Inklyuziv ta’limning mohiyati va imkoniyati cheklangan bolalar uchun ijtimoiy ahamiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28956UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Sherzod Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025

0 Sotish

Inklyuziv ta’limning mohiyati va imkoniyati cheklangan bolalar uchun ijtimoiy ahamiyati

Sotib olish

Kurs ishi
Mavzu: INKLYUZIV TA’LIMNING MOHIYATI VA IMKONIYATI
CHEKLANGAN BOLALAR UCHUN IJTIMOIY AHAMIYATI
Reja:
Kirish:
I BOB. INKLYUZIV TA’LIMNING MOHIYATI VA IMKONIYATI
CHEKLANGAN BOLALAR UCHUN IJTIMOIY AHAMIYATI
1.1. INKLYUZIV TA’LIMNING MAQSAD VA VAZIFALARI
1.2. INKLYUZIV TA’LIMNING HUQUQIY-ME’YORIY ASOSLARI
II BOB. INKLYUZIV TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING
PEDAGOGIKPSIXOLOGIK ASPEKTLARI
2.1. IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALAR TOIFALARI
2.2. Inklyuziv ta’limga qamrab olinuvchi bolalar
2.3 Imkoniyati cheklangan bolalar ta’limiga oid pedagogik nazariyalar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

KIRISH
Jahon ta’limi amaliyotida ta’lim oluvchilar ehtiyojlariga
moslashuvchan o‘quv muhitini yaratish, variativ o‘quv dasturlaridan
foydalanishga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortmoqda. BMT ning ta’lim sohasidagi
siyosati yo‘nalishlaridan biri bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari xilma-
xilligini hisobga olgan holda ta’lim berishni nazarda tutadigan inklyuziv ta’lim
g‘oyalarini ishtirokchi davlatlar tomonidan keng amalga oshirilishini
ta’minlash hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: YUNESKOning inson huquqlari va erkinliklarini
ta’minlashga qaratilgan dasturlari alohida ta’lim extiyoji bo‘lgan bolalar va
kattalar uchun xavfsiz va qulay ta’limni ta’minlashga qaratilgan me’yorlar,
standartlar hamda intellektual hamkorlikni modernizatsiyalashga
yo‘naltirilmoqda. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida belgilangan
ijtimoiy tenglik qoidalarini amalga oshirishda ta’limning barcha uchun
ochiqligini, gender jihatdan tenglikka asoslanganligini ta’minlovchi
mexanizmlarini amaliyotga joriy etish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Kurs ishining dolzarbligi: Mamlakatimizda inklyuziv ta’limni ta’lim
oluvchilarning ijtimoiy ehtiyojlari va shaxsiy manfaatlaridan kelib chiqqan
holda fan, ta’lim va ishlab chiqarishning mustahkam integratsiyasini ta’minlash
asosida tashkil etishning huquqiy – me’yorlari ishlab chiqilgan. “Alohida ta’lim
ehtiyoji bo‘lgan bolalar uchun inklyuziv ta’limni tashkil etish maqsadida ta’lim
muassasalari moddiy texnika bazasini mustahkamlash, o‘quv dasturlarini
adaptivlashtirish, sog‘lomlashtiruvchi sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini
oshirish hamda bu jarayonga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash” kabi
muhim vazifalar belgilandi1 . Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish sifatini
yaxshilash, o‘quvchilarning imkoniyatlariga mos, davlat ta’lim standartlari
me’yorlari inobatga olingan o‘quv muhitini samarali tashkil etish, bu jarayonda
tashkilotlar va jamoat institutlari hamkorligini kuchaytirish yanada muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur ijtimoiy-pedagogik masalalarni hal etishda
2

ta’lim, sog‘liqni saqlash va mahalla tashkilotlarining imkoniyati cheklangan
bolalarni sifatli ta’lim xizmatlari bilan ta’minlash borasidagi o‘zaro manfaatli
hamkorligi talab etiladi. Bu esa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida metodik
mahorat, kasbiy kompetentlikni rivojlantirishning klasterli yondashuvlari,
tashkiliy omillari, pedagogik-psixologik shart-sharoitlari, inklyuziv sinflarda
darslarni tashkil etishga qo‘yiladigan didaktik talablarni aniqlashtirishni taqozo
etadi.
Kurs ishining vazifalari : O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1
dekabrdagi PF-5270-son “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”, 2019 yil 29 apreldagi PF5712-son “Xalq ta’limi tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”, 2020 yil 6 noyabrdagi PF-
6108-son “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan
sohalarini rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi, 2022 yil 28 yanvardagi
PF-60-son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan YAngi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”, farmonlari, 2020 yil 13 oktyabrdagi PQ–
4860-son “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish
tizimini yanada takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi qarori,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 12 oktyabrdagi
638-son “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim berishga oid
normativ huquqiy xujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori va bosh ы a
xujjatlarda kadrlar masalasi, ta’lim mazmunini modernizatsiyalash, jarayonni
metodik va didaktik ta’minlash vazifalari belgilab berilgan
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish qismi, 2 bob, 4 bo’lim , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan tuzilgan.
3

I BOB. INKLYUZIV TA’LIMNING MOHIYATI VA IMKONIYATI
CHEKLANGAN BOLALAR UCHUN IJTIMOIY AHAMIYATI
1.1. INKLYUZIV TA’LIMNING MAQSAD VA VAZIFALARI
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlar zamirida, eng avvalo,
kelajak avlodning barkamol bo lib ulg ayishi, hech kimdan kam bo lmay dunyoʻ ʻ ʻ
arenalarini zabt etishga qodir farzandlar bo lib yetishishi kabi dolzarb
ʻ
masalalarni hal etish turadi. Ayniqsa, yetim va ota-ona qaramog isiz qolgan,
ʻ
nogiron, rivojlanishida nuqsoni bor bolalarning ijtimoiy himoyasi hamisha
davlat va jamiyatning ustuvor vazifasi hisoblangan. Ushbu vazifani amalga
oshirish borasida O zbekiston Respublikasida rivojlanishida nuqsoni bo lgan
ʻ ʻ
kishilarning huquq va erkinliklarini, teng imkoniyatlarini ta’minlash, turmush
faoliyatidagi cheklanish, chegaralarni bartaraf etish, ta’limni tashkil etish va
boshqarishga zamonaviy yondashuv, uning sifati va samaradorligini oshirish,
jamiyatda aholining turli qatlamlari uchun ta’limning uzviylik va uzluksizligini
ta’minlash borasida talaygina ishlar amalga oshirib borilmoqda. Bolalik
bosqichida inson psixologo-pedagogik jihatdan kuchli ta’sirlanadi. O sib
ʻ
kelayotgan bola organizmi, uning miya tuzilishining ichki imkoniyatlari
chegarasizligini inobatga olgan holda tashkil etilgan korreksion-pedagogik,
psixologik hamda tibbiy ishlar bolaning birlamchi nuqsonini kamaytirib,
ikkilamchi nuqsonlarning oldini olishga yordam beradi. Bularning hammasi
rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolani mustaqil, hech kimga qaram bo lmagan
ʻ ʻ
holda hayot kechirishga tayyorlash omillaridir. Bolalarning ijtimoiy
reabilitatsiyasi (tiklash) va ijtimoiy adaptatsiyasi (moslashuvi)-bu nafaqat
qalbdagi sifatlarni, balki yangi texnologiya va innovatsiyalarning paydo
bo lishi bilan tadrijiy rivojlanib boradigan bu nozik sohada professional
ʻ
yondashuvni talab qiladigan sermashaqqat mehnatdir. Bu sohaning
takomillashuvida nogironligi bo lgan bolalar bo yicha idoralararo muhtoj
ʻ ʻ
bolalarning ijtimoiy moslashuvi holatini o rganish bo yicha tadqiqotlar olib
ʻ ʻ
4

borildi. 7 Respublikamizda ijtimoiy tashabbuslarni qo llab-quvvatlashʻ
jamg armasi tomonidan 2007 yilda «O zbekistonda inklyuziv ta’lim» loyihasi
ʻ ʻ
amalga oshirilgan bo‘lib, loyihada O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
ʻ
vazirligi, Oliy va o rta maxsus ta’lim vazirligi, Navoiy shahridagi «Umr»
ʻ
imkoniyati cheklangan bolalarga yordam berish markazi, Samarqand shahridagi
«Hayot» nomli nogironlarga yordam berish markazi, Jizzax shahridagi
«Istiqbolli avlod» markazi, Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahridagi
«Umid» tashabbuslarga ko mak berish va rivojlantirish markazi, Termiz
ʻ
shahridagi «Imkon» imkoniyati cheklangan bolalar va oilalarga ko mak berish
ʻ
markazi, Farg ona viloyatining Qo qon shahridagi «Ziyo» maxsus zaruratli
ʻ ʻ
bolalarga ijtimoiy ko mak berish markazi, maqsadli hududlar hokimliklari,
ʻ
O zbekistondagi Shvetsariya elchixonasi hamkorlik qilishdi. Ushbu loyiha
ʻ
doirasida Toshkent, Guliston, Qarshi, Samarqand, Termiz, Andijon, Qo qon,
ʻ
Nukus, Buxoro, Urganch shaharlarida joylashgan ayrim maktabgacha ta’lim
muassasa, maktab, kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda imkoniyati
cheklangan bolalar aralash guruhlarda inklyuziv texnologiya asosida ta’lim-
tarbiya olishdi. Mamlakatimizda imkoniyati cheklangan bolalar ta’lim-tarbiyasi
va ularning ijtimoiy hayotga moslashuviga qulay sharoitlar yaratib berilmoqda.
Ularni jamiyatga integratsiya qilish, avvalo, imkon qadar salomatligini tiklash
maqsadida «Imkoniyati cheklangan bolalar uchun umumiy ta’lim loyihasi»
asosida ish yuritib kelinmoqda. Bunda, asosan, inklyuziv ta’lim
imkoniyatlaridan foydalanish ko zda tutilmoqda. Natijada inklyuziv ta’limni
ʻ
tashkil etishning pedagogik-psixologik xususiyatlarini, o ziga xos
ʻ
imkoniyatlarini2 chuqurroq o rganish, u bilan bog liq muammolarni aniqlash,
ʻ ʻ
samaradorlik jihatlarini asoslab berish dolzarb ilmiy muammoga aylanmoqda.
Chunki inklyuziv ta’lim usuli barcha bolalarning ruhiyjismoniy holatidan qat’iy
nazar ta’lim jarayonida to laqonli ishtirok etishini ta’minlashga qulay
ʻ
imkoniyat yaratadi. Ayniqsa, u alohida yordamga muhtoj bolalarning
atrofdagilar bilan muloqotda bo lishi, ijtimoiy muhit talablariga javob bera
ʻ
5

oladigan bo lib ulg ayishi, o z kundalik-maishiy ehtiyojini qondira olish 2ʻ ʻ ʻ
YUNESCO:
Jamiyatga va inklyuziv ta’limga muhtojlarga qaratilgan Dastur. – 1994. 8
ko nikmalarini egallashi, hayotga moslashib, umumta’lim maktablarida
ʻ
sog lom tengdoshlari bilan teng sharoitlarda o qiy olishi, ular bilan o zaro
ʻ ʻ ʻ
do stona munosabatga kirishishi, darslarni o z vaqtida o zlashtirishi,
ʻ ʻ ʻ
topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashishi uchun qulayliklar tug diradi. Shuni
ʻ
nazarda tutib, mazkur monografiyada inklyuziv ta’limning o ziga xos
ʻ
samaradorlik belgilarini asoslash, uni oiladan, maktabgacha ta’lim
muassasalaridan boshlab oliy ta’limgacha bo lgan uzluksiz ta’lim jarayonida
ʻ
yo lga qo yish uchun zaruriy pedagogik-psixologik yondashuv yo llarini
ʻ ʻ ʻ
aniqlash ko zda tutildi. Shunisi borki, inklyuziv ta’lim nafaqat nogiron bolalar
ʻ
o rtasida, balki sog lom turmush tarziga asoslangan oilada tarbiyalanayotgan
ʻ ʻ
bolalar o rtasida, maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda, akademik
ʻ
litsey va kasb-hunar kollejlarida ham fanlarni o zlashtirish darajasi turlicha
ʻ
bo lgan o quvchilar uchun qulay imkoniyatlar yarata oladi. U orqali
ʻ ʻ
o quvchilarning bir-biriga ijobiy ta’sir ko rsata olishiga erishish yaxshi natija
ʻ ʻ
keltiradi. Lekin ba’zan sog lom bolalar bilan nogiron bolalar orasidagi tafovut
ʻ
sezilib qolishi, nogiron bola o z tengdoshlariga qo shilmay, tortinishi, o z
ʻ ʻ ʻ
imkoniyatlaridan foydalana olmasligi sabab uyalib turishi, kamsitilishi,
ayrimlari esa oilada haddan tashqari erka o stirilganligi tufayli qaysarlik,
ʻ
6

injiqlik qilishi kuzatiladiki, bunday sharoitda ta’lim amaliyoti va ta’lim
xizmatlarini tashkillashtirishda o zgarishlar qilishga to g ri keladi. Bularningʻ ʻ ʻ
barchasi inklyuziv ta’lim jarayoni o ziga xos murakkabliklarga ega ekanligini
ʻ
va shu sohada ishlaydigan o qituvchilar, sinf rahbarlari, tarbiyachilar, kasbiy
ʻ
mahorat ustalari zimmasiga jiddiy talablar va mas’uliyatlar yuklashini
oydinlashtiradi.
Inklyuziv ta’limni oiladan maktabgacha ta’lim muassasalarida, umumta’lim
maktablarida, kasb-hunar kollejlari va oliy o quv muassasalarida joriy etish
ʻ
natijasida imkoniyati cheklangan insonlarga nisbatan umumiy munosabat
o zgarayotgani ma’lum bo ldi. Bu esa ularning hayotda muvaffaqiyat qozonishi
ʻ ʻ
uchun omil bo lib xizmat qilishi mumkin. Inklyuziv ta’lim imkoniyati
ʻ
cheklangan bolalarga umumta’lim jarayonidagi barcha tadbirlarda faol va
muntazam ishtirok etish imkonini beradi. Buning natijasida stereotiplar
shakllanishining oldi olinib, ko rsatiladigan individual yordam imkoniyati
ʻ
cheklangan bolalarni jamiyatdan ajratib qo ymaydi. Ular olgan ko nikmalarini
ʻ ʻ
umumlashtirish imkoniga ega bo lishadi. Imkoniyati cheklangan insonlar uchun
ʻ
ishlab chiqilgan va jamiyatga reja asosida joriy etilayotgan inklyuziv ta’lim
strategiyasi o qishning uzluksiz va muttasilligini ta’minlaydi. Oila – bolalar
ʻ
bog chasi – maktab – kasb-hunar kolleji – ish bilan ta’minlash – ushbu tizim
ʻ
kelajakda ota-onalarga imkoniyati cheklangan bolalarini umumta’lim
muassasalari va oliy o quv yurtlariga bemalol, xavfsiramasdan olib kelishlari
ʻ
7

uchun zamin yaratadi. Inklyuziv ta’lim – o quvchilarning imkoniyatlari,ʻ
individual-psixologik, jismoniy nuqson va o zlashtirish xususiyatlarini hisobga
ʻ
olgan holda tashkil etiladigan ta’lim jarayonidir3 . Shuningdek, inkluziv ta’lim
davlat siyosati bo lib, nogiron va sog lom bolalar o rtasidagi to siqlarni bartaraf
ʻ ʻ ʻ ʻ
etish, inklyuziv ta’limga muhtoj bolalarni rivojlanishidagi nuqsonlari yoki
iqtisodiy qiyinchiliklaridan qat’i nazar, ijtimoiy hayotga moslashtirishga
yo naltirilgan umumta’lim jarayoniga qo shishni ifodalovchi ta’lim tizimidir.
ʻ ʻ
3 Педагогик атамалар луғати . – Т .: “ Фан ”, 2008. – Б .47. Inklyuzivlik-
inglizcha so z bo lib, inclusif- qo shish, birlashtirish ma’nolarini anglatadi.
ʻ ʻ ʻ
Mazkur atama alohida ehtiyojga ega bo lgan o quvchilarni umumta’lim
ʻ ʻ
maktablarida sog lom bolalar bilan qo shib birgalikda o qitish jarayonini
ʻ ʻ ʻ
ifodalaydi. 10 Inklyuziv ta’lim jismoniy va psixik imkoniyatlari cheklangan
o quvchilarni sog lom o quvchilar bilan birgalikda o qitishni anglatadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Inklyuziv ta’lim bir qator muhim tamoyillarga tayanilgan holda amalga
oshiriladi. Jumladan,  inson qadri uning layoqatlari va yutuqlariga bog liq
ʻ
emasligi prinsipi;  har bir shaxsning his qilish va o ylash layoqatiga egaligi
ʻ
prinsipi;  har bir shaxsning muloqot qilish va tinglash huquqiga egaligi
prinsipi;  har bir shaxsning bir-biriga kerakliligi prinsipi;  shaxsga
yo naltirilgan ta’lim jarayonining aniq hamkorlik asosida amalga oshirilishi
ʻ
prinsipi;  har bir o quvchining o z tengdoshlarining qo llab-quvvatlovi va
ʻ ʻ ʻ
do stona munosabatlariga ehtiyojmandligi prinsipi;
ʻ  turli-tumanlik o quvchi ʻ
hayotining barcha jabhalarini rivojlantirishni ta’minlashi zarurligi prinsipi
kabilar. Inklyuziv ta’limning maqsadi - alohida ta’lim ehtiyojlari bo lgan
ʻ
o quvchilar uchun maktabda maxsus vosita va metodlarni qo llash orqali
ʻ ʻ
maxsus pedagoglarni jalb etgan holda to siqsiz moslashtirilgan ta’lim muhitini
ʻ
yaratish, ularning jamiyatga samarali moslashuvi hamda to laqonli
ʻ
uyg unlashuviga xizmat qiladigan sifatli ta’lim berishni ta’minlashdan iborat4 .
ʻ
Inklyuziv ta’limning vazifalari quyidagilardan iborat:  rivojlanishning turli
imkoniyatlariga ega bo lgan o quvchilar uchun har qanday kamsitilishni istisno
ʻ ʻ
qiladigan, barcha bolalarga teng munosabatda bo lishni ta’minlaydigan yagona
ʻ
8

moslashtirilgan ijtimoiy muhitni yaratish;  jamoatchilik hamda ta’lim
jarayonining barcha ishtirokchilarida alohida ta’lim ehtiyojlari bo lganʻ
o quvchilar muammolariga nisbatan bag rikenglik munosabatini shakllantirish;
ʻ ʻ
 ta’lim jarayonida sog lom bolalar bilan bir qatorda alohida ta’lim ehtiyojlari
ʻ
bo lgan bolalarning aqliy va ijtimoiy salohiyatlarini rivojlantirish; Inklyuziv
ʻ
ta’lim jarayonida alohida ta’lim ehtiyojiga ega bo lgan o quvchilar sog lom
ʻ ʻ ʻ
bolalar bilan birga bir maktabda, sinfda o qitiladi. Imkoniyati cheklangan
ʻ
bolalar maktabga qadam qo ygan kunlaridan boshlab alohida qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlashga muhtoj bo ladilar. Bunday qo llab-quvvatlash ularning butun
ʻ ʻ
hayotlari davomida zarur hisoblanadi. Shuning uchun ham maktab ta’limining
dastlabki bo g inlaridan boshlab, bunday o quvchilarning ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishlari uchun qulay shart-sharoit yaratish talab etiladi. Imkoniyati
cheklangan o quvchilar bilan tashkil etiladigan ta’lim jarayoni inklyuziv ta’lim
ʻ
shakllarini aniqlash va uni umumiy ta’lim jarayoni bilan integratsiyalashni
talab etmoqda.
Bunday integratsiya ularning o zlariga xos bo lgan ta’limiy ehtiyojlariga mos
ʻ ʻ
kelishi lozim. Imkoniyati cheklangan o quvchilarning ta’lim muassasasida
ʻ
o qishni davom ettirishlari va faqatgina o zlari kabi imkoniyati cheklanganlar
ʻ ʻ
9

muhitida bo lishlari ularning rivojlanishlari, ijtimoiylashishlariga salbiy ta’sirʻ
ko rsatishi mumkin. O quvchilar bir turda bo lishi ularning muhitga
ʻ ʻ ʻ
moslashishlari uchun qulay sharoit yaratadi. Bunday o quvchilarning
ʻ
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda o qitish metodlarini ularga moslashtirish,
ʻ
biroq aloqa o rnatish sohasida muammolarga ega bo lgan o quvchilarni ular
ʻ ʻ ʻ
bilan uyg unlashtirish ularning ijtimoiy rivojlanishlariga 12 sharoit yaratmaydi.
ʻ
Imkoniyati cheklangan bolalar boshqa o quvchilar bilan bir xildagi xatti-
ʻ
harakatlarni amalga oshirish tajribasiga ega bo lishlari kerak. Imkoniyati
ʻ
cheklangan o quvchilarga ta’lim berishning istiqbolli shakllaridan biri ularni
ʻ
guruhlar yoki sinflarga izchil tarzda asta-sekin uyg unlashtirishdan iborat.
ʻ
Bunda o quvchilarning sinfdoshlari yoki guruhdoshlari bilan aloqa o rnata
ʻ ʻ
olishlari va o qish layoqatlarini hisobga olishlari talab etiladi. Imkoniyati
ʻ
cheklangan o quvchilar taraqqiyotining ko lami shu qadar kattaki, ular uchun
ʻ ʻ
bir xildagi ta’lim jarayonini tashkil etish imkonsizdir. Bunday sharoitda ko plab
ʻ
o quvchilar ta’lim jarayoniga qamrab olinmaydi. Imkoniyati cheklangan
ʻ
o quvchilar tarkibining turli-tumanligi shuni ko rsatadiki, ularga ta’lim berish
ʻ ʻ
jarayoni bir qator holatlarni mujassamlashtirishi kerak. Imkoniyati cheklangan
o quvchilar ta’limining keng ko lamliligi va serqirraliligini hisobga olgan holda
ʻ ʻ
umumiy o rta ta’lim jarayonini tashkil etish talab qilinadi. Ularda me’yorda
ʻ
rivojlanuvchi tengdoshlari bilan qiyoslagan holda umumiy o rta ta’lim
ʻ
jarayonida hayot uchun zarur bo lgan bilim, ko nikma, malakalarni
ʻ ʻ
shakllantirish maqsadga muvofiqdir. O quv jarayonida imkoniyati cheklangan
ʻ
o quvchilarning pedagogik-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
ʻ
bilimlarni taqdim etish asosida o z tengdoshlari va yaqinlari bilan birgalikda
ʻ
hayotiy ko nikmalarni egallashlari uchun sharoit yaratiladi. Imkoniyati
ʻ
cheklangan o quvchilarga turli variantlarda ta’lim berish uchun qulay sharoit
ʻ
yaratish kerak. Masalan: O quvchining bilimlarni egallash imkoniyatini
ʻ
hisobga olgan holda cheklangan ta’lim beriladi. Bunday ta’limning mazmuni
umumiy o rta ta’limning mazmuniga muvofiq kelishi kerak. Bunda
ʻ
tengdoshlari orasida hamda ular bilan umumiy tarzda muayyan vaqt davomida
10

o qitish amalga oshiriladi. Bu jarayonda o quvchilarni tizimli tarzdaʻ ʻ
pedagogik-psixologik qo llab-quvatlash talab etiladi. Mazkur yo nalishda
ʻ ʻ
o quvchilar o z tengdoshlari orasida bo lib, ular uchun cheklangan ta’lim olish
ʻ ʻ ʻ
imkoniyati yaratiladi. Bunda ularning rivojlanishi bilan bog liq holda kelib
ʻ
chiqqan muammolarni bartaraf etish nazarda tutiladi. O quv jarayoni va sinf
ʻ
xonasidagi shart-sharoitlar imkoniyati cheklangan o quvchilarning 13
ʻ
ehtiyojlariga muvofiq kelishi lozim. Bunday sharoitda ta’lim jarayoni
individuallashtirilgan, uning muddatlari esa cho zilgan bo ladi. Jumladan, ko zi
ʻ ʻ ʻ
ojiz o quvchilar uchun to qqiz yillik umumiy o rta ta’lim jarayoni o n yil
ʻ ʻ ʻ ʻ
davom etishi mumkin. Masalan, tayanch harakat a’zolarida nuqsoni bo lgan
ʻ
o quvchilar uchun boshlang ich ta’limning maqbul varianti sifatida umumiy
ʻ ʻ
o rta ta’lim dasturlari yoki ruhiy jihatdan cheklangan o quvchilar uchun
ʻ ʻ
tuzilgan maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Integratsiyaning
bunday shakli samarali bo lib, imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim berishda
ʻ
qiyoslash imkoniyati vujudga keladi. Bunda o quvchilarning nutqi, muloqot
ʻ
imkoniyatlari, xattiharakatlaridagi muammolar tengdoshlariniki bilan
solishtiriladi. Ruhiy jihatdan orqada qolayotgan imkoniyati cheklangan
o quvchilardagi murakkab holatlar bilan oddiy holatlar orasidagi darajalanish
ʻ
sog lom sinfdoshlarinikiga ko ra boshqacha ko rinishga ega bo ladi. Shuning
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun ham o quv jarayonida bunday o quvchilar sinfdoshlaridan orqada qolishi
ʻ ʻ
yoki ulardan o zib ketishi mumkin. Bu o z navbatida o quv dasturlariga
ʻ ʻ ʻ
o‘zgatrishlar kiritish, o quvchilarga korreksion yordam ko rsatish, intellektual
ʻ ʻ
yuklamalarni ko paytirish, ularning imkoniyatlarini cheklamagan holda dastur
ʻ
doirasidan tashqariga chiqishni taqozo qiladi. Imkoniyati cheklanmagan bolalar
uchun inklyuziv ta’lim berish rivojlanishida muammolar mavjud bo lgan
ʻ
o quvchilarni o z tengdoshlari bilan birgalikda o qitishni nazarda tutar ekan,
ʻ ʻ ʻ
mazkur yo nalish aksariyat bolalar uchun umumiy o rta ta’lim maktablarida
ʻ ʻ
jismoniy va aqliy rivojlanishda orqada qolgan o quvchilar uchun maxsus sinflar
ʻ
ochish imkonini beradi. Bunday o quvchilarga muvaffaqiyatli ta’lim berish
ʻ
uchun mohirlik bilan tashkil etilgan maxsus pedagogik-psixologik qo llab-
ʻ
11

quvvatlash hamda ularni integrallashtirilgan sinflardagi o quvchilar soniniʻ
keskin kamaytirish talab etiladi. Inklyuziv ta’limning ushbu varianti individual
tarzdagi yakuniy natijalarni qo lga kiritishni taqozo qiladi. Shuning uchun
ʻ
inklyuziv ta’limning sifatini aniqlash maqsadida muayyan parametrlar va
ko rsatkichlarni (indikatorlar) belgilab olish lozim. Jahon ta’limi amaliyotida
ʻ
ta’lim oluvchilar ehtiyojlariga moslashuvchan o quv muhitini yaratish, variativ
ʻ
o quv dasturlaridan foydalanishga bo lgan ehtiyoj kun sayin ortmoqda.
ʻ ʻ
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim sohasidagi siyosati yo nalishlaridan
ʻ
biri bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari xilma-xilligini hisobga olgan holda
ta’lim berishni nazarda tutadigan inklyuziv ta’lim g oyalarini ishtirokchi
ʻ
davlatlar tomonidan keng amalga oshirilishini ta’minlash hisoblanadi.
YUNESKOning ijtimoiy fanlar sohasidagi dasturlari inson huquqlari va
erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan bilimlar, standartlar hamda intellektual
hamkorlikni rivojlantirishga yo naltirilmoqda.
ʻ
1.2. INKLYUZIV TA’LIMNING HUQUQIY-ME’YORIY ASOSLARI
O zbekistonda nogironlarni davlat tomonidan qo llab-quvvatlash, tibbiyijtimoiy
ʻ ʻ
yordam ko rsatish, hayot sifatini yaxshilash tizimini takomillashtirish, ularga
ʻ
ta’lim olish va ishga joylashishda har tomonlama ko maklashish bo yicha qator
ʻ ʻ
ishlar amalga oshirilib, xalqimizga xos bo lgan mehr-shafqat hamda ezgulik
ʻ
tuyg ularini hisobga olgan holda nogironlarning muhim ehtiyoj va talablariga
ʻ
alohida e’tibor qaratilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
ʻ
fevraldagi PF-4947-son “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
ʻ
bo yicha Harakatlar strategiyasi to g risida”, 2017 yil 1 dekabrdagi PF-5270-son
ʻ ʻ ʻ
“Nogironligi bo lgan shaxslarni davlat tomonidan qo llab-quvvatlash tizimini
ʻ ʻ
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”, 2019 yil 29 apreldagi
ʻ ʻ
PF5712-son “Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi
to g risida”, 2020 yil 6 noyabrdagi PF-6108-son “O zbekistonning yangi
ʻ ʻ ʻ
taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish choratadbirlari
12

to g risida”gi farmonlari, 2020 yil 13 oktyabrdagi PQ–4860-son “Alohida ta’limʻ ʻ
ehtiyojlari bo lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish
ʻ
chora-tadbirlari to g risida”gi qarori, O zbekiston Respublikasi Vazirlar
ʻ ʻ ʻ
Mahkamasining 2021 yil 12 oktyabrdagi 638-son “Alohida ta’lim ehtiyojlari
bo lgan bolalarga ta’lim berishga oid normativ huquqiy hujjatlarni tasdiqlash
ʻ
to g risida”gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-
ʻ ʻ
yanvardagi PF-60-sonli «2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi farmoni hamda mazkur faoliyatga tegishli
boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish
muhim ahamiyatga ega. Inklyuziv ta’lim tizimini joriy qilish bo‘yicha qator
normativhuquqiy hujjatlar qabul qilindi. Mazkur hujjatlarda jamiyatimizning bir
bo‘lagi bo‘lgan maxsus yordamga muhtoj bolalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash,
ularga ta’lim-tarbiya berish, ularning 16 sog‘lom bolalar qatoridan o‘rin olib o‘z
qobiliyati, imkoniyatlarini ko‘rsata olishiga, ma’naviy kamol topishiga qaratilgan
chora-tadbirlar belgilab berilgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi "Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi
tamoyillarini joriy etish choratadbirlari to‘g‘risida"gi PQ-3931-son qarorida
alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy kafolatlarini ta’minlovchi
chora-tadbirlar samaradorligini yanada oshirish, ularning ta’lim-tarbiya (shu
jumladan, inklyuziv ta’lim-tarbiya) olishiga xizmat qiladigan moslashuv muhitini
yaratish bo‘yicha alohida vazifalar qayd etib o‘tilgan. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi PF-5712-son Farmoni bilan
tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasida alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga
ko‘rsatiladigan ta’lim xizmatlari sifatini yaxshilash bo‘yicha: alohida ta’lim
ehtiyojlari bo‘lgan bolalar ta’lim oladigan ta’lim muassasalari binolariga
qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqish va tasdiqlash; alohida ta’lim ehtiyojlari
bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan ta’lim muassasalarini zarur adabiyotlar, metodik
qo‘llanmalar, turli kasblarga o‘qitish uchun uskuna va jihozlar bilan ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish; alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan
13

bolalarni o‘qitish uchun inklyuziv ta’lim tizimini tashkil etish, umumta’lim
muassasalarini maxsus moslamalar (ko‘tarish qurilmasi, pandus, tutqich va
boshqalar), shuningdek tegishli kadrlar (maxsus pedagog, bolalarni ruhiy-
pedagogik kuzatish bo‘yicha mutaxassislar) bilan ta’minlash; jamoatchilik
o‘rtasida alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning bilim olish huquqi,
inklyuziv o‘qitishning mazmun-mohiyati haqida tushuntirish ishlarini olib borish;
o‘quvchilarning jismoniy va aqliy talab-ehtiyojidan va ta’lim muassasalarining
geografik joylashuvidan kelib chiqqan holda alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan
bolalar o‘qitiladigan ta’lim muassasalarini optimallashtirish; 17 alohida ta’lim
ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning moslashishi va integratsiyasi uchun maktab-
internatlarni bosqichma-bosqich maxsus jihozlar bilan ta’minlash; alohida ta’lim
ehtiyojlari bo‘lgan har bir bolaning inklyuziv ta’lim olish huquqini ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish kabi vazifalar belgilangan.
“Zamonaviy maktab”larni qurishda ushbu maktablarda alohida ta’lim ehtiyojlari
bo‘lgan bolalarni o‘qitish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, ular uchun
maxsus infratuzilma bo‘lishi va jihozlanishini ta’minlash maqsadida inklyuziv
ta’limni tashkil etish bo‘yicha “Zamonaviy maktab”ga qo‘yiladigan me’yoriy
talablar loyihasi ishlab chiqildi. Bundan tashqari, alohida ta’lim olish ehtiyoji
bo lgan bolalar va ularning otaonalariga korreksion pedagogik yordam olishida vaʻ
kasbga yo naltirishda ta’lim muassasalari har tomonlama yordam ko rsatishi
ʻ ʻ
Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 12-oktyabrdagi 638-son qarori bilan
tasdiqlangan “Umumiy o rta ta’lim tashkilotlarida inklyuziv ta’limni tashkil etish
ʻ
tartibi to g risida”gi Nizomda belgilab berilgan. Imkoniyati cheklangan bolalar
ʻ ʻ
bilan olib boriladigan korreksion tarbiyaviy ishlarning huquqiy asoslarini yanada
takomillashtirib borish zamon talabidir. Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni
bo lgan yordamga muhtoj bolalar davlatimizning teng huquqli a’zolari. Ularni
ʻ
uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha muassasalarda hamma qatori ta’lim olishi va
tarbiyalanishini ta’minlash bizning asosiy vazifalarimizdan biridir. Insonlarning
nogironlarga nisbatan munosabatini o zgartirish, atrofdagilarni ularning jamiyatda
ʻ
to liq va teng huquqli ishtiroki haqida xabardor qilish nogironlarning dolzarb
ʻ
14

muammolarini hal etishda o ta muhim ahamiyatga ega. “Nogiron” tushunchasiniʻ
muomaladan chiqarish va uning, eng avvalo, inson ekanligini hisobga olgan holda
umume’tirof etilgan “nogironligi bo lgan shaxs” atamasini kiritish va BMTning
ʻ
Nogironlar huquqlari to g risidagi konvensiyasini ratifikatsiya qilishga
ʻ ʻ
tayyorgarlik ko rish bo yicha amaliy chora-tadbirlar tashkil etilishi ham
ʻ ʻ
quvonarlidir. O zbekiston Respublikasining «Bola huquqlari 18 kafolatlari»
ʻ
haqidagi Qonuni har bir bola o z oilasida tarbiyalanish huquqini kafolatlaydi, bola
ʻ
huquqlarini himoya qilish bo yicha davlat siyosatini belgilaydi, davlat organlarini
ʻ
bola huquqlarini ta’minlash bo yicha kafolatlarini belgilaydi. BMT tomonidan
ʻ
1948 yilda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi”da “Ta’lim
olish har bir insonning asosiy va ajralmas huquqi” ekanligi alohida e’tirof etilgan.
“Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi” barcha insonlarning huquq va
erkinliklarini kafolatlar ekan, bu Deklaratsiyaning barcha bandlari maxsus ehtiyojli
insonlarga ham tegishliligi aniqlandi. Nogiron shaxslarning huquqlarini yanada
mustahkamlash va kafolatlash maqsadida BMT 1975 yilda “Nogiron shaxslar
huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiyani qabul qildi. Mazkur Deklaratsiyada
ta’kidlanishicha: Xuddi shunday bolalarni huquqlarini muhofaza qilish maqsadida
BMT 1989 yilda “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenitsiya”ni qabul qildi.
“Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” bolalarning huquqlarini hamma
joyda himoyalash maqsadida ishlab chiqilgan inson huquqlari borasidagi halqaro
shartnoma hisoblanadi. U qariyb butun jahon mamlakatlari tomonidan ratifikatsiya
qilingan. Inklyuziv ta’limning maqsadi - alohida ta’lim ehtiyojlari bo lgan
ʻ
o quvchilar uchun maktabda maxsus vosita va metodlarni qo llash orqali maxsus
ʻ ʻ
pedagoglarni jalb etgan holda to siqsiz moslashtirilgan ta’lim muhitini yaratish,
ʻ
ularning jamiyatga samarali moslashuvi hamda to laqonli uyg unlashuviga xizmat
ʻ ʻ
qiladigan sifatli ta’lim berishni ta’minlashdan iborat4 . Inklyuziv ta’limning
vazifalari quyidagilardan iborat:  rivojlanishning turli imkoniyatlariga ega
bo lgan o quvchilar uchun har qanday kamsitilishni istisno qiladigan, barcha
ʻ ʻ
bolalarga teng munosabatda bo lishni ta’minlaydigan yagona moslashtirilgan
ʻ
ijtimoiy muhitni yaratish;  jamoatchilik hamda ta’lim jarayonining barcha
15

ishtirokchilarida alohida ta’lim ehtiyojlari bo lgan o quvchilar muammolarigaʻ ʻ
nisbatan bag rikenglik munosabatini shakllantirish;
ʻ  ta’lim jarayonida sog lom ʻ
bolalar bilan bir qatorda alohida ta’lim ehtiyojlari bo lgan bolalarning aqliy va
ʻ
ijtimoiy salohiyatlarini rivojlantirish; Inklyuziv ta’lim jarayonida alohida ta’lim
ehtiyojiga ega bo lgan o quvchilar sog lom bolalar bilan birga bir maktabda, sinfda
ʻ ʻ ʻ
o qitiladi. Imkoniyati cheklangan bolalar maktabga qadam qo ygan kunlaridan
ʻ ʻ
boshlab alohida qo llab-quvvatlashga muhtoj bo ladilar. Bunday qo llab-
ʻ ʻ ʻ
quvvatlash ularning butun hayotlari davomida zarur hisoblanadi. Shuning uchun
ham maktab ta’limining dastlabki bo g inlaridan boshlab, bunday o quvchilarning
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy rivojlanishlari uchun qulay shart-sharoit yaratish talab etiladi. Imkoniyati
cheklangan o quvchilar bilan tashkil etiladigan ta’lim jarayoni inklyuziv ta’lim
ʻ
shakllarini aniqlash va uni umumiy ta’lim jarayoni bilan integratsiyalashni talab
etmoqda. Bunday integratsiya ularning o zlariga xos bo lgan ta’limiy ehtiyojlariga
ʻ ʻ
mos kelishi lozim. Imkoniyati cheklangan o quvchilarning ta’lim muassasasida
ʻ
o qishni davom ettirishlari va faqatgina o zlari kabi imkoniyati cheklanganlar
ʻ ʻ
muhitida bo lishlari ularning rivojlanishlari, ijtimoiylashishlariga salbiy ta’sir
ʻ
ko rsatishi mumkin. O quvchilar bir turda bo lishi ularning muhitga moslashishlari
ʻ ʻ ʻ
uchun qulay sharoit yaratadi. Bunday o quvchilarning imkoniyatlaridan kelib
ʻ
chiqqan holda o qitish metodlarini ularga moslashtirish, biroq aloqa o rnatish
ʻ ʻ
sohasida muammolarga ega bo lgan o quvchilarni ular bilan uyg unlashtirish
ʻ ʻ ʻ
ularning ijtimoiy rivojlanishlariga 12 sharoit yaratmaydi. Imkoniyati cheklangan
bolalar boshqa o quvchilar bilan bir xildagi xatti-harakatlarni amalga oshirish
ʻ
tajribasiga ega bo lishlari kerak. Imkoniyati cheklangan o quvchilarga ta’lim
ʻ ʻ
berishning istiqbolli shakllaridan biri ularni guruhlar yoki sinflarga izchil tarzda
asta-sekin uyg unlashtirishdan iborat. Bunda o quvchilarning sinfdoshlari yoki
ʻ ʻ
guruhdoshlari bilan aloqa o rnata olishlari va o qish layoqatlarini hisobga olishlari
ʻ ʻ
talab etiladi. Imkoniyati cheklangan o quvchilar taraqqiyotining ko lami shu qadar
ʻ ʻ
kattaki, ular uchun bir xildagi ta’lim jarayonini tashkil etish imkonsizdir. Bunday
sharoitda ko plab o quvchilar ta’lim jarayoniga qamrab olinmaydi. Imkoniyati
ʻ ʻ
cheklangan o quvchilar tarkibining turli-tumanligi shuni ko rsatadiki, ularga ta’lim
ʻ ʻ
16

berish jarayoni bir qator holatlarni mujassamlashtirishi kerak. Imkoniyati
cheklangan o quvchilar ta’limining keng ko lamliligi va serqirraliligini hisobgaʻ ʻ
olgan holda umumiy o rta ta’lim jarayonini tashkil etish talab qilinadi. Ularda
ʻ
me’yorda rivojlanuvchi tengdoshlari bilan qiyoslagan holda umumiy o rta ta’lim
ʻ
jarayonida hayot uchun zarur bo lgan bilim, ko nikma, malakalarni shakllantirish
ʻ ʻ
maqsadga muvofiqdir. O quv jarayonida imkoniyati cheklangan o quvchilarning
ʻ ʻ
pedagogik-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda bilimlarni taqdim etish
asosida o z tengdoshlari va yaqinlari bilan birgalikda hayotiy ko nikmalarni
ʻ ʻ
egallashlari uchun sharoit yaratiladi. Imkoniyati cheklangan o quvchilarga turli
ʻ
variantlarda ta’lim berish uchun qulay sharoit yaratish kerak. Masalan:
O quvchining bilimlarni egallash imkoniyatini hisobga olgan holda cheklangan
ʻ
ta’lim beriladi. Bunday ta’limning mazmuni umumiy o rta ta’limning mazmuniga
ʻ
muvofiq kelishi kerak. Bunda tengdoshlari orasida hamda ular bilan umumiy
tarzda muayyan vaqt davomida o qitish amalga oshiriladi. Bu jarayonda
ʻ
o quvchilarni tizimli tarzda pedagogik-psixologik qo llab-quvatlash talab etiladi.
ʻ ʻ
Mazkur yo nalishda o quvchilar o z tengdoshlari orasida bo lib, ular uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
cheklangan ta’lim olish imkoniyati yaratiladi. Bunda ularning rivojlanishi bilan
bog liq holda kelib chiqqan muammolarni bartaraf etish nazarda tutiladi. O quv
ʻ ʻ
jarayoni va sinf xonasidagi shart-sharoitlar imkoniyati cheklangan o quvchilarning
ʻ
13 ehtiyojlariga muvofiq kelishi lozim. Bunday sharoitda ta’lim jarayoni
individuallashtirilgan, uning muddatlari esa cho zilgan bo ladi. Jumladan, ko zi
ʻ ʻ ʻ
ojiz o quvchilar uchun to qqiz yillik umumiy o rta ta’lim jarayoni o n yil davom
ʻ ʻ ʻ ʻ
etishi mumkin. Masalan, tayanch harakat a’zolarida nuqsoni bo lgan o quvchilar
ʻ ʻ
uchun boshlang ich ta’limning maqbul varianti sifatida umumiy o rta ta’lim
ʻ ʻ
dasturlari yoki ruhiy jihatdan cheklangan o quvchilar uchun tuzilgan maxsus
ʻ
dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Integratsiyaning bunday shakli samarali
bo lib, imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim berishda qiyoslash imkoniyati
ʻ
vujudga keladi. Bunda o quvchilarning nutqi, muloqot imkoniyatlari,
ʻ
xattiharakatlaridagi muammolar tengdoshlariniki bilan solishtiriladi. Ruhiy
jihatdan orqada qolayotgan imkoniyati cheklangan o quvchilardagi murakkab
ʻ
17

holatlar bilan oddiy holatlar orasidagi darajalanish sog lom sinfdoshlarinikigaʻ
ko ra boshqacha ko rinishga ega bo ladi. Shuning uchun ham o quv jarayonida
ʻ ʻ ʻ ʻ
bunday o quvchilar sinfdoshlaridan orqada qolishi yoki ulardan o zib ketishi
ʻ ʻ
mumkin. Bu o z navbatida o quv dasturlariga o‘zgatrishlar kiritish, o quvchilarga
ʻ ʻ ʻ
korreksion yordam ko rsatish, intellektual yuklamalarni ko paytirish, ularning
ʻ ʻ
imkoniyatlarini cheklamagan holda dastur doirasidan tashqariga chiqishni taqozo
qiladi. Imkoniyati cheklanmagan bolalar uchun inklyuziv ta’lim berish
rivojlanishida muammolar mavjud bo lgan o quvchilarni o z tengdoshlari bilan
ʻ ʻ ʻ
birgalikda o qitishni nazarda tutar ekan, mazkur yo nalish aksariyat bolalar uchun
ʻ ʻ
umumiy o rta ta’lim maktablarida jismoniy va aqliy rivojlanishda orqada qolgan
ʻ
o quvchilar uchun maxsus sinflar ochish imkonini beradi. Bunday o quvchilarga
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli ta’lim berish uchun mohirlik bilan tashkil etilgan maxsus
pedagogik-psixologik qo llab-quvvatlash hamda ularni integrallashtirilgan
ʻ
sinflardagi o quvchilar sonini keskin kamaytirish talab etiladi. Inklyuziv ta’limning
ʻ
ushbu varianti individual tarzdagi yakuniy natijalarni qo lga kiritishni taqozo
ʻ
qiladi. Shuning uchun inklyuziv ta’limning sifatini aniqlash maqsadida muayyan
parametrlar va ko rsatkichlarni (indikatorlar) belgilab olish lozim. Jahon ta’limi
ʻ
amaliyotida ta’lim oluvchilar ehtiyojlariga moslashuvchan o quv muhitini yaratish,
ʻ
variativ o quv dasturlaridan foydalanishga bo lgan ehtiyoj kun sayin ortmoqda.
ʻ ʻ
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim sohasidagi siyosati yo nalishlaridan biri
ʻ
bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari xilma-xilligini hisobga olgan holda ta’lim
berishni nazarda tutadigan inklyuziv ta’lim g oyalarini ishtirokchi davlatlar
ʻ
tomonidan keng amalga oshirilishini ta’minlash hisoblanadi. YUNESKOning
ijtimoiy fanlar sohasidagi dasturlari inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashga
qaratilgan bilimlar, standartlar hamda intellektual hamkorlikni rivojlantirishga
yo naltirilmoqda.
ʻ
Konvensiyani ratifikatsiya qilgan 191 mamlakat ko‘ngilli tarzda zimmalariga
“Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” qoidalarini ma’muriy qonunchilik,
sud va boshqa chora-tadbirlar yordamida hayotga tatbiq etish majburiyatini oldilar.
18

“Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” kompleks va ko‘p qirrali xarakterda
bo‘lib, bu barcha bolalar uchun inson huquqlarining fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy singari jabhalarni qamrab olgan yagona Konvensiyadir.
“Nogironlar shaxsiyatini hurmat qilish huquqi ularda tug‘ilishi bilan mavjud
bo‘ladi. Nogironlikning kelib chiqishi, tabiati va jiddiylik darajasidan qat’iy nazar,
fuqaro o‘z yoshidagi tengdoshlari bilan bir xil huquqlarga egadirlarkim, shu bilan
birga ular mumkin qadar to‘laqonli yaxshi hayot kechirish huquqiga ham ega”
(“Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiya, 3-modda) . 19 Nuqsonli
bolalarning o‘quv imkoniyatlari asosiy o‘rinda turadi. Barcha nuqsonli bolalarning
nuqsonlarini erta aniqlab ta’limga jalb qilish imkoniyatini topmoq kerak. Shunday
qilib, yuqorida keltirilgan barcha xuquqiy me’yoriy hujjatlar, xalqaro forum
Konferensiyalar asosida maxsus ehtiyojli bolalar hamjamiyatning to‘laqonli va
tenghuquqli a’zosi ekanligi e’tirof etilib, ular ta’limida alohida yangicha
yondashuv maydongan keldi. Ushbu ta’lim shakllari inklyuziv va integratsion
ta’lim deb ataldi. “Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiyaning
mazmunidan shu narsani tushunish mumkinki, nogiron fuqarolar uchun jamiyat
hayotida to‘liq ishtirok etish kafolatlanadi. Ammo mazkur dekloratsiyada nogiron
bolalar, ularning ta’lim olish imkoniyatlari va barcha davlatlar tomonidan
imkoniyati cheklangan bolalarning huquqlari batafsil yoritilganligi aniqlandi. Bu
xususda Suleymenova R.A. fikricha “Agarda nogiron bolalarning uz jamoalari va
butun jamiyat ijtimoiy hayotiga jalb etish imkoniyatlari rad etilsa ularning
imkoniyatlari keskin kamayadi” degan fikrni bildirdi. “Ta’limning uzluksizligi,
yangi global iqtisodiyotning kalitidir. Ta’lim rivojlanish, ijtimoiy taraqqiyot va
inson ozodligi uchun tub ahamiyatga ega” deb ta’kidlaydi. Imkoniyati cheklangan
har bir bolaning o z oilasida yashab tarbiyalanish huquqini ta’minlash maqsadidaʻ
ta’limning ustuvor shakli sifatida umumiy, ya’ni inklyuziv ta’lim belgilangan. Bu
ta’lim imkoniyati cheklangan bolalarga oilada yashash, ota-ona mehridan
bahramand bo lib o z mahallasida tengqurlari orasida umumiy ta’lim olish
ʻ ʻ
imkonini beradi. «Bolalar huquqlari to g risidagi Konvensiya» maxsus ehtiyojli
ʻ ʻ
bolalarning ham barcha huquqlarini kafolatlar ekan, «barcha huquqlar – barcha
19

bolalarga» tamoyili e’tirof etiladi. Bu borada «Bolalar huquqlari to g risidagiʻ ʻ
Konvensiya»da maxsus ehtiyojli bolalarning ta’lim tarbiyasi xususida: «Nogiron
bolaning maxsus ehtiyojlarini aniqlab, uning ijtimoiy hayotga qo shilishi va shaxs
ʻ
sifatida rivojlana olishiga yetaklovchi vosita hisoblangan ta’limga, ta’lim olishga
har tomonlama yordam 20 berilishi lozim», deb ta’kidlangan. Bu qonunga binoan,
maxsus ehtiyojli bolalar ham jamiyat hayotida to liq ishtirok etishi, milliy e’tiqod
ʻ
va madaniyatga hamohang bo lib o sishi, uning boyliklaridan, go zalligidan bahra
ʻ ʻ ʻ
olib jamiyatning rivojiga hissa qo shishlari katta ahamiyatga egadir. Alohida
ʻ
ehtyojli bolalar barcha bolalar kabi, teng huquqli bo lib ular bilan bir jamoada
ʻ
yashash va birgalikda ta’lim olish huquqiga egadirlar. Alohida ta’lim olish esa bu
huquqni cheklaydi va o z-o zini namoyon qilish imkoniyatlaridan mahrum qiladi.
ʻ ʻ
Alohida ehtiyojli bolalar ularning cheklangan imkoniyatlari tufayli alohida
o qitilishi ularning ijtimoiylashuvini chegaralab, mustaqil hayotga tayyor bo lishini
ʻ ʻ
qiyinlashtirishiga olib keladi. Birlashtirilgan, inklyuziv ta’lim – inson
huquqlarining dolzarb muammosi bo lib kelgan. Hali juda ko p bolalar
ʻ ʻ
otaonalarining bola uchun qulay sharoiti mavjud, deb hisoblagan maxsus
internatlarda o qitishi tarafdori bo lib kelmoqda. Lekin voyaga yetgan katta yoshli
ʻ ʻ
nogironlar, o zlarini inklyuziv ta’lim shartlarini boshidan kechirgan deb ta’riflab,
ʻ
alohida ta’limning bekor qilinishini talab qilmoqdalar. Chunki “qulay, imtiyozli
sharoitda, hamma narsa tayyor bo lgan sharoitdan chiqgach, tashqariga
ʻ
moslashish, o z o rnini topish mashaqqati uzoq yillar davom etadi. Har bir
ʻ ʻ
bolaning ta’lim olishdagi teng huquqliligini ta’minlash har qanday diskriminatsiya
va kamsitishlarning oldini olishga xizmat qiladigan inklyuziv ta’lim tushunchasi
ham qonuniy kuchga kiritilishi uzoq kutilgan yangiliklardan biri hisoblanadi.
Shular nazarda tutilgan holda hozirgi kunda birlashtirilgan –inklyuziv davlat
siyosati darajasida ko rilmoqda. Birlashtirilgan ta’limga o tish jarayoni uchun
ʻ ʻ
quyidagilar amalga oshirilishi talab etiladi:  Ta’limda alohida ehtiyojlari bo lgan
ʻ
bolalarga munosabatlarning o zgarishi;
ʻ  Oilaning bunga tayyor bo lishi; ʻ  maxsus
maktab ta’limida bolalarning o qitilish vaqti qisqartirilib bolalar boshlang ich
ʻ ʻ
bosqichda reabilitatsiya bo lishini ta’minlovchi shartsharoitlar yaratilishi; 21
ʻ 
20

maxsus maktab ta’limi sohasi malakali mutaxassislar bilan ta’minlanishi,
korreksiya va reabilitatsiya jarayonini sifatli va tezkor amalga oshirilishi uchun
zarur jixozlar bilan ta’minlanishi;  maxsus maktab ta’limi va oila hamkorligiga
erishish, oilaning reabilitatsiya jarayonida faol bo lishiga erishish (qo shimchaʻ ʻ
uyda shug ullanish, repititor, maxsus psixolog maslahati orqali). Umumta’lim
ʻ
maktablarni birgalikdagi–inklyuziv ta’limga tayyorlash:  Maxsus infrastruktura
yaratish;  Maxsus mutaxassislar bilan ta’minlash;  Ehtiyojlarga mos texnik va
o quv moslamalari bilan ta’minlash (maxsus lampalar, eshitish apparatlari, Brayl
ʻ
moslama komplekti, aravachalar uchun maxsus partalar va hk.).
1.BOB bo’yicha xulosa
O‘zbekistonda oilaviy sharoitidan qat’iy nazar, barcha bolalar davlat umumta'lim
maktablariga qatnaydi. Bu davlat tomonidan kafolatlangan. Faqat xohlovchilar o‘z
yonidan pul to‘lab xususiy maktablarda o‘qishi mumkin. Lekin imkoniyati
cheklangan bolalarning boshqa sog‘lom bolalar bilan teng sharoitda o‘qiyotgani
haqida maqtanib bo‘lmaydi. Bu borada muammolar ko‘p. 2020 yil 13 oktyabrda
qabul qilingan «Alohida ta'lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta'limtarbiya berish
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Prezident qarorida
bu boradagi asosiy muammolar ko‘rsatilgan:  alohida ta'lim ehtiyoji bo‘lgan
bolalar o‘qitiladigan ayrim ta'lim muassasalarida ular uchun to‘siqsiz muhit va
imkoniyatlar yaratilmagan;  alohida ta'lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan
ta'lim muassasalari zarur adabiyotlar, metodik qo‘llanmalar, turli kasblarga
o‘qitishga mo‘ljallangan uskuna va jihozlar bilan to‘liq ta'minlanmagan;  alohida
ta'lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning bilim olish huquqi, inklyuziv ta'lim
tizimining mazmun-mohiyati haqida jamoatchilik o‘rtasida tushuntirish ishlarini
olib borish yo‘lga qo‘yilmagani natijasida ota-onalar alohida ta'lim ehtiyojlari
bo‘lgan farzandlarini umumta'lim muassasalarida o‘qitishi mumkinligi haqida
yetarli ma'lumotga ega emas; alohida ta'lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarni inklyuziv
ta'limga jalb qilish bilan bog‘liq muammolarni hal etish masalalariga mahalliy ijro
hokimiyati organlari tomonidan yetarli e'tibor qaratilmayapti;
21

II BOB. INKLYUZIV TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING
PEDAGOGIKPSIXOLOGIK ASPEKTLARI
2.1. IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALAR TOIFALARI
Bolalar bir-biriga o xshamaydilar. Bir-biriga o xshash bo lgan bolaning o ziʻ ʻ ʻ ʻ
mavjud emas. Bolalarning yoshlari bir xil bo lsa-da, ular bir-biridan farq qiladi.
ʻ
Ba’zi bolalar injiq, ba’zilar esa, aksincha xushchaqchaq, ba’zilari yaxshi kuylaydi,
ba’zilari esa, aksincha ashula ayta olmaydilar. Bu ro yxat davom etaverishi
ʻ
mumkin. Bola dunyoga kelgan kunlaridan boshlaboq ko radi, eshitadi, biror narsa
ʻ
tekkanini, og riq, issiq, hid va ta’mni his etadi. Tevarak-atrofdagi borliqni bilish -
ʻ
sezish va idrok qilishdan, ya’ni voqelikdagi narsa va hodisalarning bola ongida aks
etishidan boshlanadi. Bolaning idroki hayotining dastlabki yillaridayoq ancha
takomillashadi va ikki yoshida u buyumlarning rangi, shakli, katta- kichikligiga
qarab bir-biridan farq qila boshlaydi, tanish ohangni ajratadi va hokazo. Unda
xilma-xil sensor qobiliyatlar: ko rish va ko zdan kechirish, tinglash va eshitish,
ʻ ʻ
buyumlarni tashqi belgi- lariga qarab ajratish, ko zi ko rayotgan va eshitayotgan
ʻ ʻ
narsaga taqlid qilish qobiliyati rivojlanib boradi. Bola turli taassurotlar olib turishi
- buyumlarni ko rishi, ushlab bilishi, kattalarning ishlarini kuzatishi, xilma-xil
ʻ
tovush- larni eshitishi kerak. Bu bolalarning sensor rivojlanishlari uchun zarur
shartdir. Sensor qobiliyatlarning o z vaqtida rivojlanishi esa bolalarning aqliy
ʻ
tarbiyasi uchun zamin yaratadi. Diqqat, xotira, intilish, qiziqish va boshqa shu
singari ruhiy jarayonlar bolaning aqliy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
Bola nutqining o z vaqtida va to g ri rivojlanishi aqliy rivojlanishining asosidir.
ʻ ʻ ʻ
Nutq ruhiy jarayon: idrok, xotira va boshqalarning rivojlanishiga, bolalarning
faoliyatiga katta ta’sir ko rsatadi. Bolalar nutqi rivojlanishni boshlashi bilan
ʻ
kattalar so zlarining tarbiyaviy vosita sifatidagi roli ortib boradi. 81 Bola
ʻ
shaxsining tarkib topishi hayotining birinchi kunlaridanoq boshlanadi. Bola har
22

kuni ko rgan va eshitganlari asosida borliqqa va tevarak-atrofdagi kishilarga o zʻ ʻ
munosabatini bildiradi, kattalarning xatti-harakatlari, ishlariga, sodir bo layotgan
ʻ
voqealarga bolaning beradigan bahosi, kishilarga bo lgan munosabati - bularning
ʻ
hammasi bola ma’naviy qiyofasining shakllanishiga ta’sir etadi. Bolaning xoh ona
qornida, xoh tug ilganidan keyin rivojlanib borishi uchun zarur bo lgan ma’lum
ʻ ʻ
shart-sharoitlarning buzilishhi turli xil anomaliyalarga, ya’ni jismoniy yoki ruhiy
rivojlanishidagi nuqsonlar, kamchiliklarga olib kelishi mumkin. Korreksion
pedagogika fanida imkoniyati cheklangan bolalarning turli xil toifalari ustida ish
olib boriladi. Ular quyidagilardir:  eshitish kamchiliklariga ega bo lgan bolalar
ʻ
(kar, zaif eshituvchi bolalar, kech kar bo lib qolgan bolalar);
ʻ  ko rish qobiliyati ʻ
zaif (ko r, zaif ko ruvchi bolalar);
ʻ ʻ  aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar; ʻ 
nutqiy nuqsonlari bor bolalar;  harakat-tayanch a’zolarida kamchiliklari bo lgan
ʻ
bolalar;  ruhiy rivojlanishi sust bolalar;  mujassam kompleks nuqsonli ko r-kar-
ʻ
soqov bolalar;  rivojlanishida murakkab ko p nuqsonli bolalar;
ʻ  autizm
sindromiga chalingan bolalar.
23

Imkoniyati cheklangan bolalar me’yorda rivojlangan tengdoshlari orasida inkluziv
ta’limda yoki ixtisoslashtirilgan ta’lim-tarbiya muassasalarida tarbiyalanishi va
o qitilishi maqsadga muvofiq. Bolaning umumiy rivojlanishiga har tomonlamaʻ
kuchli ta’sir etgan nuqsonlargina uni imkoniyati cheklangan bola deb hisoblashga
asos bo lishi mumkin. Masalan, bolaning faqat chap qulog i eshitsayu, bu nuqson
ʻ ʻ
uning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir etmaydigan, u maktab tengdoshlari
qatori o zlashtiradigan bo lsa, u imkoniyati cheklangan bolalar toifasiga kirmaydi.
ʻ ʻ
Katta yoshdagi kishilarda ma’lum sabablarga ko ra 82 paydo bo lgan nuqsonlar
ʻ ʻ
24

ham ularning umumiy rivojlanishiga ta’sir etmasa, bu kishini imkoniyati
cheklangan deb hisoblash mumkin emas. Imkoniyati cheklangan bolalarning
jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida kuzatiladigan og ir, keskin o zgarishlar bolaʻ ʻ
shaxsining tarkib topishiga salbiy ta’sir ko rsatadi. Shuning uchun bunday
ʻ
bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish uchun maxsus sharoit yaratilishi kerak,
ya’ni ular maxsus ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim muassasalari va
maktablarda yoki me’yorda rivojlangan tengdoshlari orasida hamma qatori va
agarda kerak bo lsa, maxsus dastur va darsliklar asosida o qitilishi va
ʻ ʻ
tarbiyalanishi zarur, ular alohida yordamga muhtoj. Har qanday imkoniyati
cheklangan bolada kuzatiladigan nuqson markaziy yoki periferik nerv
sistemasidagi organik yoki funksional o zgarishlarga aloqador bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Bola rivojlanishidagi turli xil kamchiliklar noqulay muhit, noto g ri tarbiya, ta’lim
ʻ ʻ
natijasida ham paydo bo lishi mumkin. Masalan, noqulay oilaviy sharoit,
ʻ
pedagogik qarovsizlik, o qituvchining bolaga noto g ri munosabati va boshqa
ʻ ʻ ʻ
ko pgina sabablar bola rivojlanishiga salbiy ta’sir ko rsatib, uning dastur
ʻ ʻ
materiallarini yaxshi o zlashtira olmasligiga, ulgurmovchi o quvchilar orasiga
ʻ ʻ
qo shilib qolishiga sabab bo ladi. Shunday bo lsada, biz bunday bolani imkoniyati
ʻ ʻ ʻ
cheklangan bolalar toifasiga kiritmaymiz, chunki uning rivojlanishidagi
kamchiliklar organizmdagi qanday bo lmasin biror organik yoki funksional
ʻ
patologik o zgarishlarga bog liq bo lmay, balki boshqa sabablardan kelib chiqqan.
ʻ ʻ ʻ
Ota-ona, tarbiyachi va o qituvchilar bunday bolalarni imkoniyati cheklangan
ʻ
bolalardan farqlay oladigan bo lishlari kerak. Kelib chiqish sabablariga ko ra har
ʻ ʻ
qanday nuqsonli rivojlanish tug ma yoki turmushda orttirilgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Tug ma nuqsonlar ko p jihatdan homilador onaning sog lig i va yashash sharoitiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
bog liq. Ona qornidagi homilaning rivojlanishiga infeksiya, intoksikatsiya,
ʻ
shikastlanish va boshqa omillar ta’sir etishi mumkin. Onaning homiladorlik
davrida turli xil kasalliklar bilan og rishi, o zboshimchalik bilan turli 83 dori-
ʻ ʻ
darmonlarni bilar-bilmas iste’mol qilishi bolaning nuqsonli bo lib tug ilishiga
ʻ ʻ
sabab bo lishi mumkin. Tug ma nuqsonlar genetik, ya’ni irsiy omillar ta’siriga
ʻ ʻ
ham bog liq bo lishi mumkin. Masalan, eshitish, ko rish analizatori faoliyatining
ʻ ʻ ʻ
25

buzilishhi, aqliy zaiflikning nasldan bolaga o tishi ham kuzatiladi (fenilketonuriya,ʻ
Daun kasalligi, rezus faktorning mos kelmasligi va boshqalar). Ota-onalarning
alkogolizmi, narkomaniyasi, toksikomaniyalari ham bolaning nuqsonli bo lib
ʻ
tug ilishiga olib kelishi mumkin. Turmushda orttirilgan nuqsonlar bola
ʻ
organizmiga tug ilish vaqtida va undan keyingi davrlarda zararli omillar ta’sir
ʻ
etishi natijasida vujudga keladi. Tug ruq vaqtida miya shikastlanishi, bolaning
ʻ
kindigi o ralib, bo g ilib qolishi (asfiksiya) va boshqalar, ba’zan uning nuqsonli
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Bolaning ilk yoshligida (uch yoshgacha) turli
kasalliklar bilan og rishi, masalan, meningit, meningoensefalit, otit, makraziy nerv
ʻ
sistemasining shikastlanishi va boshqa shu singari dardlarni boshidan kechirishi
ham nuqsonli rivojlanishiga sabab bo lishi mumkin. Mamlakatimizda bolalarning
ʻ
jismoniy yoki ruhiy rivojla- nishidagi nuqsonlarning oldini olish yuzasidan
ko pgina choralar ko rilmoqda, bu sohada anchagina yutuqlarga ham erishildi.
ʻ ʻ
O zbekistonda aholini davolash-profilaktikasi kengaygani hamda meditsina
ʻ
sohasidagi katta yutuqlar munosabati bilan imkoniyati cheklangan bolalar soni
nisbatan kamaydi. Bolalarning chechak, o lat, tif, vabo, traxoma, qizamiq va
ʻ
bolalarga xos boshqa yuqumli kasalliklar orqasida imkoniyati cheklangan bo lib
ʻ
qolish hodisalari uchrab turadi. Irsiy omillar hamda intoksikatsiya va organizm
shakllanayotgan paytda bosh miya, analizatorlarning zararlanishiga olib boradigan
boshqa sabablar tufayli bolaning imkoniyati cheklangan bo lib qolish hollari hali
ʻ
ham uchrab turadi. KO‘RISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALAR Ko‘rish
bolaning hayotiy faoliyatida va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ko‘rishdagi
nuqsonlar bolaning ruhiy, jismoniy rivojlanishida ikkilamchi nuqsonlar kelib
chiqishiga olib keladi. Tiflopedagogika fanida ko‘rish nuqsoni 84 darajasiga
hamda o‘quv materialni idrok qilishga ko‘ra quyidagi guruhlar farqlanadi:  Ko‘r
va deyarli ko‘r (qisman ko‘ruvchi) bolalar. Ko‘rish o‘tkirligi 0 dan 0,004 gacha. Bu
bolalar umuman ko‘rmaydilar, ko‘rish imkoniyati kam saqlangan. Mashg‘ulotlarda
ular aso- san o‘quv materialini sezish, eshitish idroki asosida o‘zlash- tiradilar.
Brayl tizimi bo‘yicha o‘qiydi va yozadilar. Ba’zi bir bolalar saqlangan ko‘rish
imkoniyatidan o‘qish va yozishda foydalanishlari mumkin.  Zaif ko‘ruvchi
26

bolalar. Zaif ko‘ruvchi bolalarning ko‘rish o‘tkirligi tuzatish (korreksiya)
ko‘zoynaklari bilan 0,06 dan 0,09 gacha. Bu bolalarda odatda ko‘rishda murakkab
nuqsonlar kuzatiladi. Ko‘rish o‘tkirligi pastligi bilan bir qatorda ayrim bolalarda
ko‘rish maydoni toraygan, fazoviy idrok buzilgan bo‘lishi ham mumkin. Bularning
barchasi o‘quv materialini idrok etish, o‘zlashtirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu toifadagi bolalar maxsus sharoitda, maxsus usul, uskunalar, texnik va optik
vositalar yordamida o‘qitilishi maqsadga muvofiqdir.  D. Zaif ko‘ruvchi bolalar.
Ko‘rish o‘tkirligi tuzatish ko‘zoynaklari bilan 0,1 dan 0,3-0,4 gacha. Ma’lum
sharoitlarda ular ko‘rish orqali erkin o‘qib, yozishlari mumkin, buyumlarni ko‘rib
idrok etadilar, katta fazoviy doirada ko‘rib mo‘ljal oladilar. Ko‘rish analizatori
yordamida dunyoni idrok etish bolaning ruhiy rivojlanishida muhim ahamiyatga
ega. Tevarak-atrof haqidagi eng kuchli taassurotlar ko‘z bilan idrok etiladi. Bola
ko‘rish qobiliyati orqali narsalarning rangi, shakli, hajmi, harakati, uzoq- yaqinligi,
fazodagi o‘rni haqida tasavvurga ega bo‘ladi. Ma’lumki, ko‘rish analizatori
nurlarni qabul qiluvchi qism - ko‘z olmasi (soqqasi) va uning yordamchi
apparatidan ko‘z- ga tushgan tasvirni avval po‘stloq osti markazlariga, keyin esa
oliy ko‘ruv markazlari joylashgan katta miya po‘stlog‘iga (ensa bo‘laklariga)
yetkazib beradigan o‘tkazuvchi yo‘llardan tashkil 85 topgan. Ana shu
analizatorning har qanday qismlaridagi o‘zgarishlar bolaning ko‘rish qobiliyatiga
albatta ta’sir ko‘rsatadi. Tiflopedagogikada ko‘zi ojiz bolalar ko‘r (so‘qir), yaxshi
ko‘ra olmaydigan, ko‘zi xira, zaif ko‘ruvchi bolalar guruhiga bo‘linadi. Ko‘r
bolalarning ko‘rish qobiliyati keskin kamaygan (total ko‘rlik) yoki korreksiya
qo‘llanilganida (ko‘zoynak tutilganda) ham ko‘rish o‘tkirligi 0,04 gacha pasaygan,
ya’ni bunday bolalar amalda ko‘r bo‘ladi. Zaif ko‘ruvchi bolalarda ko‘rish
o‘tkirligi 0,05 dan to 0,4 gacha bo‘lishi mumkin. Ushbu guruhdagi bolalar tevarak-
atrofni ko‘rish analizatori orqali idrok etadi. Ko‘rishga aloqador nuqsonlar kelib
chiqish sabablariga ko‘ra tug‘ma va orttirilgan bo‘ladi. Tug‘ma nuqsonlar sabablari
orasida irsiy kasalliklar (masalan, tug‘ma kataraktaning ba’zi shakllari va
boshqalar), homilador ayolning toksoplazmoz, qizilcha kasalliklari bilan og‘rishi,
homila ko‘rish organlarining embrional rivojlanish paytda zararlanishi, miya
27

o‘smasi va shu kabi kasalliklar katta rol o‘ynaydi. Orttirilgan ko‘rish anomaliyalari
hozirgi kunda nisbatan kam uchraydi. Aholiga davolash-profilaktika,
oftalmologiya yordamining yaxshilangani tibbiyot sohasidagi katta yutuqlar qo‘lga
kiritilgani munosabati bilan zaif ko‘ruvchi bolalar ancha kamaydi. Traxoma,
chechak, so‘zak, ko‘z sili, skarlatina va boshqa kasalliklar oqibatida bolalarning
ko‘r yoki zaif ko‘ruvchi bo‘lib qolish hodisalariga deyarli tamomila barham
berildi. Ko‘z ojizligi, ya’ni ko‘rish nuqsonlari zo‘rayib boradigan va bir xil
turadigan (muqim) bo‘ladi. Zo‘rayib boradigan xili kun sayin og‘irlashib, borabora
ko‘rlikka olib keladi. Muqim xili esa turg‘un bo‘ladi, bolaning ko‘rish darajasi
doim bir xilda turaveradi. Ko‘rish qobiliyatining zo‘rayib boradigan zaifligi,
ko‘ksuv, ya’ni glaukoma kasalligi (ko‘z ichki bosimining ko‘tarilib ketishi) ko‘ruv
asabi atrofiyasi, to‘r parda (ko‘zning yorug‘likni qabul qiladigan qismi) distrofiyasi
(aynishi)ga bog‘liq bo‘lib, bolaning har qanday rivojlanish davrida vujudga kelishi
mumkin. Gigiyenik talablarga rioya qilmaslik refraksiya 86 anomaliyalar bilan
bog‘liq bo‘lgan ko‘z kamchiliklari zo‘rayib borishiga ham olib keladi (faqat
yaqindan yoki uzoqdan ko‘rishga). Yosh go‘daklarda ba’zan ko‘zga oid tug‘ma
nuqsonlar ham uchraydi: kriptoftalm - ko‘z olmasi, qovoqlarining tug‘ilish- dan
rivojlanmay qolgani; mikroblefaron - ko‘z qovoqlar kal- taligi tufayli ko‘zning
yumilmay turishi, koloboma - ko‘z qo- voqlarining nuqsoni va boshqalar shular
jumlasidandir. Bunday kamchiliklarning ko‘pchiligini jarrohlik yo‘li bilan davolab,
ularni bartaraf etsa bo‘ladi. Ko‘zi ojiz, so‘qir bolalar ko‘r tug‘ilgan va ko‘r bo‘lib
qolgan bolalar deb ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga tug‘ilishdan ko‘zi ojiz
va tug‘ilganidan so‘ng to uch yoshgacha bo‘lgan davr ichida ko‘rish qobiliyati
buzilgan bolalar kiritilsa, ikkinchisiga keyinchalik ko‘zi ko‘r bo‘lib qolgan bolalar
kiritiladi, bunday bolalar xotirasida ko‘rish tasavvurlari qolgan bo‘ladi. Ko‘rish
qobiliyatining og‘ir shakldagi buzilishlari bolaning xarakterida, psixikasida
ikkilamchi asoratlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Ko‘rish nuqsonlarining eng ko‘p
tarqalgan shakllaridan biri - refraksiya anomaliyalaridir. Ularga yaqin ko‘rish
(miopiya)ning turli darajasi, gipermetropiya, uzoqni ko‘rish yoki yaqin ko‘rish
astigmatizmi kiradi. Refraksiya anomaliyalari, ya’ni nurlarni sindiruvchi fokus
28

ko‘z turi oldida bo‘ladi. Yaqin ko‘rishda (blizorukost) bola uzoqdagi buyumlarni
noaniq ko‘radi. Yaqin ko‘rishda xarita, jadvallar, sayr vaqtida uzoqdagi
buyumlarni kuzatish, o‘qish, yozish, mehnat darslarida bajariladigan ishlar,
rasmlarni o‘zlashtirishda qiyinchiliklar kuzatiladi. Yaqin ko‘rish ko‘zoynaklar
yordamida to‘g‘rilanadi. Yaqin ko‘ruvchi bolalarga boshni uzoq egib turish, tez
engashish, og‘ir ko‘tarish, tana silkinishlari, mayda obyektlar bilan uzoq ishlash
taqiqlanadi. Uzluksiz ish 15 daqiqa. Xira yorug‘lik man etiladi. Uzoqdan ko‘rishda
- buyumlarni ko‘zdan yiroqda ko‘radi, ko‘zga yaqin buyumlarni idrok etishda
qiynaladi. Bunday bolalar mayda obyektlarni ko‘rib o‘rganishga mo‘ljallangan
darslarda juda qiynaladilar va o‘qish, yozish hamda tarqatma material bilan
ishlashda qiyinchilikka uchraydilar. Uzoqdan ko‘rish 87 maxsus korreksiya
ko‘zoynaklari bilan to‘g‘rilanishi mumkin. Ularga jismoniy vazifalarni bajarish
taqiqlanmaydi. Yaqin obyektlar bilan uzoq ishlash taqiqlanadi. Ba’zi bolalarda
ambliopiya kuzatiladi. Ushbu nuqson ko‘- rishdan foydalanmaslik natijasida
rivojlanadi. Bunda ikki tomon- lama g‘ilaylik hamroh bo‘lishi mumkin.
Ambliopiyada ko‘zning ko‘rish va kuzatish qobiliyati buziladi. Bu esa o‘qish va
yozish, rasm chizish, rasmlarni kuzatish, ko‘rish, geografik va tarixiy xaritalarni
o‘rganishda qiyinchilik tug‘diradi. Nistagm - ko‘zning beixtiyor, ritmik
takrorlanuvchi hara- katlari. Ko‘zning ortiqcha harakatlari natijasida ko‘rilayotgan
tasvir yoyilib ko‘rinadi. Nistagmda bola ko‘rayotgan obyektga ko‘rish diqqatini
jamlashda qiynaladi. Bu qiyinchiliklar, ayniqsa harakatdagi dinamik idrokni
qiyinlashtiradi. Astigmatizmda, ko‘pincha uzoq va yaqindan ko‘rishning buzilishi
qo‘shilib keladi. Shox pardaning shakli buzilishi natijasida nurlar noto‘g‘ri
sindiriladi. Astigmatizmi bor bolalar setchatkasida vertikal, gorizontal va boshqa
yo‘nalishdagi qiyshiq idrok kuzatiladi va natijada noto‘g‘ri tasvir paydo bo‘ladi.
Ko‘rish nuqsonlarining yana boshqa shakllariga katarakta, ko‘rish asabi atrofiyasi,
albinizm, mikroftalm va boshqalarni kiritish mumkin. Ko‘rish nuqsonlarining qay
darajadaligi ko‘zning sindiruvchi sohalarining holatiga bog‘liq (shox parda,
gavhar). Katarakta - ko‘z gavharining loyqalanishi (pomutneniye). Bunda gavharni
jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash va yangisini qo‘yish mumkin. Afaksiya -
29

gavharning yo‘qligi. Shox pardaning vazifasi - nurlarni sindirish. Afaksiya
kasalligida va gavhar siljib ketgan bolalar jismoniy vazifalardan cheklanishi, tez
harakatlar, og‘ir ko‘tarish, tana silkinishlaridan himoya qilinishi zarur. Shox parda
(rogovitsa)ning tiniqligi buzilishi ham ko‘rish nuqsoniga olib kelishi mumkin.
Uning sindiruvchi faoliyati me’yordan past darajada bo‘lganligi tufayli, bola
buyumlarni aniq ko‘ra olmaydi. Zaif ko‘ruvchi bolalarda ko‘rish asabining qisman
atrofiyasi, ko‘z to‘r qobig‘ining turli turg‘un o‘zgarishlari tez-tez uchrab turadi.
Bunga turli miya 88 kasalliklari: meningit, meningoensefalit va boshqalar sabab
bo‘lishi mumkin. Ko‘rish atrofiyasi esa bosh miya jarohatlari, ko‘z to‘r pardasi
kasalliklari, miya shishlari, ko‘rish nevriti natijasida ham kuzatilishi mumkin.
Bunda ko‘z markaz bilan bog‘lanmaydi. Ko‘rish atrofiyasi davolanmaydi. Biroq
undan kelib chiqadigan ikkilamchi nuqsonlarni oldini olish, davolash muhim. Ko‘z
atrofiyasi bor bolalar doimiy ravishda izchillik bilan davolanishi lozim. Ularni
charchatib qo‘ymaslik uchun mashg‘ulotlarda uzluksiz ko‘z bilan ishlash 5-10
daqiqadan oshmasligi lozim. To‘r pardaning eng ko‘p tarqalgan tug‘ma
kasalliklariga pigmentli retinit, albinizm, to‘r pardaning ko‘chishi kiradi. Pigmentli
retinit - to‘r pardadagi tayoqchalar faoliyatining buzilishi. Natijada kolbachalar
faoliyati ham buziladi. Bu esa ko‘rish maydonining torayishiga yoki ko‘rishning
butunlay yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Kasallik davolanmaydi. Albinizm - to‘r
pardada pigment . Natijada kishining ko‘zi qizil, sochi va tanasi oq bo‘lishi
mumkin. Ularga yorug‘lik to‘suvchi ko‘zoynak taqish, quyosh nurlaridan saqlanish
tavsiya etiladi. To‘r pardaning ko‘chishi - to‘r parda tashqi qobig‘ining oqib
tushishi. To‘r parda tarang tortilib turgan yuqori miopiyali kishilarda to‘r
pardaning ko‘chishiga moyillilik bor. Ular og‘ir ko‘tarish, jismoniy mashqlardan
saqlanishi lozim. Uzluksiz ishlash ular bilan 5 daqiqadan oshmasligi kerak.
Glaukoma - ko‘z ichki bosimining ko‘tarilishi. Mikroftalm - ko‘z olmosining
kichrayishi. Ko‘zi ojiz bolalar bilan barcha ishlar ularning ko‘rish ta- savvurlarini
tiklash asosida olib boriladi va bunda ma’lum natijalarga erishish mumkin bo‘ladi.
Har holda bola rang, shakl va boshqalarni bir qadar eslab qoladiki, bu tegishli
tushunchalar hosil qilishni osonlashtiradi. Ko‘z ojizligi qancha kech paydo bo‘lgan
30

bo‘lsa, bolaning tevarak-atrof haqidagi tasavvurlari shuncha boy va ularni
mustahkamlash, takomillashtirish, kengay- tirish shunchalik oson bo‘ladi. Ko‘rish
qobiliyati keskin kamaygan ko‘zi ojiz bolalar maxsus tashkil etilgan maktablarda
yoki sog‘lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Bu 89 maktablarda
sog‘lom analizatorlarning faol faoliyati asosida (tuyg‘u va eshitish, boshqa sezgi
analizatori) ko‘rish analizatori faoliyatini qoplash ishlari olib boriladi. Maxsus
ta’lim-tarbiya ishlari ko‘rish qobiliyatining zaifligi natijasida paydo bo‘lgan
ikkilamchi psixik asoratlarning oldini olish, ularni bartaraf etish, korreksiyalashga
qaratiladi. Bolada mustaqil hayot uchun zarur bo‘lgan barcha bilim, ko‘nikma
hamda malakalar shakllantirib boriladi. Zaif ko‘ruvchi bolalar tevarak-atrofni
ko‘rish analizatori orqali idrok etadilar. Ular ham ko‘rish qobiliyati zaif bolalar
uchun tashkil etilgan maxsus maktabda yoki ko‘rlar maktabi qoshidagi maxsus
sinflarda sog‘lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Biroq bunday bolalar
aksari ommaviy maktablarda o‘qishni boshlashi ma’lum. Bir necha yil
muvaffaqiyatsiz ravishda, qiynalib o‘qigach, ular maxsus maktabga yuboriladi.
Bunday bolalarni tarbiyachi va o‘qituvchilar sog‘lom tengdoshlaridan ajratib olib,
iloji boricha vaqtli maxsus maktablarga jo‘natishlari yoki inkluziv ta’limni tashkil
etishlari kerak. Ko‘rish qobiliyati zaiflashgan bolalar satrlarni yaxshi ajrata
olmaydilar, shakli o‘xshash narsa, harflarni bir-biri bilan adashtirib yuboradilar,
natijada o‘qish va yozishda ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Raqamlarni bir-biridan
yaxshi ajrata olmaslik oqibatida hisoblashda va matematika masalalarini yechishda
qiynaladilar. Ular doskaga yozilganlarni, jadval, sxema va boshqa tasvirlarni
yaxshi ko‘rmaydilar, ko‘rish bilan bog‘liq ishni bajarish vaqtida tez charchab
qoladilar. Noto‘g‘ri muhit, noqulay sharoit bolaning ko‘rish qobiliyati keskin
pasayib borishiga olib kelishi mumkin. Tarbiyachi va o‘qituvchilar ko‘rish
qobiliyati zaif bolalarni o‘z vaqtida oftalmolog huzuriga maslahatga yuborishlari
kerak. Oftalmolog bolani tekshirib, kerak bo‘lsa unga korreksiya qiladigan
ko‘zoynak taqib yurishni tavsiya etadi va bola qayerda ta’lim olishi kerakligini
aniqlaydi. Ko‘zoynak taqib yurishi kerak bo‘lgan bolalarga bog‘cha va maktab
sharoitida to‘g‘ri sanitariya- gigiyena sharoitlari yaratilishi zarur. Bolaning ish
31

o‘rni to‘g‘ri va yetarli darajada yoritilgan bo‘lishi lozim. Bola doska, jadval,
kartada chizilgan tasvirlar va boshqa o‘quv materiallarini qan- chalik aniq 90
ko‘rayotganiga e’tibor beriladi. Anomal refraksiyali bolalarning ko‘zi tez charchab
qolishini hisobga olib, dars vaqtida ularga ish turlarini mumkin qadar o‘zgartirib
turish, ko‘z qadash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar, topshiriqlar hajmini g‘oyat jiddiy
nazorat qilib borish zarur. Ko‘z o‘tkirligi 0,05 dan to 0,4 gacha bo‘lgan zaif
ko‘ruvchi bolalar maxsus bog‘cha va maktablarda ta’lim-tarbiya olishadi. Bu
joylarda o‘quv ishlari ko‘rish asosida olib boriladi, ammo turli texnik va
kattalashtiruvchi optik vositalardan, yirikroq harflar bilan bosib chiqarilgan
darsliklardan, maxsus yoritqichlardan va hokazolardan foydalaniladi. Maxsus
maktabning asosiy vazifalaridan biri - bolalarda saqlanib qolgan ko‘rish imko-
niyatlaridan o‘qish jarayonida to‘g‘ri foydalanish va bularni rivojlantirish, ko‘rish
qobiliyati pasayib ketmasligi uchun shart- sharoit yaratish, oliy ruhiy jarayonlarni
tarbiyalab, bolaning bilim faoliyatini rivojlantirish, kengaytirish, bolada ko‘rish
qobiliyati zaifligi natijasida paydo bo‘lgan ikkilamchi ruhiy asoratlarni bartaraf
etish va boshqalardir.
Maxsus maktablarni bitirgach, ko‘rish qobiliyati zaif bolalar jumhuriyat ko‘rlar
jamiyati qoshidagi muassasalarda ishlaydilar, intellektual faoliyat bilan
shug‘ullanadilar (yozuvchi, shoir, oliy va o‘rta maktab o‘qituvchilari, musiqachi va
boshqalar bo‘lib). Shunday qilib, ko‘rish qobiliyati zaif bolalarni ta’lim-tarbiya
yo‘li bilan rivojlantirib borish imkoniyatlari juda katta, to‘g‘ri tashkil etilgan
kompensator, korreksion chora-tadbirlar natijasida ular hayotda o‘z o‘rnini topib
ketishlari mumkin. ESHITISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALAR Nutq -
murakkab ruhiy faoliyatdir. U ruhiy jarayonlarning tarkib topishiga va bolaning
umuman barkamol bo‘lib o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Nutq eshituv organlari
vositasi bilan idrok etishga asos- langan bo‘lib, atrofdagilarga taqlid etish yo‘li
bilan rivojlanib boradi. Og‘zaki nutqning shakllanishida eshituv analizatori, nutqni
harakat- ga keltiruvchi analizator ishtirok etadi. Nutqni harakatga keltiruvchi
analizator eshituv analizatori bilan mahkam bog‘langan holda ishlaydi, eshituv
32

analizatorining rivojlanish darajasi esa ko‘p jihatdan talaffuzga bog‘liq. Bola 91
nutqining o‘sib borishi tovushlar talaf- fuzi, fiziologik va fonematik eshitishning
kamol topib borish darajasi bilangina xarakterlanib qolmay, balki eng muhimi - o‘z
nutqi va atrofdagilar nutqidagi so‘zlarning tuzilishini, tovush tarkibini farqlay olish
qobiliyati bilan ham xarakterlanadi. So‘z tarkibini anglab olishdan iborat bu
qobiliyat grammatik va leksik komponentlarning rivojlanishida ham muhim
ahamiyatga ega. Ikkala signal sistemasi, shuningdek, idrok bilan so‘zning o‘zaro
aloqada bo‘lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil etadi. Defektologlarning (T.
A. Vlasova, R. M. Boskis, D. V. Neyman va boshqalarning) bergan
ma’lumotlariga ko‘ra, eshitishida nuqsonlari bor bolalarning rivojlanish darajasi
shu nuqsonning bola hayotining qaysi davrida paydo bo‘lganligiga va og‘ir-
yengilligiga bog‘liq. Surdopedagogikada eshitishida nuqsonlari bor bolalar kar,
zaif eshituvchi, keyinchalik zaif eshituvchi bo‘lib qolgan bolalar guruhiga bo‘lib
o‘rganiladi. Tug‘ma hali tili chiqmagan go‘daklik davrida ikkala quloqning
mutlaqo eshitmasligi kar- soqovlikka olib keladi. Eshitish qobiliyatining qisman
buzilishi natijasida nutqiy nuqsonga uchragan bolalar zaif eshituvchi bolalar
guruhiga kiritiladi. Nutqi rivojlanib, shakllanib olgandan so‘ng yaxshi
eshitmaydigan bo‘lib qolgan bolalar keyinchalik zaif eshituvchi bo‘lib qolganlar
guruhiga kiradi. Bu nuqson nutq tarkib topganidan so‘ng vujudga kelsa ham,
quloqdagi nuqson tu- fayli eshitishda xos kamchiliklar bo‘laveradi. Turg‘un
eshitish nuqsonlari kelib chiqish sabablariga ko‘ra tug‘ma va orttirilgan bo‘lishi
mumkin. Kar bolalarning 25-30 foizida eshitish nuqsonlari tug‘ma bo‘ladi. Bunga
sabab: onaning homiladorlik davrida turli kasalliklar, masalan, gripp bilan
kasallanishi, ota-onalarning ichkilik ichib turishi, onaning homiladorlik davrida
bilar-bilmas dori- darmonlarni iste’mol qilishi (ayniqsa, streptomitsin, xinin singari
dorilarni), homilaning shikastlanishi; irsiyat, genetik faktorlar (quloq tuzilishidagi
patologik o‘zgarishlar bo‘lishi, masalan, eshitish yo‘li atreziyasi - bituvi).
Eshitishdagi orttirilgan nuqsonlar quloq yoki eshitish analizatorining tuzilishidagi
kamchiliklardan kelib chiqishi mumkin. Bunga oliy asab markazi, 92 o‘tkazuvchi
yo‘llar yoki quloqning o‘zidagi o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Bolaning ilk yoshida
33

otit, parotit (tepki), meningit, meningoensefalit, qizamiq, qizil- cha, gripp
kasalliklari bilan kasallanishi ba’zi hollarda kar-soqovlik yoki turli darajalardagi
zaif eshitishga olib kelishi mumkin. Hozirgi kunda ekologiya masalalarning keng
o‘rganilishi eshitish nuqsonlarining oldini olishda ham katta ahamiyatga ega.
Eshitish analizatoriga turli zaharli kimyoviy dorilar juda kuchli ta’sir etib, ayniqsa
analizatorning o‘tkazuvchi asab tolalarini ishdan chiqa- radi, natijada bola yaxshi
eshita olmaydigan bo‘lib qoladi. Eshitish nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalar alohida
yordamga muhtoj bolalar kategoriyasiga kiradi, chunki bu nuqson bolaning
umuman rivojlanib, kamol topib borishiga, dastur materiallarini o‘zlashtirishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Eshitish nuqsonlari bor bolalar maxsus sharoitda, maxsus
usullar bilan o‘qitilishi va tarbiyalanishi kerak. Eshitish nuqsonlarining yengil
darajalari ham bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi, bog‘cha va
maktab dasturlarini o‘zlashtirishda bir qator o‘ziga xos qiyinchiliklar kelib
chiqishiga sabab bo‘ladi. Kichik yoshdagi bolalarning eshitish qobiliyati nutqi
rivoj- langandan so‘ng, masalan, ikki yoshida yo‘qolganida ham karlik natijasida
bola atrofdagilar nutqini eshitmaydi va hattoki, bilganlarini ham asta-sekin
unutadi, boladagi karlik bilan soqovlik qo‘shilib u kar-soqov bo‘lib qoladi. Bolaga
o‘z vaqtida maxsus yordam ko‘rsatilmasa, unda aqli zaiflik belgilari ham paydo
bo‘ladi. Biroq nuqsonning o‘rnini to‘ldirib, boshqaruvchi jarayonlarni
faollashtiruvchi maxsus, korreksion rostlaydigan sharoit boladagi nuqsonlarni
bartaraf etib, ularning ham nutqiy rivojla- nishini, ham umumiy, aqliy
rivojlanishini ta’minlaydi. Zaif eshituvchi bolalar uchun maxsus tashkil etilgan
maktabgacha tarbiya muassasasi hamda maktab-internatda barcha zarur shart-
sharoitlar mavjud. Maxsus muassasalardagi tarbiyachi va o‘qituvchilar bunday
bolalarning tegishli ta’limtarbiya olishlariga yordam berishlari kerak. Yuqorida
qayd etilganidek, surdopedagogikada eshitish qobiliyati zaif bolalarga kar-soqov,
tug‘ma hamda keyinchalik zaif eshituvchi bo‘lib qolgan 93 bolalar kiradi. Zaif
eshituvchi bolalar o‘z navbatida eshitish qobiliyatining nechog‘liq buzilganiga
qarab yengil, o‘rta va og‘ir darajali kamchiligi bor bolalarga bo‘linadi. Yengil
darajadagi zaif eshituvchi bolalar ovoz bilan gapirilgan nutqni 6-8 m maso- fadan
34

ovoz chiqarmay, shivirlab gapirilgan gapni quloq suprasidan 3-6 m masofada
eshitadi. O‘rta darajadagi zaif eshituvchi bolalar ovoz chiqarib gapirilgan gapni 4-6
m, ovozsiz pichirlab gapirilganini 1-3 m masofadan eshitadi. Og‘ir darajali zaif
eshitishda bola o‘rta me’yorda ovoz bilan gapirilgan gapni quloq suprasidan 2 m,
shivirlashni 0,5 m masofadan eshitadi, xolos. Zaif eshitishi natijasida bola nutqida
bir qator kamchiliklar kuzatiladi: lug‘atining kambag‘al bo‘lishi, grammatik
komponent rivojlanmagan - gap ichida so‘zlarni tashlab ketish, so‘zlarni noto‘g‘ri
ishlatish, ularni o‘zaro bog‘lay olmaslik, kelishik, so‘z yasovchi, so‘z
o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarni ishlata olmaslik; tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz
qilish-o‘xshash, jarangli-jarangsiz undoshlarni bir-biri bilan adashtirish, tushirib
ketish va boshqalar shular jumlasidandir. Bola nutqidagi kamchiliklarning kelib
chiqish sabablarini bilmaslik orqasida ayrim tarbiyachi va o‘qituvchilar bolani
dangasa, mas’uliyatsiz, bezori deb, unga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishadi,
natijada bola injiq, yig‘loqi, serjahl, gap o‘tmas bo‘lib qoladi, ya’ni unda
ikkilamchi ruhiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Yengil darajadagi zaif eshituvchi
bolalar sog‘lom tengdoshlari qatorida ommaviy maktabgacha tarbiya
muassasalarida va maktabda ta’lim-tarbiya olishi mumkin. Biroq ularga alohida
munosabatda bo‘lish, ular uchun qulay shartsharoitlar yaratish talab etiladi.
Demak, eshitish nuqsonlarini bartaraf etish, to‘la kompensatsiyalash mumkin.
Tarbiyachi va o‘qituvchilarning asosiy vazifasi - me’yorida rivojlangan bolalarni
zaif eshituvchi bolalardan ajratib, ularga alohida yondashish, zarur bo‘lsa, ularning
«maxsus muassasalar»da ta’lim-tarbiya olishini yoki integratsiyalashgan ta’limga
jalb etilishini ta’minlashdan iborat. Maxsus muassasalarda o‘z fikrini og‘zaki
ifodalay olmasligini his etgan o‘quvchi yozma shaklda bayon etishni bilishi kerak.
Buning uchun o‘quvchilarni 94 o‘z fikrini og‘zaki, yozma bayon etishga o‘rgatish
amaliy nutqiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish asosida amalga oshiriladi.
Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) nutqni
shakllantirish yuzasidan dars va mashg‘ulotlarda muayyan tizimdagi mashqlar
asosida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati tashkil etiladi, didaktik vositalarning
barcha turlarini nutqiy jarayonga moslay olish talab etiladi. Nutqiy materiallarning
35

amaliy egallanishini ta’minlash uchun maxsus sodir etilgan muammoli nutqqa
(gapirish, yozib tushuntirishga) ehtiyojni tug‘diruvchi vaziyatlar oldindan
rejalashtiriladi. Bunda nutqiy materiallar fanlar bo‘yicha o‘quv dasturlarida,
rejalashtirishlarda oldindan belgilangan bo‘ladi, ya’ni korreksion-pedagogik
jarayon muayyan tizim asosida amalga oshiriladi. Har bir dars uchun nutqiy
materiallar korreksion-kommunikativ tizim tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda
(o‘quvchilarning eshitish, talaffuz qilish imkoniyatlariga mos, talaffuzi yaqqol va
eshitilish diapazoni yengil, oddiydan murakkabga, noo‘xshashlikdan o‘xshashlikka
boruvchi tartibda) tanlanadi va tayyorlanadi. So‘zlashuv nutqiga ehtiyojni
tarbiyalash oiladan boshlanishi, ya’ni ta’lim muassasasi egallangan nutqiy
ko‘nikma va malakalar oilada tabiiy vaziyatlarda mustahkamlanishi va o‘quvchilar
amalda (erkin, qo‘rqmasdan, uyalmasdan) qo‘llashlariga erishish uchun keng
sharoit yaratilmoqda. Ushbu sharoit oila a’zolari ishtirokida yaratiladi. Ularning
kar bola bilan keng muloqoti va iliq munosa- bati bolaning keyingi bosqich ta’lim-
tarbiyasiga va umuman taqdiriga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan
hisoblanadi. Kar va zaif eshituvchi bolalarning nutqiy axborotni qabul qi- lish va
uzatish imkoniyati eshitish (har qanday daraja karlikda u ma’lum miqdorda
bo‘ladi) qoldig‘idan optimal ravishda foydalanishga bog‘liq bo‘lganligi tufayli
maxsus muassasalarda ta’limni ovoz kuchaytiruvchi apparatlar asosida olib borish
talab etiladi. Sinflar maxsus jihozlanadi. Ya’ni ta’lim muassasasi moddiy texnika
negizining yo‘nalishga mos shakllanishi ta’lim mazmunining samaradorligini
oshiradi.
2.2. Inklyuziv ta’limga qamrab olinuvchi bolalar.
Inklyuziv ta’lim–Aqliy va jismoniy rivojlanishlarida muammolari bo‘lgan
bolalarni umumta’lim jarayoniga olib kirish ma’nosida qo‘llanib, integratsiyadan
farqli ravishda «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiyaga muvofiq tarzda
barcha bolalarning ta’lim olishdagi huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Barcha
bolalarning birgalikda ta’limlari ularning har biriga individuallashtirilgan ta’lim
asosida amalga oshiriladi. Ya’ni u yoki bu jihatdan rivojlanishlarida muammolari
36

bo‘lgan bolalar barcha sog‘lom bolalar bilan birgalikda ta’lim olsalarda, ular o‘z
imkoniyatlari doirasidagi bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollanadilar.
Barcha bolalarning hamkorlikdagi ta’lim ikki tomonlama ijobiy xislatlarga ega.
Agar, ushbu jarayon orqali alohida e’tiborga muhtoj bo‘lgan bolalarning o‘z
oilalari, mahalladoshlari bilan birga o‘sib ulg‘ayishlari ta’minlansa, sog‘lom
bolalarning rivojlanishlarida muammolari bo‘lgan bolalarning imkoniyatlarini
ko‘rib, ular ham nuqsonli emas, balki o‘zgacha rivojlanishga ega bo‘lgan bolalar
ekanliklarini anglashlari sodir bo‘ladi. SHu sababli ham bunday ta’limning g‘oyasi
- «Inklyuziv maktablardan – inklyuziv jamiyat sari» shiori asosiga qurilgan.
Kimlarni inklyuziv ta’lim bilan qamrab olish lozim? Barcha bolalarni. Bizning
modelimizda esa, barcha bolalarni, agar u og‘ir muammoga ega bo‘lmasa va o‘z-
o‘ziga xizmat qilishda o‘ta qiyinchilik kuzatilmasa hamda atrofdagilarga o‘ta halal
bermasa. Hozirgi sharoitimizda eng avval engilroq muammolarga ega bo‘lgan
bolalar – zaif ko‘ruvchi, zaif eshituvchi, engil darajadagi aqli zaif – debil bolalar,
tayanch-harakat tizimida (chuqur buzilishlari kuzatilmaydigan serebral falajligi
bo‘lgan) muammolari bo‘lgan bolalar jalb qilishdan boshanishi maqsadga
muvofiq. Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 12 oktyabrdagi 638-son qarori bilan
tasdiqlangan “Umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarida inklyuziv ta’limni tashkil etish
tartibi to‘g‘risida”gi Nizomda umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarida jismoniy, aqliy,
sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar (alohida ta’lim ehtiyojlari
bo‘lgan bolalar) uchun inklyuziv ta’limni tashkil etish tartibi belgilab berilgan.
Shuningdek, inklyuziv ta’lim sinfi — maktabdagi alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan
121 bolalarning boshqa (sog‘lom) bolalar bilan teng huquqli va birgalikdagi ta’lim
olishlari shaklida tashkil etilgan sinf ekanligi e’tirof etilgan. Mazkur Nizom
o‘quvchilarni inklyuziv ta’lim sinflariga va boshlang‘ich tayanch korreksion
sinflarga qabul qilish tartibi ko‘rsatilgan bo‘lib, o‘quvchilarni inklyuziv ta’lim
sinflari va boshlang‘ich tayanch korreksion sinflarga qabul qilish hamda chiqarish
hududiy xalq ta’limi boshqarmasi huzurida tashkil etilgan Psixologik-tibbiy-
pedagogik komissiya xulosasiga ko‘ra, ota-onalar yoki ularning o‘rnini bosuvchi
shaxslar roziligi bilan amalga oshiriladi. Psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya
37

yo‘llanmasi o‘quvchilarni inklyuziv ta’lim sinflari va boshlang‘ich tayanch
korreksion sinflarga qabul qilinishiga asos hisoblanadi. O‘quvchilarni inklyuziv
ta’lim sinflariga va boshlang‘ich tayanch korreksion sinflarga qabul qilish o‘quv
yili boshlanguncha hamda o‘quv yili davomida amalga oshiriladi va maktab
direktorining buyrug‘i bilan rasmiylashtiriladi. Inklyuziv ta’lim sinflari va
boshlang‘ich tayanch korreksion sinflarga yo‘llangan har bir o‘quvchiga ota-
onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar tomonidan shaxsiy hujjatlar
yig‘majildi rasmiylashtiriladi va maktab rahbariyatiga taqdim etiladi.
O‘quvchining shaxsiy hujjatlar yig‘majildida quyidagi hujjatlar bo‘ladi: ota-onalari
yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarning arizasi; psixologik-tibbiy-pedagogik
komissiya xulosaci; ta’lim olganligi to‘g‘risidagi hujjatlar (ta’lim muassasalarida
o‘qiyotgan bolalar uchun); o‘qish joyidan ta’limning muddati, o‘quv fanlarini
o‘zlashtirishi va xulqatvori, o‘quvchiga yakka tartibda ko‘mak berish borasida
amalga oshirilgan choratadbirlarning batafsil tahlili aks ettirilgan ma’lumotnoma
va tavsifnoma (ta’lim muassasalarida o‘qiyotgan bolalar uchun); o‘quvchining
yashash joyidagi shifoxona bosh vrachi tomonidan imzolangan, uning rivojlanishi
tarixidan mufassal ko‘chirma. 122 Inklyuziv ta’lim sinflari va boshlang‘ich
tayanch korreksion sinflarga quyidagi toifadagi bolalar qabul qilinadi: eshitishda
nuqsoni bo‘lgan bolalar (eshitish qobiliyatining yo‘qotilishi 60 Db gacha bo‘lgan
rivojlanishida qo‘shimcha buzilishlar bo‘lmagan bolalar); ko‘rishda nuqsoni
bo‘lgan bolalar (ko‘rish qobiliyatining buzilishi 0,1 gacha bo‘lgan rivojlanishida
qo‘shimcha buzilishlar bo‘lmagan bolalar); somatik kasalliklar (psixofizik va
nutqning rivojlanish darajasi yoshiga mos kelmaydigan bolalar); nutqida og‘ir
nuqsonlar bo‘lgan bolalar (alaliya, dislaliya, afaziya, rinolaliya, dizartriya, psixik-
nutqiy rivojidagi sustlik, duduqlanish); tayanch-harakat apparatida nuqsoni bo‘lgan
bolalar (bolalar serebral falaji, skolioz, poliomielit, miopatiya, osteomielit,
amputatsiya, bo‘y o‘sishining etishmovchiligi — pakanalik); aqliy rivojlanishi
saqlangan holda tayanch-xarakat tizimidagi buzilishi bo‘lgan bolalar; aqliy
rivojlanishi saqlangan yoki ruhiy rivojlanishda orqada qolgan bolalar (o‘zi harakat
qila oladigan yoki qo‘shimcha moslamalar va nogironlik aravachasida harakatlana
38

oladigan bolalar serebral falaji); intellektual rivojlanishning potensial buzilmagan
imkoniyatlari bilan ruhiy rivojlanishda orqada qolgan bolalar; hulq-atvor va
ruhiyatning qo‘pol buzilishlarisiz autistik spektri buzilgan bolalar; intellektual
rivojlanishi saqlanib qolingan, tutqanoq holatida bo‘lgan bolalar (agar bola
antikonvulsant dorisini qabul qilganda, tutqanoq 1 oyda 1 martadan oshmagan
paytda). Maktab ushbu toifadagi bolalarni qabul qilishdan bosh tortishga xaqli
emas. Quyidagi toifadagi bolalar qabul qilinmaydi: aqli o‘ta zaif bolalar (imbitsil,
idiotiya darajasidagi oligofreniya); xulq-atvorida og‘ir buzilishlar, hissiy-irodaviy
sohasida (organik) nuqsonlari bo‘lgan bolalar; 123 tayanch-harakat apparatida
nuqsoni bo‘lgan, mustaqil ravishda harakatlana olmaydigan va o‘z-o‘ziga xizmat
ko‘rsata olmaydigan bolalar; ko‘r-kar-soqov bolalar; tez-tez takrorlanadigan
epileptik tutqanoqdan aziyat chekadigan (epileptik demensiya, kunduzgi va tungi
vaqtlarda tutqanog‘i tez-tez takrorlanadigan) bolalar; markaziy asab tizimiga
shikast etganligi tufayli siydik va najasini ushlab turolmaydigan bolalar.
2.3 Imkoniyati cheklangan bolalar ta’limiga oid pedagogik nazariyalar
Markaziy Osiyoda bu masala ancha yillardan buyon tadqiqotchilarni qiziqtirib
keladi. Olimlar ham, siyosat va jamiyat arboblari, pedagog va talabalar, jamoat
uyushmalarining faollari va oddiy fuqarolar ham bu masalaga tobora ko proqʻ
e’tibor bermoqdalar. O zbekistonda yanada demokratiyani chuqurlashtirish va
ʻ
fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishdagi manfaatdor bo lgan har bir kishi
ʻ
O zbekiston xalqlarining falsafiy-siyosiy va huquqiy merosini yaxshi bilishi,
ʻ
hamda mutafakkirlar ilgari surgan g oyalarga murojaat qilishi kerak. Ko pgina
ʻ ʻ
mashhur olimlar bu ta’limotning tarkibiy qismlariga murojaat etib, mazkur
muammoning turli-tuman ma’nolarini ilgari surganlar. Bu esa, o z navbatida,
ʻ
fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga olib keldi va ming yillik falsafaning tarixiga
qiziqisni borgan sari oshirib, uni o rganuvchilar doirasini kengaytirib kelmoqda.
ʻ
“Avesto”da tug ilgan va tug ilmagan bolalar huquqlari qat’iy muhofaza
ʻ ʻ
qilinganligiga guvoh bo lamiz. Voyaga yetmagan bolalarni ota-onalardan judo
ʻ
39

qilish, vasiysiz qoldirish og ir jinoyat hisoblanadi. Bolalarni yoshligidan fanlargaʻ
o qitish, harbiy ishlarga va kasb-hunarga o rgatish tavsiya etilgan. Ma’lumki,
ʻ ʻ
“Avesto”ning bizgacha yetib kelgan qismi to rt kitobni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ  birinchi
kitob - “Yashna” (duolar yoki qurbonlik keltirish);  ikkinchi kitob - “Visparad”
(ibodat qo shiqlari);
ʻ  uchinchi kitob - “Yastlar” (ma’budalarga madhiyalar); 
to rtinchi kitob - “Vendidot” (devlarga qarshi qonun). “Avesto”dagi g oyalar
ʻ ʻ
ezgulikni ulug lashni ifodalash bilan bir qatorda ular mohiyatan bir-biri bilan
ʻ
bog liqdir. “Avesto”dan ma’lum bo lishicha, o sha paytdagi ijtimoiy-siyosiy tizim
ʻ ʻ ʻ
birbiriga bog liq ierarxik pog ona-davlat, so (“kavi”), jamoa boshlig i (“vis”),
ʻ ʻ ʻ
harbiy boshliq (“dax’yu sastar”), oliy sud’ya (“Zaratustroema”), oqsoqollar
kengashi 125 (“varzanapati”)dan iborat bo lgan8. Ko rinib turibdiki, jamoa-
ʻ ʻ
ahlining asosiy qismi davlat boshqaruvida istirok etgan. Tom ma’nodagi, biroq
o sha oddiy sakldagi fuqarolik jamiyati belgilarini urug va qabilaga birlashgan
ʻ ʻ
jamoa hayotida umumiy ijtimoiy-foydali menat bilan shug ullanishida, erkin jamoa
ʻ
a’zolarining asosiy mulki chorva va yerlardan teng foydalanishganligida, erkaklar
bilan xotin-qizlar teng huquqqa ega bo lganligida, qabilaning umumiy manfaati
ʻ
bilan bog liq bo lgan turli masalalar oqsoqollar Kengashida muhokama
ʻ ʻ
etilganligini ko rish mumkin.
ʻ
O rta
ʻ
Osiyo xalqlari ilg or mutafakkirlarining siyosiy-falsafiy qarashlarida odil hukmdor
ʻ
g oyasi markaziy o rinni egallaydi. Ular davlat tepasida turgan hukmdor adolatli,
ʻ ʻ
40

xulq atvori pok, fuqarolarga rahm-shafqatli, g amxo r bo lsa, davlat qudratli,ʻ ʻ ʻ
jamiyat faravon bo ladi, deb tushunadilar. Shundan kelib chiqqan holda ular
ʻ
insonni ma’naviy kamolatga erishishga chaqiradilar va shu orqali adolatsizlik,
xulqiy buzuqliklarni bartaraf qilish mumkin, deb hisoblaydilar. Qadimgi Sharq
falsafasi, sotsiologiyasi uning eteologik asoslari qadimgi Movarounnahr hududida
yashovchi xalqlarning ijtimoiy jarayonlarga munosabatlari va fikrlash tarziga
bevosita o z ta’sirini ko rsatgan. Xususan, o zbek xalqi va uning boy
ʻ ʻ ʻ
ma’naviyatining shakllanishiga islom dinining kirib kelishi va uning xalq
tomonidan qabul qilinishi o ziga xos hodisa bo ldi, deb hisoblash mumkin. Shuni
ʻ ʻ
alohida ta’kidlash lozimki, o zbek xalqi Islom diniga o z milliy xususiyatlari, urf-
ʻ ʻ
odatlari, turmush tarzi, an’analari bilan kirib keldi. Bu esa qabul qilingan islom
eteologiyasi nazariyasiga tegishli aniqliklar va tadrijiy o zgartirishlar kiritilisini
ʻ
taqozo eta bosladi. Sharq mutafakkirlari tomonidan XI–XII asrlardayoq milliy
pedagogikaning ilmiy didaktik asoslari yaratildi, shaxsning biologik va ijtimoiy
mavjudot ekanligining mohiyati tadqiq etildi hamda asoslab berildi. Bunga ayniqsa
o rta asrning buyuk mutafakkirlari Abu Rayon Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Abu
ʻ
Ali Ibn Sino, Alisher Navoiyning ilmiy ijodiy faoliyatlarining ijodiy ta’siri tufayli
erishildi. Sharqning buyuk mutafakkir bobokalonlari ilm rivojining hech bir
tomonini chetlab o tmaganlar. Jumladan ularning ta’lim tarbiyaga oid qarashlari 8
ʻ
Бобоев Ҳ ., Ҳасанов С . “ Авесто ” - маънавиятимиз сарчашмаси . - Т .: Адолат ,
2001. 51- б . 126 bugungi kunda ham pedagogikaning boy metodologik asosi bo lib
ʻ
kelmoqda. Ularning nuqtai nazaridan maxsus pedagogikaga oid fikrlar ham chetlab
o tmagan. Insoniyat ijtimoiy taraqqiyotining turli davrlarida maxsus yordamga
ʻ
mutoj bolalalarga nisbatan munosabat o ziga xos ravishda amalga oshirib kelingan.
ʻ
O tmishda bobakalonlarimiz o zlarining munosib nomlariga ega bo lgan
ʻ ʻ ʻ
mutafakkirlar yurtida jamiyatda hech bir insoniyat qatlami nazardan chetda
qolmagan. Sharq mutafakkirlarining bola ta’lim tarbiyasi va pedagogikaga oid
qarashlari maxsus pedagogikaning mustahkam metodologik asosi bo la olishi
ʻ
bugungi kunga kelib o z isbotini topmoqda. O rta asrning tabiiy–ilmiy, ijtimoiy
ʻ ʻ
yo nalishlarining qarib barcha sohalarida 160 dan ortiq asar yaratgan va ikkinchi
ʻ
41

muallim nomi bilan mashhur bo lgan mutafakkir Abu Nasr Farobiy (875–950)dir.ʻ
FAROBIY Sharq sotsiologiyasida, tabiat va jamiyatni sotsiologik anglash va
o rganishda ma’naviy taraqqiyot jarayonida so nmas iz qoldirgan, o rta asrning
ʻ ʻ ʻ
siyosiy va huquqiy qarashlarini chuqur tahlil qilib, o zining adolatli jamiyat
ʻ
to g risidagi qarashlarini to la asoslab bergan, qomusiy aql egasi, donishmand
ʻ ʻ ʻ
mutafakkirlaridan yana biri Abu Nasr Farobiydir (873-950). Abu Nasr ibn
Muammad ibn O zlug ibn Tarxon Farobiy Toshkent shahrining shimolida, undan
ʻ ʻ
150-200 km uzoqlikda joylashgan Turkiston o lkasida, Aris suvi Sirdaryoga
ʻ
quyiladigan yeridagi Farob( O tror) degan joyda tug ilgan9. Tadqiqotlarga tayanib
ʻ ʻ
qayd etish lozimki, O rta Osiyoda (Movarounnarda) bolalarni 5 yoshdan boshlaboq
ʻ
savod chiqarish va ilmga o rganishga berganlar. Shubhasiz, Abu Nasr iste’dodli,
ʻ
zehni o tkir bo lgani bois 9
ʻ ʻ Хайруллаев М . Фаробийнинг илмий меросида
давлатчилик ва ҳуқуқ масаласи . Қонун ҳимоясида . 1997. №4. 40- б . 127 uning
ilmga qiziqishi juda kuchli bo lgan. Bu ishtiyoqni qondirish maqsadida dastlab
ʻ
Forob, Toskent, Samarqand va Buxoro shaharlarida tahsil olgan, keyinchalik u o z
ʻ
yurtini tark etib, ilm-fan bilan bog liq hayot qaynab-toshgan shaharlar (Bog dod,
ʻ ʻ
Qohira, Damashq, Aleppo va boshqa joylar)ga safar qiladi. U juda ko p xorijiy
ʻ
tillar bilan shug ullanib, riyoziyot, tibbiyot, falsafa mantiq kabi fanlarni o rgandi
ʻ ʻ
va bir qancha ilmiy asarlar yozdi. Shular bilan bir qatorda siyosat va davlat
haqidagi ijtimoiy fanlar bilan ham shug ullangan. Uning bu sohadagi ijtimoiy,
ʻ
siyosiy, huquqiy mavzudagi merosi juda boy bo lib, o zining qator asarlarini
ʻ ʻ
jamiyat, davlat, huquq, siyosat, adolat kabi masalalarga bag ishlangan. Farobiy
ʻ
o zga yurtlarda odamlar va jamiyat hayoti bilan tanishadi, turli millat va diniy
ʻ
e’tiqodga mansub olimu-fuzalolardan ilmning turli sohalari (falsafa, tib, musiqa va
boshqalar) bo yicha ta’lim oladi, o zi uchun juda muhim bo lgan ilmiy va, ayniqsa,
ʻ ʻ ʻ
hayotiy xulosalarni chiqaradi. Bu uning qator ilmiy risolalari va falsafiy-huquqiy
qarashlarida o z aksini topadi. Farobiyning merosi nioyatda boy, u entsiklopedist
ʻ
olim sifatida 160dan ortiq ilmiy asarlar sohibi. Uning arab va fors tillarida she’rlar
yozganligi, zo r musiqachiligi, o zi yaratgan musiqa asbobida ajoyib kuylar ijro
ʻ ʻ
etganligi manbalardan ma’lum. Farobiy ko pgina yunon olimlari (Fales, Gippokrat,
ʻ
42

Ptolemey, Evklid)ning asarlarini o rganib, ularga sarlar yozdi. Uni o z davridaʻ ʻ
“Muallimi as-Soniy”, ikkinchi muallim (Aristoteldan so ng), “Sharq Aristoteli”
ʻ
degan buyuk nomga sazovor bo lisiga asosiy sabab, Farobiy Aristotelning barcha
ʻ
asarlarini talil etib ularga sarlar yozadi. Farobiyning inson va jamiyat, ularning
o zaro ta’siri, davlat, siyosat, urus va tinclik, adolat kabi masalalarga bag islangan
ʻ ʻ
asarlari sirasiga “Fozil odamlar sari”, “Shaharni o rganish aqida”, “Urush va tinch
ʻ
turmush aqida”, “Baxt-saodatga erishish haqida risola”, “Davlat arboblari haqida
hikmatlar” nomli asarlarida inson, jamiyat, siyosat, adolat, odob-axloq, ta’lim-
tarbiya to g risidagi fikrlari bayon etilgan. Farobiyning sotsiologik qarashlari
ʻ ʻ
uning mashhur “Fozil odamlar shahri” nomli yirik asarida bayon etilgandir. Bu
asar 37 bobdan iborat bo lib, unda 128 jamiyat, davlat, jamoa, shaxs, fuqarolik
ʻ
masalalari keng yoritilgan. Farobiyning ijtimoiy-siyosiy hayot va davlat
to g risidagi g oyalari qisqacha “ilm al-madaniya”, ya’ni shahar-davlat
ʻ ʻ ʻ
to g risidagi ta’limotlar deb yuritilgan. “Har bir inson tabiatan shunday tuzilgan, u
ʻ ʻ
yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko p narsalarga muhtoj
ʻ
bo ladi. U bir o zi bunday narsalarni qo lga kirita olmaydi. Ularga ega bo lish
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun insonlar fuqarolik jamoasiga ehtiyoj tug iladi... Shu sababli yashash uchun
ʻ
zarur bo lgan, kishiarni bir-biriga yetkazib beruvchi va o zaro yordamlashuvchi
ʻ ʻ
ko p kishiarning birlashuvi orqaligina odam o z tabiati bo yicha intilgan
ʻ ʻ ʻ
yetuklikka erisyuvi mumkin. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun oila,
ularning har biriga yashash va yetuklikka yetishuv uchun zarur bo lgan narsalarni
ʻ
yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko paydilar va yerning aholi
ʻ
yashaydigan qismiga o rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi”, -deb
ʻ
yozadi Farobiy. Farobiy barcha shaharlarni, davlatlarni fozil va johilga ajratadi.
Fozil shahar shunday shaharki, -deb ta’kidlaydi u, - unda odamlar, ularni baxt-
saodatga eltuvchi ishlarda bir-birlariga yordam berishni maqsad qilib qo yadilar.
ʻ
Haqiqiy baxtga erishish niyatida bir-birlariga yordam berish uchun birlashgan
jamoa fozil jamoa hisoblanadi. Barcha shaharlari baxt-saodatga erishish maqsadida
bir-birlariga yordam beruvchi xalq fozil xalqdir. Shunday qilib, barcha xalqlar
haqiqiy baxt saodatga erishish yo lida bir-birlariga yordam bersalar, yer yuzi
ʻ
43

fozillikka erishadi, baxt-saodatga olib boradi. Baxt-saodat ilmda, hunarda yetuk va
erkin bo lish moddiy va ma’naviy boyliklarga ega bo lish orqali qo lga kiritiladi.ʻ ʻ ʻ
Farobiyning fikricha, fozil davlat o z maqsadiga erishmoq uchun qator vazifalarni
ʻ
amalga osirmog i joiz:
ʻ  birinchidan u o z aholisini moddiy jiatdan ta’minlashi ʻ
lozim;  ikkinchidan aholiga ta’lim-tarbiya berish ma’naviy jihatdan yuksaklikka
yetishishi uchun tinmay ish olib borishi zarur;  uchinchidan davlatni idora etib
turish, u o z yo lidan adashib ketmasligi uchun qonunchilik faoliyatini yaxshi
ʻ ʻ
yo lga qo yish, zarur hollarda kerakli qonunlar qabul qilib tartibni saqlab turish
ʻ ʻ
kerak; 129  to rtinchidan o z aholisini tashqi dushmanlardan, johil shaharlar
ʻ ʻ
xujum va ta’siridan saqlay olish, buning uchun kerakli choralarni amalga oshirishi
zarur. Farobiy davlat va jamiyatni boshqarishda o n ikki xislatga (Yusuf Xos Hojib
ʻ
ham suncha xislatni ko rsatgan) ega bo lisi lozimligini ta’kidlaydi10 . Bunday
ʻ ʻ
boshliq sog -salomat, farosatli, tezda masalani aniqlab oluvchi, xotirasi, zehni
ʻ
o tkir, notiq, ilm olishga qiziqqan va o z bilimini doimo oshirib boradigan, turli
ʻ ʻ
hayot lazzatlaridan o zini tiya oladigan, adolatparvar, aql o y, yolg on va
ʻ ʻ ʻ
xushomadni yomon ko radigan, nomusli, oriyatli, bu dunyo boyliklariga
ʻ
qiziqmagan, qat’iyatli, sabotli, eng muhimi donishmand inson bo lishi lozim.
ʻ
Farobiy davlat rahbari uchun zarur 12 xislat bir kishida mujassam bo lishi amri
ʻ
mahol ekanligini biladi11. Shu bois ana shu xislatlarga ega bo lgan ikki yoki
ʻ
undan ham ko p kishiarni shahar hokimligiga qo yishni taklif etadi12. Farobiy
ʻ ʻ
o rta asr sharoitida ilm-fan, insonparvarlik g oyalarining tantanasi uchun kurashib,
ʻ ʻ
butun insoniyat madaniyati uchun katta xizmat qildi. Shu bilan birga Farobiyning
eng katta xizmati, Aflotun va Arastu asarlarini o rganishi, ularga yozgan
ʻ
asarlaridir. Mutafakkir nazaridagi saxovatli shaharda san’at, fan turlarini, kasb-
korni, ko ngil ochar tadbirlarni erkin tanlash imkoniyati mavjud; yaxshi xulq-
ʻ
atvorlar, odat va an’analar hukmron; aholi har qanday zo ravonlikni rad etadi, eng
ʻ
iste’dodli, yuksak ma’naviyatli va eng maqbul kishilarni hukmdorlikka ko taradi;
ʻ
fuqarolar o z vatanini dushmandan himoya qilishga o z yurtida tinchlik,
ʻ ʻ
osoyishtalik va barqarorlikni ta’minlashga tayyor va qodir. Farobiy mashur iborani
boshqacha tarzda ifodalab, qanday va qay tarzda yashashni bilmoq uchun,
44

dunyoning butun majmuasini idrok etish va tadqiq qilish, insonning undagi o rniniʻ
aniqlash, uning yashash ma’nosini belgilash, o zgarishlarning nazariy asosini
ʻ
ta’riflash, faqat shundan keyingina barcha fuqarolarning kuchi bilan saxovatli
shahar qurishga kirishishi kerak, deb hisoblagan edi. 10 Абу Наср Фаробий .
Фазилат , бахт - саодат ва камолат ҳақида . - Тошкент ., 2002. Б -26-27. 11 Абу
Наср Фаробий . Фозил одамлар шаҳри . - Т .: А . Қодирий номидаги халқ мероси
нашриёти , 1993. 160- б . 12 Ўша асар . 161- б . 130 “O z tabiatiga ko ra har bir
ʻ ʻ
inson shunday yaratilgandirki, - deydi Farobiy, - u o z hayotini ta’minlash va oliy
ʻ
kamolotga erishish uchun ko pgina buyumlarga muhtoj bo ladi, bu buyumlarni u
ʻ ʻ
bir o zi yarata olmaydi va ularga erishmog i uchun har biri umumiy xazinadan o z
ʻ ʻ ʻ
ehtiyojiga kerakli qandaydir buyumni yetkazib beradigan odamlarning muayyan
hamjamiyatiga muhtoj bo ladi. Ravshanki, Farobiy nazarida shaxs - ijtimoiy
ʻ
mavjudotdir; u “ko p kishiarning bitta yashash joyida birlashuvi orqali shu uchun
ʻ
zarur imkoniyat olishi va oliy kamolotga erishishi mumkin”. Farobiy olamni
anglasda vorisiylik omilini juda katta kuchga ega ekanligini alohida qayd etadi.
Uning fikriga ko ra, inson barcha haqiqatlarni o zining qisqa umri davomida
ʻ ʻ
anglashga, tabiat va jamiyatning barcha siru- asrorlarini tushunib, idrok eta olishga
qodir emas. Shu boisdan u o zidan oldingi ajdodlari tomonidan bildirilgan fikr-
ʻ
xulosalarni boricha shubhalanmay o zlashtirishi zarurligi, ilmma’rifat bobida yetuk
ʻ
donishmandlar fikrlariga ergashishi lozimligini alohida ta’kidlaydi. Abu Nasr
Farobiy yaratgan ilmlarni ikkita katta guruhga ajratish mumkin: 1). Qadimgi
Yunon olimlari, asosan Aristotel asarlariga sharh sifatida yozilgan risolalar. 2).
O rta asr tabiatshunosligi va ijtimoiy falsafiy fikrlarining dolzarb muammolariga
ʻ
bag ishlangan asarlar. Farobiyning fikricha, insonning bilis qobiliyatini miya
ʻ
boshqaradi, yurak esa barcha a’zolarni ayot uchun zarur bo lgan qon bilan
ʻ
ta’minlovci markazdir. Inson barcha bilimlarini tashqaridan oladi. Buning uchun u
ko plab vosita va imkoniyatlarga ega. Bular: sezgi, xotira, tasavvur va ayniqsa
ʻ
matiqiy fikrlash, aql bilan nutq bo lib, mazkur vositalar yordamida u ilmni
ʻ
yaratadi. Farobiyning “Aql ma’nolari aqida” asarida aql masalalari cuqur talqin
qilinadi. U aql bir tomondan ruhiy jarayon, ikkinchi tomondan tasqi ta’sir ta’lim–
45

tarbiyaning natijasi ekanligini uqtiradi. Farobiy o z asarlarida ta’lim tarbiyaningʻ
muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim tarbiyaning usullari
haqida fikr yuritadi. “Fozillar shahri 131 aholisining fikrlari”, “Baxt va saodatga
erishuv to g risida”, “Ixso alg ulum”, “Ilmlarning kelib chiqishi”, “Aql ma’nolari
ʻ ʻ ʻ
to g risida” kabi asarlarida ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ ʻ
Farobiy o zining “Fozillar shahri aholisining fikrlari” nomli risolasida har bir inson
ʻ
jamiyatdan ajramagan holda bir butun faoliyat yuritishi lozimligini ta’kidlashi
maxsus ta’lim va maxsus pedagogikadagi hozirgi kundagi inklyuziv ta’lim
muammosidagi ilg or qarashlarni tasdiqlaydi.“Har bir inson–, deb yozadi u–
ʻ
shunday tuzilganki, yashashi va oliy drajadagi yetuklikka erishmog i uchun ko p
ʻ ʻ
narsalarga muhtoj bo ladi, u bir o zi bunday narsalarni qo lga kirita olmaydi,
ʻ ʻ ʻ
ularga ega bo lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug iladi.” Sunday ekan
ʻ ʻ
Farobiy o z qarashlari bilan barcha insonlarni jamiyatdan ajralmagan holda faoliyat
ʻ
yuritishi zaruriyat ekanligini ta’kidlaydi. Demak, bu fikrlarning mazmunidan
maxsus ehtiyojli bolalar ham umumjamiyat orasida, barcha qatori yashashi,
faoliyat yuritishi va ta’lim tarbiya olisi kerak degan ma’noni anglash mumkin.
Yana bir yirik adib, jahon miqiyosida o zining nodir va bebaho ilmiy falsafiy va
ʻ
ta’lim taribiyaga oid asarlari bilan tanilgan va tan olingan, G arbda Avetsenna
ʻ
nomi bilan mashhur bo lgan buyuk Sharq mutafakkirlaridan biri Abu Ali ibn
ʻ
Sinodir. Ibn Sino o zining tibbiyotga, inson tafakkuri va ta’lim tarbiyasiga oid
ʻ
qarashlari bilan maxsus ehtiyojli bolalar va ularning ta’lim tarbiyasi tizimiga ham
juda katta hissa qo shdi.
ʻ
2.Bob bo’yicha xulosa
Inklyuziv maktablardagi o‘ziga xos tarbiyaviy prinsiplardan yana biri maktab
o‘quvchilarining yoshi va individual xususiyatlarini e’tiborga olishdir. Bu prinsipni
amalga oshirish o‘quvchilar faoliyatining mazmun va shakllarini ularning yoshi,
hayotiy tajribasi, kuchi va imkoniyatlariga muvofiqlashtirishni talab etadi. Ayni
vaqtda har bir bola-bu alohida olamdir. SHu sababli tarbiya jarayoni ta’lim
jarayoniga qaraganda ham ancha individual bo‘lishi kerak. Inklyuziv maktab
46

tarbiyachilari barcha ta’lim-tarbiya jarayonlarida umumiy kamolotida biror
nuqsoni bor bolalar bilan ishlayotganligini hech qachon unutmasligi kerak.
Shundagina, ular amalda uchrab turadigan har xil ko‘ngilsiz, noxush holatlarni
to‘g‘ri tushunadilar va ularning oldini ola biladilar. Kar va zaif eshituvchi
bolalarning xarakter xususiyatlariga xos xulq-atvor, fe’lidagi injiqliklar,
qaysarliklar, o‘jarliklar, buzg‘unchi harakatlar va b. salbiy holatlarni oldini olishda
tarbiyachining individul yondashish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalari
muhimdir. Inklyuziv maktabda tarbiya usullarining qo‘llanish samaradorligi va
harakatlantiruvchi kuchlari, rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarning
individual-tipologik xususiyatlari va tarbiyalanganlik darajasi bilan, bola
yashayotgan muayyan muhit-vaziyatning tabiati bilan qanchalik hisoblashishiga
ham bog‘liq. Tarbiya usulidan foydalanish kar bolalarning ruhiy, jismoniy holatiga
mos kelsa muvaffaqiyatli bo‘ladi: Amalda tarbiya usullari o‘zaro ancha murakkab,
ba’zan esa qarama-qarshi aloqada namoyon bo‘ladi. SHubhasizki, qandaydir
alohida usul tarbiyaning boshqa usullaridan ajralgai holda qo‘llanishi ham
mumkin, lekin u albatta boshqa usullar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi mumkin.
Inklyuziv maktabda tarbiyachi tarbiyalanuvchilarga maktabda, sinfda yurish-turish
qoidalarini, o‘rtoqlari bilan muomalani o‘rgatadi.
Umumiy xulosa:
O‘qituvchi ham birinchi kundayoq o‘z sinfini, butun maktabni ko‘rsatadi,
o‘quvchilar o‘zlarini qanday tutishlarini, ular qanday shug‘ullanishlarini, darsda
qanday o‘tirishlari, tanaffus 236 vaqtida qanday dam olishlari lozimligini
o‘rgatadi. Inklyuziv maktab ostonasiga qadam qo‘ygan kar va zaif eshituvchi bola
dastlab moslashish davrini boshidan kechiradi. Tarbiyachi shu paytda tushuntirish,
namuna ko‘rsatish, namoyish va b. usullardan foydalanib, kar va zaif eshituvchi
bolani muassasa maydonida va atorfdagilarga o‘z extiyojini bildirish uchun
47

mustaqil harakatlanish qoidalarini o‘rgatadi. Inklyuziv maktabga kelgan birinchi
sinf o‘quvchilari rivojlanishi, xususiyatlari jihatidan xilma-xildir. Birlari tarbiyachi
gaplarini tushunib, barcha tarbiyalanuvchilarga qaratilgan uning iltimosini tezda
bajaradilar, topshiriqlarni qunt bilan ishlaydilar. Ayrimlari esa, tarbiyachining
gapiga yaxshi quloq solmaydilar, tushunmaydilar, tarbiyachining hamma
tarbiyalanuvchilarga qilgan murojaatini darhol anglab etmaydilar. Inklyuziv
maktab bolalari har bir topshiriq yakunida tarbiyachi tomonidan rag‘batlantirilishni
kutadi. Dastlabki kunlardanoq tarbiyachi tarbiyalanuvchilarning ayrimlarini yaxshi
xulqi uchun maqtab qo‘yadi, boshqalariga esa, gapga e’tibor bilan quloq solish
kerakligini tushuntiradi. SHu tarzda rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarni
tarbiyalash jarayonida inklyuziv maktab tarbiyachisi ta’sir etishning turli usul va
yo‘llaridan foydalanib, rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarning individual
xususiyatlari va tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini
hisobga oladiki, bu narsa ayrim tarbiyalanuvchidar va umuman inklyuziv maktab
manfaatlari yo‘lida har xil echimlarga kelishni talab qiladi. Inklyuziv maktab
o‘quvchilari bilan amaliy ishlashda tarbiya usullaridan foydalanish ko‘nikmalari va
malakalarini o‘rganish va hosil qilish qulay bo‘lishi uchun ularni shartli ravishda
bir necha guruhga birlashtirish mumkin. Inklyuziv maktab o‘quvchilari ongini
shakllantirish usullari, jamoatchilik xulq-atvorini shakllantirish yo‘llari,
rag‘batlantirish usullari va o‘z-o‘zini tarbiyalash usullari ham qo‘llaniladi. SHuni
aytib o‘tish o‘rinliki, ayrim adabiyotlarda yuqorida aytib o‘tilgan tarbiya usullari
ham son jihatidan ba’zan mazmun jihatdan ham o‘zgacha bayon etilgan. Ayrim
adabiyotlarda tarbiya usullari 3 ta: mashq qildirish, 237 ishontirish va
rag‘batlantirishdan iborat deyilgan. Ayrim adabiyotlarda esa tarbiyaning usullari
ta’lim usullari bilan ug‘unlashgan holda talqin etiladi. Inklyuziv maktab
o‘quvchilarida dunyoqarash va e’tiqodlar tizimini shakllantirish maqsadida
ularning ongi, his-to‘yg‘usi va irodasiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatish usullari
ham tarbiya usullariga kiradi. Bu toifadagi usullarning mohiyati shundan iboratki,
ularning vositasi bilan jamiyat yosh avlodga nisbatan qo‘llayotgan talablar bola
ongiga etkaziladi. Inklyuziv maktab o‘quvchilarini tarbiyalashda tarbiyachi
48

dasturxon atrofida, ko‘chada, kattalar bilan muomalada to‘g‘ri xatti-harakatlar
qilish odatlarini tarkib toptirishga, ana shu muomaladan zavqlanish, yaxshi xulqi
uchun kattalar maqtovidan mamnun bo‘lish tuyg‘usini shakllantirishga ko‘proq
e’tibor beradi. Inklyuziv maktab quyi sinflarida tushuntirish e’tiqod hosil
qilishning keng qo‘llaniladigan usulidir. Tushuntirishdan maqsad-bolaga hatti-
harakatlar, voqealar, hodisa-larga nisbatan u yoki bu talablarning ijtimoiy,
ma’naviy, estetik mazmunini ochib berishda, unga xulq-atvor va insoniy
munosabatlarga to‘g‘ri baho berishni shakllantirishda ko‘maklashishdan iborat.
Inklyuziv maktabda tarbiyachining va o‘qituvchining jonli so‘zi hamisha bola
shaxsining g‘oyaviy va ma’naviy shakllanishida ta’sirchan bo‘lib keldi va shunday
bo‘lib qoladi. Tarbiyaviy mazmunli suhbatlar turli mazmunlarda: etik (jamiyatdagi
insonlarning yurish-turishlari haqida; estetik (atrofdagi voqealarning, insoniy
munosabatlar va xulq-atvorning go‘zalligi haqida); siyosiy-ta’limiy bo‘lishi
mumkin. Tarbiyaning asosiy, etakchi usullaridan biri namuna asosida
tarbiyalashdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi katta bo‘lishga intilayotganida
kattalar, o‘zi hurmat qiladigan kishilardan namuna olib, ularga taqlid qilishga
harakat qiladi. Taqlid qilish asosida turli sabablar bor. Ayniqsa ulardagi hayotiy
tajribalarning etishmasligi yurish-turishning barqaror odatlari kamligi ham taqlidga
sabab bo‘ladi. Yosh ulg‘aygan sari taqlid qilish darajasi kengayib boradi. Ba’zan
238 inklyuziv maktab tartibini buzuvchilar ularning qo‘polligi, qo‘rsligi, o‘jarligi,
soxta jasorati ayrim bolalar e’tiborini jalb etadi. Har doim ham rivojlanishida
muammosi bo‘lgan bolalarni yomon o‘rnakdan ajratib qo‘yishning iloji
bo‘lavermaydi. Tarbiyada muvaffaqiyat qozonish uchun oilada va maktabda bola
hayotini shunday tashkil etish zarurki, bu narsa uning uchun zerikarli, mazmunsiz,
majburiy bo‘lmasdan, rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarni yomon
o‘rnakdan hazar qilishga, unga qarshi turishga o‘rgatish lozim. Har bir shaxs
alohida, takrorlanmas shaxs sifatida o‘ziga xos ravishda rivojlanishiga erishish
kerak. Bolani o‘rab olgan barcha shaxslar bolaga o‘rnak bo‘ladigan darajada
bo‘lishi lozim. Tarbiyachilarning ta’kidlashicha, tarbiya to‘g‘ri xatti-harakatga
o‘rgatuvchi mashqdan boshqa narsa emas. Mashq bolalarning oqilona, bir
49

maqsadga qaratilgan va har tomonlama faoliyatini (qabul qilingan ahloqiy
normalar va qoidalarga muvofiq) tashkil etishdir. Mashq muayyan harakatlar va
ishlarni ko‘p marta takrorlashni o‘z ichiga oladi. Mashqni aynan bir harakatning
o‘zini mexanik tarzda takrorlayverishdan iborat deb tushunish yaramaydi, lekin
busiz ham rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarda ijobiy odatlar hosil qilib
bo‘lmaydi. Bola uchun mashq ongli, ijodiy jarayon bo‘lishi kerak. Turli mashqlar
natijasida bolalarda malaka, ko‘nikmalar, odatlar shakllantirilib, yangi bilimlar
hosil qilinadi, aqliy qobiliyat rivojlanadi. Tarbiya usullari ichida rag‘batlantirish
alohida ahamiyatga ega. Rag‘batlantirish muayyan harakat va kutilgan natijaga
erishilgan faoliyat uchun ruhlantirish demakdir. Inklyuziv maktab-internatida
o‘quvchilarning yashab ta’lim olishini inobatga olinsa, kar va zaif eshituvchi
o‘quvchilarni ko‘nglini ko‘tarish va tez-tez yaxshi gaplar, maqtovlar eshitish
extiyojini qondiruvchi shaxs bu tarbiyachidir. Dars paytida o‘qituvchi o‘quvchini
bajarga topshirig‘i natijasiga qarab rag‘batlantirsa, tarbiyachi esa oshxonada,
yotoqxonada, o‘yinda, sayrda va boshqa paytlarda o‘quvchining har bir ijobiy
harakatini “barakalla”, “juda yaxshi”, “aqlliginam” va b. so‘zlar orqali
erkalatishlari zarurdir. CHunki sog‘lom bolalar o‘z uylarida yashab tez-tez shirin
gaplar va maqtovlarni eshitadi. Kar va zaif eshituvchi bolalarni ham mana shunday
ijtimoiy ta’sirdan chetda qoldirmaslikning 239 yo‘li tarbiyachilarning o‘z vaqtida
o‘quvchilarning harakatlarini kuzatishi va ijobiy natijalarni payqab turishidir.
Tarbiyachilar bolalarga turli talablar tizimini i lab chiqqanlar. Talablarning shakli
har bir bolaning individual xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Agar bir bolaga eslatish
yoki shama qilish kifoya qilsa, boshqasiga qat’iyroq talab qo‘yish kerak bo‘ladi.
Bolaga sekin, ishchanlik vaziyatida keskin ohangda talab qo‘yish mumkin.
Talablar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bilvosita, maslahat tarzida, o‘yin shaklida, ishonch
orqali, ishonchsizlik, iltimos, shama, ma’qullovchi, qoralovchi, shartli bo‘ladi.
Qo‘yilayotgan talablarning samaradorligi ham bolaning yosh va individual
xususiyatlariga, u tushib qolgan vaziyatga, o‘qituvchi ko‘zlayotgan maqsadga va
boshqa holatlarga bog‘liq. Musobaqa o‘qituvchi-tarbiyachining har bir bolaning
imkoniyatlarini ko‘rish va baholashda, olg‘a harakat qilish davomida imkoni
50

bo‘lgan istiqbolni belgilashda, iroda va xarakterni tarbiyalashda yordam beradi.
Maqtov alohida o‘quvchi hatti-harakatlarini, fe’l-atvorini ijobiy baholash yo‘li
bilan pedagogik ta’sir ko‘rsatishdir. Jamoa o‘zining u yoki bu a’zosini
rag‘batlantirib, bolalarning ijobiy xulq-atvorini mustahkamlaydi, bu bilan ularning
ahloqini yo‘lga solib turadi. Maqtov bolaning o‘z faoliyati yoki yurish turishidan
mamnuniyat tuyg‘usini keltirib chiqaradi. SHu sababli maqtovga berilib ketmaslik
muhimdir. Aks holda, u manmanlik xotirjamlik tuyg‘usini keltirib chiqaradi.
O‘qituvchi-tarbiyachi yoki jamoa ayrim bolalarning xulq-atvoridan, uning
munosabatidan, muomalasidan mamnun bo‘lmasa, bolaga o‘z xulqini tuzatib
olishda yordam ko‘rsatish uchun jazolash usulidan ham foydalanadi. Maqtov
singari jazo ham bolaning xulq-atvorini yo‘lga solib turadi hamda uning o‘zini
noqulay sezishga, uyalishga majbur qiladi. SHu sababli bu usuldan bolaning
individual xususiyatlarini yaxshi bilgan holda foydalanish darkor. O‘qituvchining
adolatsiz jazo berishi o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatlarida nizoli vaziyat vujudga
keltiradi. Inklyuziv maktab-internatlarida o‘quvchilarni ma’naviy jihatdan
tarbiyalash adabiyot va san’atning o‘rni beqiyosdir. Ma’lumki, adabiyot
arabcha-“adab” so‘zidan oilngan bo‘lib, odob ma’nosini anglatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 2020 yil 23-
sentyabr.O‘RQ-637-son https://lex.uz/docs/5013007
2. O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi
Qonuni,2008 yil 7-yanvar O‘RQ-139-son https://www.lex.uz/acts/1297315
3. O‘zbekiston Respublikasining “Keksalar, nogironlar va aholining boshqa
ehtiyojmand toifalari uchun ijtimoiy xizmatlar to‘g‘risida”gi Qonuni 2016 yil 26
dekabrdagi PQ-415-son https://www.lex.uz/docs/3083192
51

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida”gi
PF-4947-son Farmoni. https :// lex . uz / docs /3107036
5. O ‘ zbekiston Respublikasining Prezidentining 2017 yil 1 dekabrdagi
“ Nogironligi bo ‘ lgan shaxslarni davlat tomonidan qo ‘ llab - quvvatlash tizimini
tubdan takomillashtirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi PF -5270- sonli Farmoni .
https :// www . lex . uz / acts /3436192
6. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2007 yil 17 maydagi
“ Imkoniyati cheklangan shaxslar uchun ixtisoslashtirilgan kasb - hunar kollejlari
faoliyati to ‘ g ‘ risida ” 2007 yil 17 maydagi PQ -100- son Qarori .
https :// lex . uz / docs /1203085
7. O ‘ zbekiston Respublikasining Prezidentining 2020 yil 13 oktyabrdagi “ Alohida
ta ’ lim ehtiyojlari bo ‘ lgan bolalarga ta ’ lim - tarbiya berish tizimini yanada
takomillashtirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi PQ -4860- son Qarori .
https :// lex . uz / docs /5044711
8. 2020-2025 yillarda Xalq ta ’ limi tizimida inklyuziv ta ’ lim Inklyuziv ta ’ limni
rivojlantirish Konsepsiyasi . O ‘ z . Res . Prezidenti . 13.10.2020 y PQ 4860- son
9. Sh . Mirziyoyev . “ Bilimli avlod - buyuk kelajakning , tadbirkor xalq - farovon
hayotning , do ’ stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir ”. O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 26 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimidagi ma‘ruzasi. Xalq so’zi gazetasi, 2018-yil 8- dekabr.
10. Sh. Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
257 tantanali marosimiga bag`ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma
majlisidagi ma‘ruzasi Toshkent - «O‘zbekiston» - 2016
52

11. Sh. Mirziyoyev. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz” - Toshkent: «O‘zbekiston», 2017. II. Monografiya, ilmiy
maqola, patent, ilmiy to‘plamlar
12. Amirsaidova SH.M. “Maxsus pedagogika fani taraqqiyotida sharq mutafakkiri
g‘oyalarining o‘rni va roli” . Ped. fan. nom... diss. – T., 2006.
13. IIektra Spandagou, Cathy Little, David Evans, Michelle L. Inklusive Education
in Schools and Early. Childhood Settings.springer Springer Singapore. 2020.
14. Инклюзивное образование в Испании . Пашкова . М , Скуднова . Т.Д.2018.
15. Екатерина Михальч. Инклюзивное образование. 2021.
16. Наталья Микляева, Татьяна Чудесникова, Ана Виле кая, Ольга
Кудравец, Светлана Семенака. Инклюзивное образование детей с
ограничеными возможностями здоровья. Москва Юрайт. 2021.
17. Nurmuhamedova L . SH . Nogiron bolalarning huquqiy asosalari va ilmiy -
nazariy masalalari . Defektolog kadrlarni tayyorlash jarayoniga innovatsion ta’lim
texnologiyalarini tadbiq etish: muammolar va istiqbollar.-T.,2014
18. D.S.Qaxarova ―Inklyuziv ta‘lim texnologiyasi Toshkent. 2014 ‖
19. Р . Шомахмудова , Д . Тулаганова , А . Бердиэва . Жисмоний ривожланишида
муаммолари бўлган болалар билан инклюзив ва махсус таълим тизимида
олиб бориладиган коррекцион педагогик ишлар . Тошкент : ХТ « Розиқов
О . Ж ». 2007 й .
20. Р . Шомахмудова . Инклюзив таълимнинг назарий ва амалий асослари .
Тошкент: ХТ «Розиқов О.Ж». 2007 й.
21. Ю.В.Шумиловская Подготовка будущего учителя к работе с учащимися в
условиях инклюзивного образования.
22. Yuldashev J . G ‘., S . A . Usmonov . Pedagogik texnologiya asoslari . – T .:
O ‘ qituvch i , 2004
53

Inklyuziv ta’limning mohiyati va imkoniyati cheklangan bolalar uchun ijtimoiy ahamiyati

Sotib olish