlariga, tayyorgarlik darajasiga, intellektual
imkoniyatlariga moslashish imkoniga ega
 Murakkab hisoblashlar va shakl almashtirishlardan ozod etib fanning
mazmuniga e‘tibor qaratishga, ko‘p miqdordagi misollarni qarashga va yechishga
imkon beradi
 Ta‘lim olishning barcha bosqichlarida o‘z-o‘zini tekshirishning keng
imkoniyatlarini ta‘minlaydi;
 Ishni tartibli va chiroyli tarzda bezab o‘qituvchiga fayl yoki chop
etilgan holda taqdim etish imkonini beradi
 Chegaralanmagan miqdorda tushuntirishlar, takrorlashlar va h.k. larni
beradigan cheksiz sabr-toqatli ustoz vazifasini bajaradi
12

Elektron o‘quv qo‘llanma amaliy mashg‘ulotlarda foydali
hisoblanadi chunki u:
 Ko‘p miqdordagi masalalarni yechishda kompyuterdan foydalanish
imkonini beradi, olingan natijalarni tahlil qilish va ularning grafik interpretasiyasi
uchun ketadigan vaqtdan ozod etadi
 O‘qituvchiga mashg‘ulotni kompyuterda mustaqil ish shaklida olib
borish imkonini beradi va o‘qituvchining faqat rahbar va konsultant vazifasida
bo‘lishini ta‘minlaydi
 O‘qituvchiga kompyuter yordamida ta‘lim oluvchilarning bilimlarini
tez va samarali nazorat qilish, nazorat materiallarinining mazmuni va murakkablik
darajasini berish imkonini beradi
Elektron o‘quv qo‘llanma o‘qituvchi uchun qulay chunki u:
 Ma‘ruza va amaliyot darslariga o‘zi xoxlagan materiallarni kiritish,
auditoriya mashg‘lulotlaridan tashqari talabalarning elektron o‘quv qo‘llanma bilan
mustaqil ishlashlarini ta‘minlash imkonini beradi;
 Uy vazifalari, topshiriqlar va nazoratlarni tekshirish bilan bog‘liq
ishlardan ozod etadi
 Auditoriyada ko‘riladigan va uyga berladigan misol va masalalarning
mazmuni va miqdori munosabatlarini optimallashtirish imkonini beradi
 Uy vazifalari va nazoratlarda talabalar bilan individual ishlashga
imkon beradi [2-3, 12-13].
13

II BOB. ELEKTRON O’QUV QO’LLANMALARNI YARATISH
BOSQICHLARI VA DASTURIY VOSITALARI
1. Elektron o’quv qo’llanmalarni yaratish bosqichlari va tamoyillari
Elektron o‘quv qo‘llanmalar yaratish bosqichlari quyidagilar
1. Manbalarni tanlash
2. Mualliflar bilan manbalarni qayta ishlash uchun shartnoma imzolash
3. Mundarija va tushunchalar ro‘yxatini (indekslar) ishlab chiqish
4. Moduldagi matnlarni bo‘limlar bo‘yicha qayta ishlash va Yordam
(Help) tizimini yaratish
5. Gipermatnlarni elektron shaklda amalga oshirish
6. Texnik talablarni ishlab chiqish
7. Multimedia uchun ma‘lumotlarni tanlash
8. Ovozli hamohanglikni ishlab chiqish
9. Ovozli hamohanglikni amalga oshirish
10. Visuallashtirish uchun ma‘lumotlarni tayyolash
11. Ma‘lumotlarni visuallashtirish
Birinchi bosqichda tanlab olingan manbalar quyidagi talablarga
javob berishi kerak:
 o‘quv dasturiga to‘la mos kelishi;
 gipermatnlarni yaratish uchun qisqa va qulay bo‘lishi kerak;
 ko‘p sondagi namunalar va masalalarga ega bo‘lishi kerak;
 qulay formatda bo‘lishi kerak;
Ikkinchi bosqichda olingan manbalar to‘plamidan sifat va narxlari bo‘yicha
optimal nisbatga ega bo‘lganlari tanlab olinadi.
Uchinchi bosqichda mundarija ishlab chiqiladi, ya‘ni ma‘lumotlar hajmi
bo‘yicha minimal, mazmuniga ko‘ra tugallangan modullardan iborat bo‘limlarga
ajratiladi.
To‘rtinchi bosqichda mundarija, indeks va modullar strukturasiga mos holda
manbalardagi matnlar qayta ishlanadi; ro‘yxatga kirmagan matnlar olib tashlanadi,
14

manbalarda yo‘qlari esa yoziladi; kontekst yordam tizimi (Help) ishlab chiqiladi;
modullar orasidagi bog‘lanishlar va boshqa gipermatnli bog‘lanishlar o‘rnatiladi;
Shu tarzda gipermatn loyihasi kompyuterda amalga oshirish uchun
tayyorlanadi.
Beshinchi bosqichda gipermatn elektron shaklda amalga oshiriladi. Natijada
o‘quv maqsadlarida foydalanish mumkin bo‘lgan oddiy elektron nashr yaratiladi.
Oltinchi bosqichda har bir muayan holatda kompyuterga qanday matematik
amallar yuklatilishi va kompyuter beradigan javob qanday shaklda bo‘lishi
aniqlanadi; intellektual yadro loyihalanadi va amalga oshiriladi; matematik
masalalarni yechishda intellektual yadodan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar
ishlab chiqiladi.
Natijada talaba va o‘qituvchilar uchun muhim va kerakli bo‘lgan elektron
o‘quv qo‘llanma yaratiladi. Intellektual yadroni shunday yaratish kerakki uni
quvvatli kompyuter paketlari masalan Derive, Reduse, Maple, Matlab va h.k. larga
almashtirish mumkin bo‘lsin. Shu tarzda elektron o‘quv qo‘llanma multimedia
vositalari yordamida takomillashtirishga tayyor holga keladi.
Yettinchi bosqichda alohida tushuncha va tasdiqlarni tushuntirish usullari
o‘zgartiriladi va multimedia ma‘lumot‘lumotlari bilan almashtiriladigan matnlar
tanlab olinadi.
Sakkizinchi bosqichda ekranni matnli ma‘lumotlardan xolos qilish va
o‘rganilayotgan ma‘lumotlarni tushunish hamda eslab qolishni yengillashtirish
maqsadida ovozli ma‘lumotlar uchun matnlar ishlab chiqiladi.
To‘qqizinchi bosqichda ovozli ma‘lumotlar uchun ishlab chiqilgan matnlar
diktofonga yoziladi va kompyuterga joriy qilinadi.
O‘ninchi bosqichda yuqori darajada ko‘rgazmalilikka erishish uchun
modullarni visuallashtirish senariyalari ishlab chiqiladi.
O‘n birinchi bosqichda matnlarni visuallashtirish amalga oshiriladi, ya‘ni
ishlab chiqilgan senariylarni rasmlar, grafiklar, animatsiyalar yordamida amalga
oshiriladi.
15

Shu bilan elketron o‘quv qo‘llanmani ishlab chiqarish tugaydi va uni
foydalanish uchun tayyorlash boshlanadi.
Elektron o‘quv qo‘llanmani foydalanish uchun tayyorlash quyidagi
bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Testdan o‘tkazish
2. Foydalanish uchun ko‘rsatmalar yozish
3. Metodik ta‘minotni ishlab chiqish
4. Ro‘yxatdan o‘tkazish uchun materiallarni tayyorlash
5. Elektron o‘quv qo‘llanmani ro‘yxatdan o‘tkazish va grif olish
6. Elektron o‘quv qo‘llanmani himoyalash va tarqatish [12-13]
Elektron o‘quv qo‘llanmalarni yaratish tamoyillari quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
1. Kvantlash tamoyili: ma‘lumotlarni hajmiga ko‘ra kichik ammo mazmunan
tugallangan modullardan iborat qismlarga ajratish.
2. To‘liqlik tamoyili: har bir modul quyidagi komponentlarga ega bo‘lishi
kerak:
 nazariy yadro
 nazariya bo‘yicha nazorat savollari
 misollar
 mustaqil bajarish uchun masala va mashqlar
 butun modul bo‘yicha nazorat savollari
 nazorat ishi
 kontekst yordam (Help)
 tarixiy izohlar
3. Ko‘rgazmalilik tamoyili: har bir modul yangi tushuncha, fikr va usullarni
tushunish va eslab qolishni yengillashtirish imkonini beradigan minimal darajadagi
matn va visualizatsiyaga ega kadrlar kolleksiyasidan iborat bo‘lishi kerak.
4. Tarmoqlanish tamoyili: har bir modul boshqa modullar bilan gipermatnli
havolalar orqali shunday bog‘langan bo‘lishi kerakki foydalanuvchi ixtiyoriy
modulga o‘tish imkoni bo‘lsin.
16

5. Boshqarish tamoyili: o‘quvchi kadrlar almashishini mustaqil boshqaradi,
ekranga ixtiyoriy sondagi misollarni chiqarish imkoniga ega bo‘ladi (―misol‖
tushunchasi keng ma‘noga ega: o‘rganilayotgan tushuncha va fikrlarni tasvirlab
beradigan misollar, muayyan masalalarni yechish uchun namunalar, teskari
misollar va h.k), o‘ziga kerakli miqdorda masalalarni yechish imkoniyati,
shuningdek nazorat savollariga javob berib yoki nazorat ishlarini bajarib o‘zini
tekshirish imkoniyati.
6. Moslashuvchanlik tamoyili: o‘quv jarayonida elektron o‘quv qo‘llanma
muayan foydalanuvchining ehtiyojlariga moslashish imkoniyatiga ega bo‘lishi,
o‘rganilayotgan materiallarning chuqurligi va murakkabligini o‘zgartirishga imkon
berishi, foydalanuvchining ehtiyojlariga mos ravishda qo‘shimcha ko‘rgazmali
materiallarni yuzaga keltirishi, o‘rganilayotgan tushunchalar va masalalar
natijalarini grafik va geometrik interpretatsiyasini taqdim etishi kerak.
7. Kompyuterli yordam tamoyili: o‘quvchi ixtiyoriy paytda uni zerikarli
ishlardan ozod etuvchi va o‘rganilayotgam materialning mohiyatiga e‘tiborini
qaratishga, ko‘proq misollarni ko‘rish va yechishga imkon beradigan kompyuter
yordamidan foydalanishi mumkin. Bunda kompyuter nafaqat qo‘pol
almashtirishlarni, har xil hisoblashlarni va grafiklarni qurishni bajaradi, balki
ixtyoriy qiyinlik darajasidagi matematik amallarni bajaradi, shuningdek ixtiyoriy
bosqichda olingan natijalarni tekshiradi.
8. Yig‘iluvchanlik tamoyili: elektron o‘quv qo‘llanmalar ularni yagona
elektron majmualarga birlashtirish imkonini beradigan formatlarda bajarilishi
kerak, ularni kengaytirish va yangi mavzular hamda bo‘limlar bilan to‘ldirish
imkoniga ega bo‘lishi kerak, alohida fanlar bo‘yicha elektron kutubxonalarni
shakllantirish imkonini berishi kerak [2-4].
2. Elektron o’quv qo’llanmalarni yaratishning dasturiy vositalari
Elektron o‘quv qo‘llanmalarni yaratish vositalarini maqsadi va bajaradigan
funksiyalari, texnik ta‘minotga bo‘lgan talablar, qo‘llash xususiyatlarini o‘z ichiga
olgan kompleks mezonlar bo‘yicha guruhlarga ajratish mumkin. Bu mezonlarga
17

mos ravishda elektron o‘quv qo‘llanmalarni yaratish vositalarini quyidagicha
sinflarga ajratish mumkin:
 an‘anaviy dasturlash tillari;
 umumiy maqsadlarga mo‘ljallangan instrumental vositalar;
 multimedia vositalari;
 gipermatn va gipermedia vositalari;
Quyida bu sinflarning xususiyatlari va qisqacha tavsiflarini keltiramiz.
Texnik asos sifatida hozirda keng tarqalgan IBM PC ga muvofiq kompyuterlar
nazarda tutiladi.
3. Yuqori darajali dasturlash tillari
C# dasturlash tili. Oliy ta‘lim muassasalarida multimediali qo'llanamalarni
яратиш dasturini juda ko‘p dasturlash tillarida yaratish mumkin. Bu dasturlash
tillarida C# , Delphi, Flash va ekranda bo'layotgan jarayonlarni video (avi),
hamda flash (swf, flv) ko'rinishida yaratish va saqlash va boshqa dasturlardan
foydalanib yaratish mumkin.
C# ham obyektga yo‘naltirilgan dasturlash tili. C# tili ham C oilasiga
kiruvchi til hisoblanib bu oilaning eng so‘ngi yaratilgan tildir. Ingliz tilida
«seesharp» deb talaffuz qilinadi. Microsoft NET maslagi uchun obyektga
yo‗naltirilgan dasturlash tili. C va C++ tillarining chatishmasi bo‗ladi. Microsoft
kompaniyasi tomonidan Sun kompaniyasining Java tiliga raqobatdosh sifatida
ishlab chiqilgan. Microsoft kompaniyasining mutaxassislari aytishlaricha, C#
o‗zida C++ tilining quvvatini va Visual Basic muhiti soddaligini
mujassamlantirgan. C# vebqo‗llanmalarni ishlash tezligini va samaradorligini
oshirishga yo‗naltirilgan. Til qat‘iyan statatik namunalashgan bo‗lib, qat‘iy
obyektga yo‗naltirilgan dasturlash tili emas (obyektlar turlaridan tashqari
ma‘lumotlar turlariga ega). U polimorfizm, operatorlarning ortiqcha yuklanishi,
ko‗p oqimli hisoblar, vakil - funksiyalar, hodisalar, xossalar, istisnolar va XML
formatidagi sharhlarni quvvatlaydi va chiqindilarni avtomatik tarzda yig‗adi. C#
18

ilk bor 2000 yilda chiqqan, uning so‗nggi rusumi bo‗lib C# 2.0 hisoblanadi. C# tili
asp.net texnalogiyasida ishlaydi.
HTML dasturlash tili. HTML yaratuvchilar 2 vazifani hal qilishga
uringanlar:
► Dizaynerlarga dokument yaratishning oddiy vositasi
bo'lgan gipermatnli ma'lumotlar bazasini berish;
► O'sha momentda paydo bo'lgan(mavjud bo'lgan ) gipermatnli ma'lumotlar
bazasidan foydalanuvchi interfeys to'g'risidagi tasavvurni tasvirlash(aks
ettirish,ko'rsatish) uchun bu vositani yetarlicha qudratli qilib yaratish.
Birinchi vazifa dokumentni tasvirlashning «tag»li modelini tanlash hisobiga
hal bo'lgan edi. Bunday model pechatlash uchun tayyorlanadigan dokumentlar
tizimida keng qo'llaniladi. HTML ni yaratilishi vaqtida Standard
GeneralisedMarkupLanguage – pechatlanadigan dokumentlarni razmetkasini
standart tili mavjud edi, aynan o'sha standart til HTML ning asosi sifatida olingan
edi. ―Tag li model hujjatni har biri taglar bilan qamrab olingan elementlar majmui‖
sifatida ifodalaydi. Mohiyatiga ko'ra taglar ko'pchilik universal dasturlashtirish
tillaridagi ―begin/end skobka(halqa)lari tushunchasiga yaqin. Taglar hujjatning
‖
matnli elemetlari talqin etilishi qoidalarining amal qilish doirasini aniqlab beradi.
Bunga misol qilib Italic stil(uslub)ining ―tag ini keltirishimiz mumkin.HTML
‖
tilidagi matn :―Italic so'zidagi matn
‖ <I> </I> kursivi kabi tasvirlanadi.
Yuqoridagi misolda kursiv bilan ajratib
olinishi kerak bo'lgan matn elementi
―Italic stil(uslub)ining boshlanishi tagi
‖ - <I> bilan stilning oxiri tagi - </I>
orasida ifodalangan. HTML formatda matnli element tuzishning umumiy sxemasi
chizmasi quyidagicha yozilishi mumkin: ―element :=< ―element nomi
‖ ‖
―atributlar ro'yxati > Elementning mazmuni </ ―element nomi > Elementning
‖ ‖
mazmunidan oldingi tuzilish elementning boshlanishi tagi bo'lib, element
mazmunidan keyin joylashgan tuzilish – elementning oxiri tagi bo'lib hisoblanadi.
Gipermatnli tarmoq tuzilmasi gipermatnli ssilkalar bilan beriladi. Gipermatnli
ssilka- bu boshqa HTML hujjatning adresi bo'lib, o'sha adres mantiqiy, mavzusi
bilan yoki qaysidir boshqa yo'l bilan ssilka mavjud hujjat bilan bog'liq bo'ladi.
19

WWW tizimida gipermatnli ssilkalarni yozish uchun Universe Resource
Locator deb nomlanuvchi maxsus forma ishlab chiqilgan edi.
―element :=< ―element nomi ―atributlar ro'yxati > ‖ ‖ ‖
Elementning mazmuni </ ―element nomi >
‖
Elementning mazmunidan oldingi tuzilish elementning boshlanishi tagi
bo'lib, element mazmunidan keyin joylashgan tuzilish – elementning oxiri tagi
bo'lib hisoblanadi.
Gipermatnli tarmoq tuzilmasi gipermatnli ssilkalar bilan beriladi.
Gipermatnli ssilka- bu boshqa HTML hujjatning adresi bo'lib, o'sha adres
mantiqiy, mavzusi bilan yoki qaysidir boshqa yo'l bilan ssilka mavjud hujjat bilan
bog'liq bo'ladi.
WWW tizimida gipermatnli ssilkalarni yozish uchun Universe Resource
Locator deb nomlanuvchi maxsus forma ishlab chiqilgan edi.
Har qanday gipermatn kitobga o'xshagan bo'ladi va uni turli tarkibiy
qismlarga bo'lish mumkin bo'ladi: xususan boblarga, paragraflarga, bo'limlarga,
bo'limcha va abzatslarga bo'lsa bo'ladi. Ushbu elementlarning har qaysisi uchun
HTML da matnni foydalanuvchi qaysi ko'rinishda ko'rishini tasvirlovchi aniq
uslublar bo'ladi.
<HTML>
<HEAD>
<TITLE>First page</TITLE>
</HEAD>
<BODY>
Hello World!
<BODY>
</HTML>
1-rasm. HTML kodning ko‘rinishi.
20

2-rasm.Delphi dasturlash tili.
Obyektga mo‗ljallangan dasturlash tilllarida dastur tuzish ancha oson va
ishchi vaqt tejaladi. Dasturchi obyektlarni qurib o‗tirmaydida tayyor obyektlarni
qo`yib olaveradi va dasturchi asosiy qismiga bosh qotiradi xolos.
O`zbekistonga Borland Delphi 1998-yillardan keyin kirib kelgan.Yildan
yilga o`tib yangi versiyalari kirib kelgan. Hozir kompyuter va internet
texnologiyasi rivojlangan O‘zbekistonda ham har qanday dasturning oxirgi
versiyasini topish mumkin. Delphi da dastur tuzish uchun 80% vaqtingiz ketadi.
Windows oynaga (Delphi da ―forma deb ataladi) kerakli komponentlarni‖
qo`yishingiz, bemalol oyna bo`ylab surishingiz mumkin va ularning xususiyatlarini
maxsus (Object Inspector) oyna yordamida o`zgartirishimiz mumkin. U yordamida
komponentlarga xodisalarni (tugmani bosilishi, sichqoncha xolati va x.k.)
bog‗lashimiz mumkin. Delphi kuchli xatolarni bartaraf qilish (Debugger)
sistemasiga va qulay yordamchi sistemasiga egadir. Siz Microsoft IDL yordamisiz
ActiveX komponentlar tuzishingiz, Amaliy HTML, XML yoki ASP tillarni
bilmagan xolda ham web-serverlar imkoniyatini kengaytirishingiz mumkin. Keng
qo`lanilayotgan SOM va CORBA asosidagi dasturlarni yaratish, Internet va
Intranet dasturlar, BDE (Borland DataBase Engine), ODBC – drayver, Microsoft
ADO ma‘lumotlar bazasiga murojaat qilish imkoniyatiga ega bo‗lamiz. Delphi 3
dan boshlab yangi ko‗p tarmoqli texnologiya qo‗llanila boshlangan.
21

Delphi tili to`liq obyektli-boshqarish tiliga mos keladi.Sinflar asosida nasllar
yaratish mumkin.C++ dagi overload (qayta yuklash) va exceptions (istisno
holatlar) metodlarini qo`llab quvvatlaydi. WideChar va AnsiChar formatidagi uzun
qatorlarni qo`llash imkoniyatiga ega.
Delphi ning yana bir xususiyati u o`zini o`zi rivojlantiradi. Siz o`zingizni
komponetlarinigizni yaratishingiz, OCX – komponentlarni qo`llashingiz, loyihalar
uchun shablonlar yaratishingiz mumkin. Delphi ning integrallashgan muxiti (IDE)
yordamida foydalanuvchi o`zining dasturini tashqi dasturlar bilan bog‗lash
imkoniyatiga ega.
4. Multimediali dastur yaratish texnologiyalari
Flash dasturi. Flash texnologiyasi Shockwave Flash (SWF) formatidagi
vektor grafikadan foydalanishga asoslangan. Albatta bu format eng kuchli
formatlardan bo‘lmasada, SWF yaratuvchilariga grafikani imkoniyatlari, grafika
bilan ishlovchi vositalar va natijani Web-saxifalarga qo‘shish mexanizmlarini
birlashtirish o‘rtasida eng qulay yechimi topilgan. SWF ni qo‘shimcha
imkoniyatlardan yana biri bu uning moslashuvchanligidir, ya‘ni bu format barcha
platformalarda (MacOS sistemali Macintosh kompyuterlari yoki Windows
sistemali IBM kompyuterlarida) ishlatilishi mumkin. SWF ning yana bir qulay
imkoniyati uning yordamida yaratilgan tasvirlar nafaqat animasiyali bo‘lishi, balki
interaktiv elementlar va tovush bilan boyitilishi mumkin.
CamStudio dasturi. CamStudio –ochiq kodli dastur bo‘lib Windows OT
larda ishlaydi, asosan ekrandagi jarayonlarni audio-visual qo‘llanma ko‘rinishida
saqlab qo‘yish, ovozlarni yozish vazifasini bajaradi hamda AVI va SWF fayl
formatda audiovisual qo‘llanma larni saqlaydi.
3-rasm. CamStudio dasturi
22

Wink Dasturi. Wink Dasturi dars namoyishi ―Презентация larini‖
ekrandagi jarayonlarni rasm korinishida saqlaydi hamda yaratilgan namoyishlarga
matn, tugmalar, ma‘lumotlarni kiritish imkoniyatlari mavjud.
4-rasm. Wink dasturi ko‘rinishi
Turli fayl formatlari jumladan EXE, FLV, HTML, va bosqalarni qo‘llash
imkoniyati mavjud. Dastur Windows muhiti hamda Linux muhiti uchun ishlab
chiqilgan.
Webineria dasturi. Webineria dasturi – ochiq kodli dastur bo‘lib, ekrandagi
jarayonlarni audiovisual qo‘llanma ko‘rinishida saqlasb keyinchalik ko‘rish uchun
mo‘ljallangan. Yozilayotgan audio-visual qo‘llanma fayylar avval AVI formatida
saqlanadi keyinchalik zaruriyat tug‘ilsa Flash FLV formatiga o‘zgartirish mumkin.
Yozilayotgan jarayonni boshlash hamda tohtatish mahsus tugmalar asosida
bajariladi. Bularga qo‘shimcha sifatida 2-xil ma‘nba (ekran va Veb kamera) dan
kelayotgan tasvirlarni birlashtirish imkoniyati mavjud.
5-rasm. Webineria dasturi asosiy oynasi
Dastur faqatgina Windows sinfiga oid Operatsion tizimlarda ishlatiladi
23

5. Tanlangan dasturlar tasnifi
Camtasia Studio dasturi tasnifi. Camtasia Studio dasturi ekranda
bolayotgan jarayonlarni saqlab qoyish uchun ishlatiladi. Dastur to‗rtta yordamchi
qismlardan iborat: Camtasia MenuMaker, Camtasia Player, Camtasia Theater va
Camtasia Recorder. Dasturning asosiy qismi, shubhasiz, Camtasia Recorder
hisoblanadi. Barcha darslaraynan shu dastur yordamida yaratildi. (Rasm 11.)
Camtasia Studio dasturi oynasining pastki qismida timeline deb
nomlanuvchi ishchi stoli mavjud bo‗lib, u orqali audio va audio-visual qo‘llanma
fayllar ustida turli xil amallarni bajarish mumkin. Bular jumlasiga fayllarni biririga
bog‗lash, keraksiz qismlarni qirqib tashlash kabilar kiradi. Asosiy oynaning
markazida dastur ishlashi mumkin bo‗lgan fayllar ro‗yxatini ko‗rsatuvchi
«Корзина клипов» Clip Bin) qismi joylashgan. Shu fayllarni o‗ng tarafdagi
audiovisual qo‘llanma pleyerda ko‗rish mumkin. Bu kichkinagina Camtasia Player
dasturi faqatgina btta vazifani bajaradi — AVI fayllarini namoyish etadi.
Ta‘lim tizimida turli darslar orasidan keraklisini topish qiyinchilik
tug‗dirishi mumkin Buning uchun foydalanuvchi uchun navigatsiya menyusini
yaratish kerak bo‗ladi. Bunday navigatsiya interfeysini AutoPlay Media Studio
dasturi yordamida hosil qilish mumkin. Mazkur dastur yordamida vizual
obyektlarni qo‗llagan holda mukammal navigatsiyani yaratish mumkin.
Interfeysda hosil bo‗ladigan har bir sahifa xuddi veb sahifalar kabi ko‗rinishga ega
bo‗lib , sahifalardagi obyektlarda turli-xil amallarni belgilash mumkin.
Macromedia Flash dasturi tasnifi. Flash texnologiyasi Shockwave Flash
(SWF) formatidagi vektor grafikadan foydalanishga asoslangan. Albatta bu format
eng kuchli formatlardan bo‘lmasada, SWF yaratuvchilariga grafikani
imkoniyatlari, grafika bilan ishlovchi vositalar va natijani Web-saxifalarga
qo‘shish mexanizmlarini birlashtirish o‘rtasida eng qulay yechimi topilgan. SWF
ni qo‘shimcha imkoniyatlardan yana biri bu uning moslashuvchanligidir, ya‘ni bu
format barcha platformalarda (MacOS sistemali Macintosh kompyuterlari yoki
Windows sistemali IBM kompyuterlarida) ishlatilishi mumkin. SWF ning yana bir
24

qulay imkoniyati uning yordamida yaratilgan tasvirlar nafaqat animasiyali bo‘lishi,
balki interaktiv elementlar va tovush bilan boyitilishi mumkin.
Moslashuvchanlik va interaktiv multimediya dasturlarini yaratish imkoniyati SWF
formatining Web-dizaynerlar o‘rtasidagi mashxurligini oshishiga imkon berdi.
Shuning uchun bu format yaratilishi bilan bir vaqtda Macromedia firmasi (xozirda
bu dasturlar Adobe firmasiga tegishli) tomonidan ikki asosiy tarmoq
brauzerlari, Internet Explorer va Netscape Communicatorlar uchun
komponentlar (Plug-In) yaratildi. Bu esa, o‘z navbatida SWF ni Internetda yana
ham keng tarqalishiga olib keldi. Natijada ushbu brauzerlar yaratuvchilari SWF
formatini o‘z dasturlarini asosiy formatlar bazasiga kiritishdi. Bu yo‘lni boshqa
yirik dasturiy ta‘minot yaratuvchilar (masalan, Adobe firmasi ) ham tutishdi.
Yana bir bor aytish kerakki, agar Macromedia SWF formatini juda oddiy va
qulay uskunalar bilan ta‘minlamaganda bu format shunchalik ko‘p muxlis
orttirmagan bo‘lardi. Xozirgi vaqtda ushbu uskunalarni bir qancha to‘liq
to‘plamlari mavjud.
Ushbu uskunalarni bir turi (Director Shockwave Studio) multimediyali
prezentasiyalar yaratish, boshqalari (FreeHand va Fireworks) grafik tasvirlar,
uchinchilari esa (Authorware va CourseBuilder) interaktiv o‘rgatuvchi kurslarni
yaratish imkoniyatini beradi. Lekin Web-yaratuvchilar orasida eng ko‘p
ishlatiladigani bu Adobe Flash dir, chunki ushbu dastur xar qanday saytga
mashxurlik olib keluvchi Web-saxifalar yaratish imkonini beradi. Balki shuning
uchundir SWF formatini oddiy qilib Flash deb atalishi odatga kirib qolgan.
Shunday qilib Flash-texnologiyalari quyidagilardan iborat:
• vektorli grafika;
• animasiyani bir qancha turlarida ishlash imkoniyati;
• interfeysni interaktiv elementlarini yaratish imkoniyati;
• sinxron ovoz qo‘shish imkoniyati;
• HTML formati va boshqa Internetda ishlatiluvchi barcha formatlarga
eksportni ta‘minlash;
• platformali mustaqillik
25

• Flash-filmlarni avtonom rejimda ham, Web-brauzer yordamida ham
ko‘rishning imkoniyati mavjud.
Vizual yaratish uskunalari mavjudligi Flash-film yaratuvchilarini ko‘plab
murakkab operasiyalardan xalos etadi, shuningdek Flash-texnologiyalarning texnik
aspektlarini o‘rganish zarur bo‘lmaydi
Flash - bugungi kunda bu texnologiyani qo‘llanilishining asosiy yo‘nalishi
bu chiroyli va dinamik Web-saxifalar yaratishdir.
Flash-filmni brauzerda namoyish etilishini ikki usuli mavjud:
• uni SWF formatida saqlash, so‘ng sichqoncha yordamida fayl
belgisini shu fayl saqlanadigan katalogdan brauzer oynasiga o‘tkazish .
• Flash-filmni HTML formatiga eksport qilish, so‘ng oddiy usul bilan
brauzerda o‘chish.
Flash-filmni HTML-kodga o‘tkazish mexanizmi ActiveX elementlarini
ishlatish yoki Plug-in komponentlarini qo‘shishga o‘xshashdir. Internet Explorer
brauzeri uchun HTML-kodiga o‘tkazish <OBJECT> tegi yordamida Netscape
brauzeri uchun esa <EMBED> tegi yordamida amalga oshiriladi. Ushbu ikki
saqlash ham Flash-filmni tushunishi uchun, Flash o‘z filmlarini HTML sahifaga
konvertasiya qilganda bu ikki tegni qo‘shadi. Shu bilan birga dasturchi teglarning
ko‘rsatkichlaridan foydalanishi yoki o‘zining ko‘rsatkichlarini berishi mumkin.
Flash-filmlarni Web-saxifa elementlari sifatida ishlatish turli tumandir.
Bulardan ayrimlari quyida keltirilgan:
• saxifani estetik ko‘rinishini oshirish uchun mo‘ljallangan «oddiy»
animasiya;
• foydalanuvchi harakati (sichqonchani siljitish, tugmachani bosish)ga
boq‘liq bo‘lgan animasiyalashgan tugma, bunday tugma giperishorat sifatida
ishlatilishi mumkin yoki biror-bir vazifani bajarish mumkin (masalan, brauzerni
yangi oynasini ochish, tashqi faylni yo‘qlash va b.);
• Web-saxifa foydalanuvchilaridan biror-bir ma‘lumotni qabul qilishga
mo‘ljallangan forma ko‘rinishida;
26

$Zarurat tuq‘ilganda Flash ni oddiy, «statik» faqat giperishoratlar ko‘rinishidagi interaktiv elementlarni an‘anaviy ko‘rinishidagi HTML-sahifalar yaratish uchun ham ishlatish mumkin. Bunday variant Flash ni ham matn bilan ham aloxida tasvirlar bilan ishlash imkoniyatidan kelib chiqadi. AutoPlay Media Studio 8 dasturi tafsifi . Bu dastur disklarni avtomatik ishga tushiriluvchi vizual qobiqlar yaratishga mo‘ljallangan dastur hisoblanadi. Bu dastur yordamida elektron darsliklar, CD\DVD tashrifnomalar, taqdimot va soddda o‘yinlar yaratish mumkin. Dasturning eng qulay tomoni dasturlash tillari bilan notanish voydalanuvchilar ham undan muvofaqqiyatli foydalanishlari mumkin. C++, Java, Visual Basic dasturlash texnologiyalaridan xabardor shaxslar uchun bu dasturning imkoniyatlari yanada kengroqdir. AutoPlay Media Studio 8.0.6.0. dasturi bilan ishlash uchun minimal talablar:  Operatsion tizim: Windows 2000, Windows XP, Windows Vista, Windows 7 va undan yangilari.  Prosessor Pentium 4 va undan yangilari.  OXS 256 МБ yoki undan yuqori.  Ekran sig‘imi 1024x768 piksel va undan yuqori.  Ranglar sifati 16 bit yoki undan yuqori.  Xotirada o‘rnatish uchun bo‘sh joy sig‘imi 100 МБ.  Sichqoncha.  DirectX 7 va undan yangilari.  Internet Explorer 4.0 va undan yangilari.  Adobe Flash Player 8 va undan yangilari.  Adobe Reader 8 va undan yangilari. Dastur interfeysi. Auto Play Media Studio dasturi bosh oynasi 1-rasmda keltirilgan va bu oynani 6 ta maydonga ajratish mumkin. 1. Menyu qatori. 2. Asboblar paneli. 27$