Дата регистрации 05 Декабрь 2024
150 ПродажIngliz va o‘zbek tillarida badiiy matn paradokslarining lingvokulturologik xususiyatlari
![ziddiyat, prezumpsiya, presuppozitsiya va implikatsiya bo‘yicha muayyan
tadqiqotlar amalga oshirilgan 11
.
Mantiqda paradokslar haqiqatdan chekinish deb e’tirof etiladi. Shuning uchun
antinomiya, aporiya, ziddiyat larni paradoksning sinonimlari deb hisoblash
mumkin. Paradoks bir-birini istisno qiluvchi ikki fikrni bab-baravar isbot qilish
mumkinligini bildiradi. Mantiqiy paradokslar, odatda, mantiqiy asoslari to‘la
aniqlanmagan nazariyalarda uchraydi. Ilmda paradoks paydo bo‘lishining asosiy
sababi inson bilish jarayonining murakkab dialektik xarakterga egaligi va
11
?
Арнольд И.В. Механизмы понимания и смыслообразования текстовых произведений//Понимание и
рефлексия: Материалы I и II герменевтических конференций. – Тверь.:ТГУ, 1992. – Ч.1. –36с.; Арнольд И. В.
Стилистика. Современный английский язык: Учебник для вузов – Изд.8-е – М.: Флинта, Наука,2002. – 384с.;
Арутюнова Н.Д. Языковая метафора (Синтаксис и лексика) // Лингвистика и поэтика. – М.: Наука, 1979. –
С.147-173.; Атаева Е.А. Лингвистическая природа и стилистические функции оксюморона: на примере
английского языка: дис. канд. филол. наук. М., 1975. – 145 с.137; Бабаханова Л.Т. Структурно-
семантические особенности антитезы как стилистического приема: Автореф. дис. ... канд. филол. наук – М.,
1967. – 11 с.; огин Г.И.Б Субстан иальная сторона понимания текста верь: Изд- во вГ , 1993. 137 с.; ц – Т Т У –
анеев . .
Т Б Т Семантика и прагматика парадоксальн в сказ ваний: авторе . дис. .канд. илол. наук ых ы ы ф ф –
а, 1988. 16 с.; Гинзбург .П.
Уф – Б О природе логически парадоксов: авторе .дис..канд. илос. наук М., х ф ф –
1969 12с.; Заботина. .Н.
– Е Когнитивное моделирование структур парадокса современн английски ых х
скетча : авторе . дис. кандидата илол.наук: 10.02.04 Санкт-Петербург, 2012. 24 с.; Казаков
х ф ф – –
А.Н., ку ев А.О.Логика. Парадоксология: чебное пособие для стар и классов ли еев, колледжей,
Я ш У ш х ц
гимназий и студентов вузов Ижевск, 1998. 316 с.;
– – Колодина Н.И.Теоретические аспекты понимания и
интерпретации художественного текста (на материале русского и английского языков): автореф. дис... д.
филолог. наук – Тверь, 2002.–293с.; Кр кова Н. .Мета ориза ия и мета оричность как параметр
ю Ф ф ц ф ы
ре лективного действования при продук ии и ре еп ии текста: дис.д. .н.:10.02.19 екст / Н. . Кр кова.
ф ц ц ц ф [Т ] Ф ю
верь, 200. 281 с.;
– Т –
Dilthey W.The Rise of Hermeneutics // New LitHistory.Charlottesville, 1972. – V.2. – №2. – P 229-243.English
Literary Terms.– Л.: Просвещение, 1967.Forrester . M. A. Psychology of Language. A Critical Introduction. –
London: Sage Publications, 1996. – 216 p.; Galperin . I.R. Stylisties. – Moscow: Higher school, 1981. – 334
p.;Grossman M. Dada: Paradox, mystification and ambiguity in European literature.– New York:Pegasus
Books,1971. – 192 p.; Jakobson.R.Linguistics and Poetics. // Style in Language. – N.7., L.:J.Wiley and Sons, Inc.,
1960. – p. 350-377.; Juan, Epifanio San.J.R.The Art of Oscar Wilde. – Princeton, NewJersey:Princeton University
Press,1967.– 238p.; Kukharenko V.A.Seminars in style.–Moscow:Higher School Publishing, 1971. – 183 p.;Lakoff
. G.The Contemporary Theory of Metaphor // Metaphor and Thought / Ed. by A. Ortony. 2-nd ed. – Cambridge
Univ. Press, 1993. – P. 202 -251.;Lakoff . G.,JohnsonM.Metaphors we live by.– Chicago, 1995. – 242p.; Longman
Dictionary of English Language and Culture. – Longman Group UK Ltd., 1995. – 1528 p.; Lyons.J. Semantics /J.
Lyons. – London; New York: Cambridge university press,1977. – Vol. 1. – 278 p.; Pearce . R. Symmetry/Disruption:
A Paradox in Modern Science and Literature. // One Culture: Essays in Science and Literature. – Madison, 1987, V
III.– p. 164-179.; The Oxford Dictionary of Quotations. Oxford, New York: Oxford University Press, 1992. – 1061
p.; Wilde. O. The decay of Lying [Электронный ресурс]/режим доступа
http://cogweb.ucla.edu/Abstracts/Wilde_1889.html ; Wilde. O. Letters on Dorian Gray. Mr. Oscar Wilde’s
Defense //Selections from Oscar Wilde. – M.: Progress Publishers, 1979. – 355 p.
18](https://docx.uz/documents/0264b053-060d-42fb-9336-f0bef96282dc/page_17.png?v=1)
![paradoks tadqiqiga lmiy-amaliy yondashuvning xilma-xilligi tilshunoslikda
paradoks fenomenini tadqiq qilishni ng nazariy asoslarini yaratish vazifasini
qo‘yadi.
Paradoksni o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ishlar i turli ilmiy fanlar doirasida olib
borilgan. Xususan, paradoks ritorika , estetika , f alsaf iy nuqta y i nazaridan tadqiq va
tahlil qilin gan. Shuningdek, paradokslarning ijtimoiy-pragmatik, psixologik hamda
lingvistik xususiyatlari, paradoks – badiiy asar muallifining individual stili elementi
sifatida tadqiq etilgan.
Ayniqsa, s tilistik tadqiqotlarda paradokslar badiiy matnni originallik bilan
ta’minlovchi semantik-stilistik element sifatida e’tirof etiladi va shu asosida
izohlanadi.
Paradoksal gaplarning pragmatik va semantik komponentlarini tadqiq qilish
bilan rus tilshunosi B.G.Taneev 17
shug‘ullan gan , fraz eo logik paradoks
shakllanish i ning kognitiv tabiati ni V.D.Tarma y eva 18
o‘rgandi, paradoksning
leksik-semantik jihatlarini V.I.Karasik 19
kengroq tadqiq etdi , paradoksni
yaratishning kognitiv modellari E.B.Temyanikovaning 20
ishlarida, paradoks
tuzilmalarini kognitiv modellashtirish E .N.Zabotin 21
tomonidan ko‘rib chiq il di.
Bir qator tadqiqotlarda paradoksni tushunish muammosining mantiqiy
sxemasi va uning lingvistik amalga oshirilishi o‘rtasida gi munosabatlar muammosi
tahlil etildi.
17
T анеев Б.Т. Семантика и прагматика парадоксальных высказываний: автореф. дис. канд. филол. наук –
Уфа, 2009. – 16 с.
18
Тармаева В.Д. Когнитивная природа фразеологического парадокса (англ.яз.): дис. канд. филол. наук –
Иркутск: 1997. – 214 с
19
Карасик В.И. // Аксиологическая лингвистика: игровое и комическое в общении: сб. науч. трудов. –
Волгоград: Перемена, 2003. – С. 112-126.
20
Темяникова Э.Б. Когнитивная структура парадокса: на материале англ. яз.: дис. канд. филол. наук – М.,
1998. – 206 с.
21
Заботина Е. Н. Когнитивное моделирование структур парадокса в современных английских скетчах:
автореф. дис. кандидата филол. наук: 10.02.04 [Текст]/ Е.Н. Заботина. – Санкт-Петербург, 2012. – 24 с.
23](https://docx.uz/documents/0264b053-060d-42fb-9336-f0bef96282dc/page_22.png?v=1)
![tanlovining matn g‘oyasi, syujeti, kompozitsiya stil darajasidagi ma’lum aktlari
natijasi hisoblanadi. Ushbu guruhning chegaralarini aniqlash imkonini beruvchi
paradoksal belgilangan badiiy matnlarni farqlovchi belgilar sifatida quyidagilarni
ajratish mumkin:
1.Matnda qarama-qarshiliklarning dialektik o‘zaro ta’siri ifodalanganligi.
Bunda badiiy ritorik chegaralaridan chiqish belgilanadi. Uning uchun qarama-
qarshiliklarning mavjudligi yetarli: ya’ni antiteza, oksyumoron yoki kataxreza. 38
2.Haqiqatni ochib beradigan ziddiyatlarning mavjudlig i . Bu yerda paradoksni
ziddiyat usulining mohiyati hisoblangan hamda shakl va mazmunning mosligini
uzatadigan absurdlik usulidan farqlash kerak.
3.Qarama-qarshilik (ziddiyat) ning kutilmaganligi. O‘quvchi uchun kashfiyot
bo‘lmagan (yaxshilik-yomonlik, yorug‘lik-qorong‘ulik, nafrat-muhabbat)
ziddiyatlarni ifodalovchi antitezadan farqli o‘laroq, paradokslik dastlab idrok
etuvchi ongida bo‘lmagan ziddiyatli tushunchalar bilan shug‘ullanadi. Paradoksal
matnga o‘quvchi diqqatini qayd etadigan uning refleksiyasini faollashtirib,
muammoning muallif tomonidan idrok etiladigan muxolifat (qarama-qarshilik)ni
kutilmaganligi xos bo‘ladi.
Badiiy matnni PM (paradoksal matn) – matn kategoriyaga o‘tkazish uchun
uch belgining har biri kerak bo‘ladi, bunda ular ning hech biri alohida yetarli
bo‘lmaydi va faqat qolgan ikkitasi bilan birgalikda farqlovchi xususiyatga ega
bo‘ladi .
Badiiy matnda paradokslar oddiy va misli ko‘rilmagan, kanonik 39
va yangilik
o‘rtasidagi chegarani belgilab, mazmunni chuqurroq tushunishga xizmat qiladi.
Odatiy fikrlash algoritmlarini hisobga olmaganda, paradoks matnini qabul
38
Kataxreza [ yun. katachresis – suiiste mol qilish; noto‘g‘ri qo‘llash] Qarama-qarshi tushunchalarni bog‘lash,ʼ
so‘zni o‘z asl (etimologik) ma nosiga muvofiq bo‘lmagan holda qo‘llash.
ʼ Qizil siyoh [ siyoh so‘zi aslida “qora”
ma nosini bildiradi].
ʼ https://davaktiv.uz/oz/menu/til-munosabatlar-kaliti
39
https://uz.wikipedia.org/wiki/Kanon.yun. qonun,qoida
34](https://docx.uz/documents/0264b053-060d-42fb-9336-f0bef96282dc/page_33.png?v=1)
![ma’lum davr yo‘nalishlari majmuasi ham bo‘lishi mumkin. XIX asr oxiri – XX asr
boshlaridagi odamlarning dunyoqarashi, madaniyatida aks etgan, inson
mavjudligining barcha parametrlari o‘zgarishi bilan bog‘langan insonlar ongida
keskin o‘zgarishga, voqelikka ularning munosabatini ko‘rsatadi. Xususan ,
adabiyotda o‘sha davr yozuvchilarining paradokslarga moyilligini aks ettiruvchi
yangi hikoya texnikasi paydo bo‘ladi. Hikoya qilish texnikasining tahlili Syuzanna
Nalbantyanning “Seeds of Decadence in the Late Nineteenth-Century Novel:
A Crisis in Values Paperback” (“XIX asr oxiridagi romandagi tanazzul belgilari:
qadriyatlar inqirozi”) kitobida batafsil yoritilgan. [June18,1988] Muallifning
ta’kidlashicha, “Asrlar davomida Yevropa yozuvchilarining ijodida paradoks
o‘zida deyarli muqarrar ravishda nafaqat hazil, komediyani, balki yaqqol, ba’zida
ojiz g‘azab, og‘riq ko‘z yosh g‘azabni yashiradi. Bu paradoks ko‘p hollarda fojea
yoqasida turadi.”
Xulosa qilib aytganda, paradoks tushunchasining quyidagi qirralarini qayd
etishimiz mumkin: muallif modalligi, asar uslubi, asarning kompozitsion
chizgisi, adabiy janr tavsifi va yozuvchi ijodi tavsifi .
Paradoks va aforizmni taqqoslashga aforistika bo‘yicha ko‘plab asarlar
bag‘ishlangan, ularda paradoks va aforizm ayniyatlashtiriladi. Paradoks bu “komik
(hajviy) san’atning yakunlangan mustaqil asari va hajmi bo‘yicha katta hajviy
asarlarning ifodali vositasi” .
Mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobilyati paradoks va aforizmni ayniyatlashtirish
uchun asosidir. Aynan 1) aforizm 2) paradoksal aforizm farqlanadi. Antitez a
parallelizmdan foydalanadigan paradoksal aforizimda ikkita qarama-qarshi g‘oya
grammatik ifodaga ega bo‘ladi , tavsifiy adabiyotlarda aforizimdagi paradoks yoki
aforistik paradoks haqida so‘ z boradi . Boshqacha qilib aytganda, bu ikki til
39](https://docx.uz/documents/0264b053-060d-42fb-9336-f0bef96282dc/page_38.png?v=1)
![muloqatga kirisha olaman. Bundan tashqari, men har doim musiqa orqali hikoya
qilishni yaxshi ko‘raman va mamlakat g‘arbiy qo‘shiqlari ko‘pincha haqiqiy hayot
muammolarining hamda hissiyotlarining mohiyatini qamrab oladi)
3) A lliteratsiya bilan, paradoks yasash alohida tovush, bo‘g‘in, so‘zlarning
keraksiz takrorlanishi bilan birga kelganda: I brought a brick to break the window
with. And a spare brick in case it’s double-glazing. (Deraza sindirish uchun g‘isht
olib keldim. Har ehtimolga qarshi ortiqcha bitta g ‘isht ham olib keldim, agarda u
ikki qavatli oyna bo‘lishi mumkin)
4) Leksik darajada paradoks yaratish vositalari guruhi:
1.Ta’riflanayotgan obyektni uni boshqa predmetli sohalarining birliklari:
epitet va munosabatlar figurasi bilan adekvatligini (mosligini) aniqlash imkoniyati
tufayli qayta ko‘rib chiqishga yordam beradigan yo‘llar.
2. K o‘p ma’noli so‘zlar: There are only two kinds of pedestrians –the quick
and the dead. (Piyodalarning faqat ikki turi mavjud –chaqqon va sekin
harakatlanuvchilar)
3.Sinonimiya: I’m as pure as the driven slush. ( Axloqiy juhatdan mukammal
insonman)
4. O ‘xshash yoki yaqin ma’noli iboralarni almashtirish:
5.Allyuziyadan foydalanish, uni adekvat talqin qilish qo‘shimcha madaniy
bilimlarni talab qiladi.
6.Paremiya 62
yoki frazeologik birliklarni yangilash: til ongning ajralmas
stereotiplashgan (qolipga solingan) qismi bo‘lgan, paremiologik birlikning
kutilmagan kontekstda qo‘llanilishi, paradoksni yaratishga olib keladi: Where
there’s a will, there’s a way to avoid lawyers’ fees. ( Ishonch bor joyda imkon bor )
5 .Sintaktik darajada paradoksni yaratishning vositalar guruhi:
62
Паремиология сўзи грекча “paronimia” (ҳикмат) “logos” (фан) сўзларидан олинган бўлиб, маълум бир
тилдаги мақол, матал, афоризм каби ҳикматли иборалар тизимини ўрганадиган
фандир[http://samxorfil.uz/yangiliklar/paremiyalarning-turli-tizimdagi-tillarda-umumiy-xususiyatlari]
91](https://docx.uz/documents/0264b053-060d-42fb-9336-f0bef96282dc/page_90.png?v=1)
![bugungi ko‘pgina tilshunoslar frazeologik birliklarni o‘rganishga alohida e’tibor
berib kelishmoqda 93
.
Misol tariqasida keltirib o‘tish o‘rinliki, V.N.Teliya “semantik tuzilishiga
ko‘ra frazeologik birliklar xalqning davomiy rivojlanish jarayonini ifodalaydi,
madaniy qoldiqlar, standartlar, timsollarni avloddan avlodga olib uzatadi,
muhrlaydi va yozib qo‘yadi” 94
va “tilning frazeologik tarkibi-oynadir. Unda milliy-
madaniy umumiylik o‘z aksini topadi, milliy o‘zlikni anglash namoyon bo‘ladi.
Aynan frazeologizmlar til vakillariga olamni idrok qilishga va anglashga
undaydi ” 95
degan fikrlarni olg‘a surgan. Frazeolog olimlardan biri N.M.Shanskiy
“frazeologiya insonning til faoliyatidagi o‘zligini ifodalovchi, murakkab va
komplikativ voqelikdir” 96
deb ta’rif beradi.
Shu ma’noda, frazeologizmlarni tadqiq qilish va tatbiq qilish jarayonida:
1) ko‘pgina iboralarning umumiy ma’nolari yoki ularning tarkibidagi
so‘zlarning ma’nolari xalq ruhi, uning madaniyat izlarini o‘z ichiga oladi va ular
aniqlanib o‘rganiladi;
2) frazeologik birliklarning semantik tuzilishida milliy-madaniy ma’lumotlar
saqlangan va u insonlarning dunyo haqidagi tasavvurlarini ifodalaydi;
3) frazeologizmlarning milliy-madaniy o‘rganish jarayonida konnotativ
xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Lingvistika va lingvomadaniyatshunoslikda
muqobilsiz leksikon termini keng tarzda ishlatiladi.
Muqobilsiz leksikonlar boshqa tilga tarjima ham qilinmaydi va ularni tildagi
boshqa konseptlar bilan taqqoslab ham bo‘lmaydi. Bunday leksemalarning
93
N.Mahmudov, D.Xudoyberganova.“ O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati” T. “Ma’naviyat” 2013 .
94
Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокул ь т у рологический аспекти. -
М.: Школа «Языки русской култури», 1196- С.222.
95
Телия В.Н. Первоочередные задачи и методические проблемы исследования фразеологического состава в
контексте культуры // Фразеология в контексте культуры. — М., 1999. С. 13-24.
96
Шанский, Н. М. Фразеология современного русского языка [Текст] / Н. М. Шанский. 4-е изд., испр, и доп.
- СПб.: Специальная литература, 1996. – С. 192
112](https://docx.uz/documents/0264b053-060d-42fb-9336-f0bef96282dc/page_111.png?v=1)
Ingliz va o‘zbek tillarida badiiy matn paradokslarining lingvokulturologik xususiyatlari
Ingliz va o‘zbek tillarida badiiy matn paradokslarining lingvokulturologik xususiyatlari
MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................…………………....................3
I BOB.PARADOKS LINGVISTIK FENOMEN SIFATIDA.......................
1.1.§.Paradoks tushunchasining lingvistik tavsifi va terminologik xususiyatlari.............................................................................................................12
1.2.§.Paradoksal matn tushunchasininglingvistik va aforistik tavsifi..................26
1.3.§.Paradoksal uslub va uning sintaktik xususiyatlari…….........………...….....40
Birinchi bob bo‘yicha xulosalar…………………………….........………….……49
II BOB. INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PARADOKSNING MA’NO HOSIL QILISH POTENSIALI.....................................................................
2.1.§. Paradoksning uslub kategoriyasi va allegorik - aforistik tabiati…..….........51
2.2.§.Badiiy matnda paradoks va uning sintaktik xususiya.....................................60
2.3.§.Paradoksning kognitiv tabiati: alogik(mantiqsiz) til birliklari va ziddiyat, prezumpsiya, presuppozitsiya va implikatsiya……….............………………..….64
Ikknichi bob bo‘yicha xulosalar………………………………........………..........83
III BOB. INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PARADOKSLARNING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI.........................................................
3.1.§.Lingvomadaniyatshunoslik – til va madaniyat o‘rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi fan sifatida ……………………………………............………………..85
3.2.§.Til birliklarining lingvomadaniy xususiyatlari…………...……....................94
3.3.§.Ingliz va o‘zbek tillarida frazeologik paradokslarning lingvokulturologik jihatlari......................….........…………………………………….……………...112
Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar………………………………….......………....122
| UMUMIY XULOSALAR ............................................................................ | 123 |
FOYDALANILGAN ADABIYTLAR RO‘YXATI ..............................
| 125
|
KIRISH
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida turli tizimli tillarning madaniyat rivojidagi o‘rni, jamiyatning ijtimoiylashuvidagi ahamiyati, insonning ruhiy ongidagi real jarayonlar oqimining lisoniy manzarasini yaratish va chog‘ishtirish amalga oshirilmoqda. Tilga antropotsentrik yondashuv talabining oshib borishi, muayyan millatga xos madaniy belgilarning tilda aks etishi, olamning lisoniy manzarasini yaratish asnosida til birliklari lingvopragmatik, lingvokognitiv, antropotsentrik paradigma kabi yangi konsepsiyalar asosida talqin etilmoqda. Xalq an’analari, qadriyatlari, urf-odatlarini ifodalovchi paradokslarni nafaqat bir til doirasida, balki turli tizimli tillar lingvomadaniyatshunosligida dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Dunyo tilshunosligida paradokslar, jumladan, frazeologik paradokslarning universal va unikal jihatlari talqiniga bag‘ishlangan qiyosiy-chog‘ishtirma tadqiqotlar muhim o‘rin tutmoqda. Paradokslar inson tafakkurining mahsuli sifatida mantiq, falsafa, tilshunoslik, psixologiya va boshqa fanlar doirasida o‘rganilib, ularning qiyosiy-tipologik lisoniy belgilari yoritilmoqda. Zamonaviy tilshunoslikda paradoksal tuzilmalar lingvo-stilistik hodisa sifatida, kognitiv aspektda, shuningdek, lingvokulturologik yo‘nalishda hamda xorijiy tillarini o‘qitishda matn bilan ishlash amaliyoti dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda ilm-fanni rivojlantirish, jumladan, xorijiy tillarni o‘qitish borasidagi ilmiy, ilmiy-amaliy izlanishlar ko‘lamini kengaytirish maqsadida tadqiqotchilar oldiga qator vazifalar qo‘yilmoqda. “O‘quv jarayonini metodik qo‘llab-quvvatlash, o‘quvchilarning asosiy til ko‘nikmalarini mustahkamlash va qo‘llashda ko‘maklashish…”[1] ga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xorijiy tillarni nazariy va amaliy egallash xalqlararo munosabatlarni mustahkamlash, ingliz va o‘zbek tillaridagi til birliklarini, jumladan, til paradokslarini, ularning milliy-madaniy xususiyatlarini o‘rganish zarurligini ko‘rsatmoqda. Paradokslarni milliy-madaniy jihatdan tahlilga tortish, o‘xshash, farqli va o‘ziga xos tomonlarini chog‘ishtirma tahlil orqali aniqlash ushbu yo‘nalishda hal etilmagan masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”, 2020-yil 29-oktyabrdagi PF-6097-son “Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”, 2021-yil 6-noyabrdagi PF-6108-son “O‘zbekiston yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 19-maydagi 312-son “Xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirishni samarali tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I.“Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va amalga oshirish yo‘llari” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tilshunoslikda til tizimining turli sathlariga oid birliklarning nutqiy muloqot muhitlarida shakllanishini o‘rganish, ularning sintaktik-semantik va pragmatik ko‘rsatkichlari munosabati va o‘zaro bog‘liqligi, xususan, badiiy matnda paradoks va uning sintaktik xususiyatlari, kognitiv tabiati alogik (mantiqsiz) til birliklari va ziddiyat, prezumpsiya, presuppozitsiya va implikatsiya bo‘yicha muayyan tadqiqotlar amalga oshirilgan[2].
XX asr absurd adabiyoti yangi yo‘nalishining vakillari E.Ionesko, G.Pinter, S.Mrojek[3] va boshqalar tomonidan dunyoning lisoniy manzarasini, atrof-muhit hamda voqelikni tasvirlashda paradoksdan foydalanishning lingvistik tavsifi, pragmatik xususiyatlari tahlil etilgan. Tilshunos olimlar badiiy matnlarda paradoks mutlaqo tabiiy va hatto zarur element hisoblanishini ta’kidlaydilar.
Paradokslarni lingvomadaniy yondashuv asosida o‘rganishda bir qator xorijiy tilshunos olimlar, xususan, ingliz olimlaridan A.P.Kovi, M.Omaziyu, K.Steyer, S.Xanston[4] larning ilmiy tadqiqot ishlari katta ahamiyatga ega. Lingvistik asarlarda paradoks, asosan, matnda muayyan vazifalarni bajaruvchi stilistik vosita, stilistika nuqtayi nazaridan esa paradoks badiiy asarda ekspressiv hamda hajviy effekt hosil qiladigan ziddiyat sifatida izohlanadi.
Badiiy matndagi paradokslarning lingvomadaniy xususiyatlari esa N.F.Alefirenko, V.A.Maslova, A.V.Kunin, V.N.Teliyalarning[5] ilmiy tadqiqotlarida yoritilgan.
Til va madaniyatning o‘zaro bog‘liqligi hamda bu o‘rinda paradokslarning stilistik imkoniyatlari masalalari o‘zbek tilshunoslaridan D.U.Ashurova, O‘.K.Yusupov, T.A.Bushuy, Sh.S.Safarov, A.E.Mamatov, N.M.Maxmudov, D.S.Xudayberganova, J.Sh.Jumaboyeva[6]larning ilmiy tadqiqotlarida muayyan tarzda yoritilgan. Frazeologik birliklarning turli tizimli tillar kesimida lingvomadaniy jihatdan chog‘ishtirib o‘rganishga ham talab oshib bormoqda. Bu sohada o‘zbek olimlaridan Sh.Rahmatullayev, M.I.Umarxodjayev, Sh.S.Imyaminova, A.E.Mamatov[7]larning ilmiy tadqiqot ishlari ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan birga tilshunoslikda paradoksal hodisa, paradoksning ma’no tashkil etuvchi xususiyatlari, badiiy matndagi leksik imkoniyatlari masalalari yetarli darajada tadqiq qilinmasdan qolmoqda.
[1] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 19-maydagi 312-son “Xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirishni samarali tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. lex.uz.
[2] Арнольд И. В. Стилистика. Современный английский язык: Учебник для вузов – Изд.8-е – М.: Наука, 2002. – 384с.; Танеев Б.Т.Семантика и прагматика парадоксальных высказываний: автореф. дис. канд. филол. наук – Уфа, 1988. – 16 с.; Заботина Е.Н. Когнитивное моделирование структур парадокса современных английских скетчах: автореф. дис. кандидата филол.наук: 10.02.04 – Санкт-Петербург, 2012. – 24 с.; Forrester M. A. Psychology of Language. A Critical Introduction. –London: Sage Publications, 1996. – 216 p The Oxford Dictionary of Quotations. Oxford, New York: Oxford University Press, 1992. – 1061 p.; Wilde O. The decay of Lying / http://cogweb.ucla.edu/Abstracts/Wilde_1889.html; Wilde. Letters on Dorian Gray. Mr. Oscar Wilde's Defense //Selections from Oscar Wilde. – M.: Progress Publishers, 1979. – 355 p.
[3] Ionesko E.The Editors of Encyclopaedia Britannica. “Theatre of the Absurd”. Britannica online; Harold Pinter: The Absurdist-Existentialist Playwright// Journal of Social Sciences & Humanities of Shiraz University vol. 23, №.1, Spring 2006 ( 46); “Sławomir Mrożek, from the Encyclopædia Britannica”. Encyclopædia Britannica.
[4]Cowie A.P. Phraseology. Theory, Analysis, and Applications.Oxford Stud-ies in Lexicography and Lexicology. – Oxford: Oxford University Press,1998.; Omaziü M. Patterns of phraseological unit’s modifications. Häcki Buhofer, Annelies, Harald Burger, eds. Phraseology in Motion II. – Baltmannsweiler: Schneider, 2007; Steyer К. Corpus linguistic exploration of modern proverb use and proverb patterns. Computational and corpus-based phraseology: Recent advances and interdisciplinary approaches, Proceedings of the Conference Volume II. – London, UK, Geneva: Editions Tradulex, 2017. – Р.45–52; Hunston S. Corpora and language teaching: issues of language. Cambridge University Press. – Cambridge: 2010. – Р.137-169.
[5]Алефиренко Н.Ф. Провербальное порождение культурных концептов и их фразеологическая репрезентaция // Филол. науки. 2002. № 5. – С. 72-81.; Маслова В. А. Лингвокультурное введение в теорию человека / В. А. Маслова // Вестник Московского государственного областного университета. Сер. Лингвистика. – 2019. – №3. – С. 21–28. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка – Москва, 2005. – С.313; Телия В.Н. Культурно-нaцональные коннотaции фразеологизмов (от мировидения к миропониманию) // Славянское языкознание. XIМеждународный съезд славаняистов. – М.: Наука, 1993. – 314 с.
[6]Ашурова Д.У. Перспективы научных исследований в свете новых направлений лингвистики // Филология масалалари. – Тошкент, 2004. – №4. – Б. 37-40.; Юсупов Ў.Қ. Тилшуносликда янги йўналишлар ва уларда ишлатиладиган айрим истилоҳлар// Филология масалалари. – Т., 2011. – №2. – Б. 9-15.; Бушуй Т.А. Проблема языка и нaции в лингвокультурологическом аспекте // International scientific review. – 2019. – № LVI.; Сафаров Ш.С. Когнитив тилшунослик. – Самарқанд: Сангзор нашр, 2006. – 92 б.; Маматов А.Э.Тилга когнитив ёндашувнинг моҳияти нимада? Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари. – Андижон, 2012; Маҳмудов Н. Тилнинг мукаммал тадқиқи йўлларини излаб... // Ўзбек тили ва адабиёти. –Т., 2012. – № 5. –Б.10.; Худайберганова Д.С.Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик тадқиқи: Филол. фан. док-ри. дисс. автореф. – Тошкент, 2015. – Б.18; Djumabaeva J.Sh.Translation Problems of Phraseological Units: Idioms and Set Expressions// Academic research in educational sciences, 2022.№3/4– P.906-911.
[7] Раҳматуллаев Ш.Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Tошкент: Ўқитувчи, 1978. – 408 б.; Умарходжаев М.И. Основы фразеографии: автореф. дис. д-ра филол. наук. – М., 1981. – 56с.; Имяминова Ш.С. Немис тили фразеологияси (ўқув қўлланма). – Т.: Мумтоз сўз, 2011. – 80 Б. Маматов А.Э. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари: Фил.ф. докт. дис. автореф. – Тошкент, 2000. – 56 б.
-
Похожие документы
- Dunyoni ishlari mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash
- 8-sinf adabiyot darslarida Alisher Navoiyning ruboiylari va tuyuqlarini oʻrgatish yoʻllari
- 6-sinf adabiyot darslarida koʻrgazmalilik
- Adabiyot toʻgaraklarini tashkil etish yoʻllari
- 3-4-sinf oʻqish oʻqish darslarida lugʻat ustida ishlashda rasmli testlardan foydalanish