• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 773.4KB
Покупки 1
Дата загрузки 17 Март 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

263 Продаж

Innovatsion iqtisodiyotni samarali boshqarish va uni moliyalashtirish

yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligni aniqlash; yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish asosida ishlab chiqarishida yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun texnik chora- tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash zarur. Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi uslubiy qo’llanmalarda izohlab berilgan. Unga ko’ra quyilagilarga e‘tibor qaratilgan: - kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo’yicha namunali metodika; - xalq xo’jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik tavsiflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; - korxonalar va ishlab chiqarish birlashmalari boshqaruvining avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samaradorligini hisoblash metodikasi; - boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samaradorligini; - mehnatni ilmiy tashkil etish, ya‘ni MIT bo’yicha tadbir-choralarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; - atrof-muhitni muhofaza etish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik metodika. Zamonaviy fan va texnologiya tobora raqobatli bozor kurashiga jalb qilib borilmoqda. Fundamental bilimlar va ularning yakuniy mahsuli ilmiy texnik mahsulot hozirgi iqtisodiyotning globallashuvi sharoitlarida davlatlarning geosiyosiy manfaatlarini amalga oshirishning muhim omiliga aylanmoqda. Aholining turmush farovonligi o’sishi, mamlakatning iqtisodiy o’sish sur‘ati, ta‘lim, fan va madaniyatning rivojlanishi, mudofaa qobiliyati bevosita yuqori texnologiyali kompleksni tarkibiy va texnologik jihatdan qayta tuzishga bog’liq bo’lmoqda. Bu sohada yuqori malakali ilmiy, tadqiqotchi va muhandis kadrlar salohiyati katta rol o’ynaydi. Respublikaning ilmiy-innovatsion sohadagi hozirgi holati xo’jalik aylanmasi ilmiy-texnik faoliyatning natijalarini jalb qilish bo’yicha davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari talablarga mos kelmaydi. Amaldagi holat fan va texnologiyalarni rivojlantirishda yangi ustuvorliklarni rivojlantirishda yangi ustuvorliklarni ishlab chiqishni talab etadi. Innovatsion jarayonlarni rivojlantirish mavjud ehtiyojlar qondirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Bular quyidagilarni o’z ichiga oladi: jamoat ishlab chiqarish tarkibini o’zgartiruvchi va uning samaradorligini oshiruvchi texnik va boshqa yangiliklarning moddiy ne‘matlarga tezkor o’zgartirishni ta‘minlash maqsadida innovatsion jarayonlarning tashkiliy mexanizmlarini takomillashtirish; Lekin, ularni fikricha biz, marketingni iqtisodiy faoliyat sifatida o’zini olib ko’radigan bo’lsak, unda qo’llaniladigan yangi vosita va usullar ham innovatsion faoliyat bo’lib yuzaga chiqadi. Bundan kelib chiqib, innovatsion marketingga quyidagicha mualliflik tarifini keltirishni lozim topdik. Ushbu marketing vositalari mahsulot siljitish holatidan foydalanishni quyidagicha ifoda etiladi: an‘anaviy marketing vositalaridan innovatsion mahsulotlarni siljitishda foydalanish; an‘anaviy mahsulotni innovatsion marketing vositalari bilan siljitishda foydalanish; innovatsion marketingdan an‘anaviy mahsulotlarni hamda innovatsion mahsulotlarni siljitishda qo’llash. Korxonada marketing faoliyatini tashkil etish I.Ansoff va ko’plab xorijiy tadqiqotchilar tomonidan ―mahsulot-bozor portefeli doirasidagi muhim‖ bir yo’nalish sifatida o’rganilgan. Har bir mahsulot bozordagi talabning har qanday sharoitida sotilishi va uning iqtisodiy natijadorligi bilan belgilanadi. SHuning uchun biz mavjud bo’lgan va innovatsion mahsulotni bozorga siljitishda pozitsiyasini belgilovchi ―mahsulot-talab- marketing matritsiyasi asosiy jarayon hisoblanadi ‖ Narxlarni shakllantirishdagi innovatsiyalar korxonaning mahsulot va xizmatlar bilan savdo qilishi uchun yangi narx strategiyalaridan foydalanishini bildiradi. Marketing vositalaridagi mavsumiy, doimiy yoki boshqa joriy o’zgarishlar yangilik olib kelmasalar bu jarayon marketing katta qismi e‘tiborini jalb etishga imkon beradi va ularning aksariyati kompaniya mijozlariga aylanadi. Mana shu sababdan XXI asrning boshlaridan boshlab turli tarmoqlarda bozor etakchilarining ko’pchiligi reklama, to’g’ridan to’g’ri sotuvlar, ichki firma munosabatlari uchun javob beradigan bo’limlarni birlashgan kommunikatsiya xizmatlariga birlashtirish ro’y beradi. Integratsiyalashgan marketing kommunikatsiyalardan foydalanuvchi kompaniyalar soni o’smoqda. O’zbekiston Respublikasida o’tkazilgan Respublika ―Innovatsion g’oyalar, ishlamalar va texnologiyalar , ―Sanoat yarmarkasi va‖ kooperatsion birjalar yarmarkasi da taqdim etilgan ilmiy-tekshirish ‖ ishlamalari va texnologiyalari, qo’shma korxonalarda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni sifat ko’rsatkichlari xalqaro ISO standart talablariga mosligi va O’zbekistonda lokalizatsiya filingan import o’rnini bosuvchi va eksportga yo’naltirilgan ko’plab tovarlar ishlab chiqarilmoqda. Hozirgi davrda respublikamiz kundalik hayot va uning dinamikasi o’zgarib bormoqda, bu esa iqtisodni yangilashda marketing tadqiqotlarini natijalarini tahlil qilib, yaqin kelajakka va uzoq davrga nisbatan innovatsion strategiyani tanlash, rejalash va amalga oshirishni bu esa O’zbekiston Respublikasining dunyo hamjamiyatida obro’sini oshirishda va iqtisodiyotini yuksaltirishda katta ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy o’sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi ilmiy-texnik innovatsiyalar hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida kichik biznes va tadbirkorlik korxonalarida innovatsion jarayon markaziy rol o’ynaydi.Innovatsiyalar esa texnik taraqqiyot sur‘ati yuqori bo’lgan tarmoqlarda asosiy raqobat quroli hisoblanadi. Texnik taraqqiyot va iqtisodiy rivojlanishni qo’llab-quvvatlovchi institutlarga alohida e‘tibor qaratgan. XX asrning birinchi yarmi iqtisodchisi Yozef Shumpeter (1883- 1950) innovatsiyalarni olg’a suruvchi va unda normal darajadan katta bo’lgan daromadning asosiy manbasi bo’luvchi raqobat mexanizmini ko’rsatib bergan. Martekingning uchta asosiy aspekti sanoatning rivojlanishiga katta ta‘sir ko’rsatadi. Birinchisi innovatsion musobaqadir. Firmalar musobaqasida birinchi bo’lib innovatsiyaga erishgan firma marteking sohasida ham etakchi hisoblanadi. Ikkinchisi, yirik firmalar bozorda innovatsiyalarni izlash bilan bog’liq ishlarni doim takomillashtirishga harakat qilishlaridir. Uchinchisi, Kristensen (1997) bozor talabi asosiy innovatsiyalarga bo’lgan talabni aniqlashtiruvchi omil ekanligini ta‘kidlab o’tgan. Innovatsion faoliyat yo’nalishlari eng avvalo ishlab chiqarishni takomillashtirish vazifalari va imkoniyatlari bilan emas balki iste‘molchilarning yangi mahsulot tavsifnomalari borasida nimalarni afzal ko’rishini o’rganish natijalari bilan belgilanishi lozim. Yangi mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirishda ushbu mahsulotni tajriba joylarida so’ngra esa bozorda tekshirib ko’rishga ko’proq e‘tibor qaratish kerak. 2. Innovatsion marketing faoliyatini takomillashtirish Bugungi kunda mamlakatimizdagi korxonalar faoliyatida innovatsion marketing usullaridan foydalanishda yangi tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarishga va ularni bozorga kiritishga, korxonaning bozordagi brendini yanada kuchaytirishga, reklama faoliyati samaradorligini oshirish, ichki va tashqi bozorlarda tovarlar raqobatbardoshligi va sifatini yanada oshirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda . Marketing innovatsiyalari deganda yangi yoki sezilarli yaxshilangan marketing uslublarini joriy etish tushuniladi. Bular o’z ichiga quyidagilarni oladi: mahsulotlarning dizayni va qadoqlanishida jiddiy o’zgartirishlar; mahsulotlarni sotish va taqdimoti bo’yicha ularni bozorlarga tanitish va olg’a siljitish bo’yicha yangi uslublardan foydalanish; yangi narx strategiyalarini shakllantirishni oladi. Bu o’zgartirishlar mahsulot iste‘molchilarining ehtiyojlarini to’laroq qondirishga, sotish hajmini ko’paytirish maqsadida mahsulotlar va xizmatlar iste‘molchilarining tarkibini kengaytirishga yo’naltirilgan bo’ladi. Mahsulot dizaynidagi o’zgartirishlar yangi marketing konsepsiyasining bir qismi bo’lib, ular mahsulotning shakli va tashqi ko’rinishidagi o’zgartirishlarni o’z ichiga oladi. Bular mahsulotning funksional va foydalanish xususiyalariga ta‘sir ko’rsatmaydi. SHuningdek, bunday o’zgartirishlarga qadoqlanishi tashqi ko’rinishini ta‘riflab beruvchi iste‘mol mahsulotlari, ichimliklar, yuvish vositalari kabi mahsulotlarning qadog’idagi o’zgartirishlar ham kiradi. Mahsulotlarni sotish va taqdimoti bo’yicha yangi uslublardan foydalanish sotishni kengaytirish bilan bog’liqdir. Bunga logistika (xomashyo, tarkibiy qismlar va tayyor mahsulotlarni tashish va omborxonalarda saqlashni boshqarish) uslublari kirmaydi. Mahsulot (xizmat)larni bozorga tanitish va olib chiqishning yangi uslublaridan foydalanish korxonaning mahsulot va xizmatlarini olib chiqish uchun yangi konsepsiyalardan foydalanishni anglatadi. Yangi texnologiyalarning rivojlanishi va ularning asosida tamomila yangi tovar va xizmatlar turlarini sotish tezligi shunga olib kelmoqdaki, bozordagi vaziyat va iste‘molchilarning ehtiyojlari tobora o’zgarmoqda. Iste‘molchi nimani, qaerdan qanday ko’rinishda va qanday narxda sotib olishni istashini aytmoqda. Marketing konsepsiyasini tushunishga yangicha yondashuv ya‘ni maqsadli guruhlar strategik bozor segmentidan potensial mijozlar bilan yaqinroq ishlashga asoslanmoqda. Bozor tadqiqotlari yordamida bir xil iste‘molchilar guruhlarini ajratib, stategik segmentlarni aniqlangan holda korxona sezilarli miqdorda mablag’lar talab qiladi hamda mavjud potensial mijozlar bilan kelgusi aloqalarda ko’proq unumdorlikka erishadi. Tanlab olingan bozor sektorlari bilan faol kommunikatsiyalar iste‘molochilarning innovatsion ilmiy-texnik loyihalar mavhumlikning yuqori darajasiga ega bo’lib moliyaviy yo’qotishlar sababli to’xtatilib qo’yilishi mumkin; ilmiy-texnik loyihalarda axborot investitsiyaviy loyihalarga qaraganda ko’proq cheklanganligi va mos emasligi bilan farq qiladi. Bu esa mustaqil ekspertlarning loyihalarini baholash bo’yicha fikrlarini korrelyasiyalashni nihoyatda qiyinlashtiradi; innovatsion loyihalar ko’p mezonliligi va yuqori darajali mavhumliligi bilangina farq qilmasdan, balki sifatli baholash bo’yicha ham farqlanadi. ―Loyiha tushunchasi bilan bir qatorda, ―innovatsion dastur degan‖ ‖ tushuncha ham mavjud. Bu tushunchalar o’zaro chambarchas bog’langan. Dastur - bu loyiha shakllaridan biri, dasturlash esa (dasturni shakllantirish)  loyihalar hayot sikli bosqichlaridan biri bo’lsa-da, ularning xususiyatlari anchagina farqlanadi, dastur qo’shimcha qator yangi xususiyatlarni orttiradi. Iqtisodiyotda innovatsion loyihalarni moliyalashtirish mustaqil korxonalar, sanoat kompaniyalari, kichik sanoat zonalari, kichik innovatsion markazlar, innovatsion fondlar, mahalliy boshqaruv idoralari, xususiy shaxslar va boshqa moliyalashtirish sub‘ektlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Ularning barchalari u yoki bu shaklda qayta ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadilar va innovatsion faoliyatni rivojlanishida bevosita ishtirok etadilar. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning tashkil qilish tamoyillari moliyalashtirish manbalarining ko’pligi, tizimning alohida elementlarining egiluvchanligi, etakchilari qatoriga kirish yo’lida tez va sifatli ilgarilashini ta‘minlaydigan zamonaviy innovatsion g’oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarga asoslangan holda amalga oshirishni taqozo etadi. Sanoatni innovatsion rivojlanishida mavjud iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo’lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlarining mohiyatini tushunishda zarur bo’lgan bilimlar bilan qurollantiradi. Mehnatni bilimlar bilan almashtirish mehnat faoliyatini ijodkorlik, innovatsiyalar, g’oyalarni ishlab chiqish bo’yicha ajralib turadigan yangi faollik turiga almashtirish orqali ma‘naviy yo’naltirilgan faoliyat - intellektual faollni oshirishga xizmat qiladi. 1. Innovatsion iqtisodiyotda menejment strategiyalari Innovatsion faoliyatning nazariy asoslari iqtisodchi olimlar tomonidan atroflicha tadqiq etilgan. Xususan, Avstriyalik olim Y.Shumpeter innovatsion o’zgarishlarni besh yo’nalishga bo’lgan bo’lib, yangi texnika va texnologik jarayonlar yoki ishlab chiqarishni yangi bozor asosida ta‘minlash, yangi xususiyatlarga ega bo’lgan mahsulot turlarini yaratish, yangi xomashyolardan foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirish va yangi innovatsion tovarlar bilan ta‘minlash, yangi iste‘mol bozorlarini ochish. Demak, ichki investitsion faoliyat innovatsion faoliyatga nisbatan mazmunan keng tushuncha hisoblanadi. Innovatsion faoliyatga sarflangan mablag’lar jami kapital investitsiyaning yangi g’oya, ishlanmalar, jarayonlar, mahsulot, xizmat turlarini yaratish, o’zlashtirish va joriyetishgataalluqli bo’lganqismidir. Shunday qilib, innovatsion faoliyat makon va zamonda yuz bergan va berayotgan, o’zining moddiy va nomoddiy ko’rinishdagi hamda pulda baholanadigan mulk shaklidagi pirovard mahsuliga egabo’lgan, bunga erishish uchun ma‘lum sarf- xarajatlarni talab qiladiganxo’jalik faoliyatining bir turi hisoblanadi. Aynan shu mazmunda korxonalarning innovatsion faoliyati ularda yuritilayotgan buxgalteriya hisobi hamda o’tkaziladigan audit predmetini tashkil qiluvchi ob‘ektlardan biri hisoblanadi. Innovatsion faoliyat yakunlangan ilmiy-tadqiqot va loyihalar natijalari yoki boshqa ilmiy-texnik yutuqlarni (fan-texnika yutuqlarini) yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotga: bozorda sotiladigan, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonga, shuningdek, shu bilan bog’liq qo’shimcha ilmiy-tadqiqot va loyihalarga joriy qilishga yo’naltirilgan jarayon ekan, unga quyidagi faoliyat turlarini kiritish mumkin: amaliyotda qo’llash uchun mo’ljallangan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik moliyaviy resurslar davlat va xususiy sektorlar tomonidan yo’naltiriladi. G’arbiy Evropaning ko’pgina mamlakatlarida innovatsion loyihalar uchun moliyaviy resurslarni davlat va xususiy kapital o’rtasida teng taqsimlanishga harakat qilinadi. Bu esa o’z navbatida fundamental tadqiqotlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan investitsiyalar hajmi, patentlar va litsenziyalar hamda boshqalar bilan belgilanadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot ishlariga yo’naltirilgan xarajatlar YAIMning 3% yaqinini tashkil qiladi. Innovatsiya loyihasining asosiy maqsadlaridan biri korxona yuqori sifatga ega bo’lgan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish layoqatiga ega ekanligini raqobatchilarga isbotlashdan iborat. ―Innovatsion loyiha tushunchasi bir qancha nuqtai nazardan qaralishi‖ mumkin:  innovatsion maqsadlarga erishishga xizmat qiladigan tadbirlar yig’indisi sifatida;  innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida;  ushbu tadbirlarni asoslovchi va bayon qiluvchi hujjatlar paketi sifatida. Ushbu uch jihatlar innovatsion loyihaning innovatsion faoliyatini tashkil qilish va maqsadli boshqarish shakllari sifatidagi ahamiyatini ko’rsatadi. Shunday qilib, innovatsion loyiha – bu resurslar, muddatlar va ijrochilar bo’yicha o’zaro bir-birini asoslaydigan hamda o’zaro bir-biriga bog’liq bo’lgan, ilm-fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlarida muayyan maqsadlar (vazifalar)ga erishishga qaratilgan jarayonlarning murakkab tizimidir. Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun ularni moliyaviy asoslash va investitsiyalash muhim ahamiyatga ega. Bunda loyihaviy moliyalashtirish jarayonlari nuqtai nazaridan o’ziga xos xususiyatlarga ega innovatsion loyihalarni farqlash lozim: 1. investitsion loyihalar, masalan, yangi sanoat ob‘ektlari qurilishiga (energetika, transport, aloqa va h.k.) yirik kapital qo’yilmalar; 2. ilmiy-texnik (innovatsion) – ilg’or texnologiyalar, yangiliklar, mahsulotlar va xizmatlar. Ushbu ikki xil loyiha o’rtasida muhim farqlar mavjud bo’lib bular quyidagilar hisoblanadi: sanoat ob‘ektlariga kapital qo’yilmalar haqidagi mavjud moliyaviy axborotlarni mavjudligi; innovatsiyalari hisoblanmaydi. Mahsulotlar bo’yicha innovatsiyalar bilan marketing innovatsiyalarini bir-biridan farqlovchi asosiy mezon – bu mahsulotning funksiyalarida yoki undan foydalanish usullarida jiddiy o’zgarishlar mavjudligidir. Agar mahsulot va xizmatlarning funksional yoki foydalanish xususiyatlari mavjud mahsulot va xizmatlardan yaxshilanishi bu mahsulotlar bo’yicha innovatsiyalar hisoblanadi. Mahsulot dizaynidagi o’zgarishlar esa uning funksional yoki iste‘mol xususiyatlari sezilarli darajada o’zgarmagan bo’lsa, bu marketing innovatsiyalari hisoblanadi. Jarayonlar bo’yicha va marketing innovatsiyalari o’rtasidagi farq quyidagicha namoyon bo’ladi. Jarayonlar bo’yicha innovatsiyalar mahsulot birliklariga xarajatlarni kamaytirish yoki sifatini oshirishga yo’naltirilgan ishlab chiqarish va mahsulotlarni etkazib berish usullarini takomillashtirish bilan bog’liqdir. Marketing innovatsiyalari esa sotish hajmini yoki mahsulotlar narxini (yangi narx strategiyalarini qo’llagan holda) oshirishga yo’naltirilgan bo’ladi. XX asrning ikkinchi yarmida G’arbda kuzatilgan o’ziga xos bashorat shov-shuvi Rossiya bashoratchilk maktabi etakchisi I.V.Besstijev Lada tomonidan tuzilgan klassik bashoratchilik antologiyasida yaqqol tasvirlab berilgan. Intellektual va siyosiy doiralarda qizg’in munozaralarga sabab bo’lgan o’nlab fundamental asarlarda jahon rivojlanishi istiqbollari turli ssenariylardaeng yorkin ranglardan boshlab katastrofik holatlargacha asoslab berilgan. Uzoq muddatli u yoki bu bashorat ssenariylarini asoslab berish uchun foydalanilgan ko’plab global modellar yaratilgan. Ushbu bashoratchilikka BMT ham qo’shilgan bo’lib, uning tarkibida ―Bashorat va istiqbolli tadqiqotlar bo’limi tashkil qilingan. Nobel mukofoti‖ sovrindori V.V.Leontev rahbarligidagi BMT ekspertlar guruhi tomonidan o’tgan asrning 70 yillarida o’ziga xos tarmoqlararo balansning mintaqalararo modeli asosida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining 2000 yilgacha bo’lgan bashoratlari ishlab chiqilgan. Biroq 80 yillar oxirlariga kelib bashoratchilik to’lqini pasaya boshladi vabuning sababi oddiy edi.Jahon industrial jamiyatdan postindustrial jamiyatga o’tib, tendensiyalar o’zgardi va chuqur bifurkatsiyalar klasteri vujudga keldi. Avvalgi bashoratlar va ularning metodologik asoslari bu muhitda o’z ta‘sir kuchini yo’qotgan bo’lib, yangi metodologiya esa hali rivoj topmagan edi. O’tish davrida ijtimoiy va texnologik tizimlar traektoriyasi keskin o’zgaradi. Ularning ayrimlari o’tmishda qolib ketib, ularning o’rniga yangilari paydo bo’ladi va jahon miqyosida keng tarqaladi. Bu davrda oldindan ko’ra bilishning qiyinligi an‘anaviy inqilobiy paradoks e‘lon qilingan bo’lib, maqsadlar va amalda erishilgan natijalar o’rtasidagi farqlar bilan ham izohlanadi. Lekin shunga qaramay XX asrning yirik olimlari qalamiga mansub bo’lgan eng oxirgi asarlardan birida  ishlab chiqarish korxonalardagi innovatsion guruhlarni ishlari tezlik bilan tarqalishi innovatsion texnologik bilimlarni yuksalishiga, raqobatbardosh bosimlarni boshqa klaster bo’limlarga o’tib korxona faoliyatini iqtisodiy o’sishiga olib keladi;  yangi bilimlarni va texnologiyalarni tezlik bilan rag’batlantirilishi ishlab chiqarishda bo’limlarni shakllantirishga sababbo’ladi. Oxirgi o’n yilliklar davrida yuqori ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo’lgan davlatlarda klaster strategiyalari rivojlanib bormoqda. Bu esa dunyo ilm-faniga yangi g’oyalarni va ishlamalarni yaratish bo’yicha katta saboq bo’lmoqda. Shuning uchun bugungi kunda ishlab chiqariladigan tovarlarni sifat ko’rsatkichlari darajasini oshirishda zamonaviy yangi nanotexnologiyalar, asbob uskunalar, laboratoriyalar uchun aniqlikni va tezlikni oshirish uchun yangi usullari mavjud. Klasterlar asosan yuqori bilim darajasi, talablariga raqobatbardoshlik mezonlariga javob beradigan markazlarda tashkil topmoqda. Hozirgi vaqtda klaster talablari bo’yicha olib borilayotgan ko’p ishlar iqtisodiy tomondan rivojlangan davlatlarda kuzatilmoqda. Klaster asosan yangi g’oyali ilm-fan yutuqlarini har tomonlama mutaxassislar ishtirokida tashkil etilishi mumkin bo’lgan texnologiyalar va texnikalar orqali olingan yangi assortimentdagi tovarlarni yoki xizmatlarni zudlik bilan ishlab chiqarishga tadbiq etilishini ta‘minlaydigan, bozor "chuqurligini" yangi talab uchun zarur bo’lgan raqobatbardosh tovarlar bilan ta‘minlashga yo’naltirilgan va foydani olishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bunday zamonaviy talablarga javob beradigan ilmiy-tadqiqot ko’rsatkichlari bilan isbotlangan va xalq xo’jaligida ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bunday ishlarni kichik biznes sub‘ektlarida amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Klaster talablari siyosatini markazida esa har tomonlama o’zaro faoliyatlar bo’yicha bog’lanish orqali qatnashuvchilarni bir-biriga xizmat yuzasidan bo’lgan e‘tibori va sadoqati birgalikda bajarilayotgan ishlarni tez va muvaffaqiyatli bo’lishini ta‘minlaydi. Klaster sistemasini tashkil etishda kichik va katta ishlab chiqarish korxonalar orasidagi gorizantal bog’lanish esa bozorda bir guruhga oid tovarlarni zamonaviy talablariga mosligini ta‘minlaydi. Zamonaviy klasterlar, odatda bir yo’nalishga yo’naltirilgan bir qancha ishlab chiqarish bo’laklaridagi shu sohaga tegishli bo’lgan firmalarni maqsadga yo’naltirilgan zanjirni bo’laklari hisoblanib doimo ular ma‘lum bir mahsulotlar yaratishga ixtisoslashgan bo’ladi. Innovatsion texnologiyani xalq xo’jaligiga tadbiq qilishda iqtisodiy samaradorlikni quyidagi usullarda baholash mumkin: topgan har xil uyushmalar, sanoat firmalarining innovatsion bo’linmalari shakllantiriladi. Intelektual bozor talabi – ishlab chiqarishda qo’shilga qiymatni o’sishi, aqliy mulkni himoyalash va innovatsion infratuzilmani shakllantirish bo’yicha tashkiliy-huquqiy bazasini yaratish zarur. Innovatsion bozorni samarali faoliyat yuritish bevosita raqobat muhitini ta‘minlash va fandagi yakka hokimlikka faol qarshilik ko’rsatishini ko’zda tutadi. Yakunlangan ishlab chiqarishlarni tijoratlashtirish, ijara, lizing, va boshqa bozor qurollari hisobiga ilmiyishlab chiqarish infratuzilmasidan to’liqroq foydalanishga yordam beradi. Bozor munosabatlarini rivojlanishi bilan xatarli (venchurli) sarmoyalar fondlarini innovatsion loyihalarni moliyalashtirishga yo’naltirish uchun sharoitlar vujudga keladi. Jahon amaliyotida asosiy sarmoyadagi innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun qarz mablag’lari, ayniqsa bank kreditlari keng qo’llaniladilar. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning eng keng tarqalgan shakllaridan biri aksiyalar va obligatsiyalarni bosib chiqarish hamda ulushli yoki qarzli turdagi emissiya (bosib chiqarish)dir. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish jarayonlarni takomillashtirishda turli infratuzilmalarga birlashgan moliya-sanoat guruhlari, konsorsiumlar, strategik al‘yanslar hamda loyihaviy moliyalashtirish va venchurli fondlarga alohida e‘tibor qaratish kerak. Innovatsion loyihalarning samaradorligini oshirish uchun yirik kompaniyalarga innovatsion axborotlarni kelib tushishi uchun axborot vositalaridan foydalanish va norasmiy korxonalarga murojaat qilashiga zaruriy sharoitlarni yaratish lozim. Innovatsion loyihaviy moliyalashtirish jarayonida innovatsion fondlar, ixtisoslashtirilgan moliya kompaniyalari, xalqaro moliyaviy korxonalar, sug’urta va lizing kompaniyalarini yangilik kiritish bo’yicha institutsional tuzilmasining shakllantirish muhim hisoblanadi. Ammo, tijorat banklari, shu jumladan ixtisoslashgan investitsion va innovatsion banklar kreditlarning asosiy manbalari bo’ladilar. Jahon amaliyotida qabul qilingan innovatsion faoliyatni moliyalashtirishning asosiy tashkiliy shakllari berilgan (5.3.1-jadval). 2-jadval Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning tashkiliy shakllari Shakl Ehtimol bo’lgan sarmoyadorlar Qarz mabag’larini oluvchilar SHakllardan foydalanishning afzalliklari SHakllardan foydalanishning murakkabligi Difitsitli moliyalashtirish Xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy institutlar, O’zbekiston Respublikasi korxonalari Hukumat Innovatsiyalar ni davlat tomonidan tartibga solinishi va nazorat qilinishi Moliyalashtirishni nomaqsadiy xarakteri tashqi va ichki davlat qarzlarining o’sishi. Byudjetning xarajat qismini ko’paytirish Aksiyadorlik (korporativ) usulida moliyalashtirish Tijorat banklari Koorporatsiya va korxonalar Koorporatsiya (korxonalarda investitsiyadan foydalanish variant belgisi) Faqat qimmatbaho qog’ozlar bozorida ishlashi. Sarmoyador xatarining yuqori darajasi Loyihani moliyalashtirish Xukumatlar, Xalqaro moliyaviy institutlar, Tijorat banklari, Mamlakat korxonalari, Xorijiy sarmoyadorlar, Institutsional sarmoyadorlar Innovatsion loyihalar Moliyalashtiri shni maqsadli xarakteri. Xatarlarning taqsimlanishi. Davlat ishtirokchi moliyaviy muassasalarni kafolati. Nazoratni yuqori darajasi Investitsion muhitga bog’liq kredit xatarlarining yuqori darajasi. Beqaror qonunchilik va soliq tartibi Venchurli fondlar orqali innovatsion loyihalarni moliyalashtirish yangiliklar bo’yicha mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan bo’lib, qoidaga ko’ra, pioner (birinchi) sohalardagi yuqori ishga doir faollik bilan bog’langan. Bunday holatlarni yirik firmalar faoliyatida kuzatishimiz mumkin. Masalan, Kaliforniyadagi Silikon vodiysida venchurli fondlar orqali innovatsion loyihalarni moliyalashtirish natijasida yuqori texnologiyalarni ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi bunga misol bo’lishi mumkin. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirishni samarali boshqaruvning ustuvor maqsadlari innovatsion faoliyatni faollashtirish asosida yangi texnologiyalar va tovarlar bozori tomoniga faol harakatlantirish, iqtisodiy taraqqiy etish va yangi bozorlarga bostirib kirishni faol o’sishi uchun ishlab chiqarishni yanada ixtisoslashtirish va har tomonlama rivojlantirish imkoniyatlaridan foydalanishdan iboratdir. Iqtisodiyotda innovatsion klasterlarni shakllantirish zarurati Hozirgi kunda viloyatlarda ko’plab fundamental tadqiqotlar va texnologik ishlar, ilmiy-ishlab chiqarish bazasi, intelektual kadrlar mavjud. Ammo, olib boriladigan tahlillar shuni ko’rsatib turibdiki, etarli innovatsion salohiyat bo’lsa ham yangi taraqqiy etgan texnologiyalar sust ravishda tadbiq etmoqda. Innovatsion faoliyat sub‘ektlariga marketing, axborot, huquqiy va boshqa ko’mak beradigan innovatsion infratuzilmalar sust tashkil etilmoqda. SHuningdek, innovatsion sohaning holati, innovatsion mahsulot va xizmatlarga bo’lgan talab va taklif to’g’risida axborot bazasi lozim darajada rivojini topmagan, bu esa innovatsiya bozorining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Innovatsion marketing ilmiy-texnik va yangi g’oya, ishlama va texnologiyalarni hamda yaratilgan intellektual mulkni chuqur va har tomonlama o’rganib uning natijalarini zudlik bilan ishlab chiqarishga transfera qilish. Innovatsion marketing resurslari zamonaviy ilmiy-texnik axborotlar hisoblanib, ular iqtisodiy qimmat turadigan iste‘mol bozori hisoblanadi. Ularni qidirish, tanlash, maqsadga yo’naltirilgan ishlarni rejalashtirish, amalga oshirish va bular orqali o’z biznesini tashkil etish lozim bo’ladi. Innovatsion marketingni asosiy o’rganadigan yo’nalishlari iqtisodiy, tashkiliy, boshqaruv, sotsial, psixologik, huquqiy faktorlari innovatsion jarayonlarga o’z ta‘sirini ko’rsatadi: iste‘molchilar xulq-atvorini o’rganishda turli strategiyalardan foydalanish talab etiladi, ya‘ni o’zaro munosabatlar marketing, ijtimoiy marketing, B2B, B2C, xolistik marketing, ―yashil marketing, geomarketing,‖ tarmoq marketing, taassurotlar marketinggi, neyromarketing strategiyalari kabi turlardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.Bu innovatsion marketing strategiyasi turlaridan mamlakatimiz korxonalarda, ularning yangi mahsulot ishlab chiqarishida hamda xizmat ko’rsatishida yangi bozor segmentlarini o’zlashtirishda, korxonaning raqobatli ustunligini yaratishda samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir. Korxonalar faoliyatida innovatsion marketing strategiyalaridan samarali foydalanish orqali yangi xizmatlar to’rini yanada kengaytirish, ushbu xizmatlar bilan nafaqat ichki bozorda, balki tashqi bozorda ham yangi xizmat ko’rsatish turlarini ko’rsatish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda ―Innovatsion marketing – marketing faoliyatidagi yangi ‖ paydo bo’lgan yo’nalish hisoblanib, innovatsion mahsulot va xizmatlarni shakllantirishda ishlab chiqarish texnologiyalarni joriy qilish hamda ushbu innovatsion g’oyani tijoratga tayyorlashni amalga oshiradi. U korxonaga innovatsion mahsulotni maksimal samara bilan joriy qilish imkonini beradigan usul va vositalar majmuidan foydalanadi. Innovatsion marketing texnologiyalarini o’z vaqtida qo’llash innovatsion ishlab chiqish bilan bog’liq risklarni pasaytiradi, chunki ular potensial talabni baholash, maqsadli bozor segmentini aniqlash va ishlanmalarini davom ettirish kerakmi, ular kutilgan samarani beradimi degan savollarga javob berishga imkon yaratadi. Xizmat ko’rsatishda esa “innovatsion marketing” , ayirboshlash natijasida yangiliklarga bo’lgan ehtiyojni qondirish orqali foyda olishga yo’naltirilgan inson faoliyati majmui hisoblanadi. Bu faoliyat yangiliklarga ehtiyojni aniqlashdan tortib yangi innovatsion xizmatlarni yaratish, bozorga kirib borish, xizmatlarning hayotiylik davri, amaliyotda qo’llash, innovatsion xizmatlarni sotib olish uchun xaridorlarni qiziqishini orttirish, yangiliklarga bo’lgan talabni va ularni yaratilish istiqbollarini aniqlash kabi vazifalarni o’z ichiga oladi. Xizmat ko’rsatish innovatsiyasi va xizmatlar innovatsiyasi ilm-fan va amaliyotga etarli darajada qo’llanilmagan keng tushunchali atamadir. Innovatsion mahsulotdan innovatsion xizmatning farqli belgilaridan beri, innovatsion xizmat yangilik bozordagi muvaffaqiyati tegishli texnik bilimlarni amalga oshirish jarayonini kamroq talab qiladi. Innovatsion xizmatni tijoratlashtirishda texnikaga nisbatan ko’proq iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi jarayonlarni qamrab oladi. Yuqoridagi ko’rib o’tilgan olim va mutaxassislarning innovatsion marketinga bergan ta‘rif va tavsiflarini tahlil qilar ekanmiz, ular tomonidan asosan innovatsion mahsulotni bozorga siljitish bilan bog’liq marketing faoliyati nuqtai nazaridan yondashilganligini guvohi bo’lamiz. Foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati Asosiy adabiyotlar 1. Salixov S.A. va boshqalar. Innovatsion faoliyatni boshqarish. Darslik. Toshkent ―Iqtisodiyot , 2013 yil. ‖ 2. Ergashxodjaev SH. Innovatsion marketing. Darslik. Toshkent ―CHo’lpon , 2014 yil. ‖ 3. Akabirova D.N.Innovatsionnaya strategiya. Uchebnoe posobie. ToshkentIqtisodiyot, 2011. innovatsion faoliyatdan moliyaviy qaytarilishni o’sishni ta‘minlashi lozim. Buning uchun ikkita asosiy shartga amal qilish zarur bo’lib, davlatning innovatsion, ilmiy-texnik va sanoat siyosatini faollashtirish va tadbirkorlarni faol investitsion rivojlantirishga o’tishga tayyorligi hisoblanadi. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi mulkchilik turi, markazlashtirilganlik darajasi, mulk egalarining darajasi va moliyalashtirish shakllari bilan farqlanuvchi shakllar va manbalarning o’zaro hamkorligiga bog’liq bo’ladi. Mulkchilik turlariga ko’ra innovatsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari quyidagilarga bo’linadi (2-rasm):  davlat investitsion resurslari (byudjet mablag’lari, byudjetdan tashqari fondlar, davlat tomonidan qarz olish, aksiyalar paketlari, davlat tasarrufidagi mulk);  tijorat va notijorat xarakteriga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar hamda jismoniy shakllarining investitsion moliyaviy resurslari. davlat investitsion resurslari (byudjet mablag lari, byudjetdan tashqariʻ fondlar, davlat tomonidan qarz olish, aksiyalar paketlari, davlat tasarrufidagi mulk va boshqalar) tijorat va notijorat xarakteriga ega bo lgan xo jalik yurituvchi ʻ ʻ subyektlar hamda jismoniy shakllarining investitsion moliyaviy resurslari Bular qatoriga sug’urta kompaniyalari, investitsion fondlar va kompaniyalar, nodavlat nafaqa fondlarining investitsion resurslari va boshqa sub‘ektlarni ham kiritish mumkin bo’ladi. Korxonalarga tegishli shaxsiy mablag’lari, tijorat banklari va boshqa kredit korxonalari hamda hukumat tomonidan maxsus vakil qilingan investitsion banklarning kredit resurslarini ham kiritish mumkin. Innovatsion loyihalarni davlat darajasida moliyalashtirish manbalari quyidagilarni kiritish mumkin. Davlatga tegishli byudjet va byudjetdan tashqari fondlar, bank kreditlari va sug’urta tizimlari bo’yicha ―jalb qilingan mablag’lar, davlatning tashqi (xalqaro qarz olish) va ichki qarzi ‖ (davlat obligatsiya va boshqa ziyomlari) ko’rinishidagi qarz mablag’larini hisobidan amalga oshirish mumkin. tadqiqotlar va ishlanmalar ta‘minoti infratuzilmasi hamda ular asosidaqaror qabul qiluvchi shaxslarni ustuvor ilmiy, milliy tizimlar bilan ta‘minlashdan iborat. Innovatsion faoliyatning muvaffaqiyati ko’proq darajada uni tashkil qilish shakllari va moliyaviy qo’llab-quvvatlash usullari bilan belgilanadi. Yangi ilmiy ishlanmalar va texnologiyalar davlat milliy kuchining asosiy tashkil qiluvchilari bo’lganlari sari rivojlangan davlatlar innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirishning turli-tuman imkoniyatlarini topadilar. Bunda innovatsion faoliyatni moliyalashtirishning turli-tuman usullari va innovatsiyalarni vositali qo’llab-quvvatlash bo’yicha tadbirlarni kengaytirish. Rivojlangan mamlakatlar innovatsion faoliyat uchun moliyaviy resurslarni davlatning xususiy manbalardan to’playdilar. G’arbiy Evropaning ko’pgina mamlakatlari uchun moliyaviy resurslarni ITTKI uchun davlat va xususiy kapital o’rtasida teng taqsimlanishi xosdir.Ma‘lumki, ilmiy salohiyat birinchi navbatda fanlarning fundamenti tadqiqotlarni rivojlantirishga investitsiyalarning hajmi, patentlar va litsenziyalarning soni, jahon ilmiy adabiyotiga ulush va boshqalar bilan belgilanadi. Etakchi sanoati rivojlangan mamlakatlarda ITIga xarajatlar YAIM ning 3% yaqinini tashkil qiladilar. Moliyalashtirish tizimi orqali innovatsion faoliyatni rivojlantirish mumkin. Innovatsion faoliyatda korxonalar, sanoat kompaniyalari, moliya sanoat guruhlari, kichik innovatsion biznes, investitsion va innovatsion fondlar, mahalliy boshqaruv jarayonlarida ishtirok etadilar. 1. ilmiy-texnik rivojlantirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni asoslagan tartibda tanlab olish va resurslardan foydalanish ustuvorliklari bilan muvofiq halda ularni oqilona ta‘qsimlash; innovatsion faoliyatni rivojlantirish markazlari, ilmiy korxona va muassasalardagi rolini kuchaytirish; ilmiy-innovatsion salohiyatni―fan-ta‘lim-ishlab chiqarish o’rtasidagi‖ aloqalarni rivojlantirishni kuchaytirish; mahsulot raqobatbardoshligini oshirish; iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta‘minlash maqsadida ishlab chiqarishda fundamental va amaliy tadqiqotlar natijalarini o’zlashtirish; bozor konyukturasini dinamikasini hisobga olgan holda innovatsion jarayonlarni tahlil qilish va prognozlash; barqarorlashtirish va texnologik inqirozdan chiqishga ko’maklashuvchi yangiliklarni yaratish va ulardan foydalanish bo’yicha innovatsion faoliyatni faollashtirish yo’li bilan etakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan tubdan yangilash; iqtisodiyotning real sektorida raqobatbardoshli, murakkab texnologik jarayonlarni boshqarishni avtomatlashtirish sohasidagi mahsulotlarni chiqarishga ko’maklashuvchi innovatsion texnologiyalardan ishlab chiqarishda foydalanish; chet ellik hamkorlar bilan mahalliy ilmga oid mahsulotlarni chiqarishni tashkil etish va ularni ichki va tashqi bozorlarda sotish bo’yicha qo’shma korxonalarni tashkil etish uchun sharoitlarni yaratib berishni ko’zda tutuvchi tashqi iqtisodiy qo’llab-quvvatlashni faollashtirish zarur. Hozirgi kunda innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun quyidagilarga e‘tibor qaratish lozim bo’ladi (5-rasm). Innovatsion faoliyat Innovatsion faoliyatning maqsad va vazifalarini aniqlash Innovatsion faolllashtirish bo‘yicha chora- tadbirlar Ilmiy-texnik sohasidakichik innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish muammolari bo‘yicha qonunchilik tashabbuskor loyihalarni ishlab chiqish Innovatsion loyihalar bo‘yicha intellektual mulkchilikni himoya qilish, intellektual mulkchilik sohasida yagona patent-litsenzion siyosatni shakllantirish bo‘yicha huquqiy- me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqish Innovatsion- investitsion infratuzilmalari to‘g‘risidagi qonun loyihasini ishlab chiqish Mintaqaviy axborotlashtiris hni rivojlantirishni ta‘minlash bo‘yicha qonun osti hujjatlarni ishlab chiqish ta‘minlaydigan texnologik jarayonlarni ishlab chiqarishda o’zlashtirish; fan-texnika yutuqlarining natijasi hisoblangan tamomila yangi va yaxshilangan mahsulotlar (tovar va xizmatlar). Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida innovatsiya va ilmiy texnika sohasidagi siyosatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo’lib, ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatbardoshlikni oshirishga ta‘sir etuvchi, innovatsiya va ilmiy-texnika taraqqiyotini rag’batlantirishning huquqiy, iqtisodiy va moliyaviy sharoitlarini yuzaga chiqarish. Iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish va sanoat korxonalarini texnologik jihatdan qayta qurollantirishning asosiy vositasi davlatning maqsadli dasturlarini ishlab chiqish hisoblanadi. Mazkur dasturning maqsadi quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi: natijalari o’rta muddatli sharoitlarda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon beruvchi, ilmiy va texnologik innovatsiyalarni davlat tomonidan tashkillashtirish va moliyaviy qo’llab-quvvatlash; ilmiy-texnika tadqiqotlari, amaliy-texnik tadqiqotlar, texnologiyalar raqobatbardosh mahsulotni sanoat ishlab chiqarishsiklining uzluksizligini ta‘minlash; dastur doirasida ishlab chiqilgan va o’zlashtiriladigan, progressiv, resurslarni tejaydigan innovatsion texnologiyalar bo’yicha investitsion loyihalarni amalga oshirishga hamkorlik qilish; ilmiy innovatsiya va sanoat sohalarida yangi ish o’rinlarini yaratish. Davlatning fan-texnika taraqqiyotini tartibga solish tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga olishi zarur: davlat siyosatining aniq belgilangan maqsadlarini ishlab chiqish; belgilangan maqsadlarni amalga oshiradigan boshqaruv organlari va ularning funksiyalarini shakllantirish; boshqaruv funksiyalarini to’liq amalga oshirishda tartibga solish ob‘ekti va axborot beradigan axborot tizimini shakllantirish; davlat boshqaruv organlarining qo’llab-quvvatlash va tartibga solish instrumentlari davlatning fan-texnika taraqqiyotini tartibga solishning asosiy instrumentlariga nafaqat uning elementlari taalluqli bo’ladi balki davlatning ilmiy imtiyozlar tizimiga muvofiq, ilmiy-tadqiqotlar va ishlanmalar sohasi o’rtasida byudjet va byudjetdan tashqari resurslarni taqsimlash orqali ilmiy texnika yangiliklarini davlat tomonidan to’g’ridan- to’g’ri qo’llabquvvatlash; innovatsion jarayonlarning sub‘ektlariga turli xil imtiyozlarni taqdim etish; iqtisodiyotda innovatsion muhitni shakllantirish va ilmiy-texnik axborotlar milliy xizmatini, patentlash va litsenziyalash, standartlashtirish, sertifikatsiyalash, statistika, xorijiy tajribani o’rganuvchi tahliliy markazlar, ilmiy-texnik rivojlanish, prognozlashtiruvchi kadrlarni tayyorlash kabilarni o’z ichiga oluvchi Jahonda hozirgi taraqqiyot bosqichida innovatsion iqtisodiyotga o’tilayotgan bo’lib, u turli faoliyat sohalarida yangi texnologik echimlarni ishlab chiqish va amalga oshirishning samarali tizimiga asoslanadi. Tabiiy resurslar mavjudligi va cheklanganligi muhim rol o’ynagan davrda texnologik rivojlanishni jadallashtirish uchun ularni iloji boricha samarali ishlatish lozim. Hozirgi kunda milliy iqtisodiyotda innovatsion kashfiyot strategiyasini tanlash va amalga oshirish, tubdan yangi texnologiyalarni qo’llash hamda raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqishasosda iqtisodiy o’sish va ijtimoiy rivojlanishning yuqori sur‘atlarini ta‘minlashimiz mumkin. Ushbu bajarilgan mustaqil ish mamlakatimizda milliy iqtisodiyotni innovatsion taraqqiyot dasturini amalga oshirishdagi roli, innovatsion rivojlanishini belgilovchi omillari, innovatsion faoliyatni boshqarishning muhim muammolari, sanoat korxonalarida ilmiy loyihalarning mohiyati va ularni ishlab chiqarishga joriy etish, innovatsion taraqqiyotni ta‘minlovchi omillar, sanoatda innovatsion taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuchlar, barqaror iqtisodiy yuksalishini ta‘minlovchi omillar, zamonaviy iqtisodiyotda innovatsion jarayonlarni rivojlantirishning prinsipial xususiyatlari va yo’nalishlarikabi masalalarni qamrab oladi. Ilm-fan yutuqlarini keng qo’llagan holda iqtisodiyot tarmoqlariga, ijtimoiy va boshqa sohalarga zamonaviy innovatsion texnologiyalarni tezkor joriy etish O’zbekiston Respublikasi jadal rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi. Jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari shiddat bilan rivojlanayotgani islohotlarni mamlakatimizning jahon sivilizatsiyasi o talab etilgan natija va samaradorlik darajasiga eng minimal sarf- xarajatlarni o’z ichiga oladi. Korxonada shunday vaziyat yuzaga kelishi mumkinki, innovatsion loyihalarni amalga oshirishga innovatsion mablag’larning etarli emasligi to’sqinlik qiladi. Bunday holda qo’shimcha investorlarni hamda xususiy moliyaviy mablag’larni izlab topish yoki mavjud innovatsion loyihalar portfelini o’zgartirish zarur bo’ladi. Loyihalar portfelini aniqlashtirish – loyihalarning bir qismini o’ziga jalb qilishi ko’proq loyihalar foydasiga hamda investitsion mablag’larning miqdoriga qarab moliyalashtirish hisoblanadi. Davlat innovatsion siyosatini amalga oshirishning moliyaviy mexanizmi butun innovatsion loyihalarni moliyalashtirishni ta‘minlashga qaratilgan bo’ladi. Bir qator mualliflar tomonidan taklif qilinayotgan innovatsion loyihalarni moliyalashtirishda to’g’ridan to’g’ri davlat byudjetidan, moliyasanoat guruhlari, tijorat banklari, birlashmalar, korxonalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar ishtirokini faollashtirish talab etiladi. Bu jarayonlarni amalga oshirishda davlat innovatsion siyosatining rolini kuchaytirish alohida ahamiyat kasb etadi. Davlat innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning investitsion va ilmiy-texnik dasturlari davlat tomonidan maqsadli moliyalashtirishning ob‘ekti bo’lishlari kerak. Innovatsion loyihalarni korxonalar darajasida moliyalashtirish manbalari Innovatsion loyihalarni korxonalar darajasida moliyalashtirish manbalari quyidagilarga bo’linadi (4-rasm): 4-rasm: Innovatsion loyihalarni korxonalar darajasida moliyalashtirish manbalari. korxonani shaxsiy mablag’lar, foyda, ammortizatsion ajratmalar, sug’urtali to’lovlar, nomoddiy aktivlarning jalb qilinmagan ortiqchalari, asosiy va aylanma mablag’lar; jalb qilingan mablag’lar, aksiyalarni sotishdan olingan mablag’lar hamda badallar, maqsadli tushumlar va boshqalar; har-har xil turdagi byudjet, bank va tijorat kreditlari ko’rinishdagi qarz mablag’lari va hakozalar. Innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida innovatsion loyihalarni moliyalashtirishda investitsion va moliyaviy resurslarni qidirib topish muhim omil hisoblanadi. Buning natijasida intelektual bozor, oliy ta‘lim muassasalarida innovatsiyalarni tijoratlashtirish bo’limlari, innovatsion biznes markazlari, novatorlik korxonalari, ilmiy xodimlardan tashkil loyihalarni taqsimlash; ekspertizaning ishchi usulini ishlab chiqish; ekspert guruhlar ishini tashkil qilish (marketing bo’limi va boshqa bo’linmalardan mutaxassislarni jalb etgan holda); hisob-kitoblar va ekspertizalar natijalari bo’yicha loyihalarga dastlabki baho berish; istiqboli yo’q loyihalarni chiqarib tashlash. Mazkur bosqichda loyiha bitta eng muhim mezon (masalan, iqtisodiy samaradorlik mezoni) bo’yicha tanlanadi, bunda baholash parametri past bo’lgan loyihalarni chiqarib tashlashdan iborat oddiy qoidadan foydalaniladi. 1. Ustuvor (boshlang’ich) yo’nalishlar bo’yicha portfelni shakllantirish. Bosqichning maqsadi – loyihalarni ustuvorliklar bo’yicha puxta tahlil qilish va taqsimlash. Bu erda quyidagi bosqichlar ko’zda tutiladi: innovatsion loyihalarni bir nechta mezonlar (3-5ta) bo’yicha tahlil qilish; loyihalarning ustuvorlik darajasini aniqlash; loyihalarni ustuvorlik darajalari bo’yicha taqsimlash. Barcha loyihalar tegishli shkala bo’yicha, masalan, ―past , ―o’rtadan‖ past , ―o’rtadan yuqori , ―yuqori baho bilan baholanadi. ‖ ‖ ‖ ―O’rtadan yuqori yoki ―yuqori baho olmagan loyihalar dastlabki ‖ ‖ tanlov bosqichidayoq chiqarib tashlanadi va rad etilgan deb hisoblanadi. Qolgan loyihalar ustuvorlik darajasi (sinfi) bo’yicha taqsimlanadi: ustuvor loyihalar – bu umumiy samarasi (natijalarsarf-xarajatlar) 70 – 80 %dan kam bo’lmaydigan loyihalardir; ustuvor loyihalarning birinchi 20-30 foizi o’ta ustuvor loyihalar hisoblanadi. 1. Moliyaviy va boshqa resurslarni innovatsiyalar portfeli ichida taqsimlash. Bunda ―xarajatlar-samaradorlik sxemasiga asoslangan qaror qabul ‖ qilish qoidasidan foydalaniladi. Birinchi navbatda, naqd pul mablag’lari iqtisodiy samaradorligi maksimal darajaga (ustuvorlik darajasiga) ega bo’lgan loyihaga ajratiladi. Jahon amaliyotida ―xarajatlar-samaradorlik ni tahlil qilish barcha ‖ moliyani taqsimlash mexanizmlari uchun majburiy jarayondir. Buni shu bilan izohlash mumkinki, ushbu qoidani amaliy qo’llash qanchalik oson bo’lmasin, u quyidagilarga erishish imkonini beradigan loyihalar portfelini ta‘minlaydi: o berilgan cheklangan mablag’lar doirasida maksimal mumkin bo’lgan samaradorlik; INNOVATSION IQTISODIYOTNI SAMARALI BOSHQARISH VA UNI MOLIYALASHTIRISH REJA: KIRISH 1. Innovatsion iqtisodiyotda menejment strategiyalari 2. Innovatsion marketing faoliyatini takomillashtirish 3. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi 4. Iqtisodiyotda innovatsion klasterlarni shakllantirish zaruriyati XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI KIRISH Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar o’rtasida o’tkazilgan so’rovlar yangi mahsulot muvaffaqiyatinning quyidagi omillari aniqlab berdi (5.2.1-jadval). 1-jadval. Yangi mahsulotning muvaffaqiyat omillari. Muvaffaqiyat omili % Mahsulotning bozor talabiga moslashganligi 8 Mahsulotning firma imkoniyatlariga muvofiqligi 5 Mahsulotning texnologik ustunliklari 6 Yangi mahsulotlarning firma rahbariyati tomonidan qo’llab- quvvatlanishi 2 Yangi modellar tanlashda baholash jarayonlaridan foydalanish 5 Qulay raqobat muhiti 2 1-jadval ma‘lumotlaridan kelib chiqadiki, asosiy muvaffaqiyat omili mahsulotning bozor talablariga moslashganligi hisoblanadi. Bu innovatsion marketingning asosiy kompetensiyasi hisoblanadi. Innovatsion marketing texnologiyalarining o’ziga xos xususiyati shundaki, ular jismoniy jihatdan mavjud mahsulot bilan emas, balki uning ishlab chiqarilayotgan konsepsiyasi bilan ishlaydilar. Bu esa an‘anaviy marketingdan farqli ravishda, marketing tadqiqotlari o’tkazishda katta qiyinchiliklar yuzaga keltiradi. Innovatsion marketing innovatsiyalar bozori konyunkturasini o’rganish, innovatsion loyihani biznesloyihalashtirish, uni amalga oshirishdan tortib innovatsiyalarni bozorga harakatlantirish, innovatsiyalar diffuziyasi va daromad olishgacha bo’lgan butun innovatsion siklning tizimli integratsiyasini ifodalaydi. Innovatsion marketing ob‘ekti intelektual mulk, yangi materiallar va tarkibiy qismlar, yangi mahsulotlar, yangi jarayonlar, yangi bozorlar, tovar va xizmatlarni siljitish yangi usullari, boshqaruvning yangicha tashkiliy shakllari hisoblanadi. Innovatsiyalar yaratish mamlakatimizda doimo muhim ahamiyatga ega bo’lib kelgan. Biroq bugungi kunga kelib, raqobat kurashida innovatsiyalar ishlab chiqarishni emas, ularni amaliy qo’llashni tashkillashtirishdan iboratdir. Korxonalarda innovatsion marketingni 4. Ishmuhamedov A. E. Innovatsion strategiya. O’quv qo’llanma. Toshkent, TDIU, 2007. Internet saytlari 5. http://www.mineconomy.uz (O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi) 6. http://www.mehnat.uz (O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) 7. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi) 8. http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi) insoniyatning rivojlanishiga doir asosli bashoratlar, ekologik va sivilizatsiya inqirozlarining bartaraf etilishiga qaratilgan. Sivilizatsiya strategiyasining paydo bo’lishi hayotiy ahamiyatga ega bo’lib u tabiat strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan bo’lishi lozim. Bu esa insoniyat tarixida uning kuch-quvvati o’sishi bilan birga kuzatiluvchi sifat yangiligidir. Bizni nafaqat ekologik balki sivilizatsiya inqirozi kutib turibdi. O’z mohiyatiga ko’ra biz sivilizatsiya tarixining butkul yangicha bosqichi esa butun xalqlar oldida sog’lom turmuz tarzini shakllantirish strategiyasini ishlab chiqishdan iborat. Bunday strategiyani uzoq muddatli bashoratlarsiz, tabiat va jamiyat rivojlanishining muqobil yo’llarini oldindan ko’ra bilmasdan turib amaliy jihatdan ishlab chiqish mumkin emas. Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib har bir faoliyatda yangicha qarash, yangi xomashyolarni yaratish va ishlab chiqarishga sarflash, iste‘molchilar ehtiyojini to’laqonli qondirishga qaratilgan faoliyatini amalga oshirish, innovatsion mahsulotni siljitishgacha bo’lgan barcha jarayonlarning har birida innovatsion marketingni o’zida namoyon qiladi. 3. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi Innovatsion faoliyatning samaradorligi uni tashkil qilish shakllari va moliyaviy tomonidan qo’llab-quvvatlash jarayonlariga ko’proq bog’liq bo’ladi. Yaratilgan yangi ilmiy ishlanmalar va innovatsion texnologiyalar mamlakat iqtisodiyotining rivojlantirishda asosiy omil hisoblanadi. Bunda innovatsion faoliyatda loyihalarni moliyalashtirishning turli-tuman usullari va vositalarini amaliyotga tadbiq etish zarur. Rivojlangan mamlakatlarda innovatsion loyihalar faoliyati uchun jarayon yaratish bo’yicha ilmiy-tadqiqotchilik, tajriba-konstruktorlik yoki texnologik ishlar bajarish; yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon joriy qilish uchun ishlab chiqarishni tayyorlash va texnologik qaytajihozlash; yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonni sinab ko’rishni amalga oshirish; xarajatlar o’zini oqlashiga qadar yangi yoki takomillashtirilgai texnologik jarayon qo’llash, yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotchiqarish; yangi mahsulotni bozor tomon harakatlantirish bo’yicha faoliyat; innovatsion infratuzilma yaratish va rivojlantirish; innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; sanoat mulki ob‘ektlari yoki maxfiy ilmiy-texnik axborotlarga egalik huquqini boshqalarga berish yoki xaridqilish; yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon yaratish va amaliyotda qo’llash bo’yicha ekspertiza, maslahat, axborot, yuridik va boshqa xizmatlar ko’rsatish; innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni tashkil qilishdan iboratdir. Innovatsion faoliyat sub‘ektlari quyidagilardan iborat: innovatsion faoliyat bilan shug’ullanadigan yuridik va jismoniy shaxslar; innovatsiyalarni amalga oshiruvchi turli mulkchilik shaklidagi innovatsion korxonalar; innovatsion faoliyat jarayonida amalga oshiriladigan intellektual mulk egalari bo’lib, korxonalar loyihalari, qurilmalar, sanoat namunalari, texnologik jarayonlar, ―nou-xau , kashfiyot va ixtirolar mualliflari,‖ dizaynerlar; innovatsiyalar amalga oshirishga kapital kirituvchi investorlar bo’lib, banklar, fondlar, koorporatsiyalar, lizing firmalar; innovatsion jarayonga xizmat ko’rsatadigan va uning infratuzilmasini ta‘minlaydigan vositachilar esa konsalting va injiniring firmalari, texnologik inkubatorlar, texnoparklar, texnopolislar, axborot markazlari; innovatsion faoliyatni boshqarish, muvofiqlashtirish va tartibga solishda ishtirok etadigan davlat organlari va mahalliyo’zini-o’zi boshqarish organlari; sub‘ektlar o’rtasida ular borasida iqtisodiy va huquqiy munosabatlar vujudga keladigan innovatsion faoliyat mahsulotlari (natijalari) quyidagilar hisoblanadi: muayyan innovatsiyalarni o’zlashtirish natijalari va texnologiyalarni belgilab beradigan innovatsion loyihalar (biznes-rejada o’z aksini topadigan oraliq natija); yakuniy mahsulotni sotishda ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik samarani Innovatsion loyihalarni davlat darajasida moliyalashtirish manbalari Byudjetdan mablag’ ajratilishi innovatsion loyihalarni moliyalashtirish faoliyatning har xil shakllarining muhim moliyaviy manbalari bo’ladi.Bular hisobidan maqsadli innovatsion dasturlar, davlatning ustuvor innovatsion loyihalari bajariladi.Innovatsion dastur loyihalarning (multiloyiha va megaloyihalar) murakkab kombinatsiyasi bo’lib, boshqaruv ob‘ekti sifatida alohida loyihadan yoki o’zaro bir-biri bilan juda zaif bog’langan, korxona yoki uning ijrochilari tomonidan bajariladigan loyihalardan juda kuchli farq qiladi. Dasturni faqat yirik korxonalar birlashmasi, masalan, MSG (moliyaviy sanot guruhlari), yirik koorporatsiyalar konsorsiumi, mintaqa yoki megapolis, federal organlar amalga oshirishi mumkin. Innovatsion dasturlarni shakllantirish va amalga oshirishga ko’plab misollar mavjud. Innovatsion loyiha portfelini shakllantirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: 1. Innovatsion loyihalarni dastlabki tanlash. Bosqichning maqsadi – taqdim etilgan innovatsion loyihalarni umumlashtirilgan tahlildan o’tkazish va baholash. Ushbu bosqich quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: innovatsiyalarni amalga oshirishning korxonaning asosiy muammolari echimini taklif eta oladigan asosiy yo’nalishlarini belgilash; ajratib olingan yo’nalishlar bo’yicha ekspertizalar olib borish uchun

Innovatsion iqtisodiyotni samarali boshqarish va uni moliyalashtirish

Купить