Innovatsion iqtisodiyotda ish bilan bilan bandlik samaradorligini oshirish yo’llari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	45000UZS
Размер	745.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	16 Март 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

42 Продаж

Innovatsion iqtisodiyotda ish bilan bilan bandlik samaradorligini oshirish yo’llari

Купить

INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
M U N D A R I J A
KIRISH ...........................................................................................................
I BOB. INNOVATSION MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI
KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI
OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ……………… ……
1.1. Aholining ish bilan bandli k darajasini oshirishning o ziga xosʻ
xususiyatlari va omillari ……………………………………………..
1.2. Ish bilan bandlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni
1.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari va
o’ziga xos xususiyatlari .
I BOB BO‘YICHA XULOSA………………………………………………..
II BOB. ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH ISH BILAN BANDLIKNI
OSHIRISHNING ASOSIY IQTISODIY KO’RSATKICH -
LARI .
2.1.
Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash holati
2.2. Samarqand viloyati da aholining ish bilan bandligini ta’minlashning
asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari holati tahlili
2.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda
davlatning roli
II BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………….
I II BOB. HUDUDIY MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI
KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI
OSHIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI………………
3.1. Hududiy ish bilan bandlik xizmati tizimida kasbiy ta’lim
samaradorligini oshirish yo‘llari........ ..........................................
3.2. Hududiy ish bilan bandlik xizmati shakllanishining zamonaviy
tashkiliy tuzilmasi ..................... ...................................................
III BOB BO‘YICHA XULOSA……………………………………………...
XULOSA..........................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI..................................
ʻ
1

KIRIS H
Bitiruv malakaviy ishi m avzu si ning asoslanishi va uning dolzarbligi.
Jahon iqtisodiyotining texnologik rivojlanish darajasi shiddat bilan oshib borishi va
demografik o zgarishlar sharoitida aholi bandligini ta minlashga alohida e tiborʻ ʼ ʼ
qaratilmoqda. Ҳисоб-китобларга кўра, 2022 йилда бутун дунё бўйлаб 3,32
миллиардга яқин киши иш билан таъминланган, бу 1991 йилдаги 2,28
миллиарддан 1,04 миллиард кишига кўпдир. 2019 ва 2020 йиллар оралиғида
глобал бандлик сезиларли даражада пасайди, иш билан банд бўлганлар сони
короновирус пандемияси сабаб тўсатдан юзага келган иқтисодий зарба
туфайли 3,3 миллиарддан 3,19 миллиардга қисқарди » 1
. Yevropa Ittifoqi
mamlakatlarida 2
pandemiya sharoitida ishsizlik darajasining keskin oshgani
munosabati bilan ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlik darajasini oshirish
dasturi doirasida 100 milliard yevro ajratildi. Mazkur jarayonda aholini ish bilan
ta minlash darajasini oshirish, norasmiy bandlikni qisqartirish va ishsizlikni
ʼ
kamaytirish masalalarni hal etish dolzarb muammo sifatida saqlanib qolmoqda.
Jahonda aholining bandlik darajasini oshirishda ish bilan ta minlashning
ʼ
samarali shakllari va usllarini joriy etish, noramiy bandlikni metodologik-uslubiy
va amaliy yondashuvlarni takomillashtirish asosida qisqartirish, nostandart
sharoitlarda aholini qisqa muddatli ish bilan ta minlash bo yicha maqsadli
ʼ ʻ
dasturlarni asoslash kabi yo nalishlarda ilmiy-tadqiotlarga alohida e tibor
ʻ ʼ
qaratilmoqda. Bu borada aholining ish bilan bandliгиning innovatsion turlarini
kengaytirish, ishsizlikni kamaytirish, iqtisodiy rivojlanishning o zaro
ʻ
aloqadorligini asoslash kabi ilmiy yo nalishlar ilmiy asoslarini takomillashtirishga
ʻ
alohida e tibor qaratilmoqda.
ʼ
1
https://www.statista.com/statistics/1258612/global-employment-figures/
2
Xalqaro Mehnat Tashkilotining ma lumotlari. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/--dcomm/---
ʼ
publ/documents/publication/wcms_734455.pdf
2

Yangi O zbekistonda aholining turmush sifatini yaxshilash, doimiy ish bilanʻ
bandlikni ta minlash, yangi ish o rinlarini yaratish orqali ishsizlikni kamaytirish
ʼ ʻ
kabi masalalar ustuvor ahamiyat kasb etmoqda “Hududlarda aholining turmush
darajasi va sifatini yaxshilash, xususan kambag allikni qisqartirish vazifalari ko p
ʻ ʻ
jihatdan iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarining raqobatbardoshligini
oshirish hamda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun fundamental sharoitlarni yaratib
berish hisobiga yangi va barqaror ish o rinlarini tashkil etish bilan bevosita
ʻ
bog liqdir”
ʻ 3
.
Shu o’rinda O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev
ʻ “Eng
asosiysi, qishloqlarda 400 mingta yangi dehqon xo‘jaligi tashkil qilindi, 1 million
200 mingdan ziyod odamlarimiz band bo‘lib, daromad olyapti” 4
, deb
ta’kidlaganlar.
Mamlakatda kambag’allikni kamaytirishning asosiy yo’nalishlari bo’lgan
ishsizlikni kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirish hamda yangi ish o’rinlarini
tashkil etishni ko’paytirish hamda yoshlarini zamonaviy mutaxasislik va kasb-
hunarlarga tayyorlashni strategik yo’nalishlari bo’yicha amaliy va ilmiy tadqiqotlar
ijtimoiy yo’naltirilgan raqamli bozor iqtisodiyoti talablari asosida yetarlicha olib
borilmagan.
Yuqorida qayd etilgan dolzarb muammolarni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyoti tamoyillari asosida hal etish bo’yicha ilmiy-amaliy asoslangan
xulosalar va tavsiyanomalar ishlab chiqish mamlakat iqtisodiyot fani oldida turgan
dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Muammoning o rganilganlik darajasi.
ʻ Mehnat bozori, ish bilan bandlik,
ishsizlikni kamaytirish, mehnat bozori muammolari va ularni rivojlangan bozor
iqtisodiyoti sharoitlarida fundamental tadqiq etishga: J.M.Keyns, A.Osvald,
3
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 26-martdagi “Iqtisodiyotni rivojlantirish va kambag allikni
ʻ ʻ
qisqartirishga oid davlat siyosatini tubdan yangilash choratadbirlari to g risida”gi PF-5975-sonli
ʻ ʻ
Farmoni//https://lex.uz/docs/4776669
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga
Murojaatnomasi // https://president.uz/oz/lists/view/5774
3

X.Rozan, F.Xayek, S.Xoll, K.Yanosh kabi xorijiy yetakchi iqtisodchi olimlarning 5
qator ilmiy ishlari bag’ishlangan. Bu tadqiqotlar bozorga yo’naltirilgan iqtisodiyoti
rivojlangan mamlakatlarda mehnat bozori umumiy muammolari va ularni
istiqbollashtirishni o’rganish uchun nazariy asos bo’lib xizmat qilmoqda.
Qolaversa, iqtisodiyot fanining bu sohasidagi rivojiga MDH mamlakatlaridan:
B.D.Breyev, T.I.Zaslavskaya, V.G.Kostikov, A.A.Nikiforova, G.S.Strumilin kabi
taniqli olimlari 6
ham munosib ulush qo’shганлар.
Bu muammolar tadqiqotiga mahalliy iqtisodchi olimlardan
Q.X.Abdurahmonov, Sh.R.Xolmo‘minov, N.U.Arabov, D.Nasimov va boshqa
olimlarning ham qator ilmiy ishlari bag’ishlangan 7
. Ammo bu ishlarda ishsizlikni
kamaytirish , aholining ish bilan bandligi va mehnat resurslaridan foydalanish
hamda ularni strategik yo’nalishlarni istiqbollashtirish jarayonini ayrim tomonlari
tadqiq qilingan.
Muammoni nazariy-metodologik jihatdan asoslash, uni tahlil etishning
metodik asoslarini ishlab chiqish va aholini ish bilan bandligini oshirishning
strategik yo’nalishlarini aniqlashga jiddiy zaruriyat tug’ildi.
Tadqiqot ishining maqsadi – Innovatsion iqtisodiyotda ishsizlikni
kamaytirish orqali aholining ish bilan bandligini oshirish bo yicha taklif vaʻ
5
Кейнс Дж. М. Обшая теория занятости, процента и денег.-М.; Прогресс, 1978.; Янош Корнаи. Дефицит.-
М.: Наука, 1990.- 665 с.; Хайек Ф. Безработица и денежная политика. Правительство как генератор
"делового цикла" //Экономические науки,- М., 1991. N 1. С.91-95, N 11. С.57-66; N 12. С.39-48.; Hall S.G. et
al. A disequilibrium model оthe UK labour market: some estimates using rational expectitions. Oxford, 1985.;
Oswald A. The Economic theory of trade unions: an ntroductionary survey. Scandinavian Journal of Economics.-
1985. V.67. P.160-193.; Rosen H., Quandt R.E. Estimating a disequilibrium aggregate labour market. Revie w of
Economics and Statistics / -1978. V .60. P .371-379.
6
Бреев Б.Д., Жаромский B.C., Галецкий В.Ф. Оценка масштабов потенциальной безработицы на основе
методики "Кривой Филлип са" //Моделирование рыночных отношений и социальная полити ка: Отв.ред.
А.Ю. Шевяков. - М.: ЦЭМИ РАН, 1993. С.82-102.; Заславская Т.И., Рывкина Р.В. Методологические
проблемы сис темного изучения деревни.- Новосибирск: Наука, 1977.- 315 с.; Костиков В.Г. Проблемы
занятости и формирования рынка труда //Экономика и математические методы.Т. 26. Вып.5.- М., 1990.
С.803-817.; Струмилин Г.С. Проблемы экономики труда.- М.; Наука, 1982.471 с. ; Никифорова А.А. Рынок
труда: занятость и безработица. М.: Международные отношения, 1991.- 184 с.
7
Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). -Toshkent: “Mehnat”, 2004. -670 b.;
Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti va sosiologiyasi. Darslik. – T.: “Fan va texnologiyalar”, 2012.;
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Inson taraqqiyoti. Darslik. – T.: “Fan va texnologiyalar”, 2013.; Gulyamov S.S.,
Begalov B.A. Informatika va axborot texnologiyalari.- Tashkent: Fan, 2010.- 876 bet.; Gulyamov S.S., Marketing
ilmiy tadqiqotlari (o’quv qo’llanma).- TDAU, 2013. – 358 bet. Убайдуллаева Р.А. Занятость и рынок труда:
спорные вопросы и нерешенные проблемы //Общественные науки в Узбекистане. Ташкент, 1992. № 2.
4

tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mazkur
bitiruv ishining asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi:
˗ аholining ish bilan bandligi darajasini oshirishning o ziga xosʻ
xususiyatlari va omillarini tadqiq etish;
˗ ishsizlikni kamaytirishning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlarini aniqlash ;
˗ аholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlarini tasniflash;
˗ hudud aholisining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy iqtisodiy
ko’rsatkichlarini tahlil qilish;
˗ ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning rolini
aniqlash;
˗ norasmiy ish bilan bandlik darajasini kamaytirishning strategik
yo’nalishlarini ishlab chiqarish;
˗ ishsizlikni kamaytirish bo yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
ʻ
Tadqiqot ob ekti –
ʻ Samarqand viloyat mehnat bozori.
Tadqiqot predmeti ishsizlikni kamaytirish va aholini ish bilan bandlik
darajasini oshirish bo‘yicha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari hisoblanadi .
Tadqiqotning nazariy va metodologik asosi bo lib, O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Qonunlari, O zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va
ʻ
hukumat qarorlari, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning
ʻ
ishsizlikni kamaytirish, aholini ish bilan bandligini oshirish masalalariga oid g oya
ʻ
va mulohazalari hamda xorijlik va vatanimiz iqtisodchi olimlarining mavzuga oid
adabiyotlari asos sifatida olindi.
Bitiruv ishini yozishda, O zbekiston Respublikasi Kambag allikni
ʻ ʻ
qisqartirish va bandlik vazirligi, O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
ʻ
Statistika agentligi va ularning Samarqand viloyatidagi boshqarmalarining
ma lumotlari xizmat qildi.
ʻ
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot
natijalarining ilmiy ahamiyati ishlab chiqilgan uslubiy yo nalishdagi taklif va
ʻ
tavsiyalar ишсизликни камайтириш, aholini ish bilan bandlik darajasini oshirish
5

hamda yangi ish o rinlarini tashkil etish bo yicha uslubiy apparatniʻ ʻ
takomillashtirishga xizmat qilishi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati tadqiqotda ishlab chiqilgan taklif
va tavsiyalarda ишсизликни камайтириш, mehnat bozorini shakllantirishga va
aholini ish bilan bandligini oshirishga oid dasturiy va prognoz materiallarini ishlab
chiqish, O zbekiston Respublikasi Kambag’allikni qisqartirish va bandlik vazirligi,
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika agentligi va boshqa
ʻ
davlat boshqaruv organlari uchun tahliliy hamda sohaga oid o quv adabiyotlarini
ʻ
tayyorlashda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi.
Bitiruv ishi ning tuzilishi va hajmi. Tadqiqot ishi kirish, uchta bob, xulosa
va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
Tadqiqot ishining kirish qismida, muallif tomonidan mavzuning dolzarbligi,
o rganilganlik darajasi, maqsadi va vazifalari, ob ekti, predmeti, nazariy
ʻ ʻ
metodologik asoslari, ilmiy yangiliklari, tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy
ahamiyati, natijalarning joriy etilishi hamda tadqiqot ishining tuzilishi yoritilgan.
Bitiruv ishining birinchi bobi “ Hududiy mehnat bozorida ishsizlikni
kamaytirish va ish bilan bandlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari ” deb
nomlanadi. Ushbu bobda aholining ish bilan bandligi darajasini oshirishning o ziga
ʻ
xos xususiyatlari va omillari, ishsizlik tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati ,
uni kamaytirishning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlari hamda аholini ish bilan
bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari ilmiy-nazariy jihatdan o rganilgan.
ʻ
Shuningdek, mavzuga aloqador olimlarning ilmiy qarashlari ifodalangan.
Tadqiqot ishining “I shsizlikni kamaytirish ish bilan bandlikni
oshirishning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari ” deb nomlangan ikkinchi bobida,
muallif Samarqand viloyati rivojlanishida ishsizlikni kamaytirish va ish bilan
bandlikni oshirishning hududiy xususiyatlarini, aholining ish bilan bandligini
ta’minlashning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari tahlil qilib, аholini ish bilan
bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning rolini tadqiq etgan.
Shuningdek, t adqiqot ishidagi t ahlillar jadval va rasmlar orqali ifodalangan.
6

Uchinchi bob “ Hududiy mehnat bozorida ishsizlikni kamaytirish va ish
bilan bandlikni oshirishning asosiy yo‘nalishlari” deb nomlangan. Ushbu bobda
muallif аholini norasmiy ish bilan bandlik darajasini kamaytirishning strategik
yo’nalishlari hamda ishsizlikni kamaytirish yo’llari va mavjud imkoniyatlarining
asosiy yo nalishlarini ilmiy asoslangan holda yoritgan.ʻ
Shuningdek, o tkazilgan tadqiqotlar natijasida ishning yakuniy qismida
ʻ
muallif tomonidan ishlab chiqilgan xulosa va takliflar keltirilgan.
Tadqiqot ishining oxirida, muammoni yoritishda foydalanilgan adabiyotlar
ro yxati
ʻ kiritilgan.
7

I BOB. INNOVATSION MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI
KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI .
1.1. Aholining ish bilan bandli k darajasini oshirishning o ziga xosʻ
xususiyatlari va omillari .
Mehnat bozori faol siyosat olib borishning eng samarali yo’nalishlaridan biri
mehnat bozorining eng muhim instituti bo’lgan ish bilan bandlikning
ixtisoslashgan umummilliy xizmatidir. Uning asosiy vazifasi mehnat bozori
haqidagi axborotning tarqalishi hisobiga uning samaradorligini oshirishdan
iboratdir. U, birinchidan, ishsizlarning bo’sh ish o’rinlari qidirishlariga,
tadbirkorlarning xodimlar qidirishlariga sarf etiladigan vaqtni qisqartirishni
ta’minlaydi, ikkinchidan, ish beruvchilarning o’z talablariga eng ko’p darajada mos
keladigan xodimlar yollashiga yordam beradi, xodimlarga esa mehnat sharoitlari
va ish haqi darajasi muvofiq keladigan ish joyini topishlariga imkon beradi.
Bundan tashqari, ish bilan bandlik xizmati vazifalariga quyidagilar kiradi:
ish qidiruvchilarga kasblar bo’yicha maslahatlar berish va ishsizlarni yangi
mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish; nogironlar, yoshlar, harbiy xizmatdan bo’shab
kelgan yoshlar va fuqarolarning ijtimoiy jihatdan himoya qilinishga muhtoj
bo’lgan boshqa guruhlari uchun ish joylarini band qilib qo’yish; ish kuchuni
hududlar bo’yicha qayta taqsimlash; oddiy yo’l bilan ishga kira olmaydigan
fuqarolarning (ko’p bolali va yolg’iz ota-onalarning) ish bilan bandligiga
qo’maklashish uchun ish o’rinlarini qo’llab-quvvatlash; ishsizlarning tadbirkorlik
va mustaqil faoliyati bilan shug’ullanishlariga yordam ko’rsatish; ommaviy ishdan
bo’shatishlarni to’xtatib qolish uchun kompensasiya to’lovlarini amalga oshirish.
Respublikamizda davlat ish bilan bandlik xizmati 1991 yilda tashkil etilgan
edi. Ish bilan bandlik xizmati ishining asosiy tamoyillarixalqaro tajribaga mos
8

keladi. Masalan, aholining ish bilan bandligi to’g’risidagi qonunga ko’ra davlat
fuqarolariga o’zlari uchun mos keladigan ish tanlashda va ishga joylashda bepul
yordam ko’rsatadi, ishsizlarga bepul ta’lim olish imkoniyati yaratib beriladi, yangi
kasbga o’qiyotgan vaqtda stipendiya to’lanadi, haq to’lanadigan jamoat ishlarida
qatnashish imkoni beriladi, ishsiz fuqarolar daromadlarini qo’llab-quvvatlash
siyosati amalga oshiriladi. Ish bilan bandlik xizmati murojaat qilgan
mehnatkashlarga va ish beruvchilarga ishga ega bo’lish imkoniyati haqida va ish
kuchi bilan ta’minlash to’g’risida, biror kasb egallashni istaydigan fuqarolarga
qo’yiladigan talablar haqida axborotlar beriladi; fuqarolarning o’zlariga mos
keladigan ish topishlarida, ish beruvchilarga esa zarur xodimlar tanlashda
ko’maklashadi. Ish bilan xizmati ish beruvchilarga yoshlar, nogironlar, yolg’iz va
ko’p bolali ota-onalar uchun ish o’rinlari saqlash va yaratish dasturlarini qo’llab-
quvvatlashni kafolatlaydi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyeyovning Birlashganʻ
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida so zlagan nutqida
ʻ
“qashshoqlikni tugatish va kambag allikka qarshi kurashishni Birlashgan Millatlar
ʻ
Tashkiloti Bosh Assambleyasi navbatdagi sessiyasining asosiy mavzularidan biri
sifatida belgilash hamda ushbu masalalarga bag ishlangan global sammitni
ʻ
o tkazishni taklif etamiz”
ʻ 8
,- deb ta kidlab o tganliklari ham ushbu masalaning ʼ ʻ
naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Mazkur sohani
rivojlantirish faqatgina iqtisodiy masala bo libgina qolmay, balki u
ʻ
mamlakatimizdagi demografik vaziyatdan kelib chiqib jamiyatning ijtimoiy-
siyosiy hayotida ham asosiy o rin egallovchi aholining ish bilan bandligi darajasini
ʻ
yanada oshirishda muhim ahamiyatga ega omil hisoblanadi.
Ish bilan bandlik tushunchasiga nisbatan turli yondashuvlar mavjud bo lib,
ʻ
jumladan, rossiyalik iqtisodchi olim A.I.Rofe ushbu tushunchaga quydagicha
munosabat bildiradi - “Aholining ish bilan bandligi - bu aholi iqtisodiy faol
qismining bandlik holati bo lib, u odamlar uchun ish joylari mavjudligi bilan
ʻ
8
http://ngo.uz/uz/uzbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoevning-birlashgan-millatlar-tashkiloti-
boshassambleyasining-75-sessiyasidagi-nutqi.
9

tavsiflanadi, ya ni amaldagi qonunchilikka zid bo lmagan, daromadli mashg ulotʼ ʻ ʻ
bilan band bo lishidir. Boshqacha qilib aytganda, ish bilan bandlik - bu odamlarga
ʻ
ish haqi, mehnat daromadi keltiradigan ijtimoiy zarur mehnat bilan ta minlash
ʼ
demakdir” 9
.
Shuningdek, yetuk iqtisodchi olimlardan I.M.Aliyev, N.A.Gorelov,
L.O.Ilinalar ushbu tushunchaga: “Ish bilan bandlik ijtimoiyiqtisodiy hodisa sifatida
fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog liq hamda
ʻ
mehnatdan daromad (ish haqi) keltiruvchi ijtimoiy foydali mehnat sifatida
namoyon bo lishi mumkin”
ʻ 10
- deb ta rif berganlar. ʼ
Mazkur ta riflardan farqli o laroq, bizning fikrimizcha, ish bilan bandlik
ʼ ʻ
munosabatlari mehnatga layoqatli insonlarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy
foydali mehnatda katnashishini ko rsatadigan ijtimoiy- iqtisodiy ko rsatkichdir.
ʻ ʻ
Aholining ish bilan bandligi mehnat unumdorligining oshishiga va o z navbatida,
ʻ
milliy boylikning ham o sishiga xizmat qiladi, ayni paytda ishsizlikning salbiy
ʻ
oqibatlari shundaki, u nafaqat ishlab chiqarishning pasayishiga, balki pirovardida
qashshoqlikning boshlanishiga ham olib kelishi mumkin.
Rossiya iqtisodchi olimlari Yu.G.Odegov va G.G.Rudenkolar “bandlik – bu
mehnat resurslariga bo lgan talabni oshirishga yo naltirilgan chora-tadbirlar
ʻ ʻ
yig indisi”
ʻ 11
deb ta rif berganlar va ushbu ta rifga ko ra ish bilan bandlikni to la, ʼ ʼ ʻ ʻ
mahsuldor, ratsional, samarali, ikkilamchi, to liq bo lmagan va mustaqil bandlik
ʻ ʻ
turlariga ajratganlar.
Bizning fikrimizcha ish bilan bandlik insonning mehnat qilishdagi mutlaq
huquqqa ega ekanligini ifoda etadigan qonuniy faoliyati hamdir. Shu bilan birga
mehnat resurslari taklifining unga bo lgan talabi orqali qondirilishi hamdir.
ʻ
Yuqoridagi ta rifga asosan ish bilan bandlikning rasmiy va norasmiy turlari
ʼ
inobatga olinmagan.
9
Экономика труда: Конспект лексий: учебное пособие /А.И.Рофе.-Москва.:КНОРУС, 2017. с. 90.
10
Экономика труда. В 2 ч. Част 1 : учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры / И. М. Алиев, Н.
А. Горелов, Л. О. Илина. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Издателство Юрайт, 2016. — 74 с.
11
Экономика труда : учебник и практикум для академического бакалавриата / Ю. Г. Одегов, Г. Г. Руденко. —
3-е изд., перераб. и доп. — Москва : Издателство Юрайт, 2019. — 89 с. (387с.)
10

Mahalliy olimlarimiz tomonidan bildirilgan fikrlar, jumladan akademik
Q.X.Abdurahmonov tomonidan “Ish bilan bandlik munosabatlari iqtisodiy,
demografik va ijtimoiy jarayonlar bilan bog liq”ʻ 12
. Ish bilan bandlikning iqtisodiy
mazmuni xodimning o z mehnati bilan o ziga munosib hayot kechirishni
ʻ ʻ
ta minlash bilan bir qatorda ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishni ham
ʼ
ifodalaydi.
Ish bilan bandlik maqomi ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok etuvchi mehnat
resurslarining bir qismi uchun belgilanadi. Bular daromad olish maqsadida tovarlar
ishlab chiqarish va xizmat ko rsatish uchun ish kuchini taklif qiladigan kishilar
ʻ
guruhi, shuningdek, ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok etsa ham, bevosita pul
daromadi keltirmaydigan “aholi guruhi yohud ne matlar ishlab chiqarish va
ʼ
xizmatlar ko rsatish bilan bevosita bog liq daromad keltiradigan kishilar
ʻ ʻ
guruhlaridan tashkil topadi” 13
-deb ta kidlanadi.
ʼ
Darhaqiqat, aholining ish bilan bandligi tushunchasiga berilgan ushbu ta rif
ʼ
atroflicha yoritilishiga xizmat qiladi.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 11-avgustdagi PQ-4804-
ʻ
sonli “Kambag al va ishsiz fuqarolarni tadbirkorlikka jalb qilish, ularning mehnat
ʻ
faolligini oshirish va kasb-hunarga o qitishga qaratilgan hamda aholi bandligini
ʻ
ta minlashga oid qo shimcha chora tadbirlar to g risida”gi qarorida
ʼ ʻ ʻ ʻ
mamlakatimizda mehnat bozorining samarali mexanizmlarini joriy qilish,
aholining ishchanlik faolligini oshirish, kambag al va ishsiz fuqarolarni zamonaviy
ʻ
kasb-hunar va tadbirkorlik ko nikmalariga o qitish, shu asosda ularni doimiy
ʻ ʻ
daromad keltiradigan mehnat va tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilish orqali
bandligini ta minlashni amalga oshirishda ilmiy va amaliy takliflar ishlab
ʼ
chiqilganligi e tiborga molikdir.
ʼ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 22-dekabrdagi
ʻ
1011-sonli qarorining 4-ilovasiga ko ra “O zbekiston Respublikasining mehnat
ʻ ʻ
12
Q . Abdurahmonov . Mehnat iqtisodiyoti : Nazariya va amaliyot / Darslik . Qayta ishlangan va to ʻ ldirilgan 3 nashri .
T .: O ʻ zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi « FAN » nashriyot davlat korxonasi , T .: 2019. – 262264 b .
13
Q . Abdurahmonov . Mehnat iqtisodiyoti : Nazariya va amaliyot / Darslik . Qayta ishlangan va to ʻ ldirilgan 3 nashri .
T .: O ʻ zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi « FAN » nashriyot davlat korxonasi , T .: 2019. – 262264 b .
11

resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini ishlab chiqish hamda
ishga joylashtirishga muhtoj, mehnat bilan band bo lmagan aholini hisoblashʻ
metodikasi”ga 14
asosan mehnat bilan band bo lganlar:
ʻ
a) yollanib ishlayotganlar, shu jumladan, ishlarni to liq bo lmagan ish vaqti
ʻ ʻ
mobaynida yoki uyda ish haqi olib bajarayotgan, shuningdek, haq to lanadigan
ʻ
boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega bo lgan fuqarolar;
ʻ
b) kasallik, ta til, qayta tayyorgarlik, malaka oshirish, ishlab chiqarishning
ʼ
to xtab turishi tufayli, shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik ishda
ʻ
bo lmagan xodim uchun ish joyi saqlanib qoladigan boshqa holatlarda ish joyida
ʻ
vaqtinchalik bo lmagan fuqarolar;
ʻ
v) haq to lanadigan lavozimga saylangan yoki tayinlangan fuqarolar;
ʻ
g) o zini mustaqil ravishda ish bilan ta minlovchi fuqarolar, jumladan,
ʻ ʼ
tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanuvchilar, hunarmandlar, dehqon xo jaliklari,
ʻ ʻ
ishlab chiqarish kooperativlari a zolari, fermerlar va qonunchilikda nazarda
ʼ
tutilgan boshqa faoliyat turlari bilan shug ullanuvchilar;
ʻ
d) O zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, jumladan, Ichki ishlar
ʻ
vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Davlat xavfsizlik xizmati qo shinlarida
ʻ
xizmatni, shuningdek, muqobil xizmatni o tayotgan fuqarolar;
ʻ
e) nodavlat notijorat tashkilotlarida, shu jumladan, o z faoliyatini
ʻ
qonunchilikka muvofiq amalga oshirayotgan diniy tashkilotlarda ishlovchilar ish
bilan band bo lganlar, deb hisoblanishadi.
ʻ
Tadqiqotimizda mazkur metodikaga asosan mehnat bilan bandlar soni
iqtisodiyotning rasmiy sektoridagi va iqtisodiyotning norasmiy sektoridagi mehnat
bilan band bo lganlar hamda migrant mehnatchilar sonining yig indisi orqali
ʻ ʻ
aniqlanishi ko rsatib o tilgan.
ʻ ʻ
Ta kidlash joizki, ushbu metodikaga asosan iqtisodiyotning rasmiy sektorida
ʼ
mehnat bilan band bo lganlar soni davlat statistika hisoboti, davlat ijtimoiy
ʻ
sug urta badali to lovchilarning davlat soliq hisobi hamda O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
14
O ʻ zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2017- yil 22- dekabrdagi 1011- sonli qarori 4- ilovasi .
12

Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ma lumotlari bo yichaʼ ʻ
aniqlanadi. Biroq iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlik mezonlariga
haftasiga kamida ikki soat iqtisodiyotning norasmiy sektorida haq to lanadigan har
ʻ
qanday faoliyat turi bilan bandlik, bandlik muntazamligi — “iqtisodiyotning
norasmiy sektoridagi bandlikdan tushgan har haftalik daromadning mavjudligi”, 10
sotix yer maydonida shaxsiy yordamchi xo jaligini yuritish uchun foydalaniladigan
ʻ
uy xo jaligi boshqaruvidagi yer maydonining mavjudligi, deb ko rsatib o tilgan.
ʻ ʻ ʻ
Yuqoridagi keltirilgan metodikaga asosan iqtisodiyotning norasmiy sektorida
band bo lganlarning ham mehnat bilan band bo lganlar sirasiga kiritilishi norasmiy
ʻ ʻ
sektorning ham qonuniy ekanligini anglatmoqda va bu bilan aholining norasmiy
sektorda ish bilan bandligi qonuniy ekanligi rasman tan olinmoqda. Bizningcha,
mamlakatimizda iqtisodiyotning norasmiy sektori tarkibiga kiruvchi ish bilan band
bo lgan aholi faoliyatini tartibga solish maqsadida me yoriy huquqiy hujjat qabul
ʻ ʼ
qilinishi maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
Bizningcha, iqtisodiyotning norasmiy sektoridagi aholining ish bilan
bandligini hisobga olishda belgilangan muddatdagi daromad miqdori va qonuniy
jihatdan taqiqlanmagan faoliyat turi sifatida kiritilishi lozim. Chunki belgilangan
davr mobaynida norasmiy sektorda ish bilan band bo lgan shaxslarning oladigan
ʻ
daromadi eng kam oylik ish haqidan yoki iste mol savotchasi miqdoridan kam
ʼ
bo lganda ushbu shaxsga nisbatan band bo lish atamasini qo llash bizningcha,
ʻ ʻ ʻ
noo rin. Bugungi pandemiya sharoitida iqtisodiyotning norasmiy sektorida band
ʻ
bo lgan shaxslar mehnat faoliyatini va ularning daromadlarini qonuniylashtirish
ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur sektorda mehnat faoliyatini olib borayotgan
va daromad topayotgan shaxslar uchun boshlang ich davr uchun imtiyozli darvlar
ʻ
tashkil etish va keyingi muddatda bosqichma-bosqich ushbu sektor vakillari
manfaatlarini hisobga olingan holda rasmiy sektorga o tkazish chora-tadbirlarini
ʻ
amalda joriy etish lozim.
Dunyo miqyosidagi ayrim mamlakatlarning aholining ish bilan bandligi va
demografik rivojlanish ko rsatkichlarini o rganadigan bo lsak, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
13

Respublikasi aholining tabiiy ko payish koeffitsiyenti bo yicha yuqori ko rsatkigaʻ ʻ ʻ
ega mamlakatlar qatoriga kiradi (1.1-jadval). O zbekistondagi tabiiy ko payish
ʻ ʻ
ko rsatkichi 202
ʻ 1 yilda 17,9 promillega teng bo lgan bo lsa, Rossiyada bu ʻ ʻ
ko rsatkich - 0,01 promillega, Yaponiyada - 2,6 promillega teng bo lganligini
ʻ ʻ
ko rishimiz mumkin. Shu bilan birga aholining o rtacha umr ko rish davomiyligi
ʻ ʻ ʻ
bo yicha Yaponiya eng yuqori ko rsatkichga ega bo lib 84,2 yilga teng,
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston esa nisbatan past ko rsatkichga ega bo lib 73,8 yilga teng. Ushbu
ʻ ʻ ʻ
jadvaldan yana shuni ko rish mumkinki, dunyo mamlakatlaridagi aholining
ʻ
migratsion o sish koeffitsiyenti Turkiyada 2,3 promillega, AQShda 2,2, Rossiyada
ʻ
1,4, Tojikistonda -0,4 promillega, O zbekiston va Yaponiyada -0,6 promillega va
ʻ
Qozog istonda -1,2 promillega teng bo lganligini ko rishimiz mumkin. Tojikiston,
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston, Yaponiya va Qozog iston davlatlaridagi ko rsatkich manfiy bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
ushbu mamlakatlardan ko chib ketuvchilar soni ko p ekanligi bilan izohlanadi.
ʻ ʻ
1.1-jadval
Ayrim dunyo mamlakatlarining aholining ish bilan bandligi va
demografik rivojlanish ko rsatkichlari
ʻ 15
№ Davlat-lar
nomi 20 2 2-yilda
aholining
o rtacha
ʻ
yillik soni
(mln.kishi) 202 2 -yilda
aholining
tabiiy
ko payish
ʻ
koeffitsiyenti
(har 1000
kishiga
nisbatan) 202 2 -yilda
aholining
o rtacha
ʻ
umr ko rish
ʻ
davomiyligi
(yil) Dunyo
mamlakatlaridagi
aholining
migratsion o sish ʻ
koeffitsiyenti (har
1000
kishiganisbatan/yil
) Dunyo
mamlakatlari
bo yicha
ʻ
umumiy aholi
sonida, 65 va
undan yuqori
yoshdagilarnin
g ulushi
(foizda/yil) 20 22 -yilda
dunyo
mamlakatla -
r ida bandlar
soni
(mln.kishi/ja
mi aholiga
nisbatan
foizda)
1. Rossiya 145,9 -0,01 70,1 1,4/ 2022 yil 14,2 / 2022-y. 72,1/49,1
2. AQSh 331,9 3,9 77,0 2,2/ 2022-yil 15,2 / 20202. 153,3/47,1
3. Yaponiya 125,7 -2,6 84,7 -0,6 /2022-yil 27,1 / 2022-y. 65,3/51,5
4. Turkiya 84,1 11,1 78,6 2,3/ 2022-yil 8,2 / 2022-y. 28,2/35,1
5. Qozog iston
ʻ 19,0 15,1 70,2 -1,2/2022-yil 7,3 / 2022-y. 8,6/47,8
6. Tojikiston 9,8 22,7 75,1 -0,4/ 2022-yil 3,3 / 2022-y. 2,4/27,3
7. O zbekiston
ʻ 34,9 17,9 73,8 -0,6/ 2022-yil 7,1 / 2022-y. 13,5/41,7
Dunyo mamlakatlari bo yicha umumiy aholi sonida 65 va undan yuqori
ʻ
yoshdagilarning ulushi bo yicha O zbekiston ijobiy ko rsatkichga ega bo lib 7,1
ʻ ʻ ʻ ʻ
foizni tashkil etmoqda. Yaponiyada ushbu ko rsatkich 27,1 foizga teng. 2022-yilda
ʻ
dunyo mamlakatlari bo yicha ish bilan band bo lganlar ulushi ham ushbu jadvalda
ʻ ʻ
15
https :// rosstat . gov . ru / storage / mediabank / Strani _ mira _2022. pd
14

keltirilgan bo lib, jami aholiga nisbatan bu ko rsatkich O zbekistonda 41,7 foizgaʻ ʻ ʻ
teng, Turkiyada 35,1 foiz, Tojikistonda 27,3 foiz, Rossiyada esa ushbu ko rsatkich
ʻ
49,1 foizga teng. Mazkur jadval ma lumotlarini tahlil qilish natijasida shunday
ʼ
xulosaga kelish mumkinki, O zbekiston demografik rivojlanish ko rsatkichlari va
ʻ ʻ
bandlik ko rsatkichlari bo yicha ham barqaror rivojlanishga ega. Bu esa yaqin 15
ʻ ʻ
yil ichida mehnat resurslariga bo lgan tanqislikka duch kelmasligi bilan izohlanadi.
ʻ
O zbekiston Respublikasining 2020-yil 20-oktyabrdagi O RQ-642sonli“
ʻ ʻ
Aholi bandligi to g risida”gi yangi qonuniga asosan «Bandlik fuqarolarning qonun
ʻ ʻ
hujjatlarida taqiqlanmagan, o z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qanoatlantirish
ʻ
bilan bog liq bo lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan
ʻ ʻ
faoliyatidir” 16
deb ta rif berilgan.
ʼ
Shuningdek, fuqarolarga o zining ishlab chiqarishga va ijodiy mehnatga doir
ʻ
qobiliyatlaridan foydalanish hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan, shu
jumladan, haq to lanadigan ishni bajarish bilan bog liq bo lmagan har qanday
ʻ ʻ ʻ
faoliyatni amalga oshirish bo yicha mutlaq huquq tegishlidir»
ʻ 17
deb ta kidlangan. ʼ
Yuqoridagi keltirilgan ta riflardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
ʼ
bizningcha, inson o zining mehnat qilish qobiliyati – mehnat resurslarini o zi
ʻ ʻ
tasarruf etishi bilan birga mehnat qilganlik uchun olinadigan mehnat daromadi (ish
haqi)ni tasarruf etishda mutlaq huquqqa ega bo lishi maqsadga muvofiq. Bu esa
ʻ
uning shaxsiy daromadi va shu bilan birga ushbu shaxsiy daromad hisobidan
shakllanadigan mulk “shaxsiy mulk” maqomiga ega bo lishi uning iqtisodiy
ʻ
mazmuniga ko ra to la mos keladi, deb hisoblaymiz.
ʻ ʻ
Bizning fikrimizcha, ish bilan bandlik insonning o z shaxsiy va ijtimoiy
ʻ
ehtiyojlarini qondirish yo lidagi qonuniy faoliyati va belgilangan (eng kam ish
ʻ
haqidan kam bo lmagan) mehnat daromadi keltiradigan faoliyatdir.
ʻ
Ma lumki, mehnat resurslari bu ishchi kuchiga ega bo lgan aholi, ammo
ʼ ʻ
faqatgina ishchi kuchining o zi emas. Aksariyat adabiyotlarda bu ikki tushuncha
ʻ
16
2020- yil 20- oktyabrdagi O ʻ RQ -642- sonli “ qarori .
17
O zbekiston Respublikasining “Aholi bandligi to g risida”gi qonuni. 2020-yil 20-oktyabr, O RQ642-son, 4-
ʻ ʻ ʻ ʻ
modda.
15

bir o rinda ishlatiladi. Ammo “Ishchi kuchi, oddiy qilib aytganda, insonningʻ
mehnat qobiliyatilari yig indisi, mehnat resurslari esa shu qobiliyatlarga ega
ʻ
bo lgan kishilar yig indisidan iborat”.
ʻ ʻ
Mehnat layoqatiga ega bo lmagan va mehnatga layoqat yoshidan kattalar
ʻ
iqtisodiy faol bo lmagan aholini tashkil etadi. Lekin bu guruhlar orasida ham
ʻ
ishlash qobiliyatiga ega bo lganlar mavjud bo lib, biz ularni iqtisodiy faol aholi
ʻ ʻ
tarkibiga kiritishga haqlimiz. Chunki ularni istalgan paytda ijtimoiy ishlab
chiqarishga jalb qilish mumkin. Globallashuv sharoitida bunday muammolarni hal
etish respublikaning oldida turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Buning uchun bozor va ko chalarda faoliyat ko rsatayotgan “yashirin
ʻ ʻ
tadbirkorlar”ni tegishli tashkilotlar tomonidan rasmiylashtirish, mardikor
bozorlarini madaniylashtirilgan tarzda mehnat birjalarining faoliyat sohasidan
biriga aylantirish va davlat tomonidan rag batlantirish talab etiladi. Shuningdek,
ʻ
mulkchilikning turli shakllarini (ayniqsa, nodavlat sektorida) rivojlantirish, ish
haqini ko paytirish orqali ish qidirish va bandlikni oshirishda ochiq mehnat bozori
ʻ
rolini absolyutlashtirish ham yuqoridagi muammolarni hal etishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ish bilan bandlik ijtimoiyiqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy
mehnat munosabatlarining turli tuman shakllaridan iborat. Ish bilan bandlik tovar
ko rinishidagi ishchi kuchi mehnat bozorini tark etganda va uni iste mol qilish
ʻ ʼ
boshlanganda vujudga keladi. Bunda Prezidentimizning takliflari bilan joriy
etilgan va hozirgi paytda yaxshi natijalar berayotgan “Temir daftarlar”, “Xotin
qizlar” “Yoshlarni ish bilan ta minlash” bo yicha ochilgan temir daftarlar samarali
ʼ ʻ
natijalar bermoqda.
Bugungi kunda ish bilan bandlik muntazam va moslanuvchan yoki
noan anaviy bandlik shakllariga ijtimoiy ishlab chiqarishda ish bilan band bo lgan
ʼ ʻ
holda o rindoshlik tartibida boshqa faoliyat bilan shug ullanayotgan
ʻ ʻ
ishchixodimlar, o quvchitalabalar, qarilik nafaqasiga chiqib ishlayotganlar hamda
ʻ
uy va shaxsiy tomorqa xo jaligi yurituvchilar kabilar kiritiladi. Shu o rinda bu
ʻ ʻ
16

tushunchaning mazmuniga e tibor qilsak, u bejizga tadqiqotchilarning jiddiyʼ
noroziligiga sabab bo lmaganligining guvohi bo lamiz.
ʻ ʻ
Moslanuvchan bandlik ham to liqsiz, vaqtinchalik va kasanachilik kabi
ʻ
turlarga bo linadi. Ammo ular mavsumiy va qisman ishsizlik xarakteriga ega.
ʻ
Mavsumiy ishsizlikda ishchi kuchi ma lum davrda ish bilan band bo lib, qolgan
ʼ ʻ
payt ishsiz qoladi. Qisman ishsizlikda esa u kunning muayyan soatlarida yoki
haftaning ayrim kunlarida mehnat qilish imkoniyatiga ega bo ladi xolos. Ko rinib
ʻ ʻ
turibdiki, har ikkalasida ham bandlik nisbiy bo lib, buning ortida ishchilar ma lum
ʻ ʼ
vaqt bekor turib qoladilar.
Respublikamiz iqtisodiyotida ish bilan bandlarning 63 foizi moddiy ishlab
chiqarishda, 37 foizi esa xizmat ko rsatish sohalarida mehnat qilishadi. Moddiy
ʻ
ishlab chiqarish sohalari texnikaviy qurollanish darajasining pastligi, mavjud
texnologiyalarning ma naviy eskirganligi, ishchilar kasb darajasining zamonaviy
ʼ
talablarga javob bermasligi va boshqa omillar bu sohada ish bilan bandlar
orasidagi kelib chiqayotgan muammolardan biri desak bo ladi. Vaholanki,
ʻ
rivojlangan mamlakatlarda buning aksini ko rishimiz mumkin.
ʻ
Demak, bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotda tarkibiy
o zgartirishlarni amalga oshirish, xizmat ko rsatish va moddiy ishlab chiqarish
ʻ ʻ
sohalarini muvofiqlashtirish, mehnat unumdorligining o sishi, ishchilarning
ʻ
moddiy ishlab chiqarish sohasidan xizmat ko rsatish sohalariga ko chib o tishi
ʻ ʻ ʻ
orqali samarali bandlikni ta minlashga imkon beradi.
ʼ
Samarali bandlik esa shaxsning munosib daromadi, salomatligi va
rivojlanishini, shuningdek, ijtimoiy mehnat unumdorligi oshishi asosida
jamiyatning har bir a zosi uchun ta lim va kasb darajasining o sishini ta minlaydi.
ʼ ʼ ʻ ʼ
Samarali bandlik tabiiy ravishda erishilgan to liq ish bilan bandlikni to ldiruvchi
ʻ ʻ
jarayon bo lib, ikkalasining muvofiq kelishi, (birga ro y berishi) iqtisodiyot uchun
ʻ ʻ
ijobiy hol hisoblanadi. Ish bilan to liq bandlik aholining 100 foiz ish bilan
ʻ
ta minlanganligini emas, balki ishga ehtiyoj sezadigan va ishlashni
ʼ
xohlaydiganlarning ish bilan ta minlanganligini anglatadi. Shunday qilib, to liq ish
ʼ ʻ
17

bilan bandlik miqdor tomonidan aholini ish bilan bandligini ta riflasa, samaraliʼ
bandlik sifat jihatini tavsiflaydi.
Bizning fikrimizcha, aholining ish bilan bandligini yanada oshirish birinchi
navbatda, unga ta sir etuvchi omillar samaradarligini oshirishga bog liq
ʼ ʻ
hisoblanadi. Aholining ish bilan bandligini oshirishga ta sir etuvchi omillarni
ʼ
aniqlash va hisobga olish aholining mehnat bilan bandligini amaliy jihatdan
oshirishning eng muhim muammolaridan biridir. Aholining ish bilan bandligini
oshirishga tizimli yondashuvni tatbiq etish jarayonida ko pgina tadqiqotchilar
ʻ
tashqi muhit bilan bog liqlik mezonlarga ko ra ikki guruhga - tashqi va ichki
ʻ ʻ
guruhlarga ajratadilar. Tashqi guruh omillariga quyidagilar kiritiladi: siyosiy,
iqtisodiy, texnologik (innovatsion) va ijtimoiy va boshqalar.
Siyosiy omillar qatoriga biz mamlakatdagi siyosiy vaziyatning barqarorligi,
qonunchilik tizimining samaradorligi, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni davlat
tomonidan tartibga solish sifati kabilar kiradi, deb hisoblaymiz.
Iqtisodiy omillarga esa: bozor mexanizmlarining samaradorligi, soliq
tizimining barqarorligi, moliya tizimining barqarorligi, sifat menejmenti tizimining
mavjudligi va boshqalar kiradi.
Bizningcha, bugungi pandemiya sharoitini hisobga olgan holda O zbekiston
ʻ
Respublikasida iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlar mehnatini
ʻ
qonuniylashtirish va mazkur o zgarishlarning xuquqiy asosini mustahkamlashni
ʻ
talab etadi. Ta kidlash joizki, iqtisodiy omillarning aholini mehnat bilan bandligini
ʼ
oshirishga ta siri ish beruvchi va xodimning sherikchilik munosabatlarini
ʼ
o rnatishga yordam berishi lozim. Bu esa biznesning ijtimoiy javobgarligi
ʻ
dasturlarini amalga oshirish, korporativ madaniyatni rivojlantirish, aholi hayot
darajasi va sifatining o sishiga erishish imkonini yaratadi.
ʻ
Ijtimoiy omillarning ish bilan bandlikka ta siri shundan dalolat beradiki,
ʼ
ishchixodimning yuqori daromadga ega bo lishi va daromad miqdorining ortib
ʻ
borishi ushbu xodimga harakatchanlik, motivatsiya, novatorlik xususiyatlari,
kasbga yaroqlilik kabi shaxsiy xususiyatlarning rivojlanishiga imkon imkon beradi.
18

Ushbu fazilatlar mutaxassislarning fikriga ko ra mehnat unumdorligining o sishiʻ ʻ
uchun asosiy zaxira bo lib, inson, oila, korxona va jamiyat uchun daromad manbai
ʻ
hisoblanadi.
Texnologik (innovatsion) omillar: mamlakatdagi (hududdagi) innovatsion
faoliyat yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish darajasi, texnologik
jarayonlarning professional tarmog i, texnologiyalarning harakatchanligi, kadrlar
ʻ
malakasi darajasi va boshqalardan iborat bo lishi mumkin.
ʻ
Korxonalar va tashkilotlarni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash
orqali iqtisodiy o sishni rag batlantirishning eng muhim sharti bu texnologik omil;
ʻ ʻ
hudud iqtisodiyotining progressiv sohasini shakllantirish; hudud iqtisodiyoti
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlarning raqobatdoshligini
ta minlash; investitsion faoliyatni jonlantirish; kichik va o rta biznesni
ʼ ʻ
rivojlantirish. Ushbu jarayonlarning natijasi hudud iqtisodiyotida yangi ish
o rinlari yaratilishini va mavjud ish o rinlarining saqlanishini rag batlantirishdan
ʻ ʻ ʻ
iborat bo lib, bu aholining hayot darajasi va sifatini oshirishga olib keladi.
ʻ
Mehnat resurslaridan foydalanish ko p jihatdan ijtimoiy omillarning
ʻ
ta siriga: aholining turmush darajasi va sifati, ishchilarning aksariyati tomonidan
ʼ
baham ko riladigan umumjahon miqyosidagi madaniy qadriyatlarning mavjudligi,
ʻ
mamlakatda inson huquqlarini himoya qilish darajasi, aholining bilim darajasi va
boshqalarga bog liq.
ʻ
Bizningcha esa, ushbu guruh omillariga demografik omilni kiritishimiz
maqsadga muvofiq bo ladi. Chunki demografik vaziyat va jarayonlar
ʻ
mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyot omili bo lib hisoblanadi. Demografik jarayon
ʻ
bu o z navbatida, aholining ko payishiga, uning yoshijinsi tarkibi, tug ilish, o lim,
ʻ ʻ ʻ ʻ
nikohdan o tish, aholining migratsion oqimdagi o zgarishlarga bevosita ta sir
ʻ ʻ ʼ
ko rsatadigan har qanday hodisaning vaqt va makonda rivojlanishini aks ettiruvchi
ʻ
hodisalar majmui hisoblanadi.
19

Ayniqsa, demografik jarayonlarning bandlik ko rsatkichlariga ta siriniʻ ʼ
bashoratlash esa kelajakdagi ish bilan bandlik siyosatini aniqlash imkonini beradi,
deb hisoblaymiz.
Shubhasiz, ishchi kuchi bandligini rivojlantirishning eng muhim
tendensiyalari tashqi omillarning ta siri bilan bog liq, ammo ularni boshqarish
ʼ ʻ
imkoniyatlari obyektiv ravishda cheklangan. Bu nafaqat ishbilarmon doiralar
vakillariga, balki hududdagi davlat organlariga ham tegishli. Bunday sharoitda
samarali nazorat harakati ichki omillarga asoslangan bo lishi kerak, ular nazorat
ʻ
obyektining o ziga xos xususiyatlariga ko ra ushbu jarayonning ikki asosiy
ʻ ʻ
ishtirokchilari - davlat organlari va ish beruvchilarning manfaatlarini hisobga olgan
holda farqlanishi kerak.
1.2. Ish bilan bandlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni .
Aholini ish bilan ta’minlash inson ijtimoiy rivojlanishining yeng muhim
jihatlaridan biri - uning mehnat sohasi va u bilan bog’liq bo’lgan yehtiyojlarni
qondirish yo’llarini ochib beradi. Ish bilan bandlik odamlar ish joylari
qayerdaligidan qat’i nazar, ijtimoiy foydali mehnatda qatnashish yuzasidan o’zaro
kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Ish bilan bandlik munosabatlari,
mehnatga layoqatli odamlarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali
mehnatda qatnashishini ko’rsatadi.
Biroq ish bilan bandlik toifasi faqat iqtisodiy komponent bilan
cheklanmaydi. Ish bilan bandlik, avvalo, ijtimoiy munosabatlardir, ya’ni
odamlarning jamiyat ichidagi munosabatlaridir, shu bois qandaydir azaliy, bevosita
yuzaga kelgan hodisa sifatidagi ijtimoiylik ularning asosiy xususiyati hisoblanadi.
Ish bilan bandlikni ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida quyidagicha ta’riflash
mumkin: ish bilan bandlik — fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmaydigan
o’z shaxsiy va ijtimoiy yehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq bo’lgan, ularga ish
haqi yoki mehnat daromadi keltiradigan faoliyatdir.
20

Iqtisodiyotning sifat jihatidan oldingisidan farq qiluvchi har bir rivojlanish
bosqichi uchun ish bilan ta’minlashning muayyan modeli (konsepsiyasi) mos
keladi, chunki uning asosiy xususiyatlari jamiyat faoliyatining muhim jarayonlarini
ochib beradi.
Tajriba shuni ko’rsatadiki, jamiyat muammolari ichida insonning shaxsini,
talab-yehtiyojlarini hisobga olmasdan hal qilishga urinish omadsizlikka mahkum
yetadi. S’Huning uchun avvallari olimlar ish bilan bandlik muammolarini ko’rib
chiqayotganlarida asosan, uning iqtisodiy jihatlariga ye’tibor bergan bo’lsalar,
keyingi paytda ish bilan bandlikning ijtimoiy jihatlari to’g’risida tobora ko’proq
gapirilayotganligi bejiz yemas.
Aholining ish bilan bandlik konsepsiyasi —jamiyat ijtimoiyi qtisodiy
rivojlanishning muayyan bosqichidagi ish bilan ta’minlanishning xususiyatini
ochib beradigan qarashlar, tasavvurlar tizimidir. Bunday nazariy tushunchalar
markaziga uni rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi davlat uchun xos bo’lgan
obektiv jarayonlarini hisobga oluvchi ish bilan ta’minlanishning shakllanishi
qo’yiladi. Bu o’z navbatida muayyan davr mobaynidagi qo’yilgan maqsadlarga
yerishishning real imkoniyatlari bilan cheklanmaydi.
Ish bilan bandlik ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos bo’lgan
turli ko’rinishlar va shakllarda namoyon bo’ladigan o’ziga xos hodisadir. Ibtidoiy
jamoa tuzumi jamiyat a’zolarining to’liq ish bilan bandligiga asoslangan yedi,
uning boisi ishlab chiqaruvchi kuchlarning past darajada rivojlanganligida yedi.
Quldorlik va feodal formasiyalar asosan qullar va krepostnoylarning majburiy ish
bilan bandligiga asoslangan bo’lib, quldorlar va krepostnoylar ishlamasdan hayot
kechirar yedilar. Doirasida inson huquqiy jihatdan yerkin bo’lgan va yollanma
xodim sifatida namoyon bo’ladigan bozor iqtisodiyotiga yega bo’lgan kapitalistik
formasiyada ish bilan band bo’lmagan aholi mavjud bo’ladi. Bunday ish bilan band
bo’lmaslik tabiiy va noiloj ishsizlik shaklida bo’ladi. Sosializm sharoitida to’liq
(«yalpisiga») ish bilan bandlik ye’lon qilingan bo’lib, bu yesa odamning ijtimoiy
ishlab chiqarishda qatnashishga majburligi bilan mustahkamlangan yedi.
21

Hozirgi vaqtda ish bilan band aholiga barcha yollanib ishlayotgan xodimlar,
o’quvchilar, harbiy xizmatchilar bilan bir qatorda o’zini o’zi mustaqil ravishda ish
bilan ta’minlaydigan fuqarolar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadigan
fuqarolar kiritilgan.
Ish bilan bandlar: a) pul bilan to’lanadigan yoki natura holidagi haq
yevaziga yollanib, shuningdek, o’z faoliyati yevaziga qancha muddat haq yoki
daromad olishidan qat’i nazar, foyda yoki oilaviy daromad olish uchun
yollanmasdan haftasiga kamida 2 soat ish bajarganlar; b) kasalligi yoki
jarohatlanganligi tufayli, bemorlarga qarab turuvchilar; yillik mehnat ta’tili yoki
dam olish kunlarida, o’z ish joyidan tashqarida ta’lim olganlar; ma’muriyat
tashabbusi bilan ta’minoti saqlab qolingan yoki saqlanmagan holda mehnat
ta’tilida bo’lgan va boshqa shunga o’xshash sabablar bilan vaqtincha ishda
bo’lmaganlar; v) oilaviy korxonada haq olmasdan ish bajargan shaxslardan tashkil
topadi. Ish bilan band bo’lgan aholiga ikki guruh fuqarolar kiradi:
1. Ko’ngilli ravishda ish bilan band bo’lmagan, yer-xotindan birining, ota-
onasi va boshqalarning mablag’lari hisobiga yashaydigan fuqarolar;
2. Noilojdan ish bilan band bo’lmagan xodimlar kiradi, ular, o’z navbatida,
quyidagilarga: a) mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; b) ish bilan band yetish
xizmati yordamida ish qidirayotgan; rasmiy maqomga yega bo’lgan ishsizlik
yuzasidan nafaqa oladigan ishsiz fuqarolarni o’z ichiga oladi.
«Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi Qonun 1992 yil 13 yanvarda
qabul qilingan bo’lib, unga 1998 yil 1 mayda ba’zi o’zgartirishlar va qo’shimchalar
kiritildi. Qonunda aholining ish bilan bandligining asosiy prinsiplari ifodalab
berilgan, bu tamoyillar ish bilan bandlik munosabatlariga bozor xususiyatidan
kelib chiqadi va u bir necha tamoyillar bilan ifodalanadi. Birinchi tamoyil
fuqarolarning unumli va ijodiy mehnat qilishga bo’lgan o’z qobiliyatlaridan
foydalanishdan iborat favqulodda huquqidir. Mehnat qilishga majbur yetishga
(qanday shaklda bo’lmasin) yo’l qo’yilmaydi. Faqat qonunda alohida belgilangan
hollar bundan mustasnodir.
22

Shunday qilib, respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida umuminsoniy
qadriyatlarni mustahkamlash uchun muayyan qadam qo’yilgan bo’lib, bu
qadriyatlar orasida yeng muhimi mehnatning ixtiyoriyligidir . Yendilikda ijtimoiy
mehnatda ishtirok yetish kerak yoki kerak yemasligini tanlashdan iborat ustuvor
huquq insonning o’ziga tegishlidir.
Milliy iqtisodiyotda aholini mehnat bilan ta’minlash yendilikda amalda
ijtimoiy foydali faoliyatning birdan-bir sohasi hisoblanmaydi. Mehnatning
umumiyligi huquqiy burch sifatida mustahkamlangan vaqtda u ana shunday yedi.
Mehnat sohasi ijtimoiy foydali ish bilan bandlikning o’qish, uy-ro’zg’or ishlari,
bolalarni tarbiyalash va hokazolar kabi teng huquqli va hamma uchun qulay
sohalardan biriga aylanmoqda. Ixtiyoriy ish bilan bandlikka barham berish sababi
bitta - u ham bo’lsa, tirikchilik vositalarining g’ayriqonuniy manbaidir.
O’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatidan foydalanishdan iborat favqulodda
huquq tamoyili insonning o’ziga ma’qul bo’lgan joyda o’zi xohlagan vaqt
mobaynida ishlash huquqini nazarda tutadi. Har kim o’zi uchun qulay vaqt va ish
bilan bandlik usulini mustaqil tanlashi mumkin. Jinsi, yoshi, millati va boshqa
belgilaridan qat’i nazar, hammaga doimiy, qisman, vaqtincha, ahyon-ahyonda
bo’ladigan ish bilan bandlik, o’rindoshlik bilan ishlash ish vaqtini tashkil
yetishning moslashuvchan grafiklariga xosdir. Kasb tanlashdagi huquqning
cheklanmaganligi va iqtisodiyot sohalaridan birida mehnat qilish huquqi ham
muhim hisoblanadi (bunga yakka tartibda mehnat qilish ham kirishi mumkin).
Favqulodda tanlash huquqi haqida gapirilganda bu huquqni jamiyatda har
kimning u yoki bu ish bilan bandlik turi yoki kasbga bo’lgan yehtiyojini qondirish
majburiyati bilan tenglashtirish to’g’ri bo’lmaydi. Jamiyat barchaga o’z
qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish uchun teng huquqiy shart-sharoitlar yaratib
berishi kerak. Masalan, agar biror kishi tadbirkor bo’lmoqchi yekan, jamiyat uning
uchun huquqiy shart-sharoitlar berishi lozim, lekin bu kishi tadbirkor bo’lish-
bo’lmasligi uning shaxsiy fazilatlariga bog’liqdir.
23

1.1-rasm. Ish bilan bandlikni shakllanishi omillari
Davlatning ish bilan bandlikka ko’maklashish tamoyili asosida mehnat qilish
huquqini ro’yobga chiqarish uchun shart-sharoitlar yaratib berishi ijtimoiy ishlab
chiqarishning iqtisodiy jihatdan yerkin ishtirokchilari iqtisodiy xulq-atvoriga
bevosita usullar bilan tuzatish kiritishdan iboratdir. Bunda davlatning ish bilan
bandlikka bevosita ta’sir ko’rsatish choralari rag’batlantiruvchi tadbirlarining
ustuvorligiga asoslanadi. Bu o’rinda mehnatkashlarning tadbirkorlar va
hududlarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini hamda yerkinliklarini buzadigan
vositalar bo’lmasligi kerak. Ish bilan bandlikda ko’maklashish tamoyili bir qancha
jihatlarga yegadir. Ish bilan bandlikka ta’sir ko’rsatishning o’zini ochib berish
asosida uni (bandlikni) istalgan yo’nalishda shakllantirish jarayonini bevosita
to’g’ri yo’lga solish yotadi. Ish bilan bandlikka ko’maklashish tamoyili ijtimoiy
mehnat munosabatlari subektlarining taraqqiyot yo’nalishlarini ishlab chiqishda va
uni tartibga solishda faol va manfaatdorlik bilan ishtirok yetishlaridan ham
iboratdir. Bu subektlar yollanma xodimlar, ish beruvchilar bo’lib ular kasaba
uyushmalariga, assosiasiyalar va ittifoqlarga birlashganlar.
24 Ishlab chiqarish sohasida
sodir bo`layotgan
o`zgarishalarQayta qurish k е ltirib
chiqargan iqtisodiyotdagi
global tuzilmaviy
o`zgarishlar
Ijtimoiy- dеmografik
omillarIst е 'mol savatining
qimmatlashuvi oqibatida
namoyon bo`ladigan
omillar Ish bilan
bandlikni
shakllanishi
omillari

Bu kuchlarning ish bilan bandlikni rivojlantirishda yaqindan o’zaro yordam
berishlari ish bilan bandlikning holatiga faol ta’sir ko’rsatib, uning sifat
jihatlarining har tomonlama yaxshilanishiga yordam beradi. Bunday jihatlarga ish
bilan band aholining ma’lumot va kasb-malaka tarkibi, uning tarmoq va
demografik tuzilishi, yuqori ijtimoiy iqtisodiy harakatchanlik, raqobatdoshlik va
shu kabilar kiradi.
Ish bilan bandlik masalalarini ko’rib chiqayotganda mehnat va ish bilan
bandlik o’rtasidagi aniq farqni ajrata bilish kerak. Mehnat - insonning o’ziga xos
xususiyatlariga yega bo’lgan faoliyati bo’lib, harakatlarni anglatganligi, kuch-
quvvat sarflanishi, natijadorlik, ijtimoiy foydalilik va hokazolar shular jumlasiga
kiradi. Mehnat vaqt xususiyatiga yega, u bo’linadi va dam olish bilan almashinib
turadi. Mehnat - ishchi kuchini ishlab chiqishda ishlatish jarayonidir. Ish bilan
bandlik insonning mehnat qilish munosabati bilan va mehnat sohasidagi
yehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq holda kechadigan ijtimoiy rivojlanishning
muhim tomonlaridan biridir. Mehnatdan farqli o’laroq, ish bilan bandlikni
odamlarning aniq ish joyidagi amaliy faoliyatiga tenglashtirib bo’lmaydi. Ish bilan
bandlik mehnatga layoqatli odamlarning ish bilan qanday ta’minlanganligini
ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, odamni ish bilan band hisoblash uchun u
biron-bir jamoaning a’zosi bo’lishi yoki o’z ishini yaratishi kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitlarida ish bilan bandlik hamda
uning tashkil qiluvchilari muammosi ham nazariy, ham amaliy
jihatlarda yangicha ma’no kasb yetadi. Mehnat bozori ish bilan
bandlikni tartibga solishda faol o’rinni yegallaydi. Mehnat bozorida
asosiy milliy resurs — ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar,
tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha taqsimlanadi.
Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish
va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb yetilishini ta’minlaydi. U xodimning o’zi uchun
yanada mosroq ish joyiga o’tishini yengillashtiradi. Mehnat bozori orqali
25

korxonalar zarur miqdorda va talab qilingan sifatga yega ishchi bilan ta’minlanadi.
Mehnat bozori qanday kadrlar, mutaxassislar, kasblarga talab borligini, ulardan
qandaylari ortiqchaligini ko’rsatadi. Bu ko’pgina mamlakatlar uchun dolzarb
muammodir. Uning hal yetilishi jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga
qodir bo’lgan samarali iqtisodiyotning yaratilishini anglatadi.
Ish bilan bandlikni ishchi kuchiga talabni kengaytirishga (ularni foydali
faoliyatga jalb qilish ko’lamlari, shart-sharoitlari va shakllarini ta’minlashga, ish
bilan band bo’lgan xodimlarni shakllantirish, taqsimlash, foydalanish, bo’shatish,
qayta tayyorlash va qayta taqsimlashga) yo’naltirilgan chora-tadbirlar va harakatlar
yig’indisi, deb ta’riflash mumkin.
Bu konsepsiya doirasida to’la oqil (rasional) va samarali bandlik farqlanadi.
Ish bilan «to’liq» bandlik sosializmdagi mehnatning umumiyligi va
majburiyligining aniq ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan amalga oshirilishidir. U mehnatga
layoqatli aholiga ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanishning haqiqiy
imkoniyatlarining berilishi bilan bog’liq. Yuqorida aytib o’tilgan kamchiliklarni
hisobga olib, to’liq ish bilan bandlik darajasi bozor iqtisodiyotiga moslashib
boradi. Mehnatga qobiliyatli aholini ijtimoiy xo’jalikka jalb qilishning yeng yuqori
darajasi sifatida talqin qilish ham o’zgarib boryapti. Ish bilan to’liq bandlikka
aholini jalb qilishning har qanday darajasida yerishish mumkin, bunda u aholining
ish o’rinlariga bo’lgan yehtiyojlarini qondirishga muvofiq kelishi, taklif
yetilayotgan ish o’rinlari iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq oqilona (samara)
bo’lishi lozim. Bu o’rinda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ish o’rni deganda
shunday ish o’rni tushuniladiki, u insonga yuksak mehnat unumdorligiga yerishish
va o’zining, oilasining yaxshi yashashi uchun yetarli bo’ladigan ish haqiga yega
bo’lish tushuniladi, shu bilan birga bu ish o’rni uning salomatligiga zarar
yetkazmasligi va insoniy qadr-qimmatini yerga urmasligi kerak.
Shunday qilib, ish bilan to’liq bandlik mehnatga qobiliyatli barcha
fuqarolarni kasbiy mehnat sohasiga jalb qilishni anglatmaydi. Inson o’z istagi
bo’yicha ijtimoiy foydali bandlik sohalaridan birini (xalq xo’jaligidagi kasbiy
26

mehnatni, uy xo’jaligini va shu kabilarni) tanlashga haqlidir. Biroq tartibga
soluvchi asosiy faoliyat turi daromad keltiruvchi, shaxs farovonligini oshiruvchi va
rivojlantirishini ta’minlovchi kasbiy mehnat bilan band bo’lishdir. Kasbiy mehnat
bilan band bo’lish darajasi xodimlar umumiy sonining (ular ishlayotgan korxona
qanday tashkiliy-huquqiy shaklga yega bo’lishidan qat’i nazar) mehnat resurlari
soniga nisbati bilan belgilanadi hamda mehnat unumdorligi va jamiyat
rivojlanishining ijtimoiy samaradorligi sohasida yerishilgan yutuqlarni aks
yettiradi. Buning ma’nosi shuki, ish bilan bandlikdagi mazkur proporsiya ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish manfaatlariga, uni jadallashtirish natijalariga,
fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini oshirish manfaatlariga to’liq mos
kelsa, shuningdek, sog’lom avlodni yetishtirishga, yuqori malakali, yaxshi ta’lim
olgan serharakat xodimlarni tarbiyalashga qulay sharoit yaratib bersa, bunday
bandlik proporsiyasi yeng maqbul (optimal) deb hisoblanadi.
Yuqorida sanab o’tilgan barcha sharoitlarga javob beradigan ish bilan to’liq
bandlik unumdor ish bilan bandlik deb atalishi mumkin. Bunda biz unumdor ish
bilan bandlik samarali mehnat bilan ayni bir narsa yemasligiga asoslanamiz.
Samarali mehnat unumdor ish bilan bandlikning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Pirovard natijada to’liq va unumdor ish bilan bandlik uzviy birlikda bo’ladi. Agar
ish bilan to’liq bandlikka iqtisodiy jihatdan nomaqbul ish o’rinlari yoki munosib
tirikchilik o’tkazishni ta’minlamaydigan ish o’rinlari bilan yerishilsa, u
xodimlarning kasb-malaka va ta’lim darajasiga yoki xalq xo’jaligidagi vazifalarga
zid bo’lsa, malakali kadrlar tayyorlash va normal demografik rivojlantirishni
ta’minlashga xalaqit bersa, aholining bunday ish bilan bandligi umuminsoniy
qadriyatlarga yordam bermaydi va ijobiy deb hisoblanishi mumkin yemas.
Demak, ish bilan to’liq unumdor va yerkin tanlangan bandlik, avvalo,
aholining ishga bo’lgan yehtiyoji bilan ish o’rinlari o’rtasidagi miqdor va sifat
munosibligi ahvolini aks yettiradi, bunda ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot uchun
qulay shart-sharoitlar yaratiladi, ya’ni ham ayrim shaxsning, ham umuman butun
jamiyatning manfaatlari hisobga olinadi.
27

Iqtisodiy islohot jarayonida mehnat samaradorligining ortishiga qarab
mehnat bilan bandlikning darajasi umuman mamlakat bo’yicha pasayib boradi.
yaqin kelgusida respublikamizda ish bilan bandlikning rivojlanish xususiyatlari ana
shunday kechadi. Bu yerda yuqori samarali iqtisodiyot nisbatan kamroq
miqdordagi xodimlarga yehtiyoj sezadi, shu bilan birga aholining ishchi o’rinlariga
bo’lgan yehtiyoji ham kamayadi, chunki mehnat bilan ijtimoiy foydali bandlikning
boshqa sohalariga qiziqish ortadi.
Odamlarning ijtimoiy zarur ish bilan bandlikka bo’lgan yehtiyojini va uni
amalga oshirish imkoniyatini rejali tartibga solib borish lozim. Bundan maqsad
insonning faoliyat ko’rsatish, shart-sharoitlarni yaxshilash va iqtisodiyotni samarali
ishlashini ta’minlashdir.
Ish bilan bandlik maqomi. Ish bilan bandlik munosabatlari. Ish bilan bandlik
maqomi ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok yetuvchi mehnat resurslarining bir
qismi uchun belgilanadi. Bular daromad olish maqsadi bilan tovarlar ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish uchun ish kuchini taklif qiladigan kishilar guruhi,
shuningdek, ijtimoiy foydali faoliyatda ishtirok yesa ham bevosita pul daromadi
keltirmaydigan aholi guruhi yoxud ne’matlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
bilan bevosita bog’liq bo’lgan daromad keltiradigan kishilar guruhidir.
Birinchi guruhga iqtisodiyotning davlat sektorida band bo’lgan kooperativ,
aksiyadorlar jamiyatlarida, xususiy sektorda ishlaydigan fuqarolar kiradi. Ikkinchi
guruhga ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim oladigan o’quvchilar,
respublika qurolli kuchlarining xizmatchilari kiradi.
Shunday qilib, band aholiga yollanib ishlaydigan fuqarolar, shu jumladan,
to’liq yoki noto’liq ish kuni (hafta) mobaynida haq olib ish bajaradigan,
shuningdek, tegishli shartnoma, bitim bilan tasdiqlangan haq to’lanuvchi ishga
yega bo’lgan kasalligi, ta’tilga chiqqanligi munosabati bilan ishda bo’lmagan
fuqarolar kiradi. O’zini mustaqil ravishda ish bilan ta’minlaydigan shaxslar, shu
jumladan, tadbirkorlar va fermerlar, harbiy qismlardagi qo’shin turlarida xizmat
qilayotgan shaxslar, o’quvchilar ham ish bilan band kishilar jumlasiga kiradi.
28

Ish izlayotgan, ishini o’zgartirayotgan, vaqtincha ishlamayotgan aholi va
ishdan ajralgan holda o’qimayotgan, ishning mavsumiy yekanligi tufayli vaqtincha
ishlamayotgan aholi iqtisodiy faol ish bilan band bo’lmagan aholiga mansubdir.
Ishsiz maqomiga yega bo’lgan shaxslar ham iqtisodiy faol ish bilan band
bo’lmagan aholi jumlasiga kiradi.
Ish bilan bandlik munosabatlari iqtisodiy, demografik va ijtimoiy jarayonlar
bilan bog’liq bo’ladi. Ish bilan bandlikning iqtisodiy mazmuni xodimning o’z
mehnati bilan o’ziga munosib hayot kechirishni ta’minlash va ijtimoiy ishlab
chiqarish samaradorligining o’sishiga yerishish imkoniyati bilan ijtimoiy mazmuni
shaxsni shakllantirish va rivojlantirish bilan ifodalanadi.
Ish bilan bandlik samaradorligi. Shaxsning arzirli daromad olishini,
sog’lig’ini yuksaltirishni, jamiyatning har bir a’zosi uchun ijtimoiy ishlab
chiqarishning usuli asosida ma’lumot va kasb darajasini oshirishni ta’minlaydigan
ish bilan bandlikni aholining samarador bandligi deb hisoblash mumkin.
Ishsizlikka real baho berish va uni o’lchash Xalqaro Mehnat Tashkilotining
(XMT) tavsiyalariga muvofiq hamda mehnat munosabatlarining qaror topgan
tajribasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. O’zbekistonda ishsizlarga 16 va
undan katta yoshdagi kishilar kiradi, ular ana shu qarab chiqilayotgan davrda ishga
yoki boshqa daromadli mashg’ulotga yega bo’lmaydilar, o’zlari mustaqil yoki
kimningdir vositachiligida ish qidirayotgan bo’ladilar va ishga kirishga tayyor
turadilar.
Ishsizlikning yashirin turlari va ish bilan norasmiy bandlikning asosiy xavfi
oshkora ishsizlikka o’tish imkoniyatidan tashqari, mehnat axloqining buzilishi,
ishchi kuchining malakadan mahrum bo’lishi, kasbga bo’lgan qiziqish va
ko’nikmalarni yo’qotish, jamiyatga hozir potensiali kerak bo’lmagan kishilardan
ma’lum qismini qashshoqlashuviga olib kelishidir. Bundan tashqari, korxonalarda
ortiqcha xodimlarni saqlab turish mahsulot tannarxining asossiz ravishda ortib
ketishiga, inflyasiyaning ko’payishiga sabab bo’lishi mumkin. Norasmiy faoliyat
turlarida soliq solinmaydigan ish bilan bandlikning ko’payishi byudjet
29

daromadlarining kamayishiga, savdo vositachilik xizmatlarining haddan tashqari
avj olib ketishiga sabab bo’ladi, har xil g’ayriqonuniy xatti-harakatlar uchun qulay
imkoniyat yaratib beradi.
Ish bilan bandlikdagi tarkibiy tanazzulning bevosita oqibatlari va ishchi
kuchiga bo’lgan talab qisqarishining bevosita oqibatlari, aqliy mehnat kishilarining
boshqa mamlakatlarga ketib qolishi, shuningdek, ichki ketib qolish — ilm-fan
sohasidan va ilmiy bilimlar ko’proq talab qilinadigan ishlab chiqarish
tarmoqlaridan xodimlarning vositachilik sohalariga, shuningdek, malakasini
yo’qotib, norasmiy faoliyat sohalariga o’tib ishlashidir. Qayd qilingan ishsizlik
darajasidagi tarkibiy orqaga ketish ish bilan bandlik xizmati mijozlari orasida
mutaxassislar ulushining yuqori yekanligida namoyon bo’lmoqda. Holbuki, kadrlar
potensialini, ayniqsa, oliy va o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassislarni
shakllantirish uzoq vaqtni hamda mablag’ni talab qiladi.
Davlatning to’lov talabini ko’paytirishga yo’naltirilgan xilma-xil usullar
vositasida iqtisodiyotga aralashuvi orqali iqtisodiy faollikni rag’batlantirishga va
buning oqibatida ish bilan bandlikni kengaytirishga yerishish mumkin. Bunda hal
qiluvchi rol, Keyns nazariyasiga ko’ra, xususiy sarmoya qo’yilmalarni davlat
tomonidan rag’batlantirilishi va tartibga solinishiga, davlatni o’zining xarajatlariga,
ya’ni soliq solish, qarz va davlat mablag’larini sarflash sohalarini qamrab oluvchi
byudjet siyosatiga tegishli bo’ladi. Sarmoya qo’yilmalarini kengaytirish ishlab
chiqarishni va demak, ish bilan bandlikni ko’paytirishni anglatadi. Ammo, faqat 40
va 50-yillarga kelib keynschilik o’zining «ish bilan to’la bandlik» shiori bilan
burjua iqtisodiy nazariyasi va amaliyotining asosiga aylandi. 40-yillar o’rtalarida
ishsizlikni tartibga solish bo’yicha paydo bo’lgan rasmiy hukumat hujjatlari va
qonunchilik hujjatlarida, qoidaga ko’ra, to’liq ish bilan bandlikni miqdoriy
aniqlash bo’lmagan. U, masalan, inglizlarning oq kitobi «Ish bilan bandlik
siyosati» (1944 yil) va Amerikaning «Ish bilan bandlik to’g’risida hujjat»da (1946
yil) ham yo’q. Urushdan keyingi «Ish bilan to’liq bandlik» siyosati aslini olganda
ishsizlikni tugatishni maqsad qilib qo’ymagan. Ishsizlikning 2-4 % doirasida,
30

albatta, mavjud bo’lishini burjua iqtisodchilari minimal yo’l qo’yilishi mumkin
bo’lgan miqdor deb qarashgan.
Ish bilan bandlikning nisbatan yaxshi statistikasi - bu muz qoyaning
yuqori qismidir, xolos. Har oyda minglab korxonalar to’liq yoki qisman ishlashdan
to’xtaydi. Ularning aksariyat ko’pchilik qismi tez orada ishini qayta boshlay
olmaydi, qiyinchiliklar obektiv xarakterdir. Ko’pincha ishlab turgan
korxonalarning moliyaviy ahvoli ularga ish bilan band bo’lganlarning oldingi
sonida saqlab qolish imkonini bermaydi. Keyingi vaqtgacha iqtisodiyotning
norasmiy sektori - ro’yxatga olinmagan ko’chadagi savdoda, ulgurji vositachilik
operasiyalarida, xizmat sohasida va boshqalarda ish bilan band bo’lgan fuqarolar
ish bilan bandlikni qisqartirishning ma’lum amortizatori bo’lib kelgan. Ammo
hozirgi kunda bu sektor to’yingan va qo’shimcha xodimlarni qamrab olishga qodir
yemas. yashirin ishsizlik muqarrar tarzda oshkora shaklga kirishi kerak.
Bunday vaziyatda hal qilinishni talab yetadigan yeng muhim masala
ishsizlikning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan chegarasini aniqlashdir. Ishsizlikning,
masalan, Ispaniya bardosh berishi mumkin bo’lgan darajasi (24%) bizga to’g’ri
kelmaydi, biz 20 %ga ham dosh berolmaymiz. 10-12%dan oshmaydigan
ishsizlikka dosh berish mumkin bo’lar. Bu yerda mehnat bozori o’ziga xosliklarga
yega. Ishchi kuchi qator omillar: mentalitetning xususiyatlari, turarjoy bozorining
yo’qligi, ro’yxatga olish tartibotining saqlanganligi va boshqalar tufayli o’troqligi
bilan ajralib turadi. Ishchi kuchining sarmoya ketidan harakatlanishga qodir
yemasligi iqtiso-diyotimizning tarkibiy xususiyatlari bilan qo’shilib, bandlik
muammolariga aniq ifodalangan mintaqaviy xarakterni kasb yetadi.
Bugungi kunda ish bilan bandlik qator omillar ta’sirida shakllanadi:
1. Qayta qurish jarayonlari keltirib chiqargan iqtisodiyotdagi global
tuzilmaviy o’zgarishlar, ya’ni:
- davlat sektori transformasiyasi;
- davlat korxonalarini xususiylashtirish;
31

- xo’jalik yuritishning yangi shakl va turlarini rivojlantirish (kooperasiya,
ijaradagi korxonalar va boshqa mehnat jamoalari);
- zarar keltiradigan, yekologik zararli korxonalarni tugatish;
- respublika vazirliklari va idoralari, jamoat tashkilotlarining boshqaruv
apparatini qisqartirish.
2. Ishlab chiqarish sohasida sodir bo’layotgan o’zgarishlar:
- xom ashyo, materiallarni yetkazib berish va moliyalashning kamayishi
munosabati bilan ishlab chiqarish (ish, xizmatlar) hajmining kamayishi;
- bozorga o’tish oqibati sifatida korxonalarda mehnatni tashkil yetish va
unga haq to’lashning takomillashtirilishi;
- korxonalar boshqaruv tuzilmalarining takomillashtirilishi.
3. Iste’mol savatining qimmatlashuvi oqibati sifatida aholi turmush darajasi,
uning daromadlari va iste’moli darajasidagi o’zgarishlarda namoyon bo’ladigan
iqtisodiy omillar.
4. Omillarning ijtimoiy-demografik guruhi:
- mehnatga layoqatli aholi soni;
- tabiiy o’sish va o’lish miqdori (ayniqsa, mehnatga layoqatli yoshda);
- migrasiya jarayonlarini faollashtirish;
- kadrlar qo’nimsizligining keskinlashuvi.
Ish bilan bandlikning hozirgi holati ko’p jihatdan mehnat va ijtimoiy siyosat
sohasidagi o’zgarishlarga bog’liqdir. Hozirgi kundagi ish bilan bandlik xarakteri
mehnatga layoqatli aholining davlat xo’jaligiga asossiz yuqori darajada jalb
qilinganligi bilan farqlanadi. Bu ko’p jihatdan ish joylari bilan ijtimoiy-demografik
omillar ta’sirida shakllanadigan mehnat resurslari miqdori o’rtasida miqdoriy
muvozanasizlik va aholining tabiiy hamda migrasion harakati jarayonlarida farqlar
borligiga bog’liqdir.
Hozirgi vaziyatning o’ziga xosligi mehnatga layoqatli yoshdagi aholini
o’sish sur’atidagi sezilarli darajadagi notekislikda hamda mehnat resurslari
sonining o’sishi bilan ijtimoiy xo’jalikdagi ish bilan bandlikning mumkin bo’lgan
32

dinamikasi o’rtasida ancha qat’iyroq bog’liqlik borligidadir. Aholi tabiiy
harakatining mehnat resurslari tarkibiga ta’siri kuchayadi. Shuni aytish kerakki,
mehnatga layoqatli yoshga kirib kelayotgan yoshlarning katta qismi mehnatga
layoqatli aholini kengaytirilgan qayta tiklashni yemas, balki tabiiy kamayishning
qoplanishini ta’minlaydi, ya’ni mehnat resurslari sifat tarkibining keskin
o’zgarishiga olib keladigan avlodlarning jadal almashinuvi sodir bo’ladi. S’Hu
bilan birga kelgusida xodimlar ommaviy ishdan ozod qilingan sharoitda ish bilan
bandlikdagi vaziyat mehnatga layoqatli aholi ko’payishining sezilarli ortishi tufayli
murakkablashishi mumkin.
Davlat korxonalaridagi ish haqi darajasining narxlar inflyasion o’sishidan
ortda qolib borishiga ko’ra yoshi mehnatga layoqatli aholi uchun mehnat tartibiga
nisbatan katta majburiylik xos bo’lgan (konveyer tizimi, ko’p dastgohlilik va
boshqalar, tor mutaxassislilik, og’ir va zararli mehnat sharoitlari), ish haqi bilan
qoplanmaydigan ish joylari ye’tiborsiz bo’lib boradi. Mehnat resurslaridan
samarali foydalanish hamda iqtisodiyotni ijtimoiy yo’naltirilganlik darajasi milliy
iqtisodiyotda ish bilan band bo’lganlarning tarkib topgan tarmoq va kasb
tuzilmasini yaxshiroq ifoda yetadi.
70-yillarda tarkib topgan ish bilan bandlikning tarmoq tuzilmasi kam
dinamik bo’lib, bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq kelmaydi, chunki ishchi
kuchini ilmiy-texnik taraqqiyot talabi darajasida qayta tiklashga qodir yemas, inson
yehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilmagan.
Ish bilan bandlik sohasidagi vaziyatning o’ziga xos xususiyati
quyidagilardir:
- noishlab chiqarish sohasidagi bandlikning o’ta past darajasi
(ishlovchilarning aksariyat ko’pchilik qismi moddiy ishlab chiqarish sohasida
mehnat qiladi);
- kishloq xo’jaligi va sanoatda ish bilan bandlik darajasining nisbatan
yuqoriligi.
33

Ish bilan bandlik tarmoq tuzilmasida ilgari mavjud bo’lgan ijodiy siljishlar
sekinlashdi va inson uchun ishlaydigan bir qator yirik tarmoqlarda (savdo, umumiy
ovqatlanish va boshqalar) qisqarish tendensiyasi ko’zga tashlanadi.
1.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashning zamonaviy turlari va
o’ziga xos xususiyatlari.
Innovatsion iqtisodiyotda respublikada yuzaga kelgan demografik, ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyat iqtisodiyot tarmoqlaridagi tarkibiy o’zgarishlar, “2022–2026
yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da batafsil
aks ettirilgan. Mazkur ustvor yo’nalishlar amalga oshirishda ишсизликни
камайтириш ва ish bilan бандликни ta’minlash hal qiluvchi vositalardan biri
hisoblanadi.
Respublikamizda mehnatga qobiliyatli aholisi katta qismining qishloq
joylarida yashashi, mehnat resurslari malakaviy tayyorgarlik darajasining pastligi,
ishchi kuchiga bo’lgan talabga nisbatan uning taklifini yuqori saviyada o’sishi,
yashirin ishsizlikning yuqori darajasi, qishloq xo’jaligi mehnatining
mavsumiyligidan kelib chiqadigan doimiy bandlikni past darajasi kabi holatlar
aholini ish bilan ta’minlash muommolari bo’yicha keng miqyosda ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borishni taqazo etadi.
А holini ish bilan bandligining zamonaviy turlari, obyektiv shart-sharoitlarini
o’rganish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. А holi ish bilan bandligining
oqilona, samarali innovatsion va o’zini-o’zi band qilish kabi zamonaviy turlari
mavjud (1.2-rasm).
Aholining ish bilan oqilona bandligi ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi
moslikga erishishni anglatadi. Mehnatga qobiliyatli qishloq aholisining ish bilan
oqilona bandligini shakllanishi faqat mehnat bozorini samarali rivojlanishi va
iqtisodiyotni barcha sektorlarida tarkibiy islohotlar o’tkazilishi asosida amalga
oshirilishi mumkin. Bular qishloq xo’jaligidan ortiqcha ishchi kuchining ommaviy
34

ozod bo’lishi va ularni sanoat, qayta ishlash, xizmat ko’rsatish va servis
tarmoqlariga va shaxsiy mehnat faoliyati sohalariga hamda shahar xalq xo’jaligiga
oqib o’tishi, xodimlar zaxiralarining shakllanishi va ularni bozor mexanizmlari
asosida safarbar qilinishi hamda qayta taqsimlanishi jarayonini belgilab beradi.

1.2-rasm. Aholi ish bilan bandligining zamonaviy turlari 18
Samarali ish bilan bandlik jamiyat rivojining muayyon bosqichida aholi
turmush tarzining mezonlari taqozo etadigan xodimlarni rivojlantirishning
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarini tiklab borishga qodirligini nazarda tutadi. Ish
bilan bandlikni samarali tusda bo’lishi daromad keltiradigan ijtimoiy foydali
18
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
35Aholi ish bilan bandligining zamonaviy turlari
oqilona bandlik
samarali
bandlik o’zini o’zi band
qilishinnovatsion bandlik
- qishloq xo’jaligidan
ortiqcha ishchi kuchini
ommaviy ozod bo’lishi;
- ishchi kuchini sanoat,
qayta ishlash, xizmat
ko’rsatish va servis
tarmoqlariga va shaxsiy
mehnat faoliyati
sohalariga hamda shahar
xo’jaligiga oqib o’tishi;
- xodimlar
zaxiralarining
shakllanishi;
- ishchi kuchini bozor
mexanizmlari asosida
safar-bar qilinishi va
qayta taqsimlanishi;
- ishchi kuchiga talab va
taklif o’rtasidagi
moslikga erishish;
- tabiiy ishsizlik
darajasiga erishish. - ishchi kuchini
yuqori ish
haqiga ega
ishga joyla-
shishi;
- ishchi kuchini
ish joylarida
yuqori mehnat
unumdor-ligiga
erishishi;
- ishchi kuchini
to’liq ish
vaqtda faoliyat
ko’rsatishi;
- zamonaviy
tex-nologiya va
tex-nikalar
bilan
jihozlangan ish
joylarida ish
bilan ta’minla-
nishi va h.k. - oilaviy
tadbirkorlikda band
bo’lish;
- kasanachilik
faoliyati bilan
shug’ul1lanish;
- yakka tadbirkorlik
faoliyati va tadbir-
korlikning boshqa
shakllari bilan
shug’ul-lanish;
- shaxsiy tomorqa
xo’jaliklarida band
bo’lish;
- ipak qurti boqish
bilan shug’ullanish
va h.k.- ilg’or
texnologiya-lar va
AKT sohasida
faoliyat yuritish;
- startaplarni tash-
kil etish, yuritish va
faoliyatga iqtidorli
yoshlarni jalb etish;
- dasturiy
ishlanma-lar ishlab
chiqish bilan
shug’ullanish;
- agrobiznesning
zamo-naviy turlari
bilan band bo’lish,
ya’ni:
- agrotexnologiya;
- biotexnologiya;
- nanotexnologiya;
- tomchilab
sug’orish
va h.k.

faoliyat bilan band bo’lishni, ishchi kuchini to’liq ish vaqtida faoliyat ko’rsatishini
hamda ish o’rinlarining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq va
samaradorlik darajasi yuqori bo’lishini, shuningdek, zamonaviy texnologiya va
texnikalar bilan jihozlangan ish joylarida ish bilan ta’minlanishi nazarda tutadi .
Innovatsion ish bilan bandlik. Hozirgi zamonda axborot-kommunikatsion
texnologiyalarning kirib bormagan sohasi qolmadi. Mazkur yuqori
texnologiyalarning rivojlanishi mamlakatimizda ham axborot-kommunikatsion
texnologiya (AKT)lar va dasturiy ishlanmalar ishlab chiqish bilan bog’liq ko’plab
ish o’rinlarining paydo bo’lishiga, ularning asosida agrobiznesning zamonaviy
turlari: agrotexnologiya; biotexnologiya; nanotexnologiya kabi sohalarning
shakllanishi va mazkur sohalarda ish bilan bandlik darajasining oshishiga olib
kelmoqda.
Mazkur bandlikning o’ziga xos jihatlari xodimlar daromadining o’sishini,
mehnat unumdorligining oshishini, mamlakatlar yalpi ichki mahsulot (YaIM)da
intellektual mahsulotlar ulushining ko’payishini belgilab beruvchi miqdoriy
ko’rsatkichlarda namoyon bo’ladi.
O’zini o’zi band qilish. Mazkur guruhga ish beruvchilar va o’zini o’zi band
qiluvchilarni kiritish mumkin. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan maalakatlarda o’zini
o’zi band qilish masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Ushbu ish bilan bandlik
shaklining xususiyati mehnatning xodimning o’zining tashabbusiga ko’ra
sarflanishini nazarda tutadi. AQShlik olim Shumpeterning turli shakldagi
tadbirkorlik tashabbusining o’sishi bilan innovatsiyalarning rivojlanishi o’rtasida
to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjudligi borasidagi qarashlari mantig’iga amal
qilgan holda, bizning nazarimizda, ish bilan bandlikning mazkur shakli samarali
bandlik siyosati mavjud bo’lganida katta innovatsion salohiyatga ega.
Mamlakatimizda o’zini o’zi band qilishning oilaviy tadbirkorlikda band bo’lish,
kasanachilik faoliyati bilan shug’ullanish, yakka tadbirkorlik faoliyati va
tadbirkorlikning boshqa shakllari bilan shug’ullanish, shaxsiy tomorqa
36

xo’jaliklarida band bo’lish, zamonaviy shart-sharoitlarda ipak qurti boqish bilan
shug’ullanish kabi turlarini yanada rivojlantirish maqsadga muvofiq.
Ме ҳнат бозорида ишсизликни камайтириш ва ish bilan bandli к ni
ta’minlanishning zamonaviy turlari faoliyat ko’rsatishiga bir qator obyektiv shart-
sharoitlar bevosita ta’sir ko’rsatadi (1.3-rasm).
Аholi ish bilan bandligini ta’minlashning samarali ijtimoiy-iqtisodiy
mexanizmlari elementlarining o’zaro munosabatlarini o’rganish nafaqat mantiqiy-
funksional, balki, eng muhimi mazkur mexanizmning asosiy xususiyatlarini to’liq
ochishni ta’minlaydi.

1.3-rasm. А holini ish bilan bandligining asosiy shart-sharoitlari 19
19
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
37А holisini ish bilan bandligining asosiy shart-sharoitlari
Ijtimoiy
Demografik Iqtisodiy
-yollanma
xodimlar va
ish beruvchi-
larning sifat
ko’rsatkichlari
ni oshishi;
-xodimlarni
tayyorlash,
qayta
tayyorlash va
ma-lakasini
oshirish;
-ishsizlarni
ijtimoiy
himoya qilish;
-ijtimoiy
infratuzilmani
rivojlantirish. -yuqori
darajadagi
tug’ilish;
-aholi
tarkibida
yoshlar
miqdorining
ko’pligi;
-qishloq
ayolla-
rining repro-
duktiv
salomatligin
i yaxshilash;
-aholini
uzoq umr
ko’rishi -оқилона иш
билан
бандлик
давлат
сиёсати-ни
ишлаб чи-
қиш ва
амалга
ошириш;
-мигрантлар
меҳнат
қилади-ган
мамлакатлар
билан
барқарор
сиёсий
муноса-
батларни -mavjud ish
joylarini saqlash
va ta’mirlash;
- noqishloq
xo’jaligi yangi
ish joylarini
yaratish;
-malakali ishchi
ku-chiga talab va
uning taklifi
o’rtasidagi o’zaro
moslikni ta’-
minlash;
-ish beruvchilarni
iq-tisodiy
rag’batlan-tirish;
-mehnat
daromadlari
darajasini
oshirish. Tashkiliy-
huquqiy
- ish beruvchi
va yollanma
xodim
o’rtasida
tuzilgan
mehnat
shartnoma-sini
mavjudligi;
-ishsizlarning
hu-quqiy
savodxon-
ligini oshirish;
-tashqi va
ichki mehnat
migratsi-
yasini tashkil
etish;
-ishchi kuchi
eks-portini
samarali
tashkil etish.

Hududiy darajada uni rivojlanishining asosiy iqtisodiy- ijtimoiy
parametrlarining muvofiqligi, xususan, ish bilan bandlik siyosati va mehnat
bozorining maqsadlari hamda ustuvor yo’nalishlari uzviy bog’liq holda
muvofiqligi amalga oshirilishi kerak. ish bilan bandlik siyosati ustuvor
yo’nalishlari, maqsadlari bilan qishloq xo’jaligi, sanoat va boshqa tarmoqlarda
moliya-kredit, tarkibiy, invstision va tashqi iqtisodiy siyosatning muvofiqlikligi
nazarda tutiladi. Ushbu blokka birinchi navbatda, mahsulotlar sotib olishning
tashkiliy masalalari va oziq-ovqat sohasidagi intervensiyalar, qishloq xo’jalik
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning daromadlarini qo’llab-quvvatlash
mexanizmi va oziq-ovqat importini tartibga solish kiradi.
Аholining ish bilan bandligini ta’minlanishining ijtimoiy shart-sharoitlari
ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat ko’rsatkichlarini oshishi
yetakchi o’rin egallaydi. Agrosanoat ishlab chiqarishi va xizmat ko’rsatish
tarmoqlari ko’lamlarining kengayishi, ularning intensiv rivojlanishi, o’z vaqtida
moddiy-texnik va moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishi qishloq xodimlarini qayta
tayyorgarlikdan o’tishini va yangi zamonaviy kasblarni (universal ishchi va
xizmatchi, agrotadbirkor, agromenejment, agromarketing va h.k.) o’zlashtirishni
talab qiladi.
Demografik shart-sharoitlar ishchi kuchi taklifining shakllanishiga turlicha
ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yuqori darajadagi tug’ilish mehnat bozoriga qishloq
aholisining katta oqimini yuzaga kelishini ta’minlaydi.
Аholisini ish bilan ta’minlashning asosiy obyektiv iqtisodiy sharti bo’lib
qishloq joylaridagi mavjud ish joylarini saqlash va ta’mirlash hamda noqishloq
xo’jaligi yangi ish joylarini yaratish hisoblanadi. Bu yerda shuni e’tiborga olish
lozimki, yangi ish o’rnini yaratish doimo yuqori mablag’ni talab qiladi.
Аholini ish bilan ta’minlash ishchi kuchi va ish joyiga bo’lgan talab va taklif
o’rtasidagi oqilona moslikni o’rnatishda o’zaro raqobatga tayyor erkin va teng
huquqli ikki hamkorning o’zaro munosabatlarga kirishishini ko’zda tutadi. Qishloq
38

ishchisi va uni yollashni istagan tadbirkor yoki davlat muassasasi bu bozorda bir-
birlariga qarama-qarshi turadilar va shu darajada ular bir-birlariga bog’liq va bir-
birlariga muhtojdirlar. Ularning o’zaro muhtojligi shaxsiy erkinlik va iqtisodiy
zarurat nuqtai-nazaridan kelib chiqadi.
Аholini ish bilan ta’minlashning hal qiluvchi obyektiv iqtisodiy shartlaridan
yana biri malakali ishchi kuchiga talab bilan uning taklifi o’rtasidagi o’zaro
moslikni ta’minlash hisoblanadi. Ammo hozirgi kunda bunday moslik
saqlanmayapti, ya’ni moslikning buzilish hollari mavjuddir. Buning asosiy sababi -
malakali, bozor munosabatlari sharoitida aktiv faoliyat ko’rsata oladigan ishchi
kuchining yetishmasligi va qishloq joylaridagi ishlab chiqarish sohalarida bunday
malakali ishchi kuchiga katta extiyoj sezgan ish joylarining ko’pligidir. Bundan
tashqari qishloq joylarida xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish
bo’yicha davlat dasturlarida belgilangan vazifalarni bajarish natijasida yuzaga
keladigan agroservis, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, ayirboshlash
va sotish, axborot-kommunikatsion texnologiyalar, qishloq mashinasozligi va
qishloq qurilishi, aholiga pullik xizmat ko’rsatish tarmoq va sohalarning vujudga
kelishi bilan u yerdagi ish joylarining malakali qishloq ishchilariga bo’lgan ehtiyoji
yanada oshadi.
Shuningdek, ish beruvchilarni iqtisodiy rag’batlantirish (masalan: soliq va
bank krediti sohasidagi imtiyozlar), moliyaviy-iqtisodiy va kredit siyosati, kapital
va mehnat bozorini rivojlanishi kabilar qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning
iqtisodiy shartlaridan hisoblanadi.
Ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi
(kontrakt)ning mavjudligi mehnat bozorida ishchi kuchining sotish-sotib olishning
hal qiluvchi tashkiliy-huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi.
Mehnat shartnomasining bosh xususiyati shundan iboratki, uni tuzish albatta
bo’ysunish va bog’liqlikka olib keladi, bundan tashqari vujudga kelgan huquqiy
munosabatlarga ishonchlilik va uzoq muddatlilik xarakterini beradi. Qishloq
ishlovchisini yollovchiga bo’ysunishiga iqtisodiy ma’noda mehnat
39

shartnomasining asosiy alomati sifatida qaraladi. Bu bo’ysunish, qoidaga ko’ra,
nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, tashkiliy - balki, O’zbekiston Respublikasining
Konstitusiyasi va Mehnat Kodeksining barcha talablariga javob beruvchi
shakllantirilgan yuridik xarakterga ega.

1.4-rasm. А holini ish bilan bandligining asosiy tamoyillari 20
.
Yuqorida qayd etib o’tilgan asosiy obyektiv shart-sharoitlar, uning faoliyat
ko’rsatishida muhim sanalgan asosiy tamoyillar to’liq amalga oshirilgan holdagina
qishloq aholisini ish bilan bandligini ta’minlashga samarali ta’sir ko’rsatadi (1.4-
rasm):
- ishchi kuchining erkin taklifi. Bu mehnatga layoqatli qishloq aholisining
ish bilan band bo’lish va bo’lmaslikni ixtiyoriy tanlashini, mehnat qonunlari
20
Mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan.
40А holini ish bilan bandligining asosiy
tamoyillari
ishchi
kuchining
erkin taklifi ish beruvchi-
larning ishchi
kuchiga
mustaqil
talabi ishchi kuchiga
bo’lgan talab
va taklif
o’rtasidagi
erkin va o’zaro
manfaatli ish haqi va
boshqa
mehnat
daromadlarin
i erkin
harakati ishchi kuchi
miqdorini ish
joylari soniga
mosligi
ish joylarini
taklif
etishni
shaffofligi
ishchi
kuchlaridan
foydalanishni
mavsumiylig
i ishchi
kuchiga
talabni
shakllanti-
rishning
iqtisodiy va
ijtimoiy
maqsadlarini
o’zaro
muvofiqligi zamonaviy
noqishloq
xo’jaligi ish
joylari
yaratishni
rag’batlantirish янги иш жойлари
талаб ва таклифни
мослиги ва аниқ
манзиллиги
o’rtacha ish haqi
miqdorini yashash
uchun lozim bo’lgan
minimal iste’mol
savatchasidan kam
bo’lmasligi

tomonidan taqiqlanmaydigan va har bir xodimning shaxsiy va jamoa manfaatlarini
hisobga oluvchi kasb va faoliyat turini erkin tanlash uchun sharoitlar mavjudligini
anglatadi;
- ish beruvchilarni ishchi kuchiga mustaqil talabi. Bozor iqtisodiyoti
xodimlarni barcha ish beruvchilar tomonidan O’zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasi va Mehnat Kodeksi qoidalariga albatta amal qilgan holda ishga
erkin yollashlari va ishdan bo’shatishlari, hamda bandlik, mehnat sharoitlari va
unga haq to’lashni kafolatlash bilan qishloq fuqoralarining manfaatlarini himoya
qilishlari uchun imkoniyatlar yaratadi;
- ish beruvchilarni ishchi kuchiga mustaqil talabi. Bozor iqtisodiyoti
xodimlarni barcha ish beruvchilar tomonidan O’zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasi va Mehnat Kodeksi qoidalariga albatta amal qilgan holda ishga
erkin yollashlari va ishdan bo’shatishlari, hamda bandlik, mehnat sharoitlari va
unga haq to’lashni kafolatlash bilan qishloq fuqoralarining manfaatlarini himoya
qilishlari uchun imkoniyatlar yaratadi;
- ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif o’rtasidagi erkin va o’zaro manfaatli
raqobat. Mazkur raqobatni yuzaga kelishi uchun zamonaviy noqishloq xo’jaligi ish
joylari yaratishni rag’batlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda intensiv
texnologiyalar qo’llash asosida ish joylarini tarkibiy va sifat o’zgarishlariga
erishish, yollangan xodimlar va ishsizlarni ilg’or ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish texnologiyalari mos malakasini oshirish va qayta tayyorlash lozim.
- ish haqi va boshqa mehnat daromadlar chegarasini minimal iste’mol
savatchasi miqdoridan kam bo’lmagan holda erkin belgilash. Bu esa qishloq
xududlarida serdaromad ish joylarini tashkil etishni, yakka tartibdagi va oilaviy
tadbirkorliklardan tushumlarni ko’paytirishni, mehnat daromadlariga nisbatan soliq
yukini kamaytirishni, tashqi va ichki mehnat migrantlarining qonuniy mehnat
daromadlarini davlat tomonidan qo’llab quvvatlanishini, shaxsiy yordamchi
dehqon xo’jaliklarda tushumlarni ko’paytirishni, mehnat shartnomalirida ish haqi
41

belgilashni erkinligini va boshqa mehnat daromadlarini oshirish bo’yicha samarali
chora-tadbirlarni amalga oshirishni taqazo etadi;
- ishchi kuchi miqdorini ish joylari soniga mosligi. O’zbekiston sharoitida
ishchi kuchi miqdori doimiy o’sish tendensiyasiga ega. Shunga mos ravishda
mavjud va yangi yaratilayotgan ish joylari soni ham mazkur tendensiyadan ortda
qolmasligi lozim.
Shu bilan birga aholining ish bilan bandligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar
ijtimoiy, iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy mazmunga ega (1.5-rasm).
Bular, mazmunan ikki guruhga ajratish mumkin: ishchi kuchiga talabning
oshishi; ishchi kuchi taklifi pasayishi.

42А holisini ish bilan bandligining asosiy omillari
Ijtimoiy Iqtisodiy Tashkiliy-huquqiy
- ishchi kuchini uy-
joy bilan
ta’minlashni
darajasini oshirish;
-ijtimoiy infratu-
zilmasini samarali
rivojlantirish;
-barqaror ijtimoiy-
psixologik muhitni
shakllantirish;
-ishsizlar
malakasini oshirish
va ularni qayta
tayyorlashni
samarali tizimini
tashkil etish;
-ishchi kuchini
barqa-ror sihat-
salomat-ligini
ta’minlash;
-aholini tabiiy va
mexanik ijobiy
xarakatlariga
erishish.
-mehnatdan moddiy rag’batlanishni
oshirish;
-mavjud ish joylarini ta’mirlash va
ularni asosiy ishlab chiqarish
vositalari bilan ta’minlash;
-qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini
tarkibiy o’zgartirish ne’gizida yangi
ish joylarini yaratish;
-qayta ishlash sanoati bo’yicha yangi
ish joylarini yaratish;
-qishloq qurilishi industriyasi
bo’yicha yangi ish joylari yaratish;
-ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilma obyektlarida mavjud ish
joylarini mukammal ta’mirlash va
yangi ish joylarini tashkil etish;
-yangi ish joylari yaratishga xorijiy
invistisiya va zamonaviy
texnologiyalarga kiritish;
-oilaviy tadbirkorlikni samarali
rivojlantirish;
-yakka tartibdagi va virtual ish
joylarini unumli tashkil etish;
- ishsizlik nafaqasi va ish haqi
miqdorini minimal iste’mol savatcha
qiymatiga tenglashtirish.
-tashqi va ichki migrasiya
bo’yicha qonunchilikni
tako-millashtirish;
-ishsizlarga maqbul ish joy-
larini tashkil etish;
-tashqi mehnat
migrasiyasini samarali
tashkil etish;
-ichki mehnat migrasiyasini
tashkil etishda samarali
mexanizmlardan
foydalanish;
-ishchi kuchi eksportini
samarali tashkil etish;
-ish bilan bandlikka
ko’makla-shish davlat
tashkilotlari faoliyatlari
samaradorligini oshirish;
-ish bilan ta’minlovchi
nodavlat notijorat
tashkilotlarini samarali
tashkil etish;
-yangi ish joylari tashkil
etuvchilarga turli
moliyaviy- huquqiy
imtiyozlarni taqdim etish.

1.5-rasm. А holini ish bilan bandligining asosiy omillari 21
.
Ishchi kuchiga talabning oshishini ta’minlovchi asosiy omillarga: mavjud ish
joylarini ta’mirlash va ularni asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash;
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tarkibiy o’zgartirish negzida yangi ish joylarini
yaratish; qayta ishlash sanoati, qishloq qurilish industriyasi, ishlab chiqarish va
ijtimoiy infratuzilmalari va kvotalashtirilgan yangi ish joylarini tashkil etish; yakka
tartibdagi va virtual ish o’rinlarini shakllantirish; mavjud va yangi ish o’rinlarini
ta’mirlash, jihozlash va yaratishga xorij investitsiyalar va zamonaviy
texnologiyalarni jalb qilish kiradi.
Ishchi kuchi taklifini kamaytirishni asosiy omillari: mehnatga moddiy
rag’batlantirishni oshirish; ishchi kuchini uy-joy bilan ta’minlash; ishsizlar
malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashni samarali tizimini tashkil etish;
tashqi mehnat migrasiyasini samarali tashkil etish; ichki mehnat migrasiyasini
tashkil etishda samarali mexanizmlardan foydalanish; ish bilan bandlikka
ko’maklashuvchi davlat tashkilotlari faoliyatini samaradorligini oshirish; ish bilan
ta’minlovchi nodavlat notijorat tashkilotlarini samarali tashkil etish va mehnatga
layoqatli aholini tabiiy va mexanik ijobiy xarakatlaridan iborat.
Аholini ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy obyektiv shart-sharoitlari
va omillarini aniqlash hamda ularni majmuaviy o’rganish uchun quyidagi axborot
bazasiga ega bo’lish maqsadga muvofiq .
1. А holining tarkibi, tuzilishi, iqtisodiy faol va faol bo’lmagan aholining
dinamikasi. Bu ma’lumotlar aholining ish bilan bandligini ta’minlashni demokrafik
tarkibi, tuzilishi, ularning o’zgarish yo’nalishlarini, aniqlash imkoniyatini beradi.
Istiqbolda kutiladigan demokrafik o’zgarishlarning qamrovini aniqlashga yordam
beradi.
2. Аholi bandligining dinamikasi, mulk shakliga, iqtisodiyot tarmoqlariga,
kasb-malakasiga ko’ra bandlikning tuzilishi. Bu ko’rsatkichlar mehnat bozori talab
21
Mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan.
43

va taklifi o’zgarishining mulkiy, tarmoq va malakaviy omillarini tahlil qilish
imkoniyatini beradi.
3. Иshsizlikning tavsifi. Bunda ishsizlik turlari, kelib chiqish sabablari,
bartaraf etish imkoniyatlari tahlili muhim hisoblanadi.
4. Ishchi kuchi oqimining yo’nalishlari va ish vaqtidan foydalanish darajasi
ko’rsatkichlari. Bular ko’p jihatdan mikrodarajadagi tahlilni taqozo etadi.
5. Иshchi kuchi xarajatlarining tarkibi va dinamikasi. Mazkur
ko’rsatkichlarning aniqlanishi va tahlili qishloq ishchi kuchi qiymati va bahosiga
ta’sir ko’rsatuvchi omillarni o’rganishga, ularning ustuvorlarini belgilab olishga,
ish haqi miqdorini tartibga solishda e’tibor berilishi kerak bo’lgan xususiyatlarni
belgilash imkonini beradi.
6. Ish beruvchi va ishlovchilar o’rtasidagi mehnat munosabatlari buzilishi
sabablarini aniqlash. Bu ko’proq ijtimoiy-sosiologik so’rovnomalar va xodimlarni
hisobga olish bo’limlari ma’lumotlari vositasida aniqlanadi. Shuningdek, bu
mehnat munosabatlarining ijtimoiy shart-sharoitlariga aniqlik kiritishga yordam
beradi. Bunda ishlovchilar manfaatini himoya qiluvchi kasaba uyushmalari
faoliyatining rolini oshirish chora-tadbirlariga alohida ahamiyat berish maqsadga
muvofiq.
7. А holini ish bilan ta’minlash ko’rsatkichlari va bandlik xizmati
faoliyatining samaradorligini ifodalovchi jamlangan ko’rsatkichlar dinamikasi. Bu
aholini ish bilan ta’minlash faoliyatiga to’g’ridan to’g’ri institusional vositalar
orqali ta’sir ko’rsatishning samaradorligini baholash uchun zarurdir. Qishloq
aholisini ish bilan bandligini ta’minlash o’z-o’zicha amal qilmay, balki ishsizlik va
bandlik jarayonlariga davlatning faol aralashuvini taqozo etadi
44

I BOB BO YICHA XULOSAʻ
1. Ish bilan bandlikni o rganish va uni hisobga olishda o rganilayotgan
ʻ ʻ
davrda ish bilan band bo lgan insonning jismoniy va ruhiy holatini hisobga olgan
ʻ
holda uning o z iste mol ehtiyojlarini qondirishi uchun lozim bo lgan oylik
ʻ ʼ ʻ
daromadidan kam bo lmagan yoki mazkur davrda davlat tomonidan belgilangan
ʻ
eng kam ish haqi miqdoridan kam bo lmagan daromadga ega bo lgan
ʻ ʻ
fuqarolarnigina band, deb atash kerak. Yuqoridagi keltirilgan metodikaga asosan
iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlarni ham mehnat bilan band
ʻ
bo lganlar sirasiga kiritilishi norasmiy sektorning ham qonuniy ekanligini
ʻ
anglatmoqda va bu bilan aholining norasmiy sektorda bandligining qonuniy
ekanligi tan olinmoqda..
2. Norasmiy sektorda mehnat qiluvchi toifadagilar faoliyatining asosiy
xususiyatlari shundan iboratki, bular mehnat shartnomalari va ijtimoiy jihatdan
himoyalanmaganligi, soliqlarni muntazam to lamasligi va turli xil ijtimoiy
ʻ
jamg armalarga majburiy ajratmalar hamda pensiya jamg armasiga
ʻ ʻ
to lanmayotgan badallardir.
ʻ
3. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat qilayotgan hamda daromad
olayotgan aholi qatlami uchun aholining ehtiyojmand qatlami maqomini berish
talab etiladi. Bundan tashqari bizningcha, ko p farzandli oilalar (oylik daromadi
ʻ
belgilangan miqdordan kam bo lgan holda), boquvchisini yo qotgan ayollar hamda
ʻ ʻ
mehnatga layoqatli yoshgacha bo lgan mehnat qilayotgan o smirlar ijtimoiy
ʻ ʻ
ehtiyojmand qatlam vakillariga kiritilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Birinchidan, norasmiy sektorda mehnat qilayotgan aholi qatlami uchun
alohida maqom berilishi va bu qonunchilik bilan taqiqlanmagan mehnat turlarini
o z ichiga olishi va shu bilan birga mazkur berilgan maqom huquqiy asosga ega
ʻ
bo lishi lozim.
ʻ
Ikkinchidan, bugungi kunda norasmiy sektor vakillarining manfaatlarini
hisobga oladigan yangi tizim yaratilishi va ushbu tizim orqali norasmiy sektorda
45

mehnat qilayotgan aholi qatlami uchun pensiya ta minoti, ularning kasabaʼ
uyushmalari tomonidan qo llab-quvvatlanishi, ijtimoiy ko makka muhtoj qatlam
ʻ ʻ
uchun ijtimoiy himoya tizimlari yaratish lozim. Shu o rinda aytib o tish kerakki,
ʻ ʻ
yoshga doir olinadigan pensiya miqdorini belgilashda mazkur shaxsning ish staji
va o zi tomonidan to langan to lov miqdorlari birinchi galda hisobga olinishi
ʻ ʻ ʻ
lozim.
Uchinchidan, bunday tizimni yaratishda birinchi galda norasmiy sektorda
mehnat qilayotgan aholi qatlamini ro yhatga olish tizimida majburiy tizmidan voz
ʻ
kechish, ixtiyoriy to lov tizimini joriy etish lozim.
ʻ
46

II BOB. ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISH ISH BILAN BANDLIKNI
OSHIRISHNING ASOSIY IQTISODIY KO’RSATKICHLARI.
2.1. Hududiy mehnat bozorida ish bilan bandlikni ta’minlash holati.
Samarqand viloyati iqtisodiy-ijtimoiy salohiyati bilan mamlakatimiz
taraqqiyotiga munosib hissa qo’shib kelayotgan yetakchi viloyatlardan biri
hisoblanadi. Ana shunday salohiyat yildan-yilga ortib va mustahkamlanib, viloyat
iqtisodiyotining barqaror o’sish sur’atlarining ta’minlashga, aholini ish bilan
yuqori darajada ta’minlanganligini, aholi farovonligini oshirishga xizmat
qilmoqda. Аholini ish bilan bandligini ta’minlash ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning
ustuvor yo’nalishlaridan biri, xalq turmush darajasi va sifatini yuksaltirishning
muhim sharti sifatida belgilangan.
Innovatsion iqtisodiyotda davlat ish bilan bandlik siyosati viloyat ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishining tarkibiy qismi sifatida mehnat potensialidan samarali
foydalanish va uning rivojlanishi bo’yicha ish bilan bandlik muammolarini
yechishga yo’naltirilishi zarur. Меҳнат бозорида аholini ish bilan bandligi va
ishsizligi bir-biriga tez almashinishi mumkin. Viloyat qishloq joylarida aholini ish
bilan ta’minlash va ishsizlikni bartaraf etishda mehnat bozorining ahamiyati
kattadir. Chunki viloyatда ishchi kuchiga bo’lgan talab va uning taklifi aynan
mehnat bozorida o’zaro to’qnashadi. Shu bois, bu infratuzilmani samarali
rivojlantirish viloyatda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy omillaridan biri
hisoblanadi (2.1-rasm).
Аholini ish bilan bandligini ta’minlashni mehnat bozori orqali tartibga solish
faol rol o’ynaydi. Мehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini,
ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi.
47

2.1-rasm. M ehnat bozorida aholini ish bilan bandligi va uning ijtimoyi-
iqtisodiy rivojlanishga ta’siri
Samarqand viloyatida ham keyingi yillarda, aholining muntazam ravishda
ortayotganini kuzatishimiz mumkin. Samarqand viloyati aholisi 2022 yilda 4118,2
ming kishiga yetdi. Viloyat aholisi 2017 yilda 3651,7 ming kishini tashkil etgan
bo‘lsa, 2022 yilda 2017 yilga nisbatan 12,8 % ga o‘sgan (2.2-rasm).

2.2-rasm.2017-2022 yillar davomida Samarqand viloyati aholisining o‘zgarishi
dinamikasi (ming kishi)
48Viloyat aholisi, jumladan,
mehnatga layoqatlilar Iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy-
iqtisodiy infratuzilma
Ishchi kuchi taklifi Ishchi kuchiga bo’lgan
talab
Ish bilan bandlik Ishsizlik
Ishlab chiqarish va ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot M ehnat bozori

Innovatsion iqtisodiyotda mehnat bozorini samarali faoliyat ko’rsatishi
muhim ahamiyatga ega bo’lib, u bozor iqtisodiyoti tizimidagi alohida o’rni va
viloyatda amalga oshirilayotgan islohotlarning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqadi. Мehnat bozorining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sirini
aholini ish bilan bandligini ta’minlash shaklida ifodalash mumkin.
I sh bilan bandlik va ishsizlik bir biriga tez almashinishi mumkin. Samarqand
viloyati aholini ish bilan bandligini ta’minlashning hududiy xususiyatlari va
ishsizlikni kamaytirishda qishloq mehnat bozorining ahamiyati katta hisoblanadi.
Chunki ishchi kuchi taklifi va unga bo’lgan talabi aynan mehnat bozorida o’zaro
to’qnashadi. Shu bois, bu infratuzilmani samarali rivojlantirish iqtisodiyotni
yangilash sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri
hisoblanadi.
Аholining ish bilan bandligini ta’minlash muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Chunki, qishloq joylarida ishsizlik muammosining mavjudligi bozor
iqtisodiyotining ajralmas xususiyatidir. Shunday ekan, ishsizlik muammosini
o’rganishdan asosiy maqsad – qishloq joylarida aholining ish bilan bandligini
oshirish orqali mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush
darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat.
Ayniqsa, chuqurlashgan iqtisodiy islohotlar sharoitida aholi bandligini ta’minlash
masalasi yanada dolzarb tus oldi.
2022 yilda Samarqand viloyati bo‘yicha yalpi hududiy mahsulot (YaHM)
ishlab chiqarish hajmi amaldagi narxlarda 62440,3 mlrd. so‘mni, 2021 yilda esa
53749,9 mlrd.so’mni tashkil qilib, ushbu ko‘rsatkich 2022 yilda 2021 yilga
nisbatan taqqoslama narxlarda 16,2 foizga o‘sgan (2.3-rasm).
Jumladan, 2022 yil davomida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar
21955,2 mlrd. so‘mni tashkil qilib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 129,5
foizni tashkil qildi.

49

2.3-rasm. Samarqand viloyatida YaHM hajmi, 2017-2022 yillar holatiga ko‘ra
(mlrd. so‘m) .

Samarqand viloyatida 2022 yilda YаHM hajmi 62 440,3 mlrd. so‘mni
tashkil etdi va bu esa 2021 yil ma’lumotlariga nisbatan 5,8 % ga ko‘pdir. Ushbu
hududda qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligida 103,6 % (YаHM tarkibidagi
ulushi – 40,5 %), sanoatda 109,0 % (16,0 %), qurilishda 110,1 % (6,1 %) va
xizmatlar sohasida 106,3 % (37,4 %) o‘sish sur’atlari kuzatildi. Aholi jon boshiga
YаHM 3,6 % ga ko‘paydi va 15 323,2 ming so‘mni tashkil etdi. Qishloq xo’jaligi
sohasida olib borilayotgan islohotlar ham o’z samarasini bermoqda. Ko’p tarmoqli
fermer xo’jaliklarini tashkil etish, ularning faoliyatini rivojlantirish borasida
salmoqli natijalarga erishilyapti.
Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash qancha
dolzarbligini to’la tasavvur qilish uchun demografik vaziyatga bir nazar tashlaylik.
Bizda aholining tabiiy o’sishi keyingi yillarda bir oz sekinlashganiga qaramasdan,
hamdo’stlik mamlakatlari orasida eng yuqoriligicha saqlanib turibdi. Keyingi
yillarda, respublikamizda aholining o’sishi o’rtacha 10,4% ni tashkil etmoqda. Bu
esa, mehnat resurslarini mutanosib ravishda o’sishiga olib kelmoqda.
50

2.1-jadval
Samarqand viloyatida mehnat resurslari va aholining ish bilan bandligi holati
(ming kishi hisobida)
Ko’rsatkichlar 2018
yil 2019
yil 2020
yil 2021
yil 2022
yil 20 1 8-20 2 2
yillar
da o’sishi (%
da)
Aholi soni
3720,1 3798,9 3877,4 4031,3 4118,2 110,7
Mehnat resurslari 2103,4 2117,1 2130,4 2142,3 2160,4 102,7
Ish bilan band
bo’lganlar 1463,3 1455,8 1418,3 1441,3 1489,0 101,8
Tahlillardan ko’rinadiki, Samarqand viloyatida aholi soni 2018 yilda 3720,1
ming kishini tashkil etgan bo’lsa, 2022 yilda esa 4118,2 kishiga yetgan hamda
o’rganilayotgan davrda 10,7 foizga o’sishga ega. Viloyat aholisi ulushida mehnat
resurslari 2018 yilda 2103,4 ming kishi bo’lib, 2022 yilda 2160,4 ming kishi yoki
2,7%ga oshgan. Ish bilan band bo’lgan aholi 2018 yilda 1463,3 ming kishi bo’lib,
2022 yilda 1489,0 ming kishi yoki 1,8%ga o‘sgan (2.1-jadval).
Davlatimiz tomonidan keyingi yillarda ayniqsa, qishloq joylarini
rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda.Viloyat qishloq tumanlarida 2022 yil 1
yanvar holatiga ko‘ra aholi soni 4031,3 ming kishi yoki 2018 yil 1 yanvariga
nisbatan 110,4 %ga o’sgan. Iqtisodiy faol aholi soni 1,9 % ga, shundan ish bilan
band bo‘lganlar 5,4 %ga kamayishi kuzatilgan. Samarqand viloyat iqtisodiyotning
rasmiy sektorida band bo’lganlar miqdori 22,7 %ga kamaygan. O‘z navbatida
iqtisodiyotning norasmiy sektorida bandlar bo‘lganlar ulushi sezilarli darajada
o‘sishi kuzatilgan (3 marta) (2.2-jadval).
Аholisi hududiy harakatchanligi sustligiga quyidagilar asosiy sabablardir:
aholining oddiy qishloq xo‘jalik mehnati turlarini afzal ko‘rishi, tug ‘ilgan joyiga
bog ‘langanligi, qarindoshlik aloqalari, ishchi kuchiga bo ‘lgan talab va uning
taklifini hisobga olgan mexanizmning ishlab chiqilmaganligi.
2.2-jadval
51

Samarqand viloyatida 2017-2021 yillarda mehnat resurslari tarkibi (ming
kishi, yil boshiga nisbatan)
№ Ko’rsatkichlar 2018 y. 201 9 y. 20 20 y. 202 1 y. 202 2 y. 20 17 -20 2 2
y.y.da o’sish,
(%)
1 Doimiy aholi soni 3651,7 3720,1 3798,9 3877,4 4031,3 110,4
2 Mehnat resurslari 2079,6 2103,4 2117,1 2130,4 2142,3 103,0
3 Shundan, iqtisodiy
faol aholi 1629,8 1620,6 1604,2 1585,4 1599,7 98,1
4 Ish bilan band
bo’lganlar 1523,1 1463,3 1455,8 1418,3 1441,3 94,6
5 Iqtisodiyotning
rasmiy sektorida
band bo’lganlar 653,1 620 , 4 683 , 2 542,7 542,7 77,3
6 Iqtisodiyotning
norasmiy sektorida
band bo’lganlar 418,9 429, 7 469,3 681 , 7 681 , 7 3 marta
Umuman olganda, viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, aholi turmush
darajasi yaxshilanishida, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini oshirishda
qishloq aholini ish bilan bandligini ta’minlashda uning hududiy xususiyatlari
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
2.2. Samarqand viloyati аholining ish bilan bandligini ta’minlashning asosiy
iqtisodiy ko’rsatkichlari holati tahlili .
Mamlakatimizda keyingi yillarda qishloq joylarida aholini ish bilan
bandligini ta’minlashga jiddiy e’tibor berilmoqda. Aholini ish bilan bandligini
ta’minlash birinchi navbatda, qishloq joylari aholisining foydali mehnat bilan band
bo’lishini, uning mehnat daromadiga ega bo’lishi, mamlkat uchun uning ishlab
chiqarish yoki xizmat ko’rsatishda bandligini, aholini yashash sharoitini va
turmush sifatini yaxshilashga olib keladi.
Bizga ma’lumki, yurtimiz qishloq joylarida har yili milliy iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirish, hududlar bo’yicha mehnat resurslaridan yanada to’liq va
52

oqilona foydalanish, aholining ijtmioiy muhofazasini ta’minlashga qaratilgan
tegishli Dasturlar qabul qilinayapti.
Mehnat bozorining e’tiborga molik o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar
hisoblanadi:
‒ aholining asosiy qismini yoshlar tashkil etishi;
‒ yuz minglab ishsizlarning, shuningdek, ishchi kuchining talab va taklif
bo’yicha nomutanosiblikning mavjudligi;
‒ ishsizlik va norasmiy sektorda ish bilan bandlikning yuqori darajasi
kuzatiladi.
Samarqand viloyati bo’yicha 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra “Aholini ish
bilan ta’minlash Dasturi” ning bajarilishi quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan (2.3-
jadval).
2.3–jadval ma’lumotlariga ko’ra, Samarqand viloyatida 2018-2022 yillarda
ish bilan bandlikka ko’maklashish markazlariga jami murojaat qilganlar 2 marta
(37,2 %)ga kamaygan. Shundan ish bilan bandlik markazlari yo’llanmasi bilan
ishga joylashganlar mazkur yillar davomida 35,1 % (2 marta)ga kamaygan.
Viloyatda ishsiz maqomini olganlar o’rganilayotgan davrda 160,0%ga o’sish
tendensiyasiga ega bo’lsa, kasbga o’qitish va malakasini oshirishga
yo’naltirilganlar ulushi 86,5 %ga kamaygan (2.3-jadval).
Shuningdek, bandlikka ko’maklashish markazlari yo’llanmasi bilan ishga
joylashganlar bu davrlar mobaynida kamaygan. Ishga joylashganlar hissasining
ish so’rab murojaat qilganlarga nisbatan bu davrlar oralig’ida kamayib borish
tendensiyasi ko’zatildi. Bunday o’zgarishlar asosan yangi va qo’shimcha ish
o’rinlarining yaratilishi hisobiga amalga oshirilgan.
Samarqand viloyatida “Aholini ish bilan ta’minlash hududiy Dasturi”ning
bajarilishi tahlil qilinganda, haq to’lanadigan jamoat ishlariga yo’naltirilgan 3245
tadan 936 kishiga kamaygan. Shu bilan birga, ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar
1154 kishidan 102 kishiga kamaygan hamda korxonalarda mavjud bo’sh ish
o’rinlari 141,7 %ga ortgan.
53

2.3-jadval
Samarqand viloyatida “Aholini ish bilan ta’minlash hududiy Dasturi”ning bajarilishi (yil boshiga
nisbatan)
Ko’rsatkichlar 2018
y. 2019
y. 20 20
y. 202 1
y. 202 2
y. 20 1 8-20 2 2
y.y.da
o’sish , (%)
BKM ga ish so’rab
murojaat qilganlar (ming
kishi) 74,2 74,6 42,2 38,5 3 7 , 2 2 marta
kamaygan
BKM lar yo’llanmasi bilan
ishga joylashganlar (ming
kishi) 73,1 73,5 40,1 37,7 3 5 , 1 2 marta
kamaygan
Ishsiz maqomini olganlar
(ming kishi) 0,9 1,1 2,0 1,8 1, 6 160,0
Kasbga o’qitish va
malakasini oshirishga
yo’naltirilganlar (kishi) 1056 1125 587 582 5 64 86,5
Haq to’lanadigan jamoat
ishlariga yo’naltirilgan
(kishi) 5500 5609 1365 1 106 936 3 marta
kamaygan
Ishsizlik nafaqasi
tayinlanganlar (kishi) 1053 1116 90 105 10 2 11 marta
kamaygan
Korxonalarda mavjud bo’sh
ish o’rinlari (birlik) 2690 2763 3201 3 783 5075 141,7
Bu esa ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat ish bilan bandlik
jamg’armasining passiv yo’nalishlariga sarflanishining tejalishi ish bilan
ta’minlashning faol yo’nalishlariga sarflanadigan mablag’larni moliyalashtirishni
kengaytirish uchun manba bo’lib hisoblanadi.
Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta’minlash qancha
dolzarbligini to’la tasavvur qilish uchun demografik vaziyatga bir nazar tashlaylik.
Bizda aholining tabiiy o’sishi keyingi yillarda bir oz sekinlashganiga qaramasdan,
hamdo’stlik mamlakatlari orasida eng yuqoriligicha saqlanib turibdi. Keyingi
yillarda, respublikamizda aholining o’sishi o’rtacha 1,5% ni tashkil etmoqda. Bu
esa, mehnat resurslarini mutanosib ravishda o’sishiga olib kelmoqda.
2.4-jadval
2022 yilda Samarqand viloyati bandlikka ko‘maklashish Markazlariga murojaat qilganlardan
ayollar va yoshlar tarkibi (yil boshiga nisbatan)
54

Ko‘rsatkichlar Jami, viloyat
bo‘yicha Shundan ,
Xotin - qizlar Yoshlar
Bandlikka ko‘maklashish
markazlariga murojaat qilganlar 3 7228 12334 19658
Bandlikka ko‘maklashish
markazlari tomonidan ishga
joylashtirilganlar 3 51 91 11684 18846
Ishsiz deb e’tirof etildi 1 645 520 359
Kasb urganishga yullandi 5 64 175 233
Haq to’lanadigan jamoat ishlariga
jalb qilindi 936 354 465
Ishsizlik nafaqasi tayinlanganlar 10 2 42 11
2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, Samarqand viloyati tuman bandlikka
ko‘maklashish Markazlariga murojaat qilganlar 37228 kishi bo’lib, shundan 12334
kishini xotin –qizlar, 19628 kishini yoshlar tashkil etgan. Bandlikka ko‘maklashish
markazlari tomonidan ishga joylashtirilganlardan xotin qizlar 11684 kishi, kollej
hamda OTM bitiruvchilari bo’lgan 18846ta yoshlar yangi ish joylariga ishga
joylashtirilgan. Viloyatda ishsiz deb e’tirof etilganlarning 520 nafari xotin-qizlar,
359 nafarini yoshlar, kasbga yo’naltirilganlarning 175 nafari xotin-qizlar, 233
nafarini yoshlar, haq to’lanadigan va jamoat ishlariga 354 nafari xotin-qizlar, 465
nafarini yoshlar hamda ishsizlik nafaqasi tayinlanganlarning 42 nafari xotin-qizlar,
11 nafarini yoshlar tashkil qiladi (2.4-jadval).
Samarqand viloyati qishloq joylarida mehnat resurslari 2022 yil boshiga
(1621,9 ming kishi) 2018 yil boshiga (1535,4 ming kishi) nisbatan 105,6 %ga
o’sish tendensiyasiga ega. Mehnat resurslari viloyat tumanlari kesimida
o’rganilganda Qo’shrabod (105,8%), Narpay (105,8%), Pastdarg’om (105,8%),
Paxtachi (105,8%), Tayloq (105,8%), Ishtixon (105,7%) va Kattaqo’rg’on
(105,7%) tumanlarida o’rtacha ko’rsatkichdan yuqori hisoblanadi. Viloyatning
Bulung’ur va Payariq tumanlarida mehnat resurslari eng past darajada (105,0%)
o’sish tendensiyasiga ega.
2.5-jadval
55

Samarqand viloyati qishloq joylaridagi mehnat resurslari holati (yil boshiga
nisbatan)

20 18 y 20 19 y 20 20 y 20 2 1 y 20 2 2 y 20 2 2 yil
2018 yilga
nisbatan,
%da
№
Jami 1535,4 1559,2 1583,1 1605,5 1621,9 105,6
tumanlar:
1
Oqdaryo 85,6 86,9 88,2 89,5 90,5 105,7
2
Bulung’ur 77,6 78,6 79,8 80,8 81,5 105,0
3
Jomboy 78,1 79,3 80,5 81,5 82,3 105,4
4
Ishtixon 105,5 107,1 108,7 110,2 111,5 105,7
5
Kattaqo’rg’on 125,3 127,3 129,2 131,0 132,4 105,7
6
Qo’shrabot 59,9 60,9 61,9 62,7 63,4 105,8
7
Narpay 101,2 102,8 104,4 105,8 1 06 ,3 105,8
8
Nurobod 66,5 67,5 68,6 69,4 70,0 105,3
9
Payariq 121,4 123,3 125,1 126,9 1 27 , 8 105,0
10
Pastdarg’om 160,7 163,3 165,8 168,3 17 0 ,5 105,8
11
Paxtachi 79,7 80,9 82,2 83,4 84,3 105,8
12
Samarqand 166,9 169,6 172,1 174,8 1 7 6, 2 105,6
13
Tayloq 93,6 95,0 96,5 97,8 99,0 105,8
14
Urgut 213,4 216,7 220,1 223,4 225,4 105,6
Samarqand viloyati qishloq joylarida aholini ish bilan bandligi
ko’rsatkichlari 2022 yil boshida (1170,7 ming kishi) 2018 yil boshiga (1003,8
ming kishi) nisbatan 121,3 %ga o’sish tendensiyasiga ega. Viloyat qishloq
tumanlari tahlil qilinganda, Payariq tumani qishloq joylarida 148,3%ga, Narpay
tumanida 137,2%ga yuqori o’sish kuzatilgan. Qishloq joylarining aholisini so’ngi
vaqtlarda aholini ish bilan ta’minlashga jiddiy e’tibor natijasi hisoblanadi.
2.6-jadval
Samarqand viloyati qishloq joylarida ish bilan band bo’lganlar bo’lganlar
holati (yil boshiga nisbatan)
56

20 18 y 20 19 y 20 20 y 20 2 1 y 20 2 2 y 20 2 2 yil 2018
yilga
nisbatan,
%da
№
Jami 1003,8 1036,6 1071,1 1102,7 1170,7 121,3
tumanlar:
1 Oqdaryo 49,2 50,8 52,5 54,1 55,7 117,3
2 Bulung’ur 54,5 56,3 58,2 59,9 61,8 117,3
3
Jomboy 55,5 57,3 59,3 61,0
62,9 117,4
4 Ishtixon 69,7 72,0 74,4 76,6 78,9 117,2
5 Kattaqo’rg’on 88,8 91,7 94,7 97,5 100,5 117,1
6
Qo’shrabot 38,3 39,6 40,8 41,9
43,4 117,0
7
Narpay 67,7 69,9 72,2 74,4
89,6 137,2
8 Nurobod 46,2 47,7 49,3 50,8 52,4 117,5
9
Payariq 79,1 81,7 84,4 86,9
113,3 148,3
10 Pastdarg’om 100,2 103,5 106,9 110,1 113,5 117,3
11
Paxtachi 53,6 55,3 57,2 58,9
60,7 117,2
12
Samarqand 100,4 103,7 107,2 110,4
111,3 114,6
13
Tayloq 58,5 60,4 62,4 64,2
66,1 117,0
14 Urgut 142,1 146,7 151,6 156,0 160,6 117,0
Shuningdek, viloyat qishloq joylarida aholining mehnat va tadbirkorlik
tashabbuslarini qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, kasb hunar kollejlari va oliy
ta’lim muassasalarining bitiruvchilarini ish bilan ta’minlashda yangi samarali
shakllar va uslublarni joriy etish, ularni bandligini ta’minlashda imtiyozlardan
keng foydalanish, bitiruvchilarga o’z biznesini tashkil etishlari uchun
mikrokreditlar ajratish amaliyotidan foydalanish samaradorligini yuqori
ekanligidir.
Bugungi kunda bandlikka ko’maklashishning faol siyosat choralarini amalga
oshirish, ya’ni ish o’rinlarini yaratish, avvalo yoshlarni va ijtimoiy himoyaga
muhtoj aholi toifalarini ish bilan ta’minlash, tadbirkorlik faolligini rag’batlantirish
chorasini ko’rish zaruratini keltirib chiqardi.
Samarqand viloyat Bandlik va mehnat munosabatlari Bosh boshqarmasi
ma’lumotlariga ko’ra, 2022 yil boshida BKMga ish so’rab murojaat qilganlarning
97,2% ish bilan ta’minlangan (2.7-jadval).
57

2.7-jadval
2022 yilda Samarqand viloyati qishloq joylari bo’yicha BKMga ish so’rab
murojaat qilganlar holati (yil boshiga nisbatan)
Bandlikka
ko’maklashish
markazlariga
ish so’rab
murojaat
qilganlar Shundan, ish
bilan
ta’minlanganlar Foizi Ishsiz
sifatida
ro’yxatga
olinganlar Yangi
yaratilgan
ish
o’rinlari
№
Jami 29026 28212 97,2 318 76128
tumanlar:
1
Oqdaryo 1596 1449 90,8 24
4300
2
Bulung’ur 2024 2000 98,8 21
5580
3
Jomboy 2490 2475 99,4 17
4400
4
Ishtixon 2287 2218 97,0 23
5914
5
Kattaqo’rg’on 2830 2703 95,5 17
5684
6
Qo’shrabot 1250 1180 94,4 27
3787
7
Narpay 2040 2040 100,0 47
5454
8
Nurobod 1288 1288 100,0 5
4395
9
Payariq 2612 2567 98,3 40
6370
10
Pastdarg’om 2934 2804 95,6 19
6201
11
Paxtachi 1727 1628 94,3 16
4769
12
Samarqand 1868 1826 97,8 4
4467
13
Tayloq 1529 1483 97,0 30
4700
14
Urgut 2551 2551 100,0 28
10107
2.7-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 2022 yil boshida Samarqand
viloyati qishloq joylarida tashkil etilgan yangi ish o’rinlari soni 76128 tani tashkil
qiladi. Viloyatda ishsiz sifatida ro’yxatdan o’tganlar soni 318 nafarni tashkil qiladi.
Samarqand viloyati bo’yicha qishloq joylarida bandlikka ko’maklashish
markazlariga ish so’rab murojaat qilganlar Narpay, Nurobod va Urgut tumanlarida
100 % ish bilan ta’minlangan bo’lsa, ish so’rab murojaat qilganlarning Oqdaryo
tumanida 90,8%, Paxtachi tumanida 94,3%, Qo’shrabod tumanida 94,4% va
Kattaqo’rg’on tumanida 95,5% ish bilan ta’minlanishning past darajasini tashkil
etadi. Viloyat qishloq mehnat bozorida yangi ish o’rinlarini tashkil etilgani
58

Bandlikka ko’maklashish markazlariga murojaat qilganlardan fuqarolardan 2
barobarga ko’pdir. Bunga sabab viloyatda bo’sh ish o’rinlari yarmarkalarini tashkil
qilinishi ham mehnat bozoridagi ta’sirchan siyosatning muhim uslubi sanaladi.
Bundan maqsad – ish izlovchilarni taklif etilayotgan bo’sh joylari bilan
tanishtirish, shuningdek, ularga qishloq mehnat bozori, mavjud bo’sh ish o’rinlari
va yangi kasbga o’qitish to’g’risida to’liq malumot berishdan iborat.

2.3. Aholini ish bilan bandligini ta’minlashni tartibga solishda davlatning roli .
Mehnat bozorining samarali ishlashi, aholini ish bilan bandlik sohasida
davlat siyosatini amalga oshirishda yangicha joriy etish, uni tartibga solinishi,
davlat va xususiy tadbirkorlik o’rtasida hamkorlikka asoslangan holda mehnat
bozori infratuzilmasini rivojlantirish, aholi, ayniqsa qishloq joylaridagi aholini,
xususan, yoshlar bandligini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasida oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi
muassasalari bitiruvchilarining bandligini ta’minlash, kam ta’minlangan oilalarga
nafaqa va moddiy yordamni o’z vaqtida to’lanishi monitoringini amalga oshirish
bo’yicha aholi bandligini rag’batlantirishga yo’naltirilgan choralar quyidagilardan
iborat:
‒ oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarining birinchi
marotaba ishga joylashgan bitiruvchilarining birinchi yilda ishga
joylashganlarining ish haqidan olinadigan daromadlari bo’yicha yagona ijtimoiy
to’lovning o’rnatilgan stavkasini 50 foizga, ularning ikkinchi va uchinchi yil
davridagi mehnat faoliyati bo’yicha 25 foizga kamaytirish;
‒ nodavlat tashkilotlarga fuqarolarni O’zbekiston Respublikasi hududida
ishga joylashtirish sohasida, ular tomonidan fuqarolarni xorijda ishga joylashtirish
faoliyati amalga oshiriladigan hollarda esa belgilangan tartibda beriladigan
lisenziya asosida, pullik xizmatlar ko’rsatish huquqini berish.
59

S h uningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan
Farmon va qarorning amalga oshirilishi natijasida:
‒ mehnat organlarining zamonaviy talablarga javob beradigan, jumladan
ustuvor vazifalarni, jumladan mehnat bozori infrastrukturasini rivojlantirish, ish
o’rinlari tashkil etish bo’yicha davlat buyurtmalarini shakllantirish, birinchi
marotaba mehnat bozoriga kirib kelayotgan yoshlarni va aholining ijtimoiy zaif
toifalarini ishga joylashtirish kabi muhim yo’nalishlardagi vazifalarni izchil va
samarali ravishda bajarishni ta’minlaydigan tashkiliy tuzilmasini yaratish;
‒ mehnat organlari tomonidan ko’rsatilayotgan barcha davlat xizmatlarini
to’liq hajmda qayta ko’rib chiqish (reinjiniring), mehnatga haq to’lashning
zamonaviy rag’batlantiruvchi uslublari va samaradorlikning asosiy ko’rsatkichlari
(KPI)ni joriy etgan holda ish tashkil etishning progressiv shakllarini tatbiq etish
orqali bandlik sohasida ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini tubdan oshirish;
‒ turli jamoat ishlari jamg’armasi mablag‘lari hisobidan mehnat bozorini
izchil va barqaror rivojlantirish, aholi bandligi darajasini oshirish va mehnat
resurslaridan oqilona foydalanish bo’yicha komplekch chora-tadbirlarni amalga
oshirishni moliyaviy ta’minlashni kuchaytirish;
‒ kam ta’minlangan oilalar a’zolari va aholining boshqa aholining ijtimoiy
zaif toifalarini, ularga mikrokreditlar berish va qayta o’qitish xizmatlarini taqdim
etish orqali, yakka tartibdagi va oilaviy tadbirkorlikka jalb etish, shaxsiy tomorqa
va dexqon xo’jaliklarini rivojlantirish yo’li bilan oilalarni kam ta’minlanganlikdan
chiqarish bo’yicha individual dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga doir
zarur sharoitlarni yaratish.
Mehnat bozori faol siyosat olib borishning eng samarali yo’nalishlaridan biri
mehnat bozorining eng muhim instituti bo’lgan ish bilan bandlikning
ixtisoslashgan umummilliy xizmatidir. Uning asosiy vazifasi mehnat bozori
haqidagi axborotning tarqalishi hisobiga uning samaradorligini oshirishdan
iboratdir. U, birinchidan, ishsizlarning bo’sh ish o’rinlari qidirishlariga,
tadbirkorlarning xodimlar qidirishlariga sarf etiladigan vaqtni qisqartirishni
60

ta’minlaydi, ikkinchidan, ish beruvchilarning o’z talablariga eng ko’p darajada mos
keladigan xodimlar yollashiga yordam beradi, xodimlarga esa mehnat sharoitlari
va ish haqi darajasi muvofiq keladigan ish joyini topishlariga imkon beradi.
Bundan tashqari, ish bilan bandlik xizmati vazifalariga quyidagilar kiradi: ish
qidiruvchilarga kasblar bo’yicha maslahatlar berish va ishsizlarni yangi
mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish; nogironlar, yoshlar, harbiy xizmatdan bo’shab
kelgan yoshlar va fuqarolarning ijtimoiy jihatdan himoya qilinishga muhtoj
bo’lgan boshqa guruhlari uchun ish joylarini band qilib qo’yish; ish kuchuni
hududlar bo’yicha qayta taqsimlash; oddiy yo’l bilan ishga kira olmaydigan
fuqarolarning (ko’p bolali va yolg’iz ota-onalarning) ish bilan bandligiga
qo’maklashish uchun ish o’rinlarini qo’llab-quvvatlash; ishsizlarning tadbirkorlik
va mustaqil faoliyati bilan shug’ullanishlariga yordam ko’rsatish; ommaviy ishdan
bo’shatishlarni to’xtatib qolish uchun kompensasiya to’lovlarini amalga oshirish.
Shuning uchun mamlakatimizda ishsizlar va ishsiz qolish xavfi ostida turgan
xodimlarning kasb tayyorgarligi va ularni qayta tayyorlashdan iborat turli-tuman
dasturlarni ishlab chiqiladi. Bunda mazkur dasturlar birinchi navbatda oldingi kasb
malakasi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, ishchi o’rinlarining yangi kasbiy
tuzilishiga javob bermaydigan kishilarga, shuningdek, aholining zaif himoyalangan
qismiga (hozircha zarur kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lmagan yoshlarga, mehnat
bozoriga qaytishga qaror qilagn ayollarga; kasbga yo’naltirishga ehtiyoj sezadigan
nogironlar va boshqalarga) qaratilgan. Ko’pincha ta’lim olish uchun nomzodlarni
davlat ish bilan bandlik xizmati aniqlaydi.
Kasb tayyorgarligi va qayta tayyorlov dasturlari davlat, tadbirkorlar va
kasaba uyushmalarining ishtirokida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bu
dasturlarning bevosita tashkilotchisi ko’pincha davlat ish bilan bandlik xizmati
hisoblanadi, u markazlar va o’quv kurslarining maxsus tashkil etilgan
shahobchalarda, shuningdek, o’quv yurtlari yoki korxonalar bilan tuzilgan
shartnomalar asosida tashkil etadi; ta’lim oluvchilarga stipendiyalar to’lanadi.
61

Qishloq joylarida ish bilan bandlik xizmati davlat manfaatlarini ko’zlab ish olib
boradi, ishsizlarning ta’lim olishi va qayta o’qishini ularga mablag’lar ajratish
shaklida nafaqalar to’lash orqali rag’batlantiradi.
“Aholi bandligi to’g’risida”gi Qonunda ishsiz fuqarolar ham ish bilan
bandlik xizmati yo’llanmasi bilan bepul kasb tanlash, kasb tayyorgarligi, qayta
tayyorlash va malaka oshirish huquqiga egadirlar, deb ta’kidlangan. Mazkur
huquqlar qonunning boshqa moddalari va bandlarida ham kafolatlangan.
Mehnat bozoridagi ana shu yo’nalishini amalga oshirishdagi asosiy
murakkablik iqtisodiyotning bo’lajak kasb-malaka tuzilishi to’g’risida, o’rta va
uzoq muddatli istiqbolda kasb sohasidagi mehnatga bo’lgan ehtiyoj qanday
bo’lishi haqidagi axborotning yetishmasligidadir. Yana bir muammo ishdan
mahrum bo’lgan shaxslarning kasbiy jihatdan qayta tayyorlanishga kam talab
bildirishidir, chunki ular oldingi kasblari bo’yicha ishga joylashishga umid
qiladilar. Mehnat bozoridagi faol siyosatning mazkur yo’nalishini rivojlantirishga
to’sqinlik qiluvchi omil ish bilan bandlik xizmati faoliyatini moliyaviy jihatdan
ta’minlashning cheklanganligi hamdir.
Mustaqil ish bilan bandlik va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash tizimi.
Hozirgi vaqtda mehnat bozoridagi faol siyosatni amalga oshirish sohasidagi
faoliyat doirasida mustaqil ish bilan bandlikni rivojlantirish, tadbirkorlik
malakalarini o’rgatish va kichik biznesni tashkil etishga ko’maklashish dasturlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat bozoridagi siyosatning bu yo’nalishi eng
muhim ijtimoiy vazifani – yangicha mehnat dunyoqarashini shakllantirishdir.
Ishsizlar agar o’zlarining mustaqil ishlarini tashkil etishni hohlasalar, ish
bilan bandlik xizmatiga zarur asoslash bilan (bizne-reja bilan) loyihalar tanlovida
ishtirok etish haqida ariza beradilar, bu yerda uning rejasini mutaxassislar ko’rib
chiqib, o’z xulosalarini beradilar. Agar iltimos qondiriladigan bo’lsa, u holda yangi
tadbirkor uchun boshlang’ich kapital sifatida unga muayyan muddatga beriladigan
ishsizlik nafaqasining butun summasi xizmat qiladi va bir yo’la to’lanadi.
62

Bizning fikrimizcha, ishsizlikni kamaytirishning chora-tadbirlari sifatida
quyidagilarni qayd etib o’tish mumkin:
• korxonada yangi ishchi o’rinlari tashkil etish yo’li bilan aholini ishga jalb
qilish;
• jamoat xizmatini tashkil etish;
• xususiy tadbirkorlikni hamda aholining o’z-o’zini ish bilan ta’minlashni
rag’batlantirish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish;
• kamyob mutaxassisliklar va kasblar bo’yicha qayta tayyorlash va malaka
oshirish;
• ish bilan bandlikning turli shakllarini qo’llash;
• aholini ish bilan ta’minlash imkoniyatlari xususida keng miqyosda
xabardor etib turish.
Ish bilan bandlik xizmatining yana bir vazifasi mustaqil mehnat faoliyati
bilan shug’ullanishni istaydiganlarni o’qitishdir. Bu kishilar ishga doir asosiy
ko’nikmalarni (narx belgilash asoslari, muhosiblik hisobi, rejalashtirish va
hokazolar) o’qish jarayonida egallab chiqadilar. Ish bilan bandlik xizmatining
vazifasi tadbirkorga mustaqil ish bilan bandlik nimalarni bildirishini (masalan,
ijtimoiy ne’matlarning birmuncha qisqarishi, ish vaqtining davomiyligi birmuncha
ortishi, yuqori darajadagi tavakkalchilik, xonavayron bo’lish ehtimoli borligi,
qonunlarning hali to’la mukammal emasligi va hokazolarni) tushuntirishdir.
Yangi tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash yana quyidagilarni o’z ichiga oladi:
maslahat xizmatlarini ko’rsatish, imtiyozli qarz berish, ishlab chiqarish binolari,
xom ashyo bilan ta’minlash, xom ashyo yetkazib beruvchilar bilan aloqa o’rnatish
va tayyor mahsulotni sotish.
Ishchi kuchlaridan foydalanish va aholi bandligi bo’yicha davlat siyosatini
amalga oshirish maqsadida aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashish
jamg’armasi mablag’lari vaqtincha moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan
kechirayotgan korxonalarga, turli mulkchilik ko’rinishdagi yangi korxonalarni
yaratishga kreditlar berish yo’li bilan sarflanadi.
63

Aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashish jamg’armasidan quyidagi
tadbirlarni amalga oshirishda foydalaniladi.
Mazkur dasturlar ishsizlarga maxsus kasb tayyorgarligisiz hamma uchun
qulay faoliyat turlarini taqdim etadi. Bu dasturlarni amalga oshirish tajribasini
umumlashtirish shuni ko’rsatadiki, ular quyidagi ish turlarini bajarishga qaratilgan:
yo’l qurilishi va uni ta’mirlash, ko’priklar barpo etish va ta’mirlash (AQSh va
Yaponiyada): yerlarni o’zlashtirish – daraxtlar o’tqazish, irrigasiya, kanallar,
portlar, aerodromlar qurilishi va ularga xizmat ko’rsatish; ekologik tadbirlar
(Avstraliya tajribasi). Munisipial ma’murlar haq to’lanadigan ijtimoiy jamoatlar
ishlari – bular qariyalarga, nogironlarga qarash xizmatlari va hokazolar (Kanada,
Avstraliya va boshqa mamlakatlarning tajribasi) ham mavjuddir .
Ko’pincha qishloq joylarida jamoat ishlari to’liq bo’lmagan ish kuni
mobaynida davom qiladi, bundan maqsad vaqtning bir qismini kasb
tayyorgarligiga yoki doimiy ish qidirishga bag’ishlashdir. Mazkur dasturlarning
qatnashchilari odatda eng kam ish haqi oladilar.
Umuman olganda, ишсизликни камайтириш ва aholini ish bilan to’la
ta’min qilish yagona va asosiy vazifa bo’lib qolmasligi kerak. Masalaning
mohiyati shundan iboratki, aholini ish bilan ta’minlash va ish bilan band
bo’lmagan aholining ijtimoiy muhofazasini oshirish ishlab chiqarish samaradorligi
va sifati oshishiga, insonning to’laqonli hayot kechirishiga xizmat qilmog’i lozim.
II BOB BO’YICHA XULOSALAR
1. I sh bilan bandlik va ishsizlik bir biriga tez almashinishi mumkin.
Samarqand viloyati qishloq joylarida aholini ish bilan bandligini ta’minlashning
hududiy xususiyatlari va ishsizlikni kamaytirishda qishloq mehnat bozorining
ahamiyati katta hisoblanadi. Chunki ishchi kuchi taklifi va unga bo’lgan talabi
aynan mehnat bozorida o’zaro to’qnashadi. Shu bois, bu infratuzilmani samarali
rivojlantirish iqtisodiyotni yangilash sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning
asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
64

2. Respublikamiz uchun mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan bandligini
sifat jihatdan oshirish bo’yicha muammoni hal qilishning eng samarali qurollaridan
biri bo’lgan demografik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarni tadqiq etilgan.
3. Kasb tayyorgarligi va qayta tayyorlov dasturlari davlat, tadbirkorlar va
kasaba uyushmalarining ishtirokida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bu
dasturlarning bevosita tashkilotchisi ko’pincha davlat ish bilan bandlik xizmati
hisoblanadi, u markazlar va o’quv kurslarining maxsus tashkil etilgan
shahobchalarda, shuningdek, o’quv yurtlari yoki korxonalar bilan tuzilgan
shartnomalar asosida tashkil etadi; ta’lim oluvchilarga stipendiyalar to’lanadi.
4. Ishsizlikni kamaytirishning chora-tadbirlari sifatida quyidagilarni qayd
etib o’tish mumkin:
• korxonada yangi ishchi o’rinlari tashkil etish bilan ishga jalb qilish;
• jamoat xizmatini tashkil etish;
• xususiy tadbirkorlikni hamda aholining o’z-o’zini ish bilan ta’minlashni
rag’batlantirish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish;
• kamyob mutaxassisliklar va kasblar bo’yicha qayta tayyorlash va malaka
oshirish;
• ish bilan bandlikning turli shakllarini qo’llash;
• aholini ish bilan ta’minlash imkoniyatlari xususida keng miqyosda
xabardor etib turish.
65

III BOB. HUDUDIY MEHNAT BOZORIDA ISHSIZLIKNI
KAMAYTIRISH VA ISH BILAN BANDLIKNI OSHIRISHNING ASOSIY
YO‘NALISHLARI .
3.1. Hududiy ish bilan bandlik xizmati tizimida kasbiy ta’lim
samaradorligini oshirish yo‘llari.
Mamlakatimizda iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi sharoitida mehnat
bozorini boshqarishda bir qator yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi ish bilan
bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir. Bu xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori
haqidagi axborotni mehnatga layoqatli aholiga tarqatish hisobiga mehnat
bozorining faoliyat ko‘rsatishi samaradorligini oshirishdan iboratdir.
Aholining ish bilan bandligiga ko‘maklashish bilan bog‘liq xizmatlar davlat
ish bilan bandlik xizmati organlari tomonidan bepul ko‘rsatiladi. Bozor
munosabatlarining rivojlanishi ish bilan bandlikning nodavlat xususiy harakterdagi
tuzilmalari ham tashkil etilishiga imkon bermoqda. Bular xodimlarni tanlash
bo‘yicha tijorat agentliklari; o‘quv yurtlari huzuridagi muassasalar va hokazo
muassasalardir. Mehnat bozorining asosiy tarkibiy qismi sifatida bandlikka
ko‘maklashish markazlarining faoliyati ham muhim ahamiyatga ega.
Bandlikka ko‘maklashish markazlari mehnat bozori haqidagi, uning ahvoli
va istiqboli to‘g‘risidagi axborotlarni o‘zida to‘playdi. Bozor tuzilmasi sifatidagi
mehnat bo‘limi xilma-xil vazifalarni bajaradi.
Har qanday jamiyat mehnat bozorida raqobat kurashi qizigan sari umumiy
ta’lim tizimiga bo‘lgan ehtiyoj talablari ham orta boradi. Natijada shunga mos
holda umumta’lim tizimi ham rivojlanadi. Bozor munosabatlari mehnat jarayoniga
ta’sir ko‘rsatishi tufayli kasb-hunar ta’limi va eng avvalo, ishchilarning
umumta’lim darajasini ko‘tarish zarurligini talab etadi.
Iqtisodiyotda innovatsion jarayonlarning rivojlanishi va iqtisodiyotdagi
tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini va ularning bilim
olish darajasini takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirdi. Iqtisodiyotning
66

zamonaviy soha va tarmoqlarini modernizatsiyalash jarayonida tarkibiy
o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish o‘z ichiga
uzoq davr islohotlarning strategik yo‘nalishlarini aniqlashdan ularni tugallashgacha
bo‘lgan davrni oladi va u bir qator qonuniyatlarning namoyon bo‘lishi bilan sodir
bo‘ladiki, ularni bilish bu jarayonni boshqarish imkonini beradi.
Malakali kadrlar tayyorlashda mehnat bozori qonunlarining harakatlanishi
raqobatbardosh ishchi kuchi sifatini yuqori darajaga ko‘tarish imkonini beradi.
Milliy iqtisodiyotimiz dunyo miqyosida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi lozim. Shuning
uchun ham bizning fikrimizcha, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos
malakali kadrlar tayyorlash iqtisodiy islohotlar sharoitining eng muhim
muammolaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli olib borish ko‘rsatkichlaridan biri
aholini ish bilan bandligi hisoblanadi. Mustaqil davlatimiz siyosati,
jamiyatimizning hozirgi rivojlanish darajasi, madaniyati, fan va texnikasi, bozor
iqtisodiyotiga kirib borishi oliy ta’lim oldida turgan yangi masalalar faqatgina sifat
jihatidan yangi mazmun va texnologiyadagi o‘qitishnigina emas, balki bozor
iqtisodiyoti qonuniyatlariga tushunadigan mutaxassis-kadrlarga bo‘lgan talabni va
ularni tayyorlash yo‘nalishlarini aniqlashga yangicha yondashuvni ham talab
qiladi. Bu degani, iqtisodiyotni rivojlantirishdagi muvaffaqiyatlar kadrlar
tayyorlashning sifat o‘lchamlari bilan hamda sifat jihatdan yangi ishchi kuchining
mavjudligi bilan belgilanadi. Davlat miqiyosida oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash,
ularni ishga joylashtirish, aholini ish bilan bandligini oshirish va boshqa
jarayonlarni davlat tomonidan boshqarish mexanizmini yaratish o‘ta muhim bo‘lib
bormoqda. Bu esa mamlakat oliy o‘quv yurtlariga talabalarni qabul qilish rejasi
milliy iqtisodiyot tarmoqlarining haqiqiy talabiga to‘liq mos bo‘lishini taqoza
etmoqda.
AQSH, Germaniya, Yaponiya, Fransiya va boshqa iqtisodiyoti eng
rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasining tahlili shuni
67

ko‘rsatdiki, barcha darajadagi kadrlarni tayyorlashning yuqori sifati va
raqobatbardoshligi quyidagilar orqali ta’minlanadi:
 ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning uzviy bog‘liqligi;
 ta’lim muassasalari va ilm-fan, texnika, texnologiyalar va iqtisodiyotning
so‘nggi yutuqlari asosida ishlab chiqilgan kasb-hunar ta’lim dasturlarining turli-
tumanligi;
 kasbiy ta’lim tizimini iqtisodiyotning ustuvor va yuqori daromadli
tarmog‘iga aylantirish;
 ta’lim muassasalarini zamonaviy o‘quv-uslubiy adabiyotlar bilan
ta’minlash, kasb-hunar ta’limi tizimiga yuqori malakali o‘qituvchi va
mutaxassislarni jalb qilish;
 ta’lim jarayonini kompyuterlash va axborotlashtirish;
 kadrlar tayyorlash sifatini ob’ektiv nazorat qilish va baholash tizimlaridan
foydalanish;
 tafakkurni, qobiliyatni va shaxsga xos bo‘lgan fazilatlarni, shuningdek,
kasbiy yo‘naltirilganlikni rivojlantirish, o‘lchash va baholash muammolari
bo‘yicha psixologik-pedagogik tadqiqotlar o‘tkazish;
 o‘qituvchilarning moddiy va ijtimoiy himoyalanganining yuqori darajasini
ta’minlash .
Raqobatbardosh kadrlar tayyorlash strategiyasining negizida sifatni
ta’minlashning uchta asosiy sikllariga kompleks yondashuv yotadi:
Birinchi bosqichda, kadrlar ehtiyojlari prognozlanadi va ularga nisbatan
talablar belgilanadi, ya’ni kadrlar modeli yaratiladi, sifatning ilgarilab boruvchi
yuqori darajasi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda malakali kadrlarni tayyorlash
amalga oshiriladi, bu esa belgilangan sifat darajasini ta’minlashi lozim. Uchinchi,
malakali kadrlardan professional faoliyat sohasida foydalanish bilan bog‘liq
bosqichda ta’minlangan sifat darajasi muntazam oshib borishi kerak.
Iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual taraqqiy etgan mamlakatlarning
yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga muvofiq O‘zbekiston
68

Respublikasining ta’lim standartlari xalqaro standartlar asosida ishlab chiqilish
kerak, bu mutaxassislarni tayyorlash sifatiga erishish va uni baholashga yagona
yondashuvni ta’minlaydi. Bu raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash va intellektual
sohada yaqin hamkorlikni tashkil qilishda xalqaro tajribadan foydalanishga yordam
beradi.
Shunday kelib chiqqan holda, iqtisodiyoti eng rivojlangan va intellektual
taraqqiy etgan mamlakatlarning yuqorida keltirilgan strategiyasi va tajribasiga
muvofiq kadrlar tayyorlash sifatini, raqobatbardoshligini oshirish va
iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga mos malakali kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirishning asosiy tarkibiy qismi quyidagilardir:
 malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual
va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz
ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs-fuqarolarni shakllantirish;
 bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Markazlari
tomonidan “Aholini ish bilan bandligini ta’minlash hududiy Dasturi”ni
rejalashtirish jarayonida kelajakdagi potensial ishchi kuchi taklifi (o‘quv yurtlarini
bitiruvchilari, kasb-hunar kollejlari, litsey, maktab bitiruvchilari va boshqalar)
haqida aniq va to‘liq ma’lumotlar asosida yangi ish o‘rinlarini yaratish lozim;
 davlat va jamiyatda malakali kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va
rivojlanishining kafillari yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarining
faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatishi;
 fuqarolarning bilim olishi, kasb tanlashi, o‘z malakasini oshirishi
huquqlarini ro‘yobga chiqarish;
 malakali kadrlar tayyorlash muassasalarini o‘zbekt tilidagi zamonaviy
o‘quv, ilmiy va uslubiy adabiyotlar bilan, shuningdek, moddiy-texnik baza bilan
ta’minlash;
 uzluksiz ta’lim faoliyatida ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning
shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni ildam tayyorlanishi
uchun zarur shart-sharoitlar yaratish;
69

 zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal
etish uchun milliy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuvini amalga
oshirish;
 zamonaviy ilm-fan, texnika yutuqlari, texnologiyalardan foydalanib
xalqaro me’yorlar asosida ishlab chiqilgan ilgarilovchi va Kompleks ta’lim
standartlaridan foydalanish;
 oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlashni amlga oshirish;
 malakali kadrlar tayyorlaydigan muassasalarning tarkibiy va sifat bo‘yicha
isloh qilinayotganini hisobga olib o‘qituvchilarni zamonaviy bilimlar va yutuqlar
asosda qayta tayyorlash;
 kadrlar tayyorlash jarayonida eng yangi pedagogik, axborot, kompyuter va
boshqa texnologiyalardan foydalanishni hisobga olib fanlar bo‘yicha namunaviy-
rejalar va dasturlarni takomillashtirish;
 barcha darajadagi malakali kadrlar tayyorlash sifatini o‘lchash va
baholashning ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqish va joriy qilish;
 kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy tadqiqot jihatdan ta’minlash
infratuzilmasini vujudga keltirish;
 ta’limning axborot tarmoqlaridan foydalanish maqsadida bilimning turli
sohalari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish va rivojlantirish;
 yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy
iqtidorini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash;
 shaxsni kasbga yo‘naltirish va mehnat bozori talablari, imkoniyatlari va
undagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hisobga olib, bandlikning eng maqbul turini
tanlashda yordam beradigan, shuningdek, iqtidorli yoshlarning qobiliyatlarini
qo‘llab-quvvatlaydigan kasbga yo‘naltirish tizimini rivojlantirish;
 tarmoqli va mintaqaviy iqtisodiyot uchun integratsiyalangan ta’lim
muassasalari doirasida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda ta’lim, ilm-fan va
ishlab chiqarishning salohiyatidan samarali foydalanish;
70

 mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatdagi integratsiyasini
faollashtirish, ta’lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maqsadida
ilmiy yutuqlar va olimlar bilan o‘zaro tajriba almashinuv jarayonini kuchaytirish;
 ishlab chiqarishning talab ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda kadrlar
tayyorlash tizimining yo‘nalishi va darajasini shakllantirish;
 o‘rta maxsus ma’lumotga ega kadrlar ichidan oliy kasbiy ma’lumotga ega
bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlashning shakl va usullarini kengaytirish;
 ta’lim muassasalarini moliyalash mexanizmini takomillashtirish va uni
iqtisodiy rivojlangan hamda intellektual rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib
chiqish;
 turli darajadagi ishlaydigan kadrlarni va ishdan bo‘sh mutxassislarni qayta
tayyorlash hisobiga respublikaning raqobatbardosh kadrlar salohiyatini takror
ishlab chiqarish;
 barcha darajadagi kadrlarning malaka tariflarini mehnat bozori talablari
shakllanmasdan oldin ishlab chiqish;
 barcha darajadagi kadrlarni maqsadli tayyorlashni rivojlantirish va
takomillashtirish.
Yuqoridagi ko‘rsatilgan vazifalarni amalga oshirish va bajarishni davom
ettirish iqtisodiyotdagi innovatsion o‘zgarishlarga mos kadrlarni va ularning
raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Garchi kadrlar tayyorlashning milliy tizimi yoshlarning mehnat bozoriga
kirib kelishlarini nisbatan kechiktirsada, lekin ularning sifatli va jahon
standartlariga javob beradigan holatda chiqishini ta’minlaydi. Zero, ijtimoiy-
iqtisodiy va hayotiy munosabatlarda sifat omili ustuvor ahamiyatiga egadir.
Malakali kadrlar tayyorlash milliy modeli mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotini ta’minlovchi, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy
texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor sohadir. Shu bilan birga, u
ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali
71

raqobatbardosh kadrlarning ildam tayyorlanishi uchun zarur shart-sharoitlar
yaratadi.
Respublikamizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi
“Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qoidalariga muvofiq
tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda
yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotda
mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol
vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini
shakllantirishga yo‘naltirilgandir. Shuningdek, ushbu dasturga muvofiq mehnat
bozorini, eng avvalo qishloq joylarda mehnat bozorini shakllantirishning hududiy
xususiyatlarini hisobga olgan holda hunar-texnika ta’limini qayta tashkil etishga
kirishildi.
Bandlikka ko‘maklashish markazlari va ayrim korxonalarda o‘tkazilgan
tadqiqotlar ishchilarning, ayniqsa, yosh ishchilarning kasb-hunar malakasi, mehnat
va ishlab chiqarish intizomi ancha pasayib ketganligi, tez va ishtiyoq bilan ishlash
layoqatining yo‘qligini ko‘rsatdi. Talab va taklif orasida mutanosiblik mavjud
emasligini e’tiborga olish, ishlab chiqarish sohasida qayta o‘qitishning quyidagi
turlarini tashkil etishga kirishilgan:
– yangi ishchilarni tayyorlash;
– ishchilarni qayta tayyorlash (qayta o‘qitish);
– ishchilarni ikkinchi kasblarga tayyorlash;
– ishchilarning malakasini oshirish .
Mamlakatimizda mehnat bo‘limlariga murojaat qilganlarning aksariyat
qismini erkaklar tashkil qiladi, ammo ayollar miqdori asta-sekin o‘sib bormoqda,
2012 yilda u 4 8 ,8 foizni tashkil qildi. O‘zbekistondagi joriy mehnat bozori yuqori
darajada faollashganligi bilan tavsiflanadi, bu aholini ish bilan ta’minlash bo‘yicha
mehnat bo‘limlari faoliyatining samaradorligi oshganligidan dalolat beradi.
O‘z navbatida, yuqori malakali va serg‘ayrat kadrlarni davlatning
ishtirokisiz tayyorlash ancha mushkul ishdir. Faqat davlat yetarli darajada qudratli
72

moddiy, moliyaviy resurslarga va huquqiy omillarga ega bo‘lib, ular yordamida
moslashuvchan ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga
davlat bozor tuzilmalari tashabbusini, bozorning o‘z-o‘zini tashkil etishini
bo‘g‘masligi lozim. O‘zgaruvchan bozorning qaror topishini tartibga solish tizimi
boshqaruvning murakkab davlat va bozor sohalarini qamrab oladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, malakali kadrlarni
tayyorlash bo‘yicha nodavlat tuzilmalarning shakllantirilishi mehnat bozorida
raqobatchilik muhitini kuchaytiradi. Bu esa, mehnat bozorida sifat ko‘rsatkichlar
o‘zgarishiga olib keladi.
Mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik taklif qilinayotgan ish
kuchi sifatining ish beruvchi talabiga mos kelishidir. Bozor
munosabatlari sharoitida xo‘jalik yuritish mehnat bozorida raqobat
kurashini kuchaytirish, qaytadan tayyorgarlikdan o‘tishi lozim bo‘lgan
kadrlar sonini ko‘paytirish, ularning malakalarini oshirish uchun ta’lim
masalasi bilangina emas, balki ijtimoiy sabablar va mehnat bozori
ehtiyojlari bilan ham bog‘liq.
Ta’lim tizimini qayta qurishning asosiy maqsadi ishchi va
mutaxassislarning bilim darajasini jahon standartlariga
moslashtirishdir. Bu qayta qurish ta’lim tizimi sifatini shunday
darajaga ko‘tarishi lozimki, u ishlab chiqarishni ilmiy-texnika jihatidan
yangilanadigan mos kadrlarni tayyorlay olsin. Iqtisodni ko‘tarish
mehnat bozorida ishchining raqobatbardoshligini ta’minlay olishga
erishilishi kerak.
Ta’lim xizmatlari imkoniyatlari davlat va nodavlat o‘qitish maskanlari
tarmog‘ining rivojlanishi bilan bog‘liq.
73

Qayta qurilayotgan ta’lim tizimi ishlab chiqarish tarmoqlari talablariga
hozirgi kun tuzilmaviy tarkibidan kelib chiqib emas, balki yanada ilgarilashni
ta’minlash hisobiga, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining bundan keyingi
tezlashishiga ham mos bo‘lishi lozim bo‘ladi.
Xo‘jalik yuritishning yangi usuliga o‘tish davrida oliy va o‘rta maxsus
o‘quv yurtlarining samara bilan ish olib borishini ta’minlash uchun ularga ma’lum
darajada ijtimoiy-iqtisodiy mustaqillik berish lozim bo‘ladi.
Xo‘jalik yuritishning kadrlarni tayyorlash borasida olib boradigan ishlari
samarali bo‘lishi uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur bo‘ladi:
– mutaxassislar tayyorlash va ular malakasini oshirish ishlarini olib
borishga qodir bo‘lgan o‘quv ro‘yxatini qayta ko‘rib chiqish va ularga moliyaviy
va moddiy imtiyozlar berish;
– o‘quv yurtlari faoliyatini boshqarishda iqtisodiy uslublardan kengroq
foydalanish;
– mutaxassislarni qayta tayyorlashning eng maqbul yo‘llarini tanlash va
miqdor jihatidan ularni mehnat bozoridagi talab ehtiyojiga qarab o‘zgarib turishini
ta’minlash.
3.2. Hududiy ish bilan bandlik xizmati shakllanishining zamonaviy
tashkiliy tuzilmasi .
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining eng keskin va muhim
muammolaridan biri bu – aholining oqilona ish bilan bandligini ta’minlash
hisoblanadi.
Mehnat bozorini tartibga solish bu boradagi tashkiliy-huquqiy negizlarni
shakllantirish O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidan amalga
oshirildi.
Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichi vazifalaridan biri esa aholini
kichik va xususiy biznesga ko‘proq jalb etish, mamlakatda tadbirkorlar va
74

mulkdorlar qatlamini shakllantirish hamda shu orqali aholining ish bilan bandligini
ta’minlashga erishishdan iborat bo‘ldi.
Mehnat bozorini rivojlantirishning uchinchi bosqichida quyidagi
vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutildi; ishchi kuchiga talabni oshishi va uning
taklifini kamayishiga yo‘naltirilgan tadbirlarni amalga oshirishni ko‘paytirish; ish
bilan bandlik xizmati va uning infratuzilmasida qudratli va tez rivojlanuvchi
tizimni yaratish; aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirish; ishsizlikni
yo‘l qo‘yiladigan darajasigacha qisqartirish; ish bilan band bo‘lmagan mahalliy
xodimlarning malakasi, raqobatbardoshligi, ijtimoiy himoyasi va eksportini
oshirish, mehnat bozorida ish bilan bandlik va ishsizlikni tartibga solishning
samarali tashkiliy-iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini yaratish va h.k.
Mehnat bozorini rivojlanishining uchinchi bosqichida yuqorida qayd
etilgan vazifalarni bajarish ijtimoiy yo‘naltirilgan mehnat bozorining
shakllanishiga olib keldi.
O‘zbekistonda ishchi kuchining yillik o‘sish darajasi ancha yuqoridir, ya’ni
2,2 – 2,3% atrofidadir. Bu esa , har yili kamida 4-5 foiz darajada yangi ish joylari
yaratishni talab qiladi. SHunga qaramasdan, mehnat bozorida ish bilan bandlikka
ko‘maklashuvchi tashkiliy va institutsional tuzilmalar vositachiligida faol davlat
siyosatining yuritilishi mehnatga layoqatli aholini yuqori darajada ish bilan
bandligini ta’minlashga qaratilgandir.
Ish bilan b andlik xizmatining yillar davomida rivojlanishi davrida
qonunlar, talablar hamda ijtimoiy-iqtisodiy holatlar o‘zgarmoqda, shunga mos
ravishda faoliyat yo‘nalishlari o‘zgarishiga batafsil va aniq tuzatishlar
kiritilmoqda. Biroq davlat ish bilan bandlik xizmati organlarining tashkiliy
tuzilmasi shakllanib borishi va rivojlanishi ko‘p yillar davomida deyarli
o‘zgarishsiz qolmoqda. Hududiy darajada davlat ish bilan bandlik xizmati
shakllanishining zamonaviy tashkiliy tuzilmasi ish bilan bandlikka ko‘maklashish
bo‘yicha bir qator yangi bo‘limlar tashkil etilishini talab etadi.
75

O‘zbekistonda mehnat bozorida yuzaga kelayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va
demografak holatlar hamda ularning o‘zgarishi ish bilan bandlikka ko‘maklashish
sohasidagi tashkiliy tuzilmalar faoliyatiga sezilarli ta’sir etmoqda.
Mehnat salohiyatini tez sur’atlar bilan o‘sishi ish bilan bandlikni ta’minlash
muammosini ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Davlat ish bilan bandlik xizmati
organlarida bo‘sh ish joylari mavjud. Ayrim davrlarda ishchi kuchiga bo‘lgan
talabning qoniqtirilmaganlik darajasi rasmiy ishsizlar sonidan 1,3-1,5 marta ortadi.
Bu asosan, ishchi kuchiga talab va taklifning sifat ko‘rsatkichlari bilan mos
tushmaganligi sabablidir.
Keyngi yillarda bo‘sh joylar soni nisbatan kamaydi, biroq talab va taklifni
sifat nuqtai-nazaridan muvofiqlashtirish muammosi saqlanib qolmoqda, bandlikka
ko‘maklashish markazlariga malakali ishchilar oqimining ortishini hisobga
oladigan bo‘lsa, bu muammo kuchayishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Vazirligi hisob-kitoblariga ko‘ra,
O‘zbekistonda ishsizlikning real darajasi iqtisodiy faol aholi sonining 3,8-5 %ni
tashkil etadi. Jahon amaliyotida ishsizlikning chegaraviy yuqori darajasi etib, 10%
hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi
chegaralangan doiradagi ko‘rsatkichlar bilan baholanmoqda. Bunda gap qoida
sifatida ish bilan band bo‘lganlar haqida emas, balki ish bilan band bo‘lmagan
aholi haqida borayapti. Ish bilan bandlikni ta’minlash holatini baholashning
mezoni ishsizlik darajasining o‘zgarishi hisoblanib, agarda u kamaysa – ish bilan
bandlik xizmatining faoliyati samarali, agarda u oshsa – samarasiz hisoblanadi.
Davlat ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholashda asosiy
ko‘rsatkichlar ishsizlik darajasining o‘zgarishi va ishsizlikning davomiyligi bo‘lib
hisoblangan.
Ishsizlik darajasi va uning davomiyligini pasayishi ish bilan bandlik
xizmati faoliyatining muvoffaqiyatli ekanligini, ishsizlik darajasi va davomiyligini
76

turg‘unligi yoki o‘sishi uning faoliyat samaradorligi pasayishini va salbiy xulosa
chiqarish zarurligini ifodalaydi.
Ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlarining turli darajalarini o‘z
ichiga oluvchi va belgilangan, bir-biriga yaqin masalalarni bajarilishini
ta’minlovchi funksional tuzilmalar tuzish zarur. Bu funksional tuzilmalarning
yaratilishi mehnat bozorida samarali davlat siyosatini yuritishning tashkiliy asosi
bo‘lib hisoblanadi. SHuningdek, funksional tuzilmalar faoliyatining belgilangan
masalalar bo‘yicha maqsadidan kelib chiqqan holda o‘zaro birikishi ular o‘rtasida
aloqadorlikni mustahkamlaydi va funksiyalar takrorlanishini minimumgacha
tushirishni ta’minlaydi.
SHunday qilib, aniq belgilari bo‘yicha bir qancha tashkiliy bloklarning
o‘zaro aloqadorligini o‘z ichiga oluvchi tashkiliy tizimlar quyidagilardan iborat
bo‘lishi kerak:
– ishga joylashtirish imkoniyatlarini rivojlantirish, ish bilan bandlik dasturi
hamda ishga joylashtirishga kumaklashish bo‘yicha tashkiliy tizim;
– statistik tadqiqotlar o‘tkazish, mehnat bozorini tahlil qilish va
istiqbollashtirish va sotsiologik so‘rovlar o‘tkazish bo‘yicha tashkiliy tizim;
– ish bilan bandlik xizmatining rivojlanishi, personalni boshqarish, ish
bilan bandlikka ko‘maklashni moliyalashtirish bo‘yicha tashkiliy tizim;
– ixtisoslashgan ish bilan bandlik (ma’muriy – boshqaruv xodimlarini
ishga joylashtirish masalalari, migrantlar, nogironlar, qishloq aholisi, jamoat
ishlari, vaqtinchalik ishga joylashtirish).
YUqorida keltirilgan tuzilmaviy tizimlar, bir tomondan – funksiyalar
bajarilishining bir xilligi bo‘yicha, ikkinchi tomondan – aloqa turi bo‘yicha turli
darajalardagi aloqalarni yuzaga keltiradi.
Hududiy darajadagi ish bilan bandlik xizmati organlarining ierarxik
(pog‘anali) tuzilishi viloyat Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Bosh
boshqarmasi va uning joylardagi bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish markazlaridan iboratdir.
77

Hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari alohida yo‘nalishlar bo‘yicha
ixtisoslashgan bo‘limlar ko‘rinishidagi tashkiliy tuzilmalar safatida iborat
bo‘lmasligi kerak. CHunki, alohida funksional yo‘nalishlar bo‘yicha ixtisoslashgan
bo‘limlarning mavjudligi ular o‘rtasida tajriba va axborot almashish
samaradorligini pasaytiradi.
Shunday ekan, ish bilan bandlik xizmati organlari bir qancha yo‘nalishlarni
birlashtiruvchi alohida bloklardan iborat bo‘lishi zarur.
Hududiy ish bilan bandlik xizmati va uning joylardagi mehnat bo‘limlari
o‘rtasida samarali munosabatlarni ta’minlash hamda mehnat bo‘limlari
mutaxassislari ishlarining samaradorligini oshirish uchun joylardagi mehnat
bo‘limlari ish faoliyatlarini qayta qurish zarur.
Tuman bandlikka ko‘maklashish markazlarining ishsizlar bilan ishlashi
alohida funksional qismlari faoliyati yakka tartibda va aniq izchillikda olib
boriladi. Ishsizlar bilan ishlashning birinchi bosqichida bandlikka ko‘maklashish
markazlariga murojaat qilgan kishi ishsiz sifatida ro‘yxatga olingandan keyin,
ishga joylashtirish bo‘yicha inspektor mos ish joyini izlaydi. Inspektorning bu
faoliyati 1-1,5 oyni tashkil etadi. Keyingi bosqichda mijozning ish bilan band
bo‘lmaganlik (agarda u ishlayotgan bo‘lmasa) sabablari aniqlanadi. Bunda ishsiz
fuqaro kasbga yo‘naltirilishi yoki qayta o‘qitishga yuborilishi mumkin. Bu jarayon
1 haftadan 1 oygacha muddatni olishi mumkin. Ishsiz bilan ishlashning keyingi
davriga 1,5 dan 2 oygacha vaqt ketishi mumkin. Demak, mijozning ishsiz sifatida
ro‘yxatda bo‘lish davri o‘rtacha 5 oy chegarasida tebranib turadi.
Tuman bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
markazlari da ham ishsiz sifatida ro‘yxatdan o‘tgan fuqarolarning ishsizligining
davomiyligini qisqartirish maqsadida, bir necha mutaxassislarni birlashtiruvchi
alohida bloklardan iborat bo‘lishi kerak.
Markazda turli yo‘nalishlardagi ishlar bo‘yicha bir necha mutaxassislarni
o‘z ichiga oluvchi komanda yoki qism ko‘rinishidagi tuzilmalarni tashkil etish
zarur. Masalan:
78

1) Ishga joylashtirish bo‘yicha xodim (yoki xodimlar), ular ishsizlarning
hujjatlarini dastlabki tekshiruvini o‘tkazish, bo‘sh ish o‘rinlari bo‘yicha har
tomonlama (ish haqi to‘g‘risida, mehnat xarakteri to‘g‘risida) axborotlar to‘plash
kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanishlari mumkin;
2) Ish beruvchilar bilan ishsizlarning uchrashuvlarini tashkillashtiruvchi va
ish beruvchilar bilan ish uchun javobgar xodim;
3) Kasbga yo‘naltirish bo‘yicha maslahatchi xodim va qayta o‘qitish
bo‘yicha mutaxassis. Bunday komandalarning funksional majburiyatiga ishchi
kuchiga talab haqida axborotlarni to‘plash, korxonalar uchun xodimlar tanlash,
mehnatni tashkil etish masalalari bo‘yicha tadbirkorlarga maslahatlar berish va
boshqalar kiradi.
Bunda komandalarning samarali ishlashi uchun tuman mehnat bozori
segmentlari bo‘yicha ajratish mumkin (hududiy belgilari bo‘yicha, iqtisodiy
belgilari bo‘yicha va boshqalar). Mehnat bozorida tarmoq belgilari bo‘yicha
segmentlarga ajratilishi natijasida har bir tarmoqda mutaxassis – xodimlarning
ixtisoslashishi tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ularning ish bilan
bandlikka ko‘maklashish sohasidagi faoliyatlarining samaradorligini oshiradi.
Mehnat bozorida ish bilan bandlik masalalarini echishning bunday shaxsiy
yondashuvi tuman ish bilan bandlik xizmati mutaxassislarining javobgarligini
oshiradi hamda ish bilan bandlik xizmati organlarining yo‘llanmasi bilan
ishsizlarni ishga qabul qilishda ish beruvchilarning rad etishini kamaytiradi.
Shuningdek, eng birinchi – ishsizlarga xizmat ko‘rsatish vaqti qisqaradi, bu
esa, ishsizlikning o‘rtacha davri qisqarishiga olib keladi.
79

III bob b o‘ yicha xulosa lar.
XULOSA VA TAVSIYANOMALAR .
Aholini ish bilan bandligiga bagʻishlab oʻtkazilgan tadqiqot
Oʻzbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini
takomillashtirish, innovatsion taraqqiyot manfaatlari yoʻlida aholini ish
bilan bandligi darajasini oshirishga qaratilgan bir qator xulosalarni
chiqarish imkonini beradi. Oʻtkazilgan tadqiqotlarning natijalari
asosida quyidagi xulosa va takliflar hosil qilindi:
1. Ish bilan bandlikni o rganish va uni hisobga olishda o rganilayotganʻ ʻ
davrda ish bilan band bo lgan insonning jismoniy va ruhiy holatini hisobga olgan
ʻ
holda uning o z iste mol ehtiyojlarini qondirishi uchun lozim bo lgan oylik
ʻ ʼ ʻ
daromadidan kam bo lmagan yoki mazkur davrda davlat tomonidan belgilangan
ʻ
eng kam ish haqi miqdoridan kam bo lmagan daromadga ega bo lgan
ʻ ʻ
fuqarolarnigina band, deb atash kerak. Yuqoridagi keltirilgan metodikaga asosan
iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo lganlarni ham mehnat bilan band
ʻ
bo lganlar sirasiga kiritilishi norasmiy sektorning ham qonuniy ekanligini
ʻ
anglatmoqda va bu bilan aholining norasmiy sektorda bandligining qonuniy
ekanligi tan olinmoqda.
2. Norasmiy sektorda mehnat qiluvchi toifadagilar faoliyatining asosiy
xususiyatlari shundan iboratki, mehnat shartnomalari va ijtimoiy jihatdan
himoyalanmaganligi, soliqlarni muntazam to lamasligi va turli xil ijtimoiy
ʻ
jamg armalarga majburiy ajratmalar hamda pensiya jamg armasiga
ʻ ʻ
to lanmayotgan badallardir.
ʻ
3. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida mehnat qilayotgan hamda daromad
olayotgan aholi qatlami uchun aholining ehtiyojmand qatlami maqomini berish
80

talab etiladi. Bundan tashqari bizningcha, ko p farzandli oilalar (oylik daromadiʻ
belgilangan miqdordan kam bo lgan holda), boquvchisini yo qotgan ayollar hamda
ʻ ʻ
mehnatga layoqatli yoshgacha bo lgan mehnat qilayotgan o smirlar ijtimoiy
ʻ ʻ
ehtiyojmand qatlam vakillariga kiritilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
4. Mamlakatda demografik rivojlanish va aholining ish bilan bandlik
darajasini oshishiga erishish uchun aholining yillik ko payish ko rsatkichlariga
ʻ ʻ
mos ravishda har yili yangi ish o rinlarini tashkil etib borish lozim.
ʻ
5. Mamlakatdagi norasmiy sektorda band bo lgan aholi qatlamini, shu
ʻ
jumladan, norasmiy sektorning afzal taraflarini o zida aks ettirgan ish o rinlarining
ʻ ʻ
rasmiy sektorda yaratilishini ta minlash. O tkazilgan anketa- so rovnomada
ʼ ʻ ʻ
respondentlarning bergan javoblariga asosan norasmiy sektorning afzallik taraflari
sifatida daromadning yuqoriligi, ish vaqti rejimining ixtiyoriyligi, alohida kasbiy
tayyorgarlik va malaka talablarining talab etilmasligi, kunlik daromad topish
imkoniyatining mavjudligi kabi sabablar keltirilgan. Bizningcha, ushbu keltirilgan
sabablarni hisobga olgan holda yangi ish o rinlari yaratish, ushbu yaratilgan ish
ʻ
o rinlariga alohida imtiyozlar berish talab etiladi.
ʻ
6. Ta lim,sog liqni saqlash va ijtimoiy ta minot kabi tarmoqlarda pensiyaga
ʼ ʻ ʼ
chiqish yoshini uzaytirish asosida bandlik davomiyligini ta minlash. Tadqiqotlar
ʼ
davomida o tkazilgan tahlillardan ko rish mumkinki, aholi tarkibidagi mehnatga
ʻ ʻ
layoqatli yoshdan katta bo lganlar ulushi yil sayin ortib borayotganligini hisobga
ʻ
olib, bandlik davomiyligini oshirish maqsadida “mehnatga layoqatli yosh”
chegarasini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
ish bilan bandlik darajasini oshirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
81

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. O zbekiston Respublikasi qonunlari
ʻ
1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –
ʻ T.: “O zbekiston” NMIU, ʻ
2023. – 76 b.
2. O zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.:“Adolat”,
ʻ 20 23. –
4 88 b.
3. O zbekiston Respublikasining “Aholi bandligi to g risida”gi Qonuni //
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2020-y.
ʻ ʻ
4. O zbekiston Respublikasining “Ta lim to g risida”gi Qonuni //
ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2020-y.
ʻ ʻ
5. O zbekiston Respublikasining “Raqobat to g risida”gi Qonuni //
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2012-y.
ʻ ʻ
6. O zbekiston Respublikasining «Yoshlarga oid davlat siyosati
ʻ
to g risida»gi qonuni // O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami, 2016-
ʻ ʻ ʻ ʻ
y.
II. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari
ʻ
7. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 22-fevraldagi
ʻ
“Aholining himoya qilinmagan qatlamlarini metodik-ijtimoiy ko maklashish va
ʻ
ijtimoiy qo llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
ʻ
to g risida”gi PF-4782-sonli Farmoni.
ʻ ʻ
8. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 24-maydagi
ʻ
«Kasanachilikni yanada rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish chora-
tadbirlari to g risida”gi qarori // http//www.lex.uz.
ʻ ʻ
9. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi
ʻ ʻ
to g risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
ʻ ʻ
82

10. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 25-yanvardagiʻ
“Umumiy o rta, o rta maxsus va kasb-hunar ta limi tizimini tubdan
ʻ ʻ ʻ
takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi PF-5313-son Farmoni.
ʻ ʻ
https://lex.uz/docs/3523206
11. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi “Oliy va
ʻ
o rta maxsus ta lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari
ʻ ʻ
to g risida”gi PF-5763-son Farmoni. https://lex.uz/docs/4415388
ʻ ʻ
12. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-sentyabrdagi
ʻ
“Professional ta lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo shimcha chora-
ʻ ʻ
tadbirlar to g risida”gi PF-5812-sonli Farmoni.
ʻ ʻ https://lex.uz/docs/4500926
13. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktyabrdagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasi oliy ta lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
ʻ ʻ
konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi PF-5847-son Farmoni.
ʻ ʻ
https://lex.uz/docs/4545884
14. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-oktyabrdagi “Ilm-
ʻ
fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi PF-
ʻ ʻ
6097-son Farmoni. https://lex.uz/docs/5073447
15. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi
ʻ
«2022-2026-yillarga mo ljallangan Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
ʻ ʻ
to g risida »gi PF-60-sonli Farmoni. https://lex.uz/docs/5841063
ʻ ʻ
16. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-iyuldagi “2022-
ʻ
2026-yillarda O zbekiston Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini
ʻ
amalga oshirish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlar to g risida”gi PQ-165-sonli
ʻ ʻ ʻ
Qarori.
17. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 31-avgustdagi “Oliy,
ʻ
o rta maxsus va professional ta lim muassasalari o rtasida ta lim jarayoni hamda
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarmoq tashkilotlari bilan ishlab chiqarish amaliyoti uzviyligini kuchaytirish chora-
tadbirlari to g risida”gi PQ-5241-sonli Qarori.
ʻ ʻ
83

18. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ishgaʻ
joylashtirishga muhtoj aholi sonini aniqlash, shu jumladan, uy xo jaliklarini
ʻ
mehnat bilan bandlik masalalari bo yicha o rganishlar o tkazish, shuningdek,
ʻ ʻ ʻ
mehnat resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini shakllantirish
metodikasini takomillashtirish to g risida”gi 1011-sonli Qarori, 2017-yil 22-
ʻ ʻ
dekabr. https://lex.uz/docs/3469433
III. O zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma ruzalari
ʻ ʻ
19. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis
ʻ
va O zbekiston xalqiga Murojaatnomasi. “Xalq so zi” gazetasi, 2022-yil 21-
ʻ ʻ
dekabr, 272 (8334).
20. Mirziyoev Sh.M. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi asosida
ʻ
demokratik islohotlar yo lini qat iy davom ettiramiz. “Xalq so zi” gazetasi, 2021-
ʻ ʻ ʻ
yil 7-noyabr, №238 (8018).
21. Mirziyoev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faolyatimizga berilgan
eng oliy bahodir. – T.: “O zbekiston”, 2019. – 592 b.
ʻ
22. Mirziyoev Sh.M. Niyati ulug halqning ishi ham ulug , hayoti yorug va
ʻ ʻ ʻ
kelajagi farovon bo ladi. – T.: “O zbekiston”, 2019. – 400 b.
ʻ ʻ
23. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash –
ʻ
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. – T.: “O zbekiston” NMIU, 2017. –
ʻ
48 b.
IV. Ilmiy monografiya, o quv qo llanma va darsliklar
ʻ ʻ
24. Adamchuk V.V. Ekonomika i sotsiologiya truda / V.V. Adamchuk, O.V.
Romashov, M.E.Sorokina- M: YUNITI, 2001.
25. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti: nazariya va amaliyot. Darslik.
Qayta ishlangan va to ldirilgan 3-nashri. – T.: “FAN”, 2019.
ʻ
– 592 b.
84

26. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. T.: “Mehnat” – 2009,
145-bet.
27. Abdurahmonov Q.X. Ijtimoiy mehnat munosabatlari. Darslik.
“Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2019. – 524 b.
28. Abdurahmonov Q.X. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish. Darslik.
“NOSHIRLIK YOG DUSI”, 2019. – 256 bet.ʻ
29. Arabov N.U. O zbekiston Respublikasida mehnat bozori infratuzilmasini
ʻ
rivojlantirish samaradorligini oshirish. Monografiya. – Toshkent, “Fan va
texnologiyalar” nashriyoti, 2017. – 336 b.
30. Belyakova G.YA. Konkurentosposobnost regionalnoy ekonomiki
konsepsiya operejayuщegoo razvitiya. –Krasnoyarsk.: SPbTGU, 2001. S.28.
31. Volgin N.A. Ekonomika truda: (sotsialno-trudovыe otnosheniya) / Pod
red. N.L. Volgina, YU.D. Odegova. -M.: “EKZAMEN”, 2009.
32. Dolinskaya M.G., Solovev I.A. Marketing i konkurentosposobnost
promыshlennoy produksii. – M.: 1991.
33. Ivanova M.A. Ekonomicheskaya statistika. Uchebnik. – M., “INFRA”,
2000. – 210 s.
34. Keyns Dj.M. Obщaya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg / Per. s angl.
prof. N.N.Lyubimova, pod. red. d.e.n., prof. L.P.Kurakova. – M.: MIEMP, 2010.
35. Konkurentosposobnost v sisteme mirovogo xozyaystva
Prostranstvennыy analiz. - M.: Press-Solo, 2002.– S.50.
36. Korogodin I.T. Ekonomicheskaya teoriya truda: uchebnoe posobie. –
Moskva: Ekonomika, 2015. – 239 s.
37. Makkonnell K., Bryu S. Ekonomiks: Prinsipы, problemы i politika. T. 2.
– M.: Progress, 1992.
38. Makkonnell K.R., Bryu S.L. Ekonomiks. – M.: 1992 g. T. 2 Gl.30.
39. Marshall A. Prinsipы ekonomicheskoy nauki / A.Marshall: V 3 t. – M.:
Progress-T.Z. 1984. -119 s.
85

40. Nasimov D.A. Iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi sharoitida ish
bilan bandlik egiluvchanilgini ta minlash mexanizmlarini takomillashtirish.ʻ
Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya”, 2018. – 260 b.
41. Odegov YU.G. Ekonomika truda: uchebnik i praktikum dlya vuzov /
YU.G. Odegov, G.G. Rudenko. - 3-e izd., pererab. i dop. – Moskva: Izdatelstvo
YUrayt, 2020. – 387 s.
42. Rikkardo D. Nachalo politicheskoy ekonomiki, i podatnogo oblojeniya./
Per. s angl. Pod. red. P.N.Klyukina. – M.: Eksmo, 2007. – 960 s.
43. Rыnok truda: uchebnik / A.I. Rofe. – M.: KNORUS, 2018. – 260 s.
44. Rofe A.I., Zbыshko B.G., Ishin V.V. Rыnok truda, zanyatost naseleniya,
ekonomika resursov dlya truda: Ucheb. pos. /Pod red. A. I. Rofe. -M: Izd-vo
“MIK”, 1997.
45. Samuelson, Pol. Ekonomika. T.1. - M.: PPO Algon, 1992.
46. Smit A. Traktat o prirode i prichinax bogatstva narodov. Per. s angl. V.S.
Afanaseva. - M.: Eksmo, 2007. – 960 s.
47. Ubaydullaeva R.A., Ata-Mirzaev O.B., Umarova N.O. O zbekiston
ʻ
demografik jarayonlari va aholi bandligi (ilmiy o quv qo llanma). – T.: Universitet,
ʻ ʻ
2006. – 165 b.
48. Umurzakov B.X. va b. Mehnat resurslari shakllanishi va
taqsimlanishining hududiy xususiyatlari. Monografiya. – T.: LESSON PRESS”,
2017. – 188 b.
49. Xolmo minov Sh.R. Mehnat bozori rivojlanishining tahlili
ʻ
(monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”, 2016. - 308 b.
50. Xolmo minov Sh.R. Qishloq mehnat bozorining shakllanishi va
ʻ
rivojlanishi hamda ularni modellashtirish (monografiya). – T.: “Fan va
texnologiya”, 2014. - 232 b.
51. Xolmo minov Sh.R., Xomitov K.Z. Mehnat bozorini samarali
ʻ
rivojlanishi va uni modellashtirish (monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”,
2015. - 252 b.
86

52. Xolmo minov Sh.R. Mehnat bozori rivojlanishining tahliliʻ
(monografiya). – T.: “Fan va texnologiya”, 2016. - 308 b.
53. Xolmo minov Sh.R., Xomitov K.Z., Arabov N.U., Bobonazarova J.X.,
ʻ
Abduramanov X.X. Qishloq aholisini ish bilan ta minlashning nazariy va amaliy
ʻ
asoslari (monografiya). – Toshkent: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa
uyi”, 2018. - 160 b.
54. Xolmo minov Sh.R. Qishloq mehnat bozorini samarali rivojlanishi
ʻ
asosida aholini norasmiy ish bilan bandligini kamaytirish (monografiya). – T.:
“Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2021. - 216 b.
55. Shodmonov Sh.Sh., G ofurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.:
ʻ
“Iqtisod-moliya”, 2010.
56. Ergashev R.X., Tursunov I.E., Ravshanov A.D., Qurbonov A.B.
Innovatsion iqtisodiyot (darslik). – T.: “Iqtisod-moliya”, 2020. – 464 b.
57. O zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish muammolari:
ʻ
nazariya va amaliyot// S.S.G ulomov tahriri ostida. – Toshkent: Konsauditinform-
ʻ
Nashr, 2006.
58. Employment and Social Developments in Europe: 2019 review.
European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and
Inclusion. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2019. – 332 p.
59. Employment flexibility index 2020. EU and OECD countries. Lithuanian
Free Market Institute. 2019. – 37 p.
V. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati
60. Arabov N.U. O zbekiston Respublikasida mehnat bozori
ʻ
infratuzilmasini rivojlantirish samaradorligini oshirish. Avtoref. i.f.d.. – T.: AN
RUz TDIU. 2018. – 272 b.
61. Nasimov D.A. Oliy ta lim muassasalari bitiruvchilarini ishga
ʻ
joylashtirish tizimini takomillashtirish (Samarqand viloyati misolida) // Diss. i.f.n.
– T.: O zRFA Iqtisodiyot instituti, 2011.
ʻ
87

VI. Ilmiy maqola va konferensiya tezislari
62. Arabov N.U., Nasimov D.A. Perspektivы razvitiya gibkoy zanyatosti v
stranax SNG // Vserossiyskiy ekonomicheskiy jurnal. – 2016. – №. 8 (506). – S.
159-173.
63. Nasimov D.A. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida ish bilan
bandlikning zamonaviy shakllari // Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar (ilmiy
elektron jurnal). – Toshkent, №4, iyul-avgust, 2020.
64. Arabov N.U., Nasimov D.A., Boltayev B.S., Mirzakhodjaev A.B.
Method of Integrated Assessment of the Effectiveness of Regional Labour Market
Infrastructure // International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue
05, 2020. – P. 3356-3362.
VII. Internet saytlari
65. www.president.uz – O zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiyʻ
veb-sayti.
66. www.gov.uz – O zbekiston Respublikasi Hukumat portali
ʻ .
67. www.lex.uz – O zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma lumotlari
ʻ ʻ
milliy bazasi.
68. www.mehnat.uz – O zbekiston Respublikasi kambag allikni
ʻ ʻ
qisqartirish va bandlik vazirligining rasmiy sayti.
69. www.stat.uz – O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
ʻ
Statistika agentligi.
VIII . Statistik materiallar
70. Yillik statisti k to plami. – T.: O zbekiston, 2022.
ʻ ʻ
71. O zbekistonda mehnat va bandlik. – T.: O zbekiston, 2022.
ʻ ʻ
72. O zbekiston raqamlarda. – T.: O zbekiston, 2022.
ʻ ʻ
73. OECD Labour Force Statistics: Employment by activities and status”,
OECD Employment and Labour Market Statistics (database), 20 20 .
88

Innovatsion iqtisodiyotda ish bilan bilan bandlik samaradorligini oshirish yo’llari 87 BET

Купить