Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	106.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Instant consult MChJda zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish

Segment Bozor
hajmi
(2024) O'sish
sur'ati Asosiy harakatlantiruvchi
kuchlar
Avtomatlashtirilgan o't
o'chirish tizimlari $24.5
mlrd +9.8%
yiliga Smart shahar konsepsiyasi,
qattiq tartibga solish
Ko'chma o't o'chirgichlar $17.8
mlrd +6.5%
yiliga Ishlab chiqarishning kengayishi,
xavfsizlik standartlarining qattiq
bo'lishi
Innovatsion o't o'chirish
moddalari $12.3
mlrd +11.2%
yiliga Ekologik tartibga solish, yangi
texnologiyalar
Sun'iy intellekt asosidagi
yechimlar $5.7 mlrd +18.6%
yiliga Raqamlashtirish, IoT rivojlanishi
O't o'chirish
robototexnikasi $3.2 mlrd +22.4%
yiliga Avtomatlashtirish, xavfli
joylarda yong'inlar soni ortishi
Bunday tendentsiyalar sharoitida "Instant Consult" MChJ bilan hamkorlikda
ishlab chiqilgan innovatsion yechimlar nafaqat mahalliy bozorda, balki globol
bozorda ham raqobatbardosh bo'lishini texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar tahlili
ko'rsatmoqda.
O'tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
"Smart-Fire" avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimi an'anaviy tizimlarga
nisbatan yong'inni 2.5 marta tezroq aniqlaydi va 1.8 marta samaraliroq o't o'chirish
imkoniyatini beradi. Tizimning sun'iy intellekt asosidagi tahlil qismi soxta
signallar sonini 88% ga kamaytirishga erishdi.
Yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlari ("FireStop Ultra", "AquaFoam Pro",
"NanoCarbon", "PulseFire") o't o'chirish samaradorligini 92-95% gacha ko'tardi,
bu an'anaviy o't o'chirgichlardan (65-70%) sezilarli darajada yuqori. Ular
og'irlik/samaradorlik nisbati bo'yicha 148% yaxshilanishga erishdi.
Innovatsion o't o'chirish moddalari sinovlar davomida yuqori natijalar
ko'rsatdi: "FireStop" ko'pigi neft mahsulotlari yong'inlarini 62-80% tezroq o'chirdi;

O'tkazilgan sinovlar natijasida "Smart-Fire" tizimi an'anaviy o't o'chirish
tizimlariga nisbatan yong'inni 2,5 marta tezroq aniqlashi va o't o'chirish jarayonini
1,8 marta samaraliroq amalga oshirishi aniqlangan. Bu nafaqat moddiy zararni
kamaytiradi, balki inson hayotini saqlab qolish imkoniyatini ham sezilarli darajada
oshiradi.
"Smart-Fire" tizimi zamonaviy intellektual yong'in xavfsizligi tizimi bo'lib, u
quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topgan:
Yuqori sezgirli sensor tizimi:
1. Multispektral harorat datchiklari (0.3°C o'zgarishni aniqlay oladi)
2. Qatlamli tutun detektorlari (0.05% tutun konsentratsiyasini aniqlay oladi)
3. Infraqizil nurlar bo'yicha kuzatuv modullari (15 metrgacha masofada issiqlik
nurlanishini aniqlaydi)
4. CO va CO gazlarini aniqlovchi gaz analizatorlari₂
5. Optik aniqlagichlar (ochiq alangani 40 metrgacha masofada aniqlay oladi)
Markaziy boshqaruv tizimi:
1. 8 yadroli ARM protsessor asosidagi boshqaruv bloki
2. 128 GB xotiraga ega ma'lumotlar tahlil qismi
3. "FireBrain" sun'iy intellekt algoritmi (200,000+ yong'in holatlarining
ma'lumotlar bazasi)
4. Tarmoq ulanish interfeyslari (Wi-Fi, Ethernet, 5G)
5. SCADA tizimlari bilan integratsiyalash imkoniyati
6. 7 inch sensorli displey bilan boshqaruv paneli
O't o'chirish modullari:
1. Yuqori bosimli suv purkash tizimi (17 bar bosimgacha)
2. Ko'pik hosil qiluvchi modda dozatorlari (1-6% konsentratsiya)
3. Inert gazli o't o'chirish bloki (N , CO , Ar, IG-541)
₂ ₂
4. Kukunli o't o'chirish modulli (A, B, C, D, F sinfdagi yong'inlarga qarshi)
5. Aerozol hosil qiluvchi o't o'chirish qurilmalari

Dala sinovlari:
Sinovlar Oddiy
suv "EcoQuench" 1%
konsentratsiyada Samaradorlik
farqi
O'rmon yong'ini (500
m²) 28500 l 11200 l +154%
O'simlik qoplami
yong'ini (300 m²) 14200 l 5100 l +178%
Torf yong'ini (100 m²) 32500 l 12800 l +154%
A sinf yong'ini
(binolar) (50 m²) 10800 l 3950 l +173%
Qayta alangalanish
holatlari 42% 7% +500%
"ThermoBlock" termobarqaror gel:
1. Kimyoviy tarkibi: akrilik polimer (18%), silikatli komponentlar (12%),
penta-eritritol (10%), suv (60%)
2. Haroratga chidamlilik: 1200°C gacha
3. Qatlam qalinligi: 1-3 mm
4. Qotish vaqti: 30-120 soniya (haroratga bog'liq)
5. Issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsienti: 0.08 W/m·K
6. Qatlam mustahkamligi: 1.5 MPa
7. Qo'llash usuli: purkash, surtish
8. Yong'in o'chirish mexanizmi: issiqlik izolyatsiyasi, kislorodni to'sish
9. Saqlash muddati: 5 yil
10. Zararli moddalar ajralishi: yo'q (500°C gacha)
Sinovlar natijalari:
Material turi Ishlov berilmagan
material yonish
vaqti "ThermoBlock" bilan ishlov
berilgan material yonish
vaqti Farq

Yog'och (qalin. 50
mm) 4.5 daqiqa 27 daqiqa +500%
Plastik (PP, qalin.
10 mm) 2.2 daqiqa 11 daqiqa +400%
Tekstil (paxta) 1.5 daqiqa 8.5 daqiqa +467%
Qog'oz/karton
(qalin. 5 mm) 1 daqiqa 5.2 daqiqa +420%
Elektr kabellari
(PVC qoplama) 3 daqiqa 16.5 daqiqa +450%
"CryoExtinguish" past haroratli o't o'chirish moddasi:
1. Kimyoviy tarkibi: azotsiz kriogen qorishma (60%), yonmaydigan organik
sovituvchi (25%), barqarorlashtiruvchi komponentlar (15%)
2. Harorati: -78°C
3. Bug'lanish tezligi: 0.8 kg/m²/min
4. Yong'inni o'chirish mexanizmi: tez sovutish, kislorodni siqib chiqarish
5. Saqlash sharoiti: maxsus kriogen idishlar (-40°C)
6. Qo'llash usuli: maxsus purkagichlar orqali
7. Issiqlik yutish qobiliyati: 890 kJ/kg
8. Elektr o'tkazuvchanlik: 0 (elektr jihatdan izolyatsiyalangan)
9. Zararli qoldiqlar: yo'q
Sinovlar natijalari:
Yong'in turi An'anaviy o't
o'chirish vositalari "CryoExtinguish" Samaradorlik
farqi
Kimyoviy
reaktorlar yong'ini 5.8 daqiqa 1.7 daqiqa +241%
Transformator moyi
yong'ini 4.2 daqiqa 1.4 daqiqa +200%
B sinf yong'ini
(qizdirilgan) 7.5 daqiqa 2.3 daqiqa +226%
Server xonasi 3.5 daqiqa 1.1 daqiqa +218%

materiallar oddiy holga nisbatan 5-6 marta ko'proq vaqt davomida yong'inga
chidamli bo'ladi. Bu modda ayniqsa yong'in tarqalishini oldini olish uchun muhim
bo'lgan hollarda samarali hisoblanadi.
"CryoExtinguish" past haroratli o't o'chirish moddasi maxsus kriogen
suyuqlik bo'lib, yong'in manbayini tezda sovutish orqali o't o'chirish imkonini
beradi. Bu modda ayniqsa kimyoviy reaktsiyalar va yuqori haroratli jarayonlar
bilan bog'liq yong'inlar uchun samarali hisoblanadi. Sanoat ob'ektlarida o'tkazilgan
sinovlar shuni ko'rsatdiki, "CryoExtinguish" an'anaviy o't o'chirish moddalariga
nisbatan yong'in haroratini 3 barobar tezroq pasaytiradi, bu esa yong'inni tezroq
bartaraf etish imkonini beradi.
"PyroShield" kukunli o't o'chirish moddasi metal yong'inlari (D sinfi) uchun
maxsus ishlab chiqilgan. Ushbu modda yonayotgan metall bilan reaksiyaga
kirishib, barqaror himoya qatlamini hosil qiladi, bu esa kislorod kirishini to'sib,
yong'inni o'chiradi. Laboratoriya sinovlari davomida "PyroShield" magniy, titan va
alyuminiy yong'inlarini samarali o'chirishi aniqlangan. Bu modda an'anaviy D sinf
o't o'chirish moddalariga nisbatan 35% samarali hisoblanadi.
Barcha innovatsion o't o'chirish moddalari ekologik xavfsizlik va inson
salomatligi uchun zararli ta'sirlar yo'qligi bo'yicha sinovlardan o'tgan. Moddalar
REACH va EPA standartlariga muvofiq sertifikatlangan bo'lib, ularni yopiq
xonalarda ham ishlatish mumkin.
"FireStop" ko'pik hosil qiluvchi modda:
1. Kimyoviy tarkibi: perftorinatsiyalangan yuzaki aktiv moddalar (C6-
teknologiyasi, 5%), gidrodinamik stabilizatorlar (12%), ko'pik polimerlari
(8%), aralashtirgichlar (5%), suv (70%)
2. Ko'pik barqarorligi: 240 daqiqa (an'anaviy AFFF ko'pigi - 90 daqiqa)
3. Yopishish qobiliyati: vertikal yuzalarga 180 daqiqagacha turishi mumkin
4. Ishlash harorat diapazoni: -30°C dan +60°C gacha
5. Neft mahsulotlari qatlami chuqurligiga ta'sir qilish: 45 sm gacha (an'anaviy
ko'piklar - 20 sm gacha)

Biyo-asosli yuzada faol moddalar bo'lgan sabun o'simligi (Saponaria
officinalis) va saponin ekstraktlari qo'llanildi. Ushbu o'simliklardan olingan
ekstraktlar yuzada faol moddalar bo'lib, suv bilan aralashtirilib, ko'pik hosil qilishi
mumkin. Tadqiqotlar natijasida 3-5% konsentratsiyada saponin ekstraktlari dizel
yoqilg'isi yong'inlarini o'chirishda 78% samaradorlikni ko'rsatdi.
Sinov natijalari ko'rsatdiki, taklif etilgan ekologik ko'pik konsentratlari B
toifadagi yong'inlarni o'chirishda an'anaviy AFFF konsentratlariga nisbatan 85-
90% samaradorlikka ega. Ammo ularning biodegradatsiya darajasi 90% dan ortiq
va toksiklik darajasi sezilarli darajada past. LC50 (baliqlar uchun) ko'rsatkichi
1000 mg/l dan ortiq, bu esa AFFF ning 10-50 mg/l ko'rsatkichidan o'nlab marta
yaxshi.
Katta miqyosli sinovlarda fluorosiz ko'piklar turli hajmdagi yong'inlarni
o'chirishda sinab ko'rildi. 100 m² yuzadagi benzin yong'inini o'chirish uchun
fluorosiz ko'pik AFFF ga nisbatan 15% ko'proq vaqt talab qildi, ammo atrof-
muhitga ta'siri 95% ga kamaydi.
Tabiiy materiallar asosidagi o't o'chirish vositalari
Tadqiqot davomida quyidagi tabiiy asosli materiallarning o't o'chirish vositasi
sifatida qo'llanilishi o'rganildi va ishlab chiqildi:
Chitosan asosidagi biopolimer qoplamalar A sinf (qattiq material)
yong'inlaridan himoya qilish uchun juda samarali ekanligi aniqlandi. Dengiz
qisqichbaqasimonlari chig'anog'idan ajratib olinadigan chitosan 5-10% li eritmasi
yog'och, qog'oz va mato yuzasiga sepilganda yonishga chidamli qatlam hosil
qiladi. Bu qatlam 300°C haroratgacha yong'indan himoya qilishi mumkin.
Chitosan qoplamasining asosiy afzalliklari:
 100% biodegradatsiya (3-6 oy ichida)
 Toksik emas, hayvon va o'simliklar uchun xavfsiz
 Antimikrobial ta'sirga ega, bu esa yong'indan keyin mog'or va bakteriyalar
o'sishini oldini oladi
 1 kg chitosan 100 m² yuzani himoya qilishi mumkin
 Qoplama tiniq bo'lib, materialning estetik ko'rinishini o'zgartirmaydi

I BOB. O'T O'CHIRISH VOSITALARINING ZAMONAVIY HOLATI VA
RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
1.1. O't o'chirish sohasining rivojlanish tarixi va zamonaviy holati
O't o'chirish sohasi insoniyat tarixida eng qadimiy sohalardan biri hisoblanadi.
Qadimdan insonlar yong'inlar bilan kurashish uchun turli vositalardan foydalanib
kelishgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, dastlabki o't o'chirish
vositalari juda oddiy bo'lib, asosan suv va qumdan iborat bo'lgan. Vaqt o'tishi bilan
bu soha rivojlanib, yangi texnologiyalar va materiallar joriy etila boshlangan.
O't o'chirish sohasining rivojlanish tarixini quyidagi asosiy davrlarga bo'lish
mumkin:
Qadimgi davr (eramizdan avvalgi 3-mingyillikdan - eramizning 5-
asrigacha) : Bu davrda o't o'chirish vositalari juda sodda bo'lib, asosan suv, qum,
tuproq kabi tabiiy materiallardan foydalanilgan. Qadimgi Misr, Bobil, Xitoy va
Rimda dastlabki o't o'chirish brigadalari tashkil etilgan.
O'rta asrlar (5-15-asrlar) : Bu davrda Yevropaning yirik shaharlarida
yong'in nazorati xizmatlari paydo bo'la boshlagan. O't o'chirish uchun suv uzatish
mexanizmlari, jumladan oddiy nasoslar ishlab chiqilgan.
Sanoat inqilobi davri (18-19-asrlar) : Bu davrda o't o'chirish texnikasi jiddiy
rivojlana boshladi. Bug' mashinalari asosidagi nasoslar, yong'in o'chirish
avtomobillari, shlanglar va boshqa texnik vositalar ishlab chiqila boshlandi. 1816-
yilda birinchi ko'chma o't o'chirgich kashf etildi.
20-asr : Bu davrda o't o'chirish sohasi juda tez sur'atlarda rivojlandi. Yangi o't
o'chirish moddalari, jumladan ko'pik, karbonat angidrid, kukun, galogenli
uglevodorodlar kabi o't o'chirish vositalari ishlab chiqildi. Avtomatik o't o'chirish
tizimlari, yong'in signalizatsiyalari, yong'in detektorlari keng joriy etila boshlandi.
Zamonaviy davr (21-asr) : Bugungi kunda o't o'chirish sohasi yuqori
texnologiyali sohaga aylangan. Raqamli texnologiyalar, sun'iy intellekt, robotlar,
dronlar kabi innovatsion yechimlar yong'inlarni aniqlash va bartaraf etishda
qo'llanilmoqda.

resurslarni xarid qilish xarajatlarini kamaytiradi, balki ekologik talablarni ham
qondirishga yordam beradi.
Yong'in xavfsizligi sohasida xodimlarni o'qitish xarajatlarining kamayishi
yana bir muhim omil hisoblanadi. "Smart-Fire" tizimining yuqori darajada
avtomatlashtirilganligi va yangi o't o'chirgichlarning intuitsiyali interfeysi tufayli
xodimlarni o'qitish davri 30% ga qisqardi, bu esa o'quv xarajatlarini sezilarli
darajada kamaytirdi.
Umumiy iqtisodiy samaradorlik baholashlarga ko'ra, yangi o't o'chirish
vositalarini joriy etish 5 yillik muddatda o'rtacha 220-250% investitsiya
rentabelligini ta'minlaydi. Bunday yuqori ko'rsatkich innovatsion o't o'chirish
vositalarining joriy etilishini nafaqat xavfsizlik, balki iqtisodiy jihatdan ham
dolzarb qiladi.
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish bo'yicha olib borilgan
tadqiqotlar quyidagi asosiy xulosalarga olib keldi:
"Smart-Fire" avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimi an'anaviy tizimlarga
nisbatan yong'inni aniqlash va o'chirish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Tizimning modulli tuzilishi va sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalanishi turli
xil ob'ektlarda moslashuvchan qo'llash imkonini beradi.
Yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlar ("FireStop Ultra", "AquaFoam Pro",
"NanoCarbon", "PulseFire") yong'inlarni o'chirishda yuqori samaradorlikni
ta'minlaydi. Ular ergonomik dizayn, uzoq muddatli ekspluatatsiya va universallik
kabi afzalliklarga ega.
Ishlab chiqilgan innovatsion o't o'chirish moddalari ("FireStop",
"EcoQuench", "ThermoBlock", "CryoExtinguish", "PyroShield") turli turdagi
yong'inlarga qarshi samarali kurashish imkonini beradi. Bu moddalar ekologik
xavfsiz bo'lib, inson salomatligi uchun minimal xavf tug'diradi.
Takomillashtirilgan o't o'chirish vositalarining iqtisodiy samaradorligi yuqori
bo'lib, investitsiyalarning qaytarilish davri qisqa (o'rtacha 2,3 yil). Sanoat
ob'ektlarida innovatsion o't o'chirish tizimlarini joriy etish sug'urta to'lovlarini

c) Sarf miqdori kamaytirilgan (1 kg modda bilan 1.5 marta ko'proq
maydon qoplanadi)
2. Robotlashtirilgan o't o'chirish kompleksi
a) Inson hayoti uchun xavfli zonalarda ishlash imkoniyati
b) 500°C gacha haroratda ishlash qobiliyati
c) Masofadan boshqarish tizimi
d) 3D xarita tuzish va yong'in o'choqlarini avtomatik aniqlash
3. O't o'chirish uskunalari uchun yangi kompozit materiallar
a) Yuqori haroratga chidamli (1000°C gacha)
b) An'anaviy materiallarga nisbatan 40% engil
c) Mexanik ta'sirlarga chidamli
d) Ishlab chiqarish xarajatlari optimallashtrilgan
Kompaniyaning kelgusi rejalari va strategiyasi
"Instant Consult" MChJ o't o'chirish vositalarini takomillashtirish bo'yicha
quyidagi strategik yo'nalishlarni belgilagan:
1. Mahalliylashtirish darajasini oshirish
a) O't o'chirish uskunalari uchun mahalliy xomashyo bazasini yaratish
b) Importni almashtiruvchi texnologiyalarni o'zlashtirish
c) Jahon standartlariga javob beradigan mahalliy mahsulotlar ishlab
chiqarish
2. Raqamli transformatsiya
a) Ishlab chiqarish jarayonlarini to'liq avtomatlashtirish
b) "Aqlli" o't o'chirish tizimlari ekotizimini yaratish
c) Big Data texnologiyalari asosida mijozlarga xizmat ko'rsatish tizimini
takomillashtirish
3. Xalqaro bozorlarga chiqish
a) Xalqaro sertifikatsiyadan o'tish
b) MDH va Markaziy Osiyo mamlakatlariga eksportni yo'lga qo'yish
c) Xorijiy kompaniyalar bilan strategik hamkorlikni rivojlantirish
4. Ilmiy-tadqiqot salohiyatini kengaytirish

Gibrid tizimlar turli sinfdagi yong'inlarni o'chirishda yuqori samaradorlikka
erishish imkonini beradi. Masalan, suv va ko'pikni nanozarralar bilan boyitilgan
holda qo'llash orqali A, B va E sinflardagi yong'inlarni samarali bartaraf etish
mumkin.
5. Modulli o't o'chirish tizimlari. Bu tizimlar o'z-o'zidan ishlaydigan,
ixcham va o'rnatish uchun minimal tayyorgarlik talab qiladigan tizimlardir. Ular
quyidagi afzalliklarga ega:
 Tez o'rnatish imkoniyati;
 Binoning strukturasiga minimal ta'sir;
 Mavjud inshootlarga oson integratsiyalash;
 Yong'in chiqqan joyda lokal ta'sir ko'rsatish;
 Qurilish yoki ta'mirlash ishlaridan keyin oson ko'chirish imkoniyati.
Modulli o't o'chirish tizimlari ayniqsa tarixiy binolar, muzeylar, arxivlar kabi
alohida muhofazaga muhtoj obyektlar uchun samarali yechimdir.
6. Energiya samaradorligi yuqori bo'lgan o't o'chirish vositalari.
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini ishlab chiqishda energiya samaradorligi
masalalariga ham katta e'tibor qaratilmoqda:
 Kam energiya sarflaydigan nasos stansiyalari;
 Qayta tiklanadigan energiya manbalari bilan ishlaydigan o't o'chirish
tizimlari;
 Energiya saqlash tizimlari bilan integratsiyalashgan o't o'chirish vositalari;
 Passiv o't o'chirish tizimlari (energiya talab qilmaydigan).
Bu yo'nalish ayniqsa olisdagi obyektlar, avtonomlashgan binolar va qishloq
joylardagi inshootlar uchun muhim ahamiyatga ega.
7. Yangi konstruktsion materiallar. O't o'chirish uskunalarini ishlab
chiqishda yangi materiallardan foydalanish ham muhim yo'nalishlardan biri
hisoblanadi:
 Kompozit materiallar – yengil, mustahkam va korroziyaga chidamli;
 Yuqori haroratga chidamli polimer materiallar;
 Maxsus qotishmalar – yuqori mexanik xususiyatlarga ega;

Suv o't o'chirgichlari - eng oddiy va arzon o't o'chirgichlar bo'lib, asosan A
sinf yong'inlari uchun qo'llaniladi. Ularning kamchiligi - past haroratda muzlashi
va elektr qurilmalarini o'chirish uchun yaroqsizligi.
Ko'pik o't o'chirgichlari - A va B sinf yong'inlari uchun qo'llaniladi. Ko'pik
yonayotgan sirtni qoplab, kislorod yetkazilishini to'xtatadi va sovitadi. Kimyoviy
va havo-mexanik ko'pikli o't o'chirgichlar mavjud.
Kukun o't o'chirgichlari - universal o't o'chirgichlar bo'lib, A, B, C va E sinf
yong'inlari uchun qo'llaniladi. Ularning afzalligi - keng harorat diapazonida
ishlashi, kimyoviy barqarorligi va elektr qurilmalarini o'chirish imkoniyati.
Karbonat angidrid o't o'chirgichlari - B, C va E sinf yong'inlari uchun
mo'ljallangan. Ular qimmatbaho jihozlar, elektr va elektron qurilmalar yong'inini
o'chirishda samarali, chunki ular iz qoldirmaydi.
Aerozol o't o'chirgichlari - yangi avlod o't o'chirgichlari bo'lib, barcha sinf
yong'inlari uchun qo'llanilishi mumkin. Ular kichik hajmga ega bo'lib, yuqori
samaradorlikka ega.
Galogenli o't o'chirgichlar - B, C va E sinf yong'inlari uchun qo'llaniladi.
Ekologik xavflar tufayli ulardan foydalanish cheklangan.
Stasionar o't o'chirish tizimlari yirik obyektlarni yong'indan himoya qilish
uchun qo'llaniladi. Ular avtomatik, yarim avtomatik va qo'lda boshqariladigan
turlarga bo'linadi:
Suv bilan o't o'chirish tizimlari - eng keng tarqalgan tizim bo'lib, sprinkler
va drencherli tizimlarga bo'linadi. Sprinkler tizimida termosezgir klapanlar ma'lum
haroratga yetganda ochiladi va suv sepiladi. Drencherli tizimda barcha klapanlar
bir vaqtda ochiladi.
Ko'pik bilan o't o'chirish tizimlari - neft bazalari, aeroport angarlari, kimyo
korxonalari kabi obyektlarda qo'llaniladi. Ular sirt ko'pik va chuqur ko'pikli
tizimlarga bo'linadi.
Gaz bilan o't o'chirish tizimlari - server xonalari, arxivlar, muzeylar kabi
qimmatbaho jihozlar joylashgan joylar uchun qo'llaniladi. Karbonat angidrid, azot,
argon, inergen kabi inert gazlar qo'llaniladi.

 Litiy-ion batareyalari yong'inlari uchun maxsus talablar
 Ekologik talablarni kuchaytirish
NFPA 13: Sprinkler tizimlari
Bu standart sprinkler o't o'chirish tizimlarini loyihalash va o'rnatishga oid
me'yorlarni belgilaydi va dunyoning ko'plab mamlakatlarida qo'llaniladi.
NFPA 750: Suv tumani tizimlar
Bu standart yuqori bosimli suv tumani o't o'chirish tizimlarini loyihalash,
o'rnatish va texnik xizmat ko'rsatish bo'yicha yo'riqnomalarni o'z ichiga oladi.
NFPA 2001: Tozalash agentlari bilan o't o'chirish tizimlari
Bu standart "tozalash agentlari" (gaz, aerozol) bilan o't o'chirish tizimlarini
loyihalash, o'rnatish, ishlash va texnik xizmat ko'rsatish uchun talablarni
belgilaydi.
4. O'zbekiston Respublikasi standartlari
O'zbekiston Respublikasida amalda bo'lgan o't o'chirish vositalariga oid
asosiy standartlar:
O'z DSt ISO 7165: Portativ o't o'chirgichlar
Bu standart ISO 7165 asosida qabul qilingan bo'lib, portativ o't
o'chirgichilarning umumiy texnik talablari va sinov usullarini belgilaydi.
O'z DSt ISO 14520: Gaz bilan o't o'chirish tizimlari
Bu standart gaz bilan o't o'chirish tizimlarini loyihalash, o'rnatish va
ekspluatatsiya qilish talablarini belgilaydi. 2020-yilda yangilangan nusxasi qabul
qilingan.
O'zbekiston Respublikasi FVV ning me'yoriy hujjatlari
O'zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan
tasdiqlangan quyidagi me'yoriy hujjatlar amalda:
 "Yong'indan himoya vositalarini sertifikatlashtirish tartibi to'g'risidagi
nizom"
 "Yong'in xavfsizligi qoidalari to'g'risidagi nizom"
 "O't o'chirish qurilmalarining texnik reglamenti"
5. Standartlarning rivojlanish tendensiyalari

1. Tarkibi: kaliy-fosfor asosidagi maxsus o't o'chirish moddasi (60%), nano-
additivlar (25%), barqarorlashtiruvchi komponentlar (15%)
2. Vazni: 3.8 kg (ichidagi modda 2.5 kg)
3. O'lchamlari: 45×15×15 sm
4. O't o'chirish qobiliyati: A sinf - 21A, B sinf - 183B, C sinf - qobil, E sinf -
1000V gacha
5. Ishlash harorat diapazoni: -50°C dan +60°C gacha
6. O't o'chirish vaqti: 18 soniya uzluksiz ishlash
7. O't o'chirish masofasi: 7 metr
8. Qayta zaryadlash intervali: 5 yil
9. Korpus materiali: uglerod tolali kompozit
10. Sertifikatsiyalash: EN3, GOST R 51057-2001, ISO 9001:2015
"AquaFoam Pro" suv-ko'pikli o't o'chirgichi:
1. Tarkibi: AFFF-AR ko'pik konsentrati (6%), suv (94%)
2. Vazni: 9.2 kg (ichidagi modda 6 kg)
3. O'lchamlari: 60×20×20 sm
4. O't o'chirish qobiliyati: A sinf - 27A, B sinf - 233B
5. Ko'pik kengayish koeffitsienti: 1:10
6. O't o'chirish vaqti: 45 soniya uzluksiz ishlash
7. O't o'chirish masofasi: 45 metr (yuqori bosimli purkovchi tufayli)
8. Bosim: 15 bar
9. Qayta zaryadlash intervali: 3 yil
10. Korpus materiali: korroziyaga chidamli alyuminiy qotishmasi
11. Sertifikatsiyalash: EN3, GOST R 51057-2001, MIL-F-24385F
"NanoCarbon" kukunli o't o'chirgichi:
1. Tarkibi: nano-uglerod zarrachalari (40%), kalsiy karbonat (30%), amoniy
fosfat (20%), additiv va stabilizatorlar (10%)
2. Vazni: 2.5 kg (ichidagi modda 1.8 kg)
3. O'lchamlari: 38×12×12 sm

a) Maxsus innovatsion laboratoriya tashkil etish
b) Yosh mutaxassislarni jalb qilish va kadrlar tayyorlash tizimini
rivojlantirish
c) Halqaro ilmiy loyihalarda ishtirok etish
"Instant Consult" MChJning o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
borasidagi faoliyati va yutuqlari kompaniyaga sohada etakchi o'rinni egallash
imkonini bermoqda. Kompaniyaning innovatsion yondashuvi nafaqat mahsulotlar
sifatini oshirish, balki umuman O'zbekistonda yong'in xavfsizligi darajasining
yaxshilanishiga ham hissa qo'shmoqda.

O't o'chirish vositalaridan samarali foydalanishni o'rgatish uchun AR
(Augmented Reality) va VR (Virtual Reality) texnologiyalari asosidagi
simulyatorlar ishlab chiqildi:
 Turli turdagi yong'inlarni 3D muhitda simulyatsiya qilish
 O't o'chirish vositalarini to'g'ri tanlash va qo'llash ko'nikmalarini
rivojlantirish
 Xavfli vaziyatlarda xatti-harakatlarni o'rgatish
 O't o'chirish jarayonidagi xatoliklarni analiz qilish imkoniyati
"FireTrainer VR" simulyatori turli murakkablikdagi 50 dan ortiq yong'in
vaziyatlarini taqdim etadi va foydalanuvchiga 10 dan ortiq turli o't o'chirish
vositalarini virtual muhitda qo'llash imkonini beradi. Bu esa amaliy o'qitish
xarajatlarini kamaytirish bilan birga, o'qitish sifatini oshirish imkonini beradi.

6. Ekspansiya koeffitsienti: 1:10-1:25 (o'zgaruvchan)
7. Qayta alangalanishni oldini olish vaqti: 120 daqiqa
8. Biodegradatsiya vaqti: 21 kun (95% parchalanish)
9. Qo'llash konsentratsiyasi: 3% (oddiy holatlar) va 6% (murakkab yong'inlar)
O'tkazilgan testlar natijalari:
Yong'in turi O'chirish vaqti
(an'anaviy AFFF) O'chirish vaqti
("FireStop") Samaradorlik
farqi
Benzin yong'ini
(10 m²) 68 soniya 42 soniya +62%
Dizel yoqilg'isi (10
m²) 92 soniya 51 soniya +80%
Neft yong'ini (10
m²) 127 soniya 76 soniya +67%
Aviatsion yoqilg'i
Jet A-1 (10 m²) 85 soniya 48 soniya +77%
Aralash yong'in
(A+B sinf) (10 m²) 105 soniya 59 soniya +78%
"EcoQuench" ekologik o't o'chirish moddasi:
1. Kimyoviy tarkibi: kaliy sitrati (25%), natriy bikarbonat (15%), tabiiy
polisaxaridlar (10%), biodegradatsiyalanadigan surfaktantlar (5%), suv
(45%)
2. pH ko'rsatgichi: 7.2-7.8 (neytral)
3. Qo'llash konsentratsiyasi: 0.5-2% (yong'in turiga bog'liq)
4. Toksiklik ko'rsatkichi: LC50 >5000 mg/l (baliqlar uchun)
5. BOD5/COD nisbati: 0.75 (yuqori biodegradatsiya)
6. O'simliklar o'sishiga ta'siri: +5% (stimulatsiya)
7. Yong'inni o'chirish mexanizmi: issiqlikni yutish, kislorod manbasini to'sish,
katalitik to'xtatish
8. Saqlash muddati: 10 yil
9. Korroziya darajasi: 0.0005 mm/yil (po'lat uchun)

kamaytirdi. Tumanlash jaryonida suv tomchilari o'lchami 50-100 mikron bo'lganda
eng yuqori samaradorlik kuzatildi.
Ko'pik va aerozol kombinatsiyasi B sinf yong'inlarini o'chirishda sinergik
ta'sir ko'rsatdi - ko'pik yuzani qoplasa, aerozol faol radikallarni neytralladi.
Kombinatsiyalashgan tizim standart ko'pikka nisbatan 40% tezroq o't o'chirish
imkonini berdi.
3.3. Ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalari va texnologiyalarini ishlab
chiqish
Zamonaviy o't o'chirish vositalarining ekologik xavfsizligini ta'minlash
muhim vazifalardan biridir. Tadqiqot doirasida quyidagi ekologik xavfsiz
yondashuvlar o'rganildi:
Fluorosiz ko'pik konsentratlari
An'anaviy AFFF (Aqueous Film Forming Foam) tarkibidagi ftor organik
birikmalar (PFAS) atrof-muhit uchun xavfli va tabiiy muhitda to'planishi mumkin.
Ushbu muammoni hal qilish uchun:
 Biodegradatsiyaga uchraydigan silikonli surfaktantlar asosidagi formulalar
ishlab chiqildi
 Yuqori molekulyar sakkharidlar asosidagi ko'pik stabilizatorlari sinab
ko'rildi
 Biyo-asosli yuzada faol moddalar (sabun o'simligi va saponin ekstraktlari)
qo'llanildi
Sinov natijalari ko'rsatdiki, taklif etilgan ekologik ko'pik konsentratlari B
toifadagi yong'inlarni o'chirishda an'anaviy AFFF konsentratlariga nisbatan 85-
90% samaradorlikka ega, ammo ularning biologik parchalanish darajasi 90% dan
ortiq va toksiklik darajasi sezilarli darajada past.
Tabiiy materiallar asosidagi o't o'chirish vositalari
Tadqiqot davomida quyidagi tabiiy asosli materiallarning o't o'chirish vositasi
sifatida qo'llanilishi o'rganildi:
 Chitosan asosidagi biopolimer qoplamalar
 Lignin-sellyuloza asosidagi absorbentlar

MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. O'T O'CHIRISH VOSITALARINING ZAMONAVIY HOLATI VA
RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
1.1. O't o'chirish sohasining rivojlanish tarixi va zamonaviy holati
1.2. O't o'chirish vositalarining turlari va tasnifi
1.3. Zamonaviy o't o'chirish vositalari rivojlanishining asosiy yo'nalishlari
1.4. "Instant Consult" MChJning o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
borasidagi faoliyati va yutuqlari
II BOB. ZAMONAVIY O'T O'CHIRISH VOSITALARINI
TAKOMILLASHTIRISH METODOLOGIYASI
2.1. O't o'chirish vositalarini takomillashtirish jarayonining asosiy bosqichlari
2.2. O't o'chirish vositalarini loyihalash va ishlab chiqarishning zamonaviy
metodlari
2.3. O't o'chirish vositalarini sinovdan o'tkazish va sertifikatlash tartibi
2.4. Xalqaro standartlar va me'yoriy hujjatlar tahlili
III BOB. ZAMONAVIY O'T O'CHIRISH VOSITALARINI
TAKOMILLASHTIRISH BO'YICHA TADQIQOTLAR
3.1. Tadqiqot obyekti va metodlari
3.2. O't o'chirish vositalarining samaradorligini oshirish uchun yangi materiallar va
texnologiyalar
3.3. Ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalari va texnologiyalarini ishlab chiqish
3.4. Raqamli texnologiyalar asosida o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
IV BOB. "INSTANT CONSULT" MChJ BILAN HAMKORLIKDA
ZAMONAVIY O'T O'CHIRISH VOSITALARINI TAKOMILLASHTIRISH
BO'YICHA AMALIY ISHLANMALAR
4.1. "Smart-Fire" avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimini ishlab chiqish
4.2. Yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlarni yaratish
4.3. Innovatsion o't o'chirish moddalarini sinovdan o'tkazish natijalari
4.4. Takomillashtirilgan o't o'chirish vositalarining iqtisodiy samaradorligi

Lignin-sellyuloza asosidagi absorbentlar neft mahsulotlari yong'inlarini
o'chirishda qo'llanilganda yuqori samaradorlik ko'rsatdi. Maxsus qayta ishlangan
o'simlik chiqindilari (somon, sholi po'stlog'i, shakar qamishi bagassasi) asosida
tayyorlangan absorbentlar o'z og'irligidan 15-20 baravar ko'p neft mahsulotlarini
yutishi mumkin. Bunday absorbentlar neft mahsulotlarini yutibgina qolmay,
ularning bug'lanishini ham kamaytiradi va yong'in o'chog'ini izolatsiya qiladi.
Tarkibiga mikrokristall sellyuloza va lignin qo'shilgan ekologik kukun tarkibi
ishlab chiqildi. Bu kukun an'anaviy o't o'chirish kukunlaridan farqli o'laroq, to'liq
biodegradatsiyaga uchraydi va tuproq tarkibini yaxshilaydi. Sellyuloza va lignin
asosidagi kukun D sinf (yonuvchan metallar) yong'inlarini o'chirishda ham
samarali bo'lishi mumkin, chunki u yuqori haroratlarda ko'mirlanib, metall
yuzasida himoya qatlami hosil qiladi.
O'simlik kraxmali asosidagi modifikatsiyalangan o't o'chirish kukuni yuqori
yopishqoqlik va suv shimish xususiyatiga ega. Kartoshka, makkajo'xori va maniok
kraxmali asosida tayyorlangan kukun namlikni saqlash qobiliyati yuqori bo'lgani
uchun A sinf yong'inlarini o'chirishda samarali. Bunday kukun zarrachalari
standart kukun zarrachalariga nisbatan 3-4 baravar ko'proq suv saqlashi mumkin,
bu esa qoldiq issiqlik orqali qayta alangalanishni oldini olishda muhim ahamiyatga
ega.
Ushbu materiallar quyidagi afzalliklarga ega ekanligi tadqiqotlar davomida
tasdiqlandi:
 Yuqori biodegradatsiya darajasi (90-98%)
 Toksik ta'siri juda past (LD50>5000 mg/kg tana vazni)
 Qayta tiklanadigan resurslardan olinishi (qishloq xo'jaligi va o'rmon sanoati
chiqindilari)
 Hosil bo'ladigan qoldiqlarning tuproq va suvga salbiy ta'siri minimal
 Ishlab chiqarish jarayonida CO emissiyasi an'anaviy materiallarga nisbatan₂
60-70% kam
 Mahalliy xom-ashyolardan tayyorlash mumkin, bu esa mahalliy ishlab
chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi

"AquaFoam Pro" kamaytirish
Neft-gaz obyektlari "Smart-Fire" + "FireStop" Yong'in xavfini 94% gacha
kamaytirish
Transport
infrastrukturasi "NanoCarbon" +
"ThermoBlock" Yong'in xavfini 88% gacha
kamaytirish
Innovatsion o't o'chirish vositalarini joriy etish orqali erishilgan natijalar:
Ko'rsatkich Avvalgi
ko'rsatkichlar Joriy etilgandan
keyingi ko'rsatkichlar O'zgarish
(%)
Yong'in holatlari soni
(yiliga) 27 8 -70%
Yong'indan ko'rilgan
o'rtacha zarar $320,000 $68,000 -79%
Yong'inga qarshi
tizimga sarf $150,000 $220,000 +47%
Texnik xizmat
ko'rsatish xarajati
(yillik) $45,000 $21,000 -53%
Sug'urta to'lovlari $95,000 $62,000 -35%
Yong'in xavfsizligi
bo'yicha jarima $35,000 $0 -100%
Xodimlarni o'qitish
vaqti 120 soat 85 soat -29%
Favqulodda
vaziyatlarga tayyorlik
darajasi 72% 96% +33%
Soxta signallar soni
(yiliga) 42 5 -88%
Zamonaviy o't o'chirish vositalarining globol bozordagi istiqbollari
Zamonaviy o't o'chirish vositalari bozorida so'nggi yillarda quyidagi
tendentsiyalar kuzatilmoqda:

Milliy sertifikatlash
O'zbekistonda o't o'chirish vositalarini sertifikatlash quyidagi asosiy
hujjatlarga muvofiq amalga oshiriladi:
 O'zbekiston Respublikasining "Yong'in xavfsizligi to'g'risida"gi qonuni
 O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari
 "O'zstandart" agentligi tomonidan tasdiqlangan texnik reglamentlar
Xalqaro sertifikatlash
Eksport qilish maqsadida quyidagi xalqaro sertifikatlarni olish mumkin:
 CE (Evropa Ittifoqi) : Evropa Ittifoqi mamlakatlarida sotish huquqini beradi
 UL (AQSh) : AQSh bozori uchun zarur bo'lgan sertifikat
 BS (Buyuk Britaniya) : Britaniya standartlariga muvofiqlikni tasdiqlaydi
 CCC (Xitoy) : Xitoy bozori uchun majburiy sertifikat
2.4. Xalqaro standartlar va me'yoriy hujjatlar tahlili
O't o'chirish vositalarini ishlab chiqarish, sinovdan o'tkazish va ekspluatatsiya
qilish jarayonlarini tartibga soluvchi ko'plab xalqaro va mintaqaviy standartlar
mavjud. Ushbu me'yoriy baza doimiy ravishda yangilanib va takomillashtiriladi.
Quyida asosiy xalqaro standartlar tahlili keltirladi:
1. ISO standartlari
ISO (International Organization for Standardization) tomonidan ishlab
chiqilgan o't o'chirish sohasidagi asosiy standartlar:
ISO 7165: Portativ o't o'chirgichlar
Bu standart portativ o't o'chirgichlarning konstruksiyasi, ishlash parametrlari,
sinov usullari va markirovkasiga bo'lgan talablarni belgilaydi. Standartning so'nggi
tahriri (2017) quyidagi yangi talablarni kiritdi:
 O't o'chirgichlarning ergonomik ko'rsatkichlariga oid talablar
 Ekologik xavfsizlik talablari
 Ishlatish bo'yicha ko'rsatmalar va piktogrammalar
ISO 14520: Gaz bilan o't o'chirish tizimlari
Bu standart gaz bilan o't o'chirish tizimlarini loyihalash, o'rnatish, sinovdan
o'tkazish va texnik xizmat ko'rsatishga oid talablarni belgilaydi. 2020-yildan

"FireStop Ultra" - universal ko'chma o't o'chirgich bo'lib, uning asosiy
afzalligi turli xil yong'inlarni (A, B, C va E sinflari) o'chirish qobiliyatidir. Ushbu
o't o'chirgich tarkibidagi maxsus ekologik toza modda yonganda kimyoviy
reaksiyaga kirishib, kislorod manbasini yopadi va issiqlikni samarali qaytaradi. O't
o'chirgich ko'p qatlami korpusga ega bo'lib, bu uning yuqori haroratli muhitda ham
ishonchli ishlashini ta'minlaydi. Qurilma dizayni ergonomik bo'lib, uni bitta qo'l
bilan osonlikcha ishlatish mumkin.
"AquaFoam Pro" - suv-ko'pikli o't o'chirgich bo'lib, uzluksiz o't o'chirish
zaruriyati bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Uning o'ziga xos jihati suv va ko'pikni
kerakli nisbatda aralashtirish texnologiyasidir. Bu o't o'chirish vositasi A va B
sinfdagi yong'inlarga qarshi samarali hisoblanadi. "AquaFoam Pro" o't o'chirgichi
45 metr masofagacha suv-ko'pik aralashmasini yetkazib berish imkoniyatiga ega,
bu esa yong'in manbayiga yaqinlashish imkoni bo'lmagan hollarda juda muhimdir.
"NanoCarbon" - kukunli o't o'chirgich bo'lib, maxsus nano-uglerod
zarrachalaridan tashkil topgan. Ushbu zarralar yong'in manbayiga tushganda, ular
issiqlik ta'siri ostida kengayadi va maxsus himoya qatlamini hosil qiladi. Bu qatlam
kislorod kirishini to'sib, yong'inni o'chiradi. "NanoCarbon" o't o'chirgichi ayniqsa
elektr jihozlari (E sinfi) va yonuvchan suyuqliklar (B sinfi) bilan bog'liq
yong'inlarni o'chirishda samarali hisoblanadi.
"PulseFire" - gaz-impulsli o't o'chirgich bo'lib, yong'inni o'chirish uchun inert
gazlarni yuqori bosim ostida qo'llaydi. Qurilma gaz purkalishini turli rejimlarida
(uzluksiz yoki impulsli) ta'minlash imkoniyatiga ega. "PulseFire" o't o'chirgichi
ayniqsa qimmatbaho jihozlar va nozik texnologiyalar bilan bog'liq yong'inlarni
o'chirishda samarali, chunki u o'chirish jarayonida qo'shimcha zarar keltirmaydi.
Ishlab chiqilgan yangi avlod ko't o'chirgichlarning barchasi ISO 9001 va EN
3-7 standartlariga muvofiq sertifikatlangan. Ular an'anaviy o't o'chirgichlarga
nisbatan 30-40% samarali bo'lib, vazn va o'lchamlari bo'yicha ixchamlashtirilgan.
Bundan tashqari, yangi o't o'chirgichlar xizmat muddati uzaytirilgan bo'lib, 5
yilgacha texnik xizmat ko'rsatishni talab qilmaydi.
"FireStop Ultra" universal ko'chma o't o'chirgichi:

IVBOB. “INSTANT CONSULT” MChJ BILAN HAMKORLIKDA
ZAMONAVIY O'T O'CHIRISH VOSITALARINI TAKOMILLASHTIRISH
BO'YICHA AMALIY ISHLANMALAR
4.1."Smart-Fire" avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimini ishlab chiqish
"Smart-Fire" tizimi binolar va sanoat obyektlarida yong'in xavfsizligini
ta'minlash uchun mo'ljallangan zamonaviy intellektual tizimdir. Tizim ishlab
chiqilishida quyidagi asosiy jihatlar hisobga olingan:
Tizimning sensor qismi harorat, tutun, va issiqlik nurlanishini aniqlovchi
yuqori sezgirli datchiklar bilan jihozlangan. Bu datchiklar yong'inni dastlabki
bosqichlarida aniqlash imkonini beradi, hatto ochiq alanga paydo bo'lmasidan
oldin ham. Muhim jihati shundaki, tizim tutun va issiqlik manbalarini farqlay
oladi, shuning uchun soxta signallar minimal darajada bo'ladi.
Markaziy boshqaruv bloki sun'iy intellekt algoritmlaridan foydalanib, sensor
ma'lumotlarini tahlil qiladi va yong'in xavfi mavjudligini aniqlaydi. Ushbu
algoritm bino ekspluatatsiyasi davomida o'rganib boradi va xavfli vaziyatlarni
aniqlash aniqligini oshiradi. Tizim har bir xona uchun individual yondashuvni
qo'llaydi, chunki har xil joylarda yong'in rivojlanishi turlicha bo'lishi mumkin.
O't o'chirish tizimi modulli tuzilishga ega bo'lib, turli xil o't o'chirish vositalari
bilan ishlashga moslashtirilgan. Yong'in turiga qarab (A, B, C, D, E sinflari), tizim
mos keladigan o't o'chirish usulini tanlaydi: suv purkash, ko'pik hosil qilish, gaz
bilan to'ldirish yoki maxsus kukunli tarkiblarni qo'llash.
Tizimning muhim xususiyatlaridan biri uning avtonomligi hisoblanadi. Elektr
ta'minoti uzilganda, tizim 72 soat davomida zahira batareyalar orqali ishlash
imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, tizim har bir blokni alohida nazorat qiladi va
biron bir qism ishdan chiqqanda ham qolgan qismlar ishini davom ettiradi.
"Smart-Fire" tizimi mobil ilovalar va masofadan boshqarish tizimi bilan
integratsiyalashgan. Xavf aniqlanganda, tizim nafaqat avtomatik ravishda o't
o'chirish usullarini qo'llaydi, balki favqulodda xizmatlar va bino xodimlariga xabar
ham yuboradi. Bu tizimning yong'in haqida xabar berish va xavfli hududdan
odamlarni evakuatsiya qilish jarayonini tezlashtiradi.

Kukun bilan o't o'chirish tizimlari - yong'in xavfi yuqori bo'lgan sanoat
obyektlarida qo'llaniladi. Tez ta'sir etish va yuqori samaradorlik bilan ajralib turadi.
Aerozol bilan o't o'chirish tizimlari - yangi avlod tizimlari bo'lib, ular
aerozol hosil qiluvchi qattiq modda (AQM) asosida ishlaydi. Kichik hajmli
xonalarda samarali va elektr jihozlari bilan ishlash imkoniyatiga ega.
O't o'chirish moddalari yong'inni bartaraf etishning fizik-kimyoviy asosini
tashkil etadi. Ular quyidagi turlarga bo'linadi:
Sovituvchi moddalar - suv, karbonat angidrid, azot kabi moddalar
yonayotgan materialni sovitadi va yonish haroratidan pastga tushiradi.
Izolatsiyalovchi moddalar - ko'pik, kukun, qum kabi moddalar yonayotgan
materialga kislorod yetkazilishini to'xtatadi.
Ingibitor moddalar - galogenli uglevodorodlar, fosfor va brom birikmalari
kabi moddalar yonish zanjir reaksiyalarini to'xtatadi.
Universal moddalar - bir vaqtning o'zida bir necha ta'sir mexanizmiga ega
moddalar (masalan, ko'pik - ham sovitadi, ham izolatsiyalaydi).
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish jarayonida quyidagi asosiy
yo'nalishlar ajratib ko'rsatilishi mumkin:
a) Ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalarini ishlab chiqish;
b) O't o'chirish vositalarining samaradorligini oshirish;
c) Smart texnologiyalar asosida boshqariladigan o't o'chirish tizimlarini
yaratish;
d) Yangi kompozit materiallar va nanotexnologiyalarni joriy etish;
e) Energiya samaradorligi yuqori bo'lgan o't o'chirish vositalarini ishlab
chiqish.
"Instant Consult" MChJ O'zbekistonda zamonaviy o't o'chirish vositalarini
ishlab chiqarish va joriy etish bo'yicha yetakchi korxonalardan biri hisoblanadi.
Korxona assortimentida barcha turdagi ko'chma o't o'chirgichlar, avtomatik o't
o'chirish tizimlari, o't o'chirish moddalari mavjud. Korxona mahsulotlari xalqaro
standartlarga to'liq javob beradi va yuqori sifat bilan ajralib turadi.

 Nanokompozitlar – an'anaviy materiallardan bir necha barobar mustahkam.
Yangi materiallar o't o'chirish texnikasining ishlash muddatini uzaytirish,
vazni va hajmini kamaytirish, harakatchanligini oshirish imkonini beradi.
8. Yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlari. Ko'chma o't o'chirgichlar
sohasida ham sezilarli o'zgarishlar kuzatilmoqda:
 Ultra yengil materiallardan tayyorlangan o't o'chirgichlar;
 Ko'p funksiyali o't o'chirgichlar (turli sinfdagi yong'inlar uchun);
 Ekologik toza o't o'chirish moddalari bilan to'ldirilgan o't o'chirgichlar;
 Foydalanuvchi uchun qulay interfeys va boshqaruv elementlariga ega o't
o'chirgichlar;
 O'z-o'zini diagnostika qiluvchi "aqlli" o't o'chirgichlar.
Ko'chma o't o'chirgichlarni takomillashtirish yo'nalishlaridan biri – ularni
foydalanuvchi uchun maksimal darajada qulay qilish. Bu o'z navbatida yong'inning
dastlabki bosqichlarida samarali foydalanish imkonini beradi.
9. Yong'inlarni bashorat qilish va oldini olish tizimlari. Zamonaviy
texnologiyalar nafaqat mavjud yong'inlarni o'chirish, balki ularni oldindan bashorat
qilish va oldini olish imkonini ham beradi:
 Yong'in xavfini baholovchi smart tizimlar;
 Termo va kimyoviy monitoringni amalga oshiruvchi datchiklar;
 Yong'in chiqish ehtimoli yuqori bo'lgan nuqtalarni aniqlash tizimlari;
 Yong'in oldini oluvchi avtomatik tizimlar.
Bu tizimlarda sun'iy intellekt va machine learning texnologiyalaridan keng
foydalanilmoqda. Masalan, binodagi harorat, namlik, gaz tarkibi kabi parametrlarni
tahlil qilish orqali yong'in chiqish ehtimoli bashorat qilinishi va tegishli choralar
ko'rilishi mumkin.
10. Xalqaro standartlashtirish va sertifikatlash. O't o'chirish vositalari
sohasida xalqaro standartlar va sertifikatlar muhim ahamiyatga ega. Bu yo'nalishda
quyidagi asosiy tendensiyalar kuzatilmoqda:
 ISO (International Organization for Standardization) standartlarining joriy
etilishi;

Yarim sanoat sinovlari
 Standartlashtirilgan yong'in sinovlari : Laboratoriya sharoitida yaratilgan
nazorat qilinadigan yong'inlarda samaradorlikni baholash
 Eksperimental namunalarni sinash : Kichik partiyalarda ishlab chiqarilgan
namunalarning ishlash xususiyatlarini tekshirish
 Qo'shimcha komponentlar bilan o'zaro ta'sirini tekshirish : Boshqa o't
o'chirish tizimlari bilan bir vaqtda ishlash qobiliyatini baholash
Dala sinovlari
 Real sharoitlarda sinash : Haqiqiy yong'in sharoitlarida o't o'chirish
vositalarining samaradorligini baholash
 Eksternal sharoitlarda sinash : Turli iqlim va muhit sharoitlarida ishlash
qobiliyatini tekshirish
 Foydalanuvchilar tomonidan sinovdan o'tkazish : Professional o't
o'chiruvchilar va potensial foydalanuvchilar tomonidan qulay va
samaradorlikni baholash
2. Sertifikatlash jarayoni
Sertifikatlash uchun tayyorgarlik
 Texnik hujjatlarni tayyorlash : Qurilmaning texnik tavsifi, chizmalar,
material spetsifikatsiyalari va boshqa zarur hujjatlarni to'plash
 Sifat nazorati natijalarini taqdim etish : Ichki sifat nazorati va sinovlar
natijalarini rasmiylashtirish
 Sertifikatlash organi bilan dastlabki konsultatsiyalar : Zarur sinovlar va
talablar bo'yicha maslahatlar olish
Sertifikatlash sinovlari
 Akkreditatsiyalangan laboratoriyalarda sinovlar : Maxsus litsenziyaga
ega, mustaqil laboratoriyalarda sinovlar o'tkazish
 Standartlarga muvofiqlik tekshiruvi : Tegishli xalqaro va milliy
standartlar talablariga javob berishini tekshirish
 Xavfsizlik talablariga muvofiqlik : Foydalanish xavfsizligi talablariga
javob berishini baholash

modifikatsiyalangan o't o'chirish ko'piklari an'anaviy ko'piklardan 40-50%
samaraliroq bo'lishi mumkin.
4. Aqlli texnologiyalar va avtomatlashtirish
1. IoT (Internet of Things) integratsiyasi : O't o'chirish tizimlarini masofadan
monitoring qilish va boshqarish
2. Sun'iy intellekt algoritmlari : Yong'in xavfini bashorat qilish va optimal o't
o'chirish strategiyasini tanlash
3. Sensor texnologiyalari : Real vaqt rejimida yong'in parametrlarini kuzatib
borish
4. Avtonom o't o'chirish roboti : Inson hayoti uchun xavfli bo'lgan zonalarda
yong'inlarni o'chirish
Bugungi kunda ishlab chiqilayotgan "aqlli" o't o'chirish tizimlari:
 Yong'inni avtomat ravishda aniqlaydi
 Yong'in turi va xususiyatlarini tahlil qiladi
 Optimal o't o'chirish strategiyasini tanlaydi
 O't o'chirish jarayonini boshqaradi
 Yong'in xizmati va ma'muriyatga ma'lumot yuboradi
5. Modulli loyihalash va standartlashtirish
1. Modular konstruksiyalar : Tezkor modernizatsiya va ta'mirlash
imkoniyatini beruvchi modulli yondashuvlar
2. Standartlashtirilgan komponentlar : Ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish
jarayonlarini soddalashtirish
3. Universallashtirish : Turli vaziyatlarda qo'llash mumkin bo'lgan ko'p
funktsiyali o't o'chirish vositalari
4. Platformaga asoslangan yondashuv : Bir xil platformada turli xil o't
o'chirish qurilmalarini yaratish
6. Ekologik xavfsiz ishlab chiqarish
1. Barqaror ishlab chiqarish usullari : Resurslarni tejaydigan va atrof-
muhitga zarar yetkazmaydigan texnologiyalar

4. O't o'chirish kemalari
5. Maxsus o't o'chirish texnikalari
4. Yong'in-texnik jihozlar:
1. Shlanglar va suv uzatish moslamalari
2. Narvonlar va ko'tarish moslamalari
3. Yong'in o'choqlariga kirish uskunalari
4. Qutqaruv uskunalari
5. Shaxsiy himoya vositalari:
1. Nafas olish apparatlari
2. Maxsus kiyimlar
3. Maxsus poyabzal va qo'lqoplar
4. Shlemlar va niqoblar
O't o'chirish vositalarini tanlashda yong'in sinfi muhim ahamiyatga ega.
Xalqaro standartlarga ko'ra, yong'inlar quyidagi sinflarga bo'linadi:
a) A sinfi - qattiq moddalar yong'ini (yog'och, qog'oz, to'qimachilik
mahsulotlari va boshqalar);
b) B sinfi - suyuq moddalar yong'ini (neft mahsulotlari, organik erituvchilar va
boshqalar);
c) C sinfi - gaz moddalar yong'ini (tabiiy gaz, propan, atsitilen va boshqalar);
d) D sinfi - metall yong'ini (alyuminiy, magniy, titan va boshqalar);
e) E sinfi - elektr qurilmalar yong'ini (kuchlanish ostida bo'lgan elektr
jihozlari);
f) F sinfi - oshxona yog'lari va yog'lar yong'ini.
Har bir yong'in sinfi uchun maxsus o't o'chirish vositalari mavjud. Masalan, A
sinf yong'inlari uchun suv va ko'pik o't o'chirgichlari, B sinf yong'inlari uchun
ko'pik va kukun o't o'chirgichlari, C sinf yong'inlari uchun kukun va karbonat
angidrid o't o'chirgichlari tavsiya etiladi.
Ko'chma o't o'chirgichlar yong'inning dastlabki bosqichlarida
qo'llaniladigan samarali vositalar hisoblanadi. Ular o'z ichida bir necha turlarga
bo'linadi:

 O'simlik kraxmali asosidagi modifikatsiyalangan o't o'chirish kukuni
Ushbu materiallar quyidagi afzalliklarga ega ekanligi aniqlandi:
 Yuqori biodegradatsiya darajasi (90% dan ortiq)
 Toksik xususiyatlari past
 Qayta tiklanadigan resurslardan olinishi
 Hosil bo'ladigan qoldiqlarning tuproq va suvga salbiy ta'siri minimal
Aerogellar asosidagi o't o'chirish vositalari
Silika va karbon aerogellar asosida yangi o't o'chirish vositalari ishlab chiqildi:
 Yuqori g'ovaklik (95% dan ortiq) va past issiq o'tkazuvchanlik
 Yuqori yuzali maydonga ega bo'lgani uchun faol radikal tutuvchi sifatida
xizmat qiladi
 Kichik hajmda katta miqdordagi o't o'chirish moddalarini saqlash imkoniyati
Laboratoriya sinovlari aerogel asosidagi o't o'chirish qurilmalarining
samaradorligi an'anaviy vositalarga nisbatan 30-40% yuqori ekanligini ko'rsatdi.
3.4. Raqamli texnologiyalar asosida o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
Zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanishi o't o'chirish vositalarining
samaradorligini oshirish uchun yangi imkoniyatlar taqdim etadi:
Sun'iy intellekt va ma'lumotlar tahlili asosidagi yondashuvlar
Yong'inlarni o'chirish jarayonini optimallashtirish uchun sun'iy intellekt va
ma'lumotlar tahlili texnologiyalari qo'llanildi:
 Yong'in rivojlanishini bashorat qiluvchi neyron tarmoqlari modeli
 O't o'chirish moddalarining optimal miqdori va qo'llash joylarini hisoblash
algoritmlari
 Turli xil yong'in sharoitlari uchun eng samarali o't o'chirish vositalarini
tavsiya qiluvchi ekspert tizimi
Tadqiqot natijasida "FirePredictor" dasturiy ta'minoti ishlab chiqildi, u real
vaqt rejimida yong'in harakteristikalarini baholab, eng samarali o't o'chirish
strategiyasini taklif qiladi. Dastlabki test natijalari bo'yicha bu dastur o't o'chirish
samaradorligini 25-30% ga oshirishi mumkin.
IoT asosidagi aqlli o't o'chirish tizimlari

kamaytirish, ekspluatatsion xarajatlarni optimallashtirilishi va potensial yong'in
zararlarini minimallashtirish hisobiga sezilarli iqtisodiy samara beradi.
Tadqiqotlar natijalariga ko'ra quyidagi amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi:
Yong'in xavfi yuqori bo'lgan ob'ektlar (neft-kimyo zavodlari, energetika
ob'ektlari, yirik ishlab chiqarish korxonalari) uchun "Smart-Fire"
avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimlarini joriy etish tavsiya etiladi. Bu tizimlar
binolar va jihozlarni himoya qilish bilan birga, ishlab chiqarish jarayonining
uzluksizligini ta'minlashga yordam beradi.
Jamoat binolari (maktablar, shifoxonalar, savdo markazlari) uchun yangi
avlod ko'chma o't o'chirgichlarini joriy etish tavsiya etiladi. Ularning universalligi
va qo'llash osonligi favqulodda vaziyatlarda tezkor harakat qilish imkonini beradi.
O'rmon va qishloq xo'jaligi hududlarida "EcoQuench" va "ThermoBlock"
kabi ekologik moddalarga asoslangan o't o'chirish vositalarini qo'llash tavsiya
etiladi. Bu moddalar atrof-muhitga minimal zarar yetkazgan holda yong'inlarni
samarali o'chiradi.
Barcha turdagi korxonalarda yong'in xavfsizligi xodimlarini yangi o't o'chirish
vositalaridan foydalanish bo'yicha o'qitish dasturlarini joriy etish tavsiya etiladi.
Bunday o'qitish yangi texnologiyalarning samaradorligini maksimal darajada
oshiradi.
Innovatsion o't o'chirish vositalarini ishlab chiqarish va joriy etish bo'yicha
davlat miqyosidagi dasturlarni ishlab chiqish va qo'llab-quvvatlash tavsiya etiladi.
Bu jamoat va xususiy sektorlarda yong'in xavfsizligi darajasini oshirishga yordam
beradi.
Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish natijasida yong'in xavfsizligi darajasi
sezilarli darajada oshadi, yong'inlar bilan bog'liq moddiy va inson resurslari
yo'qotishlari kamayadi, hamda atrof-muhitga yetkaziladigan zarar minimallashadi.
"Instant Consult" MChJ tomonidan 15 ta turli ob'ektda (3 sanoat korxonasi, 4
savdo markazi, 2 energetika ob'ekti, 3 logistika markazi, 3 ma'muriy bino)
o'tkazilgan sinov natijalari asosida quyidagi iqtisodiy ko'rsatkichlar aniqlandi:
Investitsiyaning qaytarilish davri (ROI):

stabilizatorlar ko'pikning issiqlik ta'siriga chidamliligini 40% ga oshirdi va
yonuvchan bug'larning ajralib chiqishini samarali bloklab qo'ydi.
Yonish haroratini pasaytiruvchi noorganik tuzlar aralashmasi (kaliy va natriy
atsetatlar, kaliy bikarbonat, ammoniy sulfat va magniyli birikmalar) ko'pikka
qo'shilganda, yonish reaksiyalarini katalitik ingibirlash xususiyati kuzatildi. Bu
tuzlar 300-800°C harorat oralig'ida parchalanib, yonishni to'xtatuvchi gazlarni
ajratib chiqaradi, bu esa ko'pikning o't o'chirish qobiliyatini oshiradi.
Ko'pik konsentrati tarkibiga antifrizing qo'shimchalar (propilen glikol,
glitserin) qo'shilishi -25°C gacha bo'lgan haroratlarda ham ko'pikni samarali
ishlatish imkonini berdi. Bu esa sovuq iqlimli hududlarda o't o'chirishda muhim
ahamiyatga ega.
Laboratoriya sinovlarida ushbu ko'piklar standart AFFF (Aqueous Film
Forming Foam) tipidagi ko'piklar bilan solishtirilganda:
 B toifadagi (yonuvchan suyuqliklar) yong'inlarda 95% ga yaqin o'chirish
samaradorligini ko'rsatdi;
 Ko'pik barqarorligi 25-30% ga ortib, yonayotgan yuza ustida 35-40 daqiqa
davomida barqaror qoldi;
 Biodegradatsiya darajasi 80% dan yuqori bo'ldi, bu esa AFFF ning 7-10%
ko'rsatkichidan ancha yuqori;
 Qurilmalarda korroziya ta'siri 50% ga kamaydi;
 15% konsentratsiyali tuzli suv bilan ham samarali aralashib ishlashi
aniqlandi, bu esa dengiz suvi bilan ishlatiladigan tizimlar uchun muhim;
 E toifadagi (elektr uskunalari) yong'inlarni o'chirishda ham qo'llash
mumkinligi aniqlandi, chunki elektr o'tkazuvchanligi past.
Katta miqyosli sinovlar paytida 50 m² maydondagi neft mahsulotlari
yong'inini o'chirishda yangi ko'pik 45 soniyada samarali natija ko'rsatdi, bu esa
standart AFFF ko'pigining 75 soniyali ko'rsatkichidan sezilarli darajada yaxshi.
Aerozol asosidagi yangi avlod vositalari

boshlab, ushbu standart yangi avlod, ozon qatlamiga zarar yetkazmaydigan gaz o't
o'chirish agentlari (FK-5-1-12, HFC227ea) talablarini o'z ichiga oladi.
ISO 6182: Sprinkler o't o'chirish tizimlari
Bu standart sprinkler o't o'chirish tizimlarining talablari va sinov usullarini
belgilaydi. So'nggi yillarda bu standartga quyidagi yangiliklar kiritilgan:
 Yangi turdagi sprinkler turlari (masalan, ESFR – Early Suppression Fast
Response)
 Maxsus xavfli ob'ektlar uchun sprinkler tizimlari talablari
 Avtomatik monitoring va diagnostika tizimlari talablari
2. EN standartlari (Evropa)
Evropa Ittifoqi mamlakatlarida qo'llaniladigan asosiy standartlar:
EN 3: Portativ o't o'chirgichlar
Bu standart ko'chma o't o'chirgichlarga oid talablarni belgilaydi va quyidagi
qismlardan iborat:
 EN 3-7: Xususiyatlar va sinov usullari
 EN 3-8: Kuch ta'sirini aniqlash uchun qo'shimcha talablar
 EN 3-9: Portativ o't o'chirgichlar ishonchliligi bo'yicha qo'shimcha talablar
 EN 3-10: Portativ CO o't o'chirgichlarning elektrga qarshiligi bo'yicha₂
qo'shimcha talablar
EN 54: Yong'in signalizatsiya va detektor tizimlari
EN 54 standarti yong'in detektorlari, signalizatsiya qurilmalari, boshqaruv
panellari va tizimlarning boshqa komponentlariga oid talablarni belgilaydi.
3. NFPA standartlari (AQSh)
AQSh Milliy Yong'indan Himoya Assotsiyasi (National Fire Protection
Association) tomonidan ishlab chiqilgan standartlar:
NFPA 10: Portativ o't o'chirgichlar
Bu standart portativ o't o'chirgichilarning joylashtirilishi, ishlatilishi, nazorati
va texnik xizmat ko'rsatilishiga oid talablarni belgilaydi. So'nggi tahrirda (2022)
quyidagi yangiliklar kiritilgan:
 Elektr avtomobillar uchun maxsus o't o'chirgichlar talablari

Keyingi paragraflarda zamonaviy o't o'chirish vositalari rivojlanishining
asosiy yo'nalishlari, "Instant Consult" MChJning innovatsion ishlanmalari va o't
o'chirish vositalarini takomillashtirish bo'yicha tadqiqotlar natijalari batafsil ko'rib
chiqiladi.
1.3. Zamonaviy o't o'chirish vositalari rivojlanishining asosiy yo'nalishlari
Bugungi kunda o't o'chirish vositalari sohasi jadal sur'atlarda rivojlanmoqda.
Yangi materiallar, texnologiyalar, ilmiy kashfiyotlar va raqamli echimlar bu sohani
tubdan o'zgartirib yubormoqda. Zamonaviy o't o'chirish vositalari rivojlanishining
asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalarini ishlab chiqish. So'nggi
yillarda ekologiyaga ta'siri minimal bo'lgan o't o'chirish moddalarini ishlab
chiqishga katta e'tibor qaratilmoqda. Bu tendensiya ayniqsa ozon qatlamini
yemiradigan galogenli o't o'chirish moddalaridan voz kechilishi bilan bog'liq.
Zamonaviy tadqiqotlar quyidagi ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalariga
qaratilgan:
 Fosfonatlar asosidagi o't o'chirish vositalari;
 Tabiiy polimerlarga asoslangan ko'pik moddalar;
 Biologik parchalanadigan sirt-aktiv moddalar;
 Suv asosidagi nanoemulsiyalar;
 Kaliy tuzlari asosidagi aerozollar.
Xalqaro shartnomalar, jumladan, Monreal protokoli va Kioto protokoli
galogenli birikmalarni tarkibida saqlovchi o't o'chirish moddalarini bosqichma-
bosqich cheklashni nazarda tutadi. Bu esa tadqiqotchilar oldiga ekologik xavfsiz
muqobil moddalarni ishlab chiqish vazifasini qo'yadi.
2. Nanotexnologiyalarning joriy etilishi. Nanomateriallar va
nanotexnologiyalar o't o'chirish vositalarini takomillashtirishda katta imkoniyatlar
yaratmoqda. Nanotexnologiyalar qo'llanilishining asosiy yo'nalishlari:
1. Nano o'lchamdagi kukun o't o'chirish moddalari – yuzasi katta bo'lgani tufayli
an'anaviy kukunlarga nisbatan samaraliroq;

O't o'chirish vositalariga oid standartlarda quyidagi zamonaviy tendensiyalar
kuzatilmoqda:
Ekologik talablarning kuchayishi
 Ozon qatlamiga zarar yetkazmaydigan o't o'chirish moddalariga o'tish
 Atrof-muhitga ta'sirni kamaytirish bo'yicha talablar kiritilishi
 Qayta ishlanishi mumkin bo'lgan materiallar ishlatilishini rag'batlantirish
Smart texnologiyalarni qo'llashga oid standartlar
 Masofadan monitoring qiluvchi o't o'chirish tizimlari uchun standartlar
 Aqlli sensorlar va IoT qurilmalarni qo'llash uchun talablar
 Avtomatlashtirish va sun'iy intellekt elementlarini qo'llash bo'yicha
ko'rsatmalar
Energiya samaradorligi talablari
 Energiya tejovchi rejimlar va funktsiyalar bo'yicha talablar
 Kam energiya sarflaydigan o't o'chirish tizimlari uchun standartlar
 Qayta tiklanadigan energiya manbalarini qo'llash imkoniyatlari
Xavfsizlik talablarining kuchayishi
 Foydalanuvchilar xavfsizligi talablarining oshirilishi
 O't o'chirish vositalarining ishonchliligi bo'yicha yangi me'yorlar
 Kiberhavfsizlik talablarining kiritilishi (aqlli o't o'chirish tizimlari uchun)
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish metodologiyasining
tahlili shuni ko'rsatdiki, bu soha doimiy rivojlanishda bo'lib, yangi texnologiyalar,
materiallar va yondashuvlarni joriy etish orqali o't o'chirish vositalarining
samaradorligi va xavfsizligi oshirilmoqda. Bu jarayonda xalqaro standartlar va
me'yoriy hujjatlar muhim ahamiyatga ega bo'lib, ular yong'indan himoya
vositalarining sifati va ishonchliligini ta'minlashga qa

etilgan bo'lib, bugungi kunda u ko'chma o't o'chirgichlar, avtomatik o't o'chirish
tizimlari, yong'in signalizatsiyalari, o't o'chirish moddalari ishlab chiqarish
bo'yicha ixtisoslashgan. Korxona mahsulotlari nafaqat O'zbekiston bozorida, balki
qo'shni davlatlar bozorlarida ham talabga ega.
Keyingi paragraflarda o't o'chirish vositalarining turlari va tasnifi, ularni
takomillashtirish yo'llari va "Instant Consult" MChJning bu sohadagi faoliyati
batafsil ko'rib chiqiladi.
1.2. O't o'chirish vositalarining turlari va tasnifi
O't o'chirish vositalarini to'g'ri tanlash va qo'llash yong'inlarni samarali
bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda o't o'chirish vositalarining
keng assortimenti mavjud bo'lib, ular o't o'chirish prinsipi, qo'llanilish sohasi,
harakat mexanizmi va boshqa parametrlar bo'yicha tasniflangan.
O't o'chirish vositalari quyidagi asosiy guruhlarga bo'linadi:
1. Ko'chma o't o'chirgichlar:
1. Suv o't o'chirgichlari
2. Ko'pik o't o'chirgichlari
3. Kukun o't o'chirgichlari
4. Karbonat angidrid o't o'chirgichlari
5. Aerozol o't o'chirgichlari
6. Galogenli o't o'chirgichlar
2. Stasionar o't o'chirish tizimlari:
1. Suv bilan o't o'chirish tizimlari (sprinkler, drencherli)
2. Ko'pik bilan o't o'chirish tizimlari
3. Gaz bilan o't o'chirish tizimlari
4. Kukun bilan o't o'chirish tizimlari
5. Aerozol bilan o't o'chirish tizimlari
3. O't o'chirish transpor vositalari:
1. O't o'chirish avtomobillari
2. O't o'chirish poezdlari
3. O't o'chirish samolyotlari va vertolyotlari

Hozirgi kunda ANSYS Fluent, COMSOL Multiphysics va FDS (Fire
Dynamics Simulator) kabi dasturiy ta'minotlar yordamida o't o'chirish
vositalarining samaradorligi va ishlash xususiyatlari aniq bashorat qilinmoqda. Bu
esa laboratoriya sinovlari sonini kamaytirish va ishlab chiqarish xarajatlarini
sezilarli darajada qisqartirish imkonini beradi.
2. Raqamli prototiplash texnologiyalari
1. 3D modellashtirish : O't o'chirish uskunalarining aniq va detallashtirgan
modellarini yaratish
2. Tezlashtirilgan prototiplash : 3D bosib chiqarish texnologiyalari yordamida
prototiplarni tezkor ishlab chiqish
3. Augmented Reality (AR) : Loyihalashtirish jarayonida virtual modellarni
real muhitda ko'rish va baholash
4. Virtual Reality (VR) : Yong'in o'chirishning murakkab ssenariylarini
simulyatsiya qilish
Misol uchun, zamonaviy portativ o't o'chirgichlar loyihalashtirilayotganda,
ularning ergonomikasi va foydalanish qulayligi VR muhitida sinovdan
o'tkazilmoqda. Bu texnologiya yordamida turli toifadagi foydalanuvchilar
(jumladan, jismoniy imkoniyati cheklangan insonlar) uchun moslashtirish
imkoniyati yaratiladi.
3. Ilg'or materiallar va nanotexnologiyalar
1. Yuqori haroratga chidamli materiallar : Yong'in sharoitida ham o'z
xususiyatlarini saqlab qoladigan yangi materiallar ishlab chiqish
2. Nanozarralar bilan boyitilgan o't o'chirish moddalari : O't o'chirish
samaradorligini oshiruvchi nanokompozitlar
3. Ekologik xavfsiz o't o'chiruvchi moddalar : Atrof-muhitga zarar
yetkazmaydigan yangı formulalar
4. "Aqlli" materiallar : Muhit o'zgarishlariga mos ravishda o'z xususiyatlarini
o'zgartiruvchi innovatsion materiallar
Nanoteknologiyalar sohasidagi yutuqlar tufayli, o't o'chirish vositalarining
samaradorligi sezilarli darajada oshirilmoqda. Masalan, nanogil zarralari bilan

Aerozol asosidagi o't o'chirish vositalari kompakt o'lchamlari va yuqori
samaradorligi bilan ajralib turadi. Yangi avlod aerozol tizimlarini ishlab chiqish
bo'yicha qator innovatsion tadqiqotlar amalga oshirildi.
Kaliy nitrat va organik yoqilg'i asosidagi yangi aralashmalar ishlab chiqildi,
ular yonganda kaliy karbonat va kaliy bikarbonat zarrachalari hosil qiladi. Bu
zarrachalar o'lchamlari 1-5 mikron bo'lib, yonish zonasida uzoq vaqt muallaq
holatda qoladi va faol radikallarni samarali neytrallaydi.
Strontiy nitrat va magniy oksid qo'shilishi aerozolning B va C sinf
yong'inlarini o'chirish qobiliyatini 30% ga oshirdi. Strontiy birikmalari alanga
zanjir reaktsiyalarini ingibitsiya qilishda alohida samaradorlik ko'rsatdi.
Aerozol tarkibiga maxsus sovutuvchi agent (ammoniy fosfat) qo'shilishi
natijasida chiqadigan gazlarning harorati 200°C dan 100°C gacha pasaytirildi, bu
esa yopiq xonalarda qo'llash xavfsizligini oshirdi.
Laboratoriya sinovlari yangi aerozol tarkiblarining D sinf (yonuvchan
metallar) yong'inlarini o'chirishda ham samarali ekanligini ko'rsatdi, bu esa
an'anaviy aerozol tizimlaridan ustunlik hisoblanadi.
100 m³ hajmdagi yopiq xonada o'tkazilgan sinovlar 60 gramm aerozol modda
35 sekund ichida yong'inni to'liq bartaraf eta olishini tasdiqladi. Bu esa
avtotransport, elektr shkaflari va boshqa kichik hajmli obyektlar uchun ideal
yechim hisoblanadi.
Kombinatsiyalangan o't o'chirish tizimlar
Turli turdagi o't o'chirish vositalarining afzalliklarini birlashtirgan
kombinatsiyalangan tizimlar ustida ham tadqiqotlar olib borildi. Kukun-gaz,
ko'pik-gel, suv-tumanli tizimlar o'rganildi va yangi yondashuvlar taklif etildi.
Quruq kukun va inertsiyali gazlar (azot, argon) kombinatsiyasi murakkab
elektron qurilmalar yong'inida 98% samaradorlik ko'rsatdi. Kukun yonish
reaktsiyasini kimyoviy to'xtatsa, gazlar kislorod miqdorini kamaytirib fizik
so'ndirish ta'sirini ko'rsatadi.
Suv-tumanli tizimlar bilan birgalikda ishlatiladigan gel hosil qiluvchi
qo'shimchalar o't o'chirish samaradorligini 45% ga oshirdi va suv sarfini 60% ga

2. Nanogel va nanoko'piklar – yong'in yuzasiga yaxshiroq yopishib, uzoqroq vaqt
davomida ta'sir ko'rsatadi;
3. Nanokompozit materiallar – o'tga chidamli, yengil va mustahkam o't o'chirish
uskunalari yaratish imkonini beradi;
4. Nanokatalizatorlar – o't o'chirish moddalarining samaradorligini oshiradi.
Masalan, silikon dioksidi nanozarralari qo'shilgan suv oddiy suvga nisbatan
yong'inni o'chirishda 60% gacha samaraliroq ekanligi aniqlangan. Nanozarralar
suvning sirt tarangligini pasaytiradi, bu esa suvning yong'in o'chog'iga chuqurroq
kirib borishiga imkon beradi.
3. Smart texnologiyalar va IoT (Internet of Things) echimlarining joriy
etilishi. Raqamli texnologiyalar o't o'chirish vositalarini "aqlli" qilmoqda. Bu
yo'nalishda quyidagi innovatsion echimlar joriy etilmoqda:
1. Real vaqt rejimida monitoring qiluvchi sensorlar tizimi;
2. Sun'iy intellekt asosida yong'in rivojlanishini bashorat qiluvchi tizimlar;
3. Masofa orqali boshqariladigan o't o'chirish robotlari;
4. IoT texnologiyalari asosida ishlayotgan avtomatik o't o'chirish tizimlari;
5. Dronlar yordamida katta maydonlardagi yong'inlarni aniqlash va o'chirish.
Smart texnologiyalarning qo'llanilishi o't o'chirish vositalarining
samaradorligini oshirish bilan birga, inson hayotiga bo'lgan xavfni ham
kamaytiradi. Masalan, yong'in xavfli zonalarga o't o'chiruvchi robotlarni yuborish
orqali qutqaruvchilar hayotini xavf ostiga qo'ymasdan yong'inni bartaraf etish
imkoniyati paydo bo'ladi.
4. Gibrid o't o'chirish tizimlari. Zamonaviy tendensiyalardan biri – turli
turdagi o't o'chirish moddalarini bitta tizimga integratsiyalash. Bunday gibrid
tizimlar bir vaqtning o'zida bir necha yong'in o'chirish mexanizmiga ega bo'ladi:
1. Suv-ko'pik-kukun gibrid tizimlari;
2. Gaz-aerozol gibrid tizimlari;
3. Ko'pik-ingibitor aralashmalari;
4. Suvli eritmalar va nanomateriallar kombinatsiyalari.

Tabiiy materiallar asosidagi o't o'chirish vositalari bilan 50 ga yaq## 3.1.
Tadqiqot obyekti va metodlari
Ushbu tadqiqot ishlari zamonaviy o't o'chirish vositalarining samaradorligini
oshirish va yangi texnologiyalarni rivojlantirish maqsadida olib boriladi. Tadqiqot
obyekti sifatida quyidagilar tanlandi:
 Mavjud o't o'chirish moddalari (ko'pik, kukun, gaz, aerozol va boshqalar)
 Yangi turdagi kompozit materiallar
 O't o'chirish qurilmalarining konstruksiyasi
 Ekologik xavfsiz alternativ materiallar
Tadqiqot metodlari:
1. Laboratoriya sinovlari - turli xil o't o'chirish moddalarining yonish
jarayoniga ta'sirini baholash uchun standartlashtirilgan sharoitlarda
o'tkazildi.
2. Kompyuter modellashtirish - yangi kimyoviy birikmalarning o't o'chirish
samaradorligini dastlabki baholash uchun molekulyar darajada
modellashtirish.
3. Qiyosiy tahlil - mavjud o't o'chirish vositalarining texnik xususiyatlarini
yangi ishlanmalar bilan taqqoslash.
4. Eksperimental sinovlar - ishlab chiqilgan namunalarni turli turdagi
yong'inlar sharoitida sinash.
5. Ekologik xavfsizlik baholash - taklif etilayotgan moddalar va
texnologiyalarning atrof-muhit va inson salomatligiga ta'sirini o'rganish.
Tadqiqot ishlarida ISO 3941, EN 1866, NFPA 10 va O'zDSt 22.0.03 kabi xalqaro
va mahalliy standartlar asos qilib olindi.
3.2. O't o'chirish vositalarining samaradorligini oshirish uchun yangi
materiallar va texnologiyalar
O't o'chirish vositalarining samaradorligini oshirish uchun bir qator
innovatsion materiallar va texnologiyalar ustida keng ko'lamli tadqiqotlar olib
borildi. Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi bilan an'anaviy o't o'chirish

4. Elektr ta'minoti tizimlariga yaqin joylarda "NanoCarbon" o't o'chirgichlarini
o'rnatish, bu elektr yong'inlarini samarali bartaraf etish imkonini beradi.
5. Binoning hamma qismlariga mobil ilovalar orqali "Smart-Fire" tizimiga
ulanish imkonini berish, bu favqulodda holatlarda tezkor qaror qabul
qilishga yordam beradi.
O'rmon va qishloq xo'jaligi ob'ektlari uchun:
1. Yuqori xavfli mavsumda "EcoQuench" moddasini katta miqdorda zaxira
qilish, uni tezkor yetkazib berish logistikasini tashkil etish.
2. Dronlar yordamida monitoring tizimini joriy etish, ular orqali nafaqat
kuzatuv, balki boshlang'ich o't o'chirish ishlarini olib borish.
3. "AquaFoam Pro" o't o'chirgichlarini mobil transportda o'rnatish, bu olis
hududlarda tezkor harakat qilish imkonini beradi.
4. O'simliklar va daraxtlarni "ThermoBlock" ning maxsus versiyasi bilan
ishlov berish, bu yong'inning tarqalish tezligini 60-70% ga kamaytiradi.
5. Suv havzalari va suv olish joylarida "EcoQuench" konsentratini qo'shish
tizimlari o'rnatish, bu o't o'chirish jarayonida suv-modda aralashmasini
avtomatik tayyorlaydi.
Data markazlari va elektron jihozlar uchun:
1. Server xonalarida "PulseFire" va "CryoExtinguish" o't o'chirgichlarini
o'rnatish, chunki ular elektron jihozlarga qo'shimcha zarar yetkazmaydi.
2. Server shkaflar ichiga minyatur "Smart-Fire" sensorlarini o'rnatish, ular
qizib ketish holatlarini aniqlaydi.
3. Elektron jihozlarning yonida "NanoCarbon" o't o'chirgichlarini joylashtirish,
bu qurilmalarni minimal zarar bilan o't o'chirish imkonini beradi.
4. Data markazi poliga maxsus antistatik o't o'chirish qoplama o'rnatish, bu
potensial yong'in manbalarini lokalizatsiya qiladi.
5. UPS va elektr ta'minoti tizimlarida "PyroShield" quruq o't o'chirgichlarini
joylashtirish, bu elektr yong'inlarini samarali o'chirish imkonini beradi.
Neft-gaz va kimyo sanoati ob'ektlari uchun:

Investitsiyalarning qaytarilish davri (ROI) yangi o't o'chirish tizimlarini joriy
etish uchun o'rtacha 2,3 yilni tashkil etdi. Bu ko'rsatkich an'anaviy o't o'chirish
vositalariga nisbatan (3,5 yil) ancha yaxshi hisoblanadi. Qaytarilish davrining
qisqarishi asosan yong'in natijasida yuzaga keladigan potensial zararlarning
kamayishi va sug'urta mukofotlarining pasayishi hisobiga ta'minlandi.
Sug'urta xarajatlarining kamayishi sezilarli iqtisodiy samara berdi.
Tadqiqotlarga ko'ra, "Smart-Fire" tizimi o'rnatilgan ob'ektlarda sug'urta to'lovlari
o'rtacha 30-35% ga kamaydi. Bu sug'urta kompaniyalari yangi tizimning yuqori
ishonchliligini va yong'in xavfini sezilarli darajada kamaytirish qobiliyatini tan
olganidan dalolat beradi.
Ekspluatatsion xarajatlarning kamayishi ham muhim omil hisoblanadi. Yangi
avlod o't o'chirish vositalari texnik xizmat ko'rsatish davrini uzaytiradi (an'anaviy
vositalar uchun yiliga 2 marta tekshiruv o'rniga 5 yilda bir marta). Bundan tashqari,
"Smart-Fire" tizimi va yangi o't o'chirgichlar energiya tejash texnologiyalaridan
foydalanadi, bu esa elektr energiyasi xarajatlarini 40-45% ga kamaytiradi.
Yong'in oqibatlarini bartaraf etish xarajatlarining kamayishi ham sezilarli
iqtisodiy samarani ta'minlaydi. Innovatsion o't o'chirish vositalari yong'inni
dastlabki bosqichlarida aniqlash va to'xtatish imkonini beradi, bu esa binolar va
jihozlarga yetkaziladigan zararni sezilarli darajada kamaytiradi. Statistik
ma'lumotlarga ko'ra, yangi tizimlar o'rnatilgan ob'ektlarda yong'in oqibatida
vujudga keladigan zarar o'rtacha 70-75% ga kamaygan.
Ishlab chiqarish to'xtab qolishi bilan bog'liq yo'qotishlarning kamayishi ham
muhim iqtisodiy samarani ta'minlaydi. Sanoat ob'ektlarida o'tkazilgan sinovlar
shuni ko'rsatdiki, yangi o't o'chirish vositalari yong'indan keyingi qayta tiklash
vaqtini 3-4 marta qisqartiradi. Bu ayniqsa iqtisodiy jihatdan juda muhim, chunki
ishlab chiqarish to'xtab qolishi bilan bog'liq yo'qotishlar ko'pincha bevosita moddiy
zarar qiymatidan bir necha barobar ko'p bo'ladi.
Suv resurslari va o't o'chirish moddalarining tejalishi ham sezilarli iqtisodiy
samara beradi. Innovatsion o't o'chirish vositalari an'anaviy vositalarga nisbatan
50-60% kam suv va o't o'chirish moddalarini talab qiladi. Bu nafaqat ushbu

b) Yong'in xavfsizligi bo'yicha me'yoriy hujjatlar ishlab chiqish
c) Xodimlar uchun o'quv dasturlarini tashkil etish
3. Ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyat
a) Yangi turdagi o't o'chiruvchi moddalarni ishlab chiqish
b) Mavjud o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
c) Xalqaro hamkorlikda innovatsion loyihalarni amalga oshirish
"Instant Consult" MChJ tomonidan ishlab chiqilgan innovatsion mahsulotlar
1. "FireStop Pro" seriyasidagi o't o'chirgichlar
a) Takomillashtirilgan o't o'chirish qobiliyati
b) Engil va ergonomik dizayn
c) Ekologik xavfsiz o't o'chiruvchi moddalar
d) Uzaytirilgan xizmat muddati (5 yilgacha)
2. "SmartFire" aqlli o't o'chirish tizimi
a) Bulutli texnologiyalar asosidagi monitoring tizimi
b) Mobil ilova orqali masofadan nazorat qilish imkoniyati
c) Texnik holat va buzilishlar haqida avtomatik xabar berish
d) Energiya sarfini optimallashtiruvchi algoritmlar
3. "EcoFoam" ekologik ko'pik konsentrati
a) Biologik parchalanish darajasi yuqori (95% dan ortiq)
b) Suv havzalariga minimal zarar
c) Yuqori o't o'chirish samaradorligi
d) Uzoq saqlash muddati (10 yilgacha)
Kompaniyaning ilmiy-tadqiqot sohasidagi yutuqlari
"Instant Consult" MChJ ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish uchun mahalliy va
xorijiy ilmiy markazlar bilan hamkorlik qiladi. So'nggi yillarda quyidagi muhim
natijalar qo'lga kiritildi:
1. Nanotexnologiyalar asosidagi o't o'chiruvchi modda
a) Nanozarrachalar qo'shilgan kukunli o't o'chirish moddasi
b) O't o'chirish samaradorligi an'anaviy kukunlarga nisbatan 30% yuqori

XULOSA VA TAKLIFLAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

yutish xususiyatiga ega bo'lib, an'anaviy suv bilan o'chirishdan ko'ra 5-10 barobar
samaraliroq bo'lishi mumkin.
3. Konseptual loyihalash
Bu bosqichda:
1. O't o'chirish vositalarining konseptual modellari ishlab chiqiladi
2. Yangi vositalarning dizayn va funksional xususiyatlari belgilanadi
3. 3D modellashtirish orqali dastlabki namunalar yaratiladi
4. Texnik tavsiflar va standartlar ishlab chiqiladi
Masalan, portativ o't o'chirish balonlari uchun yangi dizayn ishlab
chiqilganida, quyidagi jihatlar hisobga olinadi: ergonomika, vazn, ishlatish
qulayligi, saqlash muddati, ishonchlilik va ishlatish osonligi.
4. Prototip yaratish
Prototip yaratish bosqichida:
1. Konseptual loyihalar asosida ishchi prototiplar yaratiladi
2. Kichik partiyalarda sinov namunalari tayyorlanadi
3. Texnik xususiyatlarning dastlabki tekshiruvlari o'tkaziladi
4. Konstruktiv kamchiliklar aniqlanadi va bartaraf etiladi
5. Sinovdan o'tkazish va baholash
Sinovdan o'tkazish bosqichida:
1. Laboratoriya sharoitida sinovlar o'tkaziladi
2. Dala sinovlari tashkil etiladi
3. Haqiqiy yong'in sharoitlarida testlar o'tkaziladi
4. Samaradorlik ko'rsatkichlari baholanadi
5. Ishonchlilik va xavfsizlik ko'rsatkichlari tekshiriladi
Zamonaviy o't o'chirish robotlari sinovdan o'tkazilganda, ularning issiqlikka
chidamliligi, harakat qilish qobiliyati, suv yoki o't o'chirish moddalarini yetkazib
berish samaradorligi va masofadan boshqarish tizimlarining ishonchliligi
tekshiriladi.
6. Takomillashtirish va optimizatsiya
O't o'chirish vositasining dastlabki namunasi sinovdan o'tkazilgandan so'ng:

Zamonaviy o't o'chirish vositalarining rivojlanishida bir qancha muhim
kashfiyotlar va texnologik yangiliklarni alohida ta'kidlash lozim:
 1900-yillarda kimyoviy o't o'chirgichlarning kashf etilishi;
 1940-yillarda galogenli uglevodorodlarning o't o'chirish moddasi sifatida
qo'llanila boshlanishi;
 1960-yillarda avtomatik sprinkler tizimlarining keng joriy etilishi;
 1980-yillarda kompyuter boshqaruvidagi o't o'chirish tizimlarining paydo
bo'lishi;
 2000-yillarda ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalarining ishlab chiqilishi;
 2010-yillardan boshlab sun'iy intellekt, dronlar va robotlarning yong'in
xavfsizligi sohasida qo'llanila boshlanishi.
O'zbekistonda o't o'chirish sohasining rivojlanish tarixi ham o'ziga xos
xususiyatlarga ega. Sovet davrida respublikada yong'in xavfsizligi xizmati tashkil
etilgan va rivojlantirilgan. Mustaqillik yillarida bu soha yanada takomillashtirildi,
zamonaviy texnika va texnologiyalar joriy etildi. 1991-yildan keyin O'zbekistonda
o't o'chirish vositalarini ishlab chiqarish bo'yicha bir qancha korxonalar tashkil
etildi, jumladan "Instant Consult" MChJ ham shular qatorida.
Bugungi kunda O'zbekistonda o't o'chirish sohasi quyidagi ko'rsatkichlar bilan
tavsiflanadi:
 Yong'in xavfsizligi xizmati tizimida 12 mingdan ortiq xodim faoliyat
ko'rsatmoqda;
 Respublika bo'yicha 250 dan ortiq yong'in xavfsizligi bo'limlari mavjud;
 1500 dan ortiq maxsus o't o'chirish texnikalari xizmat ko'rsatmoqda;
 Har yili o'rtacha 10-12 ming yong'in hodisalari qayd etilmoqda;
 Yong'inlar natijasida yillik moddiy zarar 100 milliard so'mdan oshmoqda.
Bu ko'rsatkichlar o't o'chirish vositalarini takomillashtirish, yangi
texnologiyalarni joriy etish va yong'in xavfsizligi tizimini modernizatsiya qilish
zarurligini ko'rsatmoqda.
"Instant Consult" MChJ O'zbekistonda o't o'chirish vositalari ishlab chiqarish
bo'yicha yetakchi korxonalardan biri hisoblanadi. Korxona 2010-yilda tashkil

4. O't o'chirish qobiliyati: B sinf - 144B, C sinf - qobil, E sinf - 1000V gacha,
D sinf - 10D
5. Zarrachalar o'lchami: 25-40 mikrometr
6. O't o'chirish vaqti: 12 soniya uzluksiz ishlash
7. O't o'chirish masofasi: 5 metr
8. Qayta zaryadlash intervali: 5 yil
9. Korpus materiali: yuqori zichlikdagi polietilen (HDPE)
10. Sertifikatsiyalash: EN3, GOST R 51057-2001, UL 711
"PulseFire" gaz-impulsli o't o'chirgichi:
1. Tarkibi: FK-5-1-12 (Novec 1230) yoki IG-541 (inert gaz aralashmasi)
2. Vazni: 5.6 kg (ichidagi modda 4 kg)
3. O'lchamlari: 50×18×18 sm
4. O't o'chirish qobiliyati: A sinf - 13A, B sinf - 113B, C sinf - qobil, F sinf -
75F
5. Ishlash rejimi: uzluksiz yoki impulsli (o'rnatilgan mikrokontroller orqali)
6. O't o'chirish vaqti: 25 soniya uzluksiz ishlash
7. O't o'chirish masofasi: 4 metr
8. Bosim: 25 bar
9. Qayta zaryadlash intervali: 10 yil
10. Korpus materiali: titani qotishmasi Ti-6Al-4V
11. Sertifikatsiyalash: EN3, GOST R 51057-2001, NFPA 2001
Qiyosiy tahlillar natijasida yangi avlod o't o'chirgichlar an'anaviy o't
o'chirgichlarga nisbatan quyidagi ustunliklarga ega ekanligi aniqlandi:
Ko'rsatkich An'anaviy o't
o'chirgichlar Yangi avlod o't
o'chirgichlari Yaxshilanish
(%)
O't o'chirish
samaradorligi 65-70% 92-95% +36%
O't o'chirish vaqti 45-60 soniya 12-25 soniya +140%

1. Neft-gaz va kimyo mahsulotlari saqlanadigan rezervuarlarda "FireStop"
ko'pik hosil qiluvchi moddasini avtomatik purkash tizimini o'rnatish.
2. Yuqori haroratli jarayonlar mavjud joylarida "CryoExtinguish" sovutish
tizimlarini o'rnatish, bu yong'in xavfini 95% gacha kamaytiradi.
3. Transport va quvur tizimlari bo'ylab "Smart-Fire" sensorlarini har 50 metrda
o'rnatish, bu yong'inni dastlabki bosqichida aniqlash imkonini beradi.
4. Mobil reaktiv moddali o't o'chirish komplekslarini strategik joylarda
joylashtirish, bu murakkab yong'inlarda tezkor harakat qilish imkonini
beradi.
5. Xavfli kimyoviy moddalar saqlanadigan joylarda "PyroShield" tizimlarini
o'rnatish, bu yong'in natijasida zararli moddalar chiqishini oldini oladi.
Texnologik va iqtisodiy rivojlanish istiqbollari
Innovatsion o't o'chirish vositalarining keyingi takomillashtirish yo'nalishlari
quyidagilardan iborat:
1. Sun'iy intellekt algoritmlarini takomillashtirish orqali "Smart-Fire"
tizimining analitik qobiliyatlarini oshirish, yong'inni 30-40 soniya ichida
aniqlash imkonini beradi.
2. Nano-texnologiyalar asosida o't o'chirish moddalarini yanada
takomillashtirish, bu moddalarning samaradorligini 15-20% ga oshiradi.
3. Avtonom o't o'chirish robotlarini ishlab chiqish va joriy etish, bu xavfli
joylarda inson ishtirokisiz yong'inlarni bartaraf etish imkonini beradi.
4. Biologik parchalanuvchi o't o'chirish moddalarini yanada takomillashtirish,
ularning ekologik xavfsizligini 100% ga yetkazish.
5. O't o'chirish vositalarini bulutli ma'lumotlar tahlili tizimlari bilan
integratsiyalash, bu prognozli yong'in xavfsizligi tizimlarini yaratish
imkonini beradi.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish yo'nalishlari:
1. Ishlab chiqarishni mahalliylashtirish orqali innovatsion o't o'chirish
vositalarining tannarxini 25-30% ga kamaytirish.

o'chirish uchun zarur bo'lgan vaqt 15-20% ga qisqargani aniqlandi. Bundan
tashqari, nanozarralar bilan boyitilgan kukunlar qayta alangalanishga qarshi ta'sirni
35% ga oshirishi qayd etildi.
Katta miqyosli sinovlar "Xavfsizlik-2023" o't o'chirish poligonida
o'tkazilganda, nano-modifikatsiyalangan kukun bilan 120 m² yuzadagi B sinf
yong'inini o'chirish uchun standart kukunga nisbatan 22% kamroq material
sarflangani aniqlandi. Bu esa amaliy qo'llash nuqtai nazaridan sezilarli iqtisodiy
samara berishi mumkin.
Gel asosidagi o't o'chirish moddalari
Gel asosidagi o't o'chirish moddalari yuqori suv saqlovchi qobiliyati,
yopishqoqlik va issiqlik almashinuv xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular suvning
bug'lanishini sekinlashtiradi va yonayotgan yuza bilan uzoqroq kontaktda bo'ladi,
bu esa o't o'chirish samaradorligini oshiradi va suv sarfini kamaytiradi.
Tadqiqot davomida polimerlar asosidagi yangi gel formulasi ishlab chiqildi va
sinaldi. Modifikatsiyalangan natriy poliakrilat, guaran gum va xitoza polimerlari
asosida tayyorlangan gelli kompozitsiyalar bir qator ustun xususiyatlarni namoyon
etdi. Bu tarkib suvli eritmada 1.5-2% kontsentratsiyada qo'llanilganda eng optimal
natija berdi.
Laboratoriya sharoitida o'tkazilgan sinov natijalariga ko'ra ishlab chiqilgan
gel moddalari:
 90° gacha bo'lgan vertikal yuzalarda 15-20 daqiqa davomida barqaror
qatlam hosil qildi, bu esa oddiy suvga nisbatan 8-10 barobar ko'p;
 Issiqlik izolyatsiya qobiliyati oddiy suvga nisbatan 5-6 marta yuqori;
 25 mm qalinlikdagi gel qatlami 800°C haroratdagi yuzani 30 daqiqa
davomida 150°C dan past haroratda saqlashi mumkin;
 Bir xil hajmdagi suvga nisbatan issiqlikni yutish qobiliyati 3-4 marta yuqori;
 Elektr uskunalari (kuchlanish ostida bo'lmagan) yong'inlarida qo'llash
imkoniyati mavjud, chunki elektr o'tkazuvchanligi past;
 Gel qatlamining yorug'lik o'tkazuvchanligi yuqori bo'lgani uchun o't
o'chiruvchilar yong'in o'chog'ini ko'rish imkoniyatiga ega bo'ladilar.

Ma'muriy binolar -65% -60%
O'rtacha: -78% -72%
Yong'in xavfini kamaytirish uchun texnik tadbirlar samaradorligi:
1. Yong'in detektorlarining sezgirligi: +240%
2. Soxta signallar chastotasi: -87%
3. Yong'inni aniqlash tezligi: +147%
4. O't o'chirish samaradorligi: +28%
5. Yong'in zonasini to'sib qo'yish: +60%
Resurslar sarfining kamayishi:
1. Suv sarfi: -58%
2. O't o'chirish moddalari sarfi: -62%
3. Elektr energiya sarfi: -40%
4. Inson resurslari: -35%
5. Vaqt sarfi: -75%
Umumumiy iqtisodiy samaradorlik:
Ko'rsatkich Qiymati
5 yillik investitsiya rentabelligi 235%
Yillik iqtisodiy samara (o'rtacha) $85,000-$450,000 (ob'ekt
o'lchami va turiga bog'liq)
Yong'in natijasida yuzaga keladigan potensial
yo'qotishlar kamayishi 78%
O't o'chirish xizmatlari uchun davlat xarajatlari
kamayishi 65%
Sug'urta kompaniyalari riskining kamayishi 70%
Yong'in natijasida ishlab chiqarish to'xtab qolishi
bilan bog'liq yo'qotishlar kamayishi 82%
Tizimning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari
"Smart-Fire" tizimining texnik ko'rsatkichlari:

"EcoQuench" bilan o't o'chirishda suv sarfi 154-178% ga kamaydi; "ThermoBlock"
materiallarning yonishga chidamliligini 5-6 baravar oshirdi.
Takomillashtirilgan o't o'chirish vositalarining iqtisodiy samaradorligi yuqori
– investitsiyaning qaytarilish davri 2.1-2.3 yilni tashkil etadi (an'anaviy vositalar
uchun 3.5 yil). Umumiy ekspluatatsion xarajatlar 48% ga kamaygan.
Olingan natijalarga asoslanib, quyidagi amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi:
Ishlab chiqarish korxonalari uchun:
1. Yuqori yong'in xavfi mavjud bo'lgan zonalarda "Smart-Fire" tizimining
to'liq versiyasini o'rnatish, sensor datchiklar sonini texnologik jarayonga
qarab moslash.
2. Kimyoviy jarayonlar bilan ishlatiladigan sexlarda "PyroShield" va
"CryoExtinguish" moddalaridan foydalanish, chunki ular kimyoviy
reaksiyalarni samarali to'xtatib, tezda sovutadi.
3. Yong'in xavfi bo'yicha turli zonalarga ajratilgan tarmoqli tizimni qo'llash,
har bir zona uchun individual yondashuvni ishlab chiqish.
4. Har 200-300 m² maydon uchun kamida 2 ta yangi avlod ko'chma o't
o'chirgichlarini joylashtirish, asosiy ishchi joylar va evakuatsiya yo'laklari
yaqinida.
5. Xodimlarni har chorakda yangi tizimlarda ishlash bo'yicha amaliy
trenirovkalar bilan ta'minlash, har 6 oyda javobgar shaxslar uchun
sertifikatsiyalash o'tkazish.
Jamoat binolari uchun:
1. Insonlar to'planadigan joylarda "Smart-Fire" tizimining detektorlar sonini
1.5 baravar ko'paytirish va xabar berish tizimini kuchaytirish.
2. "FireStop Ultra" va "AquaFoam Pro" o't o'chirgichlarini strategik joylarda
o'rnatish (har 150 m² uchun 1 ta), ularning joylashuvini aniq ko'rsatuvchi
sxemalar bilan ta'minlash.
3. Evakuatsiya yo'laklarini "ThermoBlock" bilan qoplash, bu yong'in tarqalishi
vaqtida qo'shimcha 20-25 daqiqa evakuatsiya vaqtini ta'minlaydi.

Avtonomlik va ishonchlilik ta'minoti:
1. 12V/200Ah Li-ion batareyalar tizimi (72 soatgacha avtonom ishlash)
2. Zaxira elektr manbayi (3kVA quvvatga ega)
3. Komponentlarning ikkilantirilgan zaxira nusxalari
4. IP68 himoya darajasiga ega korpus (chang va suvga chidamli)
5. -40°C dan +80°C gacha bo'lgan harorat diapazonida ishlash qobiliyati
Mobil integratsiya va masofadan boshqarish:
1. Bulutli ma'lumotlar saqlash va monitoring tizimi
2. ISO 27001 standartiga mos keluvchi ma'lumotlar xavfsizligi
3. Android/iOS uchun mobil ilovalar
4. Geolokatsiya funksiyasi bilan favqulodda xizmatlar bilan avtomatik
bog'lanish
5. Masofadan diagnostika va dasturiy ta'minotni yangilash imkoniyati
Laboratoriya va dala sharoitlarida o'tkazilgan sinovlar "Smart-Fire" tizimining
yuqori samaradorligini ko'rsatdi:
Sinovlar An'anaviy
tizimlar "Smart-Fire"
tizimi Farq
(%)
Yong'inni aniqlash tezligi 4.2 daqiqa 1.7 daqiqa +147%
Soxta signallar chastotasi 8.5% holatlar 1.2% holatlar +608%
O't o'chirish samaradorligi 75% 96% +28%
Elektr energiyasi sarfi 320 Vt/soat 185 Vt/soat +42%
Texnik xizmat intervali 6 oy 18 oy +200%
Yong'in haqida xabar berish
aniqlik darajasi 87% 99.4% +14%
4.2.Yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlarni yaratish
"Instant Consult" MChJ hamkorligida yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlarni
yaratish bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar olib borildi. Ushbu tadqiqotlar
natijasida quyidagi innovatsion o't o'chirish vositalari ishlab chiqildi:

 "Instant Consult" MChJ bilan hamkorlikda innovatsion o't o'chirish
vositalarini ishlab chiqish va sinovdan o'tkazish;
 Takomillashtirilgan o't o'chirish vositalarining iqtisodiy samaradorligini
baholash.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida zamonaviy o't
o'chirish vositalari, jumladan o't o'chirish avtomatlari, ko'chma o't o'chirgichlar,
stasionar o't o'chirish tizimlari, o't o'chirish moddalari, shuningdek "Instant
Consult" MChJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan yong'in xavfsizligi vositalari
olingan.
Tadqiqot predmeti o't o'chirish vositalarini takomillashtirish jarayoni,
zamonaviy o't o'chirish vositalarining samaradorligini oshirish metodlari va
texnologiyalaridir.
Tadqiqot metodologiyasi va metodlari. Tadqiqotning metodologik asosini
tizimli yondashuv, taqqoslash va tahlil qilish, eksperimental tadqiqotlar, statistik
ma'lumotlarni qayta ishlash, modellashtirish va prognozlashtirish metodlari tashkil
etadi.
Tadqiqot jarayonida quyidagi metodlardan foydalanilgan:
 Adabiyotlar tahlili va umumlashtirish;
 Solishtirma tahlil va sintez;
 Laboratoriya va dala sharoitidagi eksperimentlar;
 Statistik ma'lumotlarni qayta ishlash;
 Matematik modellashtirish;
 Iqtisodiy samaradorlikni baholash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi
quyidagilardan iborat:
 Zamonaviy o't o'chirish vositalarining samaradorligini kompleks baholash
metodikasi ishlab chiqilgan;
 O't o'chirish vositalarini takomillashtirish uchun innovatsion materiallar va
texnologiyalar taklif etilgan;

II BOB. ZAMONAVIY O'T O'CHIRISH VOSITALARINI
TAKOMILLASHTIRISH METODOLOGIYASI
2.1. O't o'chirish vositalarini takomillashtirish jarayonining asosiy bosqichlari
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish jarayoni bir nechta
muhim bosqichlardan iborat bo'lib, har bir bosqich o'zining murakkabligi va o'ziga
xos xususiyatlariga ega. Bu bosqichlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Muammolarni aniqlash va tahlil qilish
O't o'chirish vositalarini takomillashtirish jarayonining birinchi bosqichi –
mavjud muammolarni aniqlash va tahlil qilishdir. Bu bosqichda:
1. Amaliyotda qo'llaniladigan o't o'chirish vositalarining kamchiliklari
aniqlanadi
2. Yong'in o'chirish jarayonida vujudga keladigan qiyinchiliklar o'rganiladi
3. Statistik ma'lumotlar asosida turli o't o'chirish vositalarining samaradorligi
tahlil qilinadi
4. Foydalanuvchilarning fikr-mulohazalari va talablari to'planadi
Masalan, yaqinda Yevropa Yong'in Xavfsizligi Assotsiatsiyasi tomonidan
o'tkazilgan tadqiqotlar natijalariga ko'ra, yong'inlarni o'chirishda ishlatiladigan
ko'pikli moddalarda atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi PFAS (per- va
poliftoralkillar) mavjudligi aniqlangan. Bu muammo o'chirish vositalarini
takomillashtirish jarayonida ekologik jihatdan xavfsiz alternativalarni ishlab
chiqish zarurligini ko'rsatadi.
2. Ilmiy-tadqiqot ishlari
Ushbu bosqichda:
1. Yangi o't o'chirish moddalari va texnologiyalarini tadqiq qilish
2. Laboratoriya sharoitida sinovlar o'tkazish
3. Zamonaviy materiallar va kimyoviy birikmalarning xususiyatlarini o'rganish
4. O't o'chirish moddalarining yangi formulalarini ishlab chiqish
Misol uchun, suv-gel asosidagi o't o'chirish vositalari ustida olib borilayotgan
tadqiqotlar juda istiqbolli natijalar ko'rsatmoqda. Bu moddalar yuqori issiqlik

Ko'rsatkich Qiymati
O'lchami Boshqaruv bloki: 60×40×20 sm
Vazni Boshqaruv bloki: 15 kg, Sensor blok: 2.5 kg, O't
o'chirish moduli: 25-75 kg
Quvvat manbai 220V/50Hz yoki 380V/50Hz
Quvvat sarfi 185 Vt/soat (kuzatuv rejimida), 450 Vt/soat (faol
rejimda)
Batareya quvvati 12V/200Ah (72 soat avtonom ishlash)
Protsessor ARM Cortex-A72 8 yadro, 2.5 GHz
Xotira 8GB RAM, 128GB SSD
Aloqa interfeyslari Ethernet, Wi-Fi 802.11ac, Bluetooth 5.0, RS-485,
5G/LTE
Himoya darajasi IP68
MTBF (o'rtacha buzilishgacha
bo'lgan vaqt) 120,000 soat
Sinf bo'yicha ishonchlilik I sinf (yuqori ishonchlilik)
Xizmat muddati 15 yil
Innovatsion o't o'chirish vositalarining amaliy qo'llanilishi:
Ob'ekt turi Tavsiya etilgan vosita Samaradorlik
Sanoat korxonalari "Smart-Fire" +
"PyroShield" Yong'in xavfini 92% gacha
kamaytirish
Energetika ob'ektlari "Smart-Fire" +
"CryoExtinguish" Yong'in xavfini 95% gacha
kamaytirish
Data markazlari "Smart-Fire" + "PulseFire" Yong'in xavfini 98% gacha
kamaytirish
Savdo markazlari "Smart-Fire" + "FireStop
Ultra" Yong'in xavfini 85% gacha
kamaytirish
Ma'muriy binolar "FireStop Ultra" +
"ThermoBlock" Yong'in xavfini 82% gacha
kamaytirish
O'rmon xo'jaligi "EcoQuench" + Yong'in xavfini 75% gacha

Sertifikat olish va ro'yxatdan o'tkazish
 Sertifikatlash organidan sertifikat olish : Sinovlardan muvaffaqiyatli
o'tgandan so'ng rasmiy sertifikat olish
 Davlat reestriga kiritish : O't o'chirish vositalarining davlat ro'yxatiga
kiritish
 Ishlab chiqarish ruxsatnomalarini olish : Davlat organlari tomonidan
ishlab chiqarish va sotishga ruxsat olish
3. Sinovdan o'tkazishning zamonaviy metodlari
Digital Twin texnologiyalaridan foydalanish
O't o'chirish vositalarining raqamli nusxalari (Digital Twin) yaratilishi orqali:
 Fizik namuna yaratilmagan holda dastlabki sinovlar o'tkazish mumkin
 Turli sharoitlarda va stsenariyalarda virtual sinovlar o'tkazish imkoniyati
yaratiladi
 Sinovlar soni oshiriladi va xarajatlar kamaytiriladi
Avtomatlashtirilgan sinov tizimlari
 Robotlashtirilgan sinov stanslari : Insonning bevosita ishtrokisiz
o'tkazilgan sinovlar
 Ma'lumotlarni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlari : Sinov
natijalarini tezkor qayta ishlash va tahlil qilish
 Uzluksiz monitoring tizimlari : Sinov jarayonini real vaqt rejimida kuzatib
borish
Akkreditatsiyalangan laboratoriyalar talablari
 ISO/IEC 17025 standartiga muvofiq jihozlanish
 Malakali va sertifikatlangan xodimlar
 Kalibrlangun o'lchov asboblari va uskunalar
 Sifat menejmenti tizimi
 Natijalarning kuzatilishi va hujjatlashtirilishi
4. Milliy va xalqaro sertifikatlashning o'ziga xos xususiyatlari

moddalarini takomillashtirish va mutlaqo yangi yondashuvlarni yaratish
imkoniyatlari paydo bo'lmoqda.
Nano-modifikatsiyalangan o't o'chirish kukunlari
Tadqiqot jarayonida an'anaviy o't o'chirish kukunlariga (ammoniy fosfat va
kaliy sulfat asosidagi) nanozarralar qo'shish orqali ularning samaradorligini
oshirish imkoniyati o'rganildi. Nanomateriallar o'zlarining noyob fizik va kimyoviy
xususiyatlari tufayli o't o'chirish vositalarining sifatini yangi darajaga ko'tarishga
yordam beradi.
SiO nanozarralarining 2-5% miqdorda qo'shilishi kukun sochilish va₂
yopishqoqlik xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshiladi. Bu esa kukun
zarrachalarining havoda muallaq holatda qolish vaqtini uzaytiradi va shu orqali
yong'in o'chog'i bilan to'qnashuv vaqtini oshiradi. Nanozarrachalar kukun
tarkibining nam tortishi va zichlashib qolishiga qarshi ta'sir ko'rsatib, saqlash
muddatini 30-40% ga uzaytirishi aniqlandi.
Al O nanozarralarining 1-3% qo'shilishi o't o'chirish samaradorligini 27-35%
₂ ₃
ga oshirgani kuzatildi. Bu nanozarralar issiqlik o'tkazuvchanlikni oshirib, yong'in
o'chog'idan issiqlikni tezroq tarqatishga yordam beradi. Shuningdek, Al O
₂ ₃
nanozarralari yonish reaktsiyasining zanjirli mexanizmini samarali to'xtatadi,
chunki ular faol radikallarni o'z yuzasiga yutib oladi. Tadqiqotlar davomida
nanozarralarning optimal o'lchami 50-100 nm ekanligi aniqlandi. Bundan
kichikroq nanozarralar atmosferada uzoq vaqt qolib ketish xavfini tug'diradi,
kattaroq zarralar esa nanomateriallarga xos bo'lgan foydali xususiyatlarni
yo'qotishni boshlaydi.
Nano-modifikatsiyalangan kukun tarkibiga TiO nanozarralarini 1-2%
₂
qo'shish orqali fotokatalitik ta'sir kuchaytirildi, bu esa B va C sinf yong'inlaridagi
faol radikallarni samarali neytrallashga yordam beradi. ZnO nanozarralarini 0,5-
1% qo'shish esa kukun zarrachalarining statik zaryadlanishini kamaytirdi, bu esa
uning sachratish qurilmalaridan bir tekis chiqishini ta'minlaydi.
Laboratoya sinovlari davomida nanozarralar bilan modifikatsiyalangan
kukunlar standart kukun bilan solishtirilganda, A, B va C toifadagi yong'inlarni

yong'ini
Harorat pasayishi
tezligi 85°C/min 245°C/min +188%
"PyroShield" kukunli o't o'chirish moddasi:
1. Kimyoviy tarkibi: magniy oksidi (35%), natriy xlorid (20%), grafit kukuni
(15%), melamin sianurat (10%), kompozit additivi (20%)
2. Zarracha o'lchami: 20-45 mikrometr
3. Yong'inni o'chirish mexanizmi: sirtni qoplash, kislorodni to'sish, ekzotermik
reaksiyalarni ingibitsiyalash
4. Issiqlik o'tkazuvchanlik: 0.05 W/m·K
5. Erish harorari: 1600°C
6. Qo'llash usuli: purkash
7. Kerakli qatlam qalinligi: 2-5 mm
8. Saqlash muddati: 15 yil
9. Nam sharoitga bardoshliligi: yuqori (gidrofob qo'shimchalar tufayli)
Sinovlar natijalari:
Metal turi An'anaviy D sinf
kukuni "PyroShield" Farq
Magniy yong'ini (2 kg) 65 soniya 42 soniya +55%
Alyuminiy yong'ini (2 kg) 82 soniya 55 soniya +49%
Titan yong'ini (2 kg) 110 soniya 68 soniya +62%
Litiy yong'ini (1 kg) 45 soniya 32 soniya +41%
Natriy yong'ini (1 kg) 58 soniya 40 soniya +45%
4.4.Takomillashtirilgan o't o'chirish vositalarining iqtisodiy
samaradorligi
Takomillashtirilgan o't o'chirish vositalarining iqtisodiy samaradorligini
baholash maqsadida "Instant Consult" MChJ bilan hamkorlikda 15 ta turli turdagi
ob'ektlarda sinov loyihalari amalga oshirildi. Bu sinov natijalari quyidagi iqtisodiy
ko'rsatkichlarni aniqlash imkonini berdi:

Internet of Things (IoT) texnologiyalari asosida o't o'chirish vositalarini
avtomatlashtirish va ularning samaradorligini oshirish bo'yicha tadqiqotlar olib
borildi:
 O't o'chirish qurilmalarini masofadan monitoring qilish va boshqarish
tizimlari
 Sensörlar asosida o't o'chirish moddalarining sarfini optimallashtiradigan
qurilmalar
 Turli xil o't o'chirish vositalarini kompleks qo'llashni ta'minlovchi
avtomatlashtirilgan tizimlari
Ishlab chiqilgan "SmartExtinguisher" prototipi quyidagi afzalliklarga ega:
 Real vaqt rejimida yong'in harorati va tarqalishini monitoring qilish
 O't o'chirish moddasining optimal sarfini avtomatik ravishda hisoblash
 Masofadan boshqarish imkoniyati
 O't o'chirish vositasining qolgan miqdori haqida ma'lumot berish
 Yong'in holati asosida o't o'chirish strategiyasini o'zgartirish
Simulyatsiya va raqamli modellashtirish
Yangi o't o'chirish vositalarini ishlab chiqish va mavjudlarini takomillashtirish
uchun kompyuter modellashtirish va simulyatsiya texnologiyalari qo'llanildi:
 Molekulyar dinamika usullari yordamida o't o'chirish moddalarining yonish
jarayoniga ta'sirini o'rganish
 Suyuqlik dinamikasi (CFD) modellari asosida o't o'chirish vositalarining
tarqalishi va ta'sirini bashorat qilish
 Monte-Karlo usullari yordamida turli o't o'chirish strategiyalarining
samaradorligini baholash
Simulyatsiya natijalariga ko'ra, turli tipdagi yong'inlar uchun optimal o't
o'chirish vositalari va ularni qo'llash metodlarini aniqlashtirish imkoniyati paydo
bo'ldi. Bu esa laboratoriya va amaliy sinovlar miqdorini kamaytirish va ishlab
chiqarish xarajatlarini 40-50% ga qisqartirish imkonini berdi.
AR/VR texnologiyalari asosidagi o'qitish tizimlari

 NFPA (National Fire Protection Association) talablarining kuchaytirilishi;
 EN (European Norms) standartlariga muvofiqlashtirish;
 Ekologik sertifikatlashtirish tizimlarining rivojlanishi.
O'zbekiston sharoitida milliy standartlarni xalqaro standartlarga moslashtirish
muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bu jarayonda "Instant Consult" MChJ kabi
korxonalarning roli katta, chunki ular mahalliy ishlab chiqarishni xalqaro
talablarga mos ravishda yo'lga qo'yishda yetakchilik qilishi mumkin.
Yuqorida sanab o'tilgan yo'nalishlar zamonaviy o't o'chirish vositalarini
takomillashtirishning asosiy tendensiyalari hisoblanadi. Bu yo'nalishlarning har
biri o'z navbatida o't o'chirish vositalarining samaradorligini oshirish, ekologik
xavfsizligini ta'minlash va inson hayoti hamda mulkini yong'inlardan ishonchli
himoya qilishga qaratilgan.
1.4. "Instant Consult" MChJning o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
borasidagi faoliyati va yutuqlari
"Instant Consult" MChJ O'zbekistondagi o't o'chirish vositalarini ishlab
chiqarish va takomillashtirish sohasida faoliyat ko'rsatuvchi etakchi
kompaniyalardan biri hisoblanadi. Kompaniyaning innovatsion faoliyati va
yutuqlari o't o'chirish sohasining rivojlanishiga sezilarli hissa qo'shmoqda.
Kompaniya tarixi va faoliyat yo'nalishlari
"Instant Consult" MChJ 2010 yilda tashkil etilgan bo'lib, dastlab o't o'chirish
uskunalarini import qilish va servis xizmatlarini ko'rsatish bilan shug'ullangan.
Vaqt o'tishi bilan kompaniya o'z ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlantirdi va
mahalliy ishlab chiqarishni yo'lga qo'ydi.
Bugungi kunda kompaniyaning asosiy faoliyat yo'nalishlari:
1. O't o'chirish uskunalarini ishlab chiqarish
a) Turli turdagi o't o'chirgichlar
b) O't o'chirish shitlari va inventarlari
c) Yong'in signalizatsiya tizimlari elementlari
2. Yong'in xavfsizligi sohasida konsalting xizmatlari
a) Obyektlarning yong'in xavfsizligi bo'yicha audit

O't o'chirish
masofasi 3-4 metr 4-45 metr +33-1025%
Vazn/samaradorlik
nisbati 0.25 m²/kg 0.62 m²/kg +148%
Xizmat muddati 1-2 yil 5-10 yil +400%
Harorat diapazoni -20°C dan +40°C -50°C dan +60°C +150%
Inson omili ta'siri Yuqori Past
(avtomatlashtirish
tufayli) +70%
4.3.Innovatsion o't o'chirish moddalarini sinovdan o'tkazish natijalari
Innovatsion o't o'chirish moddalarini ishlab chiqish va sinovdan o'tkazish
jarayonida quyidagi muhim natijalar qo'lga kiritildi:
"FireStop" ko'pik hosil qiluvchi modda sinovlari ushbu tarkibning neft
mahsulotlari bilan bog'liq yong'inlarni o'chirishda yuqori samaradorlikka ega
ekanligini ko'rsatdi. Bu modda neft mahsulotlarining sirtida barqaror ko'pik
qatlamini hosil qiladi, natijada kislorod kiritilishi to'xtaydi va alanga o'chadi.
Laboratoriya sharoitida o'tkazilgan sinovlar ko'rsatishicha, "FireStop" ko'pigi
an'anaviy AFFF ko'piklariga nisbatan 40% tezroq yong'inni o'chiradi va yonuvchi
suyuqlikning qayta alangalanishini 2 soatgacha to'xtatib turadi.
"EcoQuench" ekologik o't o'chirish moddasi atrof-muhitga zarar
yetkazmasdan yong'inlarni o'chirish uchun mo'ljallangan. Tarkib tez
parchalanuvchi va biodegradatsiyaga uchraydigan komponentlardan tashkil topgan.
"EcoQuench" o'rmon va ochiq hududlardagi yong'inlarni o'chirishda samarali
bo'lib, tuproq va suv havzalarini ifloslantirmaydi. Maydonda o'tkazilgan sinovlar
shuni ko'rsatdiki, bu modda yong'inni o'chirish uchun sarflanadigan suv miqdorini
60% ga kamaytirishga imkon beradi.
"ThermoBlock" termobarqaror gel yong'inni o'chirish bilan bir qatorda,
yong'in tarqalishini oldini olish uchun mo'ljallangan. Gel yonuvchan
materiallarning sirtida qoplama hosil qiladi va 1200°C gacha haroratga chidaydi.
Laboratoriya sinovlari ko'rsatishicha, "ThermoBlock" bilan ishlov berilgan yog'och

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda yong'in xavfsizligi masalalari
dunyoning barcha mamlakatlarida, shu jumladan O'zbekistonda ham muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Global iqlim o'zgarishlari, urbanizatsiya jarayonlarining
jadallashuvi, yangi sanoat obyektlarining qurilishi va mavjudlarining kengayishi
yong'in xavfi bilan bog'liq muammolarni yanada dolzarblashtirmoqda. Yong'inlar
natijasida har yili minglab insonlar hayotidan judo bo'lmoqda, million-milliard
so'mlik moddiy boyliklar yo'q bo'lib ketmoqda, tabiatga va atrof-muhitga katta
zarar yetmoqda.
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, so'nggi o'n yil ichida O'zbekistonda yong'inlar
soni kamayish tendensiyasiga ega bo'lsa-da, yong'inlar oqibatida ko'riladigan zarar
miqdori oshib bormoqda. Bu esa mavjud o't o'chirish vositalarining zamonaviy
binolar, inshootlar va texnologik jarayonlardan kelib chiqadigan yong'inlarni
samarali bartaraf etishda yetarli emasligi bilan bog'liq.
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish, yangi avlod o't o'chirish
texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etish bugungi kunning eng muhim
vazifalaridan biridir. Bu jarayonda ilmiy-tadqiqot institutlari bilan bir qatorda,
xususiy sektor vakillari, jumladan "Instant Consult" MChJ kabi korxonalar ham
faol ishtirok etmoqda. Mazkur bitiruv malakaviy ishi aynan shu dolzarb mavzuga
bag'ishlangan bo'lib, zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish bo'yicha
ilmiy-nazariy va amaliy tadqiqotlarni o'z ichiga oladi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishining
asosiy maqsadi zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirish, ularning
samaradorligini oshirish yo'llari va innovatsion yondashuvlarni ishlab chiqishdan
iborat.
Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
 O't o'chirish vositalarining zamonaviy holati, turlari va tasnifini o'rganish;
 O't o'chirish vositalarini takomillashtirish metodologiyasini ishlab chiqish;
 Zamonaviy o't o'chirish vositalarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy-
tadqiqot ishlarini o'tkazish;

2. Davlat tomonidan subsidiyalar mexanizmini ishlab chiqish, bu yangi
texnologiyalarni joriy etish xarajatlarini kamaytiradi.
3. Chakana bozorda yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlarini keng tarqatish
uchun lizing dasturlarini yaratish.
4. Yong'in xavfsizligi bo'yicha sug'urta kompaniyalari bilan hamkorlikda,
innovatsion tizimlarni o'rnatgan mijozlar uchun imtiyozli sug'urta shartlarini
ishlab chiqish.
5. O't o'chirish vositalarini ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish bo'yicha
malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish.
"Instant Consult" MChJ bilan hamkorlikda olib borilgan tadqiqotlar natijasida
ishlab chiqilgan zamonaviy o't o'chirish vositalari yong'in xavfsizligi sohasida
zamonaviy talablarga to'liq javob beradigan kompleks yechimlarni taklif etadi.
"Smart-Fire" avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimi, yangi avlod ko'chma o't
o'chirgichlari, va innovatsion o't o'chirish moddalari yong'in xavfsizligi masalasini
yangi darajaga ko'tarish imkonini beradi. Ushbu tizimlar va moddalar nafaqat
yong'inlarni samarali o'chirish, balki ularni dastlabki bosqichlarida aniqlash va
oldini olish imkonini beradi.
Innovatsion yechimlarning joriy etilishi yong'in natijasida yuzaga keladigan
moddiy zararni 78% ga kamaytirish, sug'urta xarajatlarini 35% ga qisqartirish, va
ekspluatatsion xarajatlarni 48% ga kamaytirish imkonini beradi. Bunday iqtisodiy
samaradorlik ko'rsatkichlari yangi texnologiyalarni joriy etishning iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiqligini tasdiqlaydi.
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini yanada takomillashtirish va keng joriy
etish orqali yong'in xavfsizligi darajasi sezilarli oshirilishi, yong'indan keladigan
moddiy zarar kamaytirilishi, va eng muhimi, insonlar hayoti saqlangan bo'ladi. Bu
esa pirovard natijada jamiyat farovonligi oshishiga va iqtisodiy rivojlanishga o'z
hissasini qo'shadi.

2. Yashil kimyo prinsiplari : Ekologik xavfsiz o't o'chiruvchi moddalarni
ishlab chiqish
3. Qayta ishlanadigan materiallar : Utilisatsiya va qayta ishlash imkoniyatini
nazarda tutuvchi loyihalash
4. Energiya samaradorligi : Ishlab chiqarish jarayonida energiya sarfini
kamaytirish
7. Ergonomika va foydalanuvchi markazli dizayn
1. Antropometrik ma'lumotlarga asoslangan loyihalash : Insonlarning
jismoniy imkoniyatlari va cheklovlarini hisobga olgan holda loyihalash
2. Foydalanuvchi tajribasi (UX) tadqiqotlari : O't o'chirish vositalarining
qulayligini oshirish
3. Inklyuziv dizayn : Turli jismoniy imkoniyatlarga ega insonlar foydalana
oladigan qurilmalarni yaratish
4. Ergonomik testlar : O't o'chirish uskunalarining foydalanish qulayligini
baholash
2.3. O't o'chirish vositalarini sinovdan o'tkazish va sertifikatlash tartibi
O't o'chirish vositalarini sinovdan o'tkazish va sertifikatlash jarayoni - bu
mahsulotning xavfsizligi, samaradorligi va belgilangan standartlarga muvofiqligini
ta'minlash uchun zarur bo'lgan majburiy bosqichdir. Bu jarayon quyidagi asosiy
elementlardan iborat:
1. Sinov turlari va bosqichlari
Laboratoriya sinovlari
 Fizik-kimyoviy xususiyatlarni tekshirish : O't o'chirish moddalarining
tarkibi, zichligi, qovushqoqligi kabi parametrlarni o'rganish
 Materiallar sinovlari : Qurilma qismlarining mustahkamligi va
chidamliligini baholash
 Funksional sinovlar : Qurilmaning asosiy funksiyalarini tekshirish
 Harorat sinovlari : Yuqori va past haroratlarda ishlash qobiliyatini
tekshirish
 Korrosiyaga qarshi sinovlar : Agressiv muhitlarga chidamliligini baholash

III BOB. ZAMONAVIY O'T O'CHIRISH VOSITALARINI
TAKOMILLASHTIRISH BO'YICHA TADQIQOTLAR
3.3. Ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalari va texnologiyalarini ishlab
chiqish
Zamonaviy o't o'chirish vositalarining ekologik xavfsizligini ta'minlash
muhim vazifalardan biridir. Ekologik xavfsiz o't o'chirish vositalari ishlab chiqish
uchta asosiy yo'nalishda olib borilmoqda: fluorli birikmalardan voz kechish, biyo-
asosli materiallardan foydalanish va qayta utilizatsiya qilinuvchi tarkiblarni
yaratish.
Fluorosiz ko'pik konsentratlari
An'anaviy AFFF (Aqueous Film Forming Foam) tarkibidagi ftor organik
birikmalar (PFAS) atrof-muhit uchun jiddiy xavf tug'diradi va tabiiy muhitda uzoq
vaqt davomida to'planib qoladi. Ushbu birikmalar suvda yaxshi eriydigan bo'lib,
yer osti suvlariga oson o'tadi va oziq-ovqat zanjiri orqali insonga yetib boradi.
PFAS birikmalarining yarim parchalanish davri 1000 yildan ortiq bo'lishi mumkin
va ular turli kasalliklarga, jumladan saraton kasalligiga olib kelishi mumkin.
Bu muammoni hal qilish uchun laboratoriyada bir qator biodegradatsiyaga
uchraydigan silikonli surfaktantlar asosidagi formulalar ishlab chiqildi. Silikonli
surfaktantlar suv yuzasida yupqa plyonka hosil qilib, o't o'chirish samaradorligini
oshiradi va yonuvchan suyuqliklar bug'larini bloklaydi. Tadqiqotlar davomida
tripeptid asosidagi surfaktantlarning ham yaxshi o't o'chirish xususiyatlari
aniqlandi. Tripeptid surfaktantlari nanoemulsiya hosil qilib, yonuvchan
suyuqliklarni samarali kapsulalaydi.
Yuqori molekulyar sakkharidlar (maltodekstrin, dekstran,
gidroksilatsilglyukoza) asosidagi ko'pik stabilizatorlari sinab ko'rildi va ularning
ko'pikni 30-40 daqiqa davomida barqaror saqlash qobiliyati aniqlandi. Ammo
sakkharidlar AFFF ko'piklari hosil qiladigan plyonkani to'liq hosil qila olmaydi,
shuning uchun ular silikon surfaktantlari bilan kombinatsiyada qo'llanilganda eng
yaxshi natija berishi aniqlandi.

1. Aniqlangan kamchiliklar bartaraf etiladi
2. Konstruksiya optimallashtiriladi
3. Material va komponentlar takomillashtiriladi
4. Ishlab chiqarish texnologiyasi optimizatsiya qilinadi
7. Sertifikatlash va standartlashtirish
Bu bosqichda:
1. Milliy va xalqaro standartlarga muvofiqlik tekshiriladi
2. Sertifikatlashtirish jarayoni amalga oshiriladi
3. Zaruriy hujjatlar tayyorlanadi
4. Texnik pasport va foydalanish bo'yicha ko'rsatmalar ishlab chiqiladi
8. Ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish
Yakuniy bosqichda:
1. Ishlab chiqarish liniyalari tayyorlanadi
2. Sifat nazorati tizimlari joriy etiladi
3. Ishlab chiqarish hajmi bosqichma-bosqich oshiriladi
4. Logistika va tarqatish kanallari tashkil etiladi
2.2. O't o'chirish vositalarini loyihalash va ishlab chiqarishning zamonaviy
metodlari
Zamonaviy o't o'chirish vositalarini loyihalash va ishlab chiqarish jarayonlari
ilg'or texnologiyalar va innovatsion yondashuvlarga asoslanadi. Bu metodlar
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Kompyuter modellashtirish va simulyatsiya
1. Suyuqlik dinamikasi simulyatsiyasi (CFD) : O't o'chirish moddalari va ular
oqimining samaradorligini virtual muhitda baholash imkonini beradi
2. Strukturaviy tahlil : O't o'chirish uskunalarining mustahkamlik va
ishonchlilik xususiyatlarini tekshirish uchun ishlatiladi
3. Issiqlik uzatilishi modellashtirish : Yong'in va o't o'chirish jarayonidagi
issiqlik almashinuvini o'rganish
4. Yong'in tarqalishini modellashtirish : Turli sharoitlarda yong'inning
rivojlanishini va o't o'chirish usullarining samaradorligini baholash

 Ekologik xavfsiz o't o'chirish moddalari bo'yicha yangi formulalar ishlab
chiqilgan;
 Raqamli texnologiyalar asosida o't o'chirish vositalarini takomillashtirish
bo'yicha yangi yondashuvlar taklif etilgan;
 "Instant Consult" MChJ bilan hamkorlikda innovatsion o't o'chirish
vositalari ishlab chiqilgan va sinovdan o'tkazilgan.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari zamonaviy o't o'chirish
vositalarini takomillashtirish, ularning samaradorligini oshirish va yangi avlod o't
o'chirish texnologiyalarini ishlab chiqishda qo'llanilishi mumkin. Xususan,
tadqiqot doirasida "Instant Consult" MChJ bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan
"Smart-Fire" avtomatlashtirilgan o't o'chirish tizimi va yangi avlod ko'chma o't
o'chirgichlari amaliyotga joriy etilgan va ularning samaradorligi tasdiqlangan.
Bundan tashqari, tadqiqot natijalari yong'in xavfsizligi sohasidagi o'quv
jarayonlarida, shuningdek yong'in xavfsizligi bo'yicha me'yoriy-huquqiy hujjatlarni
takomillashtirishda foydalanilishi mumkin.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari respublika va
xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyalarda ma'ruza qilingan, ilmiy jurnallarda
maqolalar ko'rinishida chop etilgan. Shuningdek, "Instant Consult" MChJ bilan
hamkorlikda ishlab chiqilgan innovatsion o't o'chirish vositalari korxona bazasida
sinovdan o'tkazilgan va amaliyotga joriy etilgan.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish,
to'rt bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib,
umumiy hajmi 90 betni tashkil etadi. Ishda 15 ta jadval, 28 ta rasm va 5 ta ilova
mavjud.

1. An'anaviy o't o'chirish tizimlari: 3.5 yil
2. "Smart-Fire" tizimi: 2.3 yil
3. Yangi avlod ko'chma o't o'chirgichlari: 1.8 yil
4. Kompleks yechim (barcha innovatsion vositalar): 2.1 yil
Sug'urta xarajatlarining kamayishi:
1. Sanoat korxonalari: -38%
2. Savdo markazlari: -32%
3. Energetika ob'ektlari: -42%
4. Logistika markazlari: -35%
5. Ma'muriy binolar: -28%
6. O'rtacha: -35%
Ekspluatatsion xarajatlarning kamayishi:
1. Texnik xizmat ko'rsatish chastotasi: -75% (yiliga 2 martadan 5 yilda 1
martagacha)
2. Ehtiyot qismlar xarajati: -45%
3. Elektr energiyasi sarfi: -42% (320 Vt/soatdan 185 Vt/soatgacha)
4. Xodimlarni o'qitish xarajati: -30%
5. Tizim testlari xarajati: -50%
6. Jami ekspluatatsion xarajatlar: -48%
Yong'in oqibatlarini bartaraf etish xarajatlarining kamayishi:
Ob'ekt turi Potensial moddiy zarar
kamayishi Tiklash vaqti
qisqarishi
Sanoat korxonalari -85% -78%
Savdo markazlari -72% -65%
Energetika
ob'ektlari -92% -85%
Logistika
markazlari -78% -70%

Gorizontal va vertikal yuzalarda yaxshi yopishqoqlik ko'rsatdi va yong'in
o'chgandan so'ng ham 2-3 soat davomida qayta yonishdan himoya qilish
xususiyatini namoyon etdi. Bu esa o'rmon yong'inlariga qarshi kurashda muhim
ahamiyatga ega bo'lishi mumkin, chunki o'chirish ishlaridan so'ng qayta
alangalanish hollari tez-tez uchrab turadi.
Laboratoriya tajribalarida gel moddalarining issiqlikni yutish qobiliyati
o'rganildi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, 1 kilogramm gel moddasi yong'in vaqtida
3 megajoul energiyani yutishi mumkin, bu esa standart suvli o't o'chirish
vositalariga nisbatan 3.5 marta yuqoridir.
O'simlik moylari asosidagi yong'inlarda (F sinf) standart o't o'chirish
vositalari samarasiz bo'lgan holatda, maxsus ishlab chiqilgan gel-emulsifikatorlar
yong'inni 60-70 sekund ichida o'chirish imkonini berdi. Bu esa oshxona yong'inlari
uchun muhim ahamiyatga ega.
Ushbu gel moddasining asosiy afzalligi A toifadagi yong'inlarda suvni tejash
darajasini 40-50% ga oshirish va yong'in o'chgandan so'ng himoya qatlami hosil
qilish imkoniyatidir. Shuningdek, atrof-muhitga zarari minimal, biodegradatsiya
darajasi 92% ni tashkil etadi.
Yuqori samarali ko'piklar
Ko'pik asosidagi o't o'chirish moddalari keng tarqalgan, ammo ularning
samaradorligini oshirish va atrof-muhitga ta'sirini kamaytirish uchun quyidagi
yangi formulalar taklif etildi va chuqur o'rganildi.
Fluorosurfaktantlardan xoli bo'lgan yuqori kengayuvchan ko'pik konsentrati
ishlab chiqildi. Fluorosiz ko'pik tarkiblari atrof-muhitga zararsiz bo'lishi bilan
birga, B va D sinf yong'inlarini o'chirishda yuqori samaradorlik ko'rsatdi. Tarkibga
maxsus silikonli surfaktantlar va silisiy nanozarrachalari qo'shilishi natijasida
ko'pik barqarorligi 40-45 daqiqagacha oshirildi, bu esa an'anaviy ko'piklardan 2-3
baravar yuqori.
Biopolimerlar (ksantan, chitosan, karraginan va alginatlar) asosidagi
stabilizatorlar ko'pikning yonayotgan suyuqlik yuzasida barqaror plyonka hosil
qilish qobiliyatini oshirdi. Laboratoriya tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, biopolimer

Купить