Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 16900UZS
Размер 175.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Ноябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Sherzod Sultonov

Дата регистрации 10 Июнь 2025

0 Продаж

Institutsional iqtisodiyot fani paydo bo‘lishi, predmeti va rivojlanishi

Купить
1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
«Mikroiqtisodiyot» fanidan
KURS ISHI
Mavzu:_______________________________________________________________________________________
__________________________________________________
 
Bajardi:___________   ______________guruh talabasi_________________________
               (imzo)                                                                                (ismi sharifi)
 
Kurs ishi himoya qilgan sana: “____’’ __________________________________2024y
                Baho “________”   ______________________
Ilmiy rahbar:           ____________                         _______________
(Imzo )                                                         (ismi sharifi)
Kommisiya a’zolari            ________________                                   ___________________
(Imzo )                                                          (ismi sharifi)
                                                _________________                                 ____________________
(Imzo )                                                          (ismi sharifi)
 
 
Buxoro-2024 yil 2Mundarija
Kirish ..................................................................................................................................................................... 2
I - bob. “INSTITUTSIONAL IQTISODIYOT” FANI PAYDO BO‘LIShI, 
PREDMETI VA RIVOJLANIShI ................................................................. 6
1.1. Institutsional nazariyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi ............ 6
1.2. Institutsional iqtisodiyotning metodologik asoslari va vazifalari ............... 12
1.3. Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo‘nalishlari .................................... 16
II - bob. INSTITUTLAR VA ULARNING JAMIYAT RIVOJLANIShIDAGI 
ROLI ............................................................................................................... 23
2.1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati .................................... 23
2.2.Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi ............................. 28
2.3.Institutsional matrisa ....................................................................................... 37
Xulosa: .................................................................................................................... 41
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: .................................................................... 41
Kirish
Har   qanday   davlat,   jamiyat   va   uning   fuqarolari   institutsional   muhitni   tashkil 3qiluvchi   institutlar,   rasmiy   va   norasmiy   qoidalar   doirasida   faoliyat   yuritadi   va
taraqqiy   etib   boradi.   Vaqt   o‘tishi   bilan   institutlar,   ularning   tarkibiy   qismlari
hisoblangan   institutsional-huquqiy   normalar   (qoidalar)   ichki   va   tashqi   omillar
(o‘zgarishlar)   ta'siri   ostida   eskiradi   va   rivojlanishga   to‘siq   bo‘lib   qoladi.   Bu   esa
eskirgan   –   talabga   javob   bermay   qolgan   institutlar   va   ular   normalarini
takomillashtirish   yoki   ular   o‘rniga   mutlaqo   yangi   institutlar   va   normalarni
amaliyotga   kiritish talab etiladi.
Shu   bois   yaratilgan   institutsional   muhitni   kuchaytirish,   iqtisodiyot-   ning
rivojlanish   qonuniyatlarini   bilish,   uni   modernizasiya   qilishni   chuqurlashtirish   va
xavf-xatarning   oldini   olishning   samarali   vositasi   zarur.   “Institutsional   iqtisodiyot”
fani shubhasiz,   ana shunday vositalardan biri   hisoblanadi.
O‘zbekistonda   mustaqillikning   dastlabki   yilidan   boshlab   bosqichma-   bosqich
amalga   oshirilgan   islohotlar   jarayonida   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotning   barcha
sohalarida   o‘zgarishlarga   erishildi,   iqtisodiyotning   yangi   xo‘jalik   yurituvchi
subyektlari   –   yirik   aksiyadorlik   jamiyatlari,   xolding   kompaniyalar   va   xususiy
mulkchilikning   turli   shakllaridagi   korxonalar   tashkil   etildi.   Shu   bilan   birga   ular
faoliyat   yuritishi   shartlarini   belgilab   beruvchi   rasmiy   qoidalar   (konstitusiya,
qonunlar, farmonlar va b.) hamda   milliy qadriyatlar, urf-odatlar va boshqa norasmiy
normalarni   o‘z   ichiga   olgan   institutsional   muhit   hamda   mamlakat   iqtisodiyotining
institutsional   tarkibi   shakllandi.   Bu   jamiyatda   mulkchilik,   ishlab   chiqarish   va
taqsimot   munosabatlarining   takomillashuvi,   moddiy,   tabiiy   va   mehnat   resurslaridan
samarali   foydalanishga   kuchli   ta'sir   ko‘rsatdi.
“Institutsional   iqtisodiyot”   fani   iqtisodiy   nazariya   va   xo‘jalik   amaliyotini
institutsional   o‘zgarishlarning   o‘zaro   bog‘liqligida   o‘rganuvchi   zamonaviy   iqtisodiy
fikrlarning   ilmiy   yo‘nalishlaridan   biridir.   Ushbu   yo‘nalish 1
  G‘arb   mamlakatlari
iqtisodiyotining   rivojlanishi,   talab   va   taklif   qonunlarining   ishlashi,   xo‘jalik
1
  Ўзбекистон Республикаси “Мулк тўғрисида”ги Қонуни. 2023   й.   31 октябрь. 4yurituvchi   subyektlarning   hulq-   atvori,   bozor   va   ma'muriy   mexanizmlarning
faoliyat yuritishi, iqtisodiy  o‘sish va shu kabi  boshqa bir qator jarayon va hodisalarni	
o‘rganishda keng	 
tatbiq   etib   kelinmoqda.
Shuni   hisobga   olgan   holda   ushbu   fanni   keng   o‘rganish   O‘zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoev   tasdiqlagan    O‘zbekiston   Respublikasini
rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Xarakatlar   strategiyasi”   da
belgilangan   ustuvor   vazifalarni   hal   etish,   O‘zbekiston   iqtisodiyotida   institutsional
islohotlarni   chuqurlashtirish hamda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda muhim
uslubiy   asos   hisoblanadi   va   mamlakatimiz   taraqqiyoti   va   xalqimiz   farovonligini
yanada   yuksaltirishga   qaratilgan   choralar   mazmun-   mohiyatini   ochib   berishga
xizmat   qiladi.
Kurs   ishining   maqsadi:   Hozirgi   kunda   institutsional   iqtisodiyot   fani
iqtisodiy nazariyaning   uzviy yo‘nalishi  sifatida dadil  maydonga chiqdi. Ushbu  fan
Belorussiya,   Rossiya, Ukraina, Boltiqbo‘yi va boshqa o‘tish iqtisodiyotiga ega qator
mamlakatlarning iqtisodiyot yo‘nalishida kadrlar tayyorlovchi oliy o‘quv   yurtlarida
keng o‘qitilmoqda va mazkur fan bo‘yicha kafedralar tashkil   etilgan.
E'tiboringizga   havola   etilayotgan   ushbu   darslikda   yangi   institutsional
nazariyaning   metodologik   asoslari,   asosiy   qoidalari,   tamoyillari,   ushbu   yo‘nalish
vakillarining   ilmiy   qarashlari,   jamiyatdagi   rasmiy   va   norasmiy   normalarni
muvofiqlashtirish muammosiga va norasmiy institutlarning   roliga muhim   ahamiyat
berilgan.
Shuningdek,   darslikda   institutsional   iqtisodiyotning   tadqiqot   usuli   sifatida
o‘yinlar   nazariyasi   va   modellashtirish   tavsifi,   reja   va   bozor   institutlari   faoliyati
normalari   hamda   shartnomalar   xillariga   katta   e'tibor   qaratilgan.   Transaksiyalar   va
transaksiya   xarajatlari   nazariyasi,   transformasion   yondashuvning   o‘ziga   xos
xususiyatlari   va   uning   ahamiyati   hamda   tahliliy   usullari,   mulkchilik   huquqlari   va
mulk   shakllarining rivojlanishi, davlat va uy xo‘jaligi xillari, firmalar turlari va   ular 5faoliyatining   institutsional   asoslari   keng   yoritilgan.   Darslikda   institutlarni   yangi
institutsional   muhitga   joriy   etish   jarayonlarini   o‘rganishga   katta o‘rin   berilgan.
Kurs   ishining   vazifalari:   Shuningdek,   “Institutsional   iqtisodiyot”   fanining
mazmun-   mohiyatini   belgilab   beruvchi   amaliy   vositalar   asoslangan   va   ular   quyidagi
yo‘nalishlarni   o‘z   ichiga   oladi:
- yangi   institutlar   shakllanishi   tamoillari,   jamiyatdagi   rasmiy   va   norasmiy
institutsional-huquqiy   normalarni   muvofiqlashtirish   hamda   institutsional   tahlil
qilish usullari;
- institutlar   va   ularning   jamiyat   hamda   iqtisodiyot   rivojlanishidagi   roli   va
mexanizmlari;
- iqtisodiy   munosabatlarda   shartnomalarning   turlari   hamda   ushbu
jarayonlarda yuzaga keladigan transaksiya  xarajatlarini tahlil qilish va   kamaytirish
usullari;
- xufiyona   iqtisodiyot   kelib   chiqishining   institutsional   sabablari,   ularni
turlari   va   baholash   usullari;
- xususiy   mulkchilik   va   mulkdorlar   huquqlarining   institutsional   nazariyasi
va   tahliliy   usullari;
- ishlab   chiqarish   (xizmat   ko‘rsatish)   korxonasini   boshqarishda   topshiriq
beruvchi   (“prinsipial”)   va   topshiriqni   bajaruvchi   (“agent”)   o‘rtasidagi   o‘zaro
munosabatlar   muammosini   yechish   usullari,   korxonalar   turlari   va   ular   institutlarini
rivojlantirish   yo‘nalishlari;
- institutsional   tashkilot   sifatida   davlatning   mulkchilik   huquqlarini   himoya
qilish,   axborot   tarmoqlarini   rivojlantirish,   o‘lchash   standartlarini   yaratish,
infratuzilmani   rivojlantirish,   huquqni   muhofaza   qilish,   sof   ijtimoiy   farovonlikni
ta'minlash   vazifalari   va   ularni   baholash   usul   va   me'zonlari;
- oila va uy xo‘jaligi institutlarining tadbirkorlik faoliyatini amalga   oshirish,
aholi   farovonligini   yuksaltirish   institutsional-huquqiy   normalarini   hamda   oilani 6inson   kapitalini   asrash   va   rivojlantirish   funksiyalarini   takomillashtirish   yo‘llari;
- innovasion   rivojlanishning   institutsional   nazariyasi   va   innova-   siyalar
yaratuvchi   subyektlarning   qiyosiy   tahlili   usuli;
- institutlarning   vaqtga   ko‘ra   o‘zgarishini   asosiy   qoidalari   va   O‘zbekiston
iqtisodiyotini   va   ijtimoiy   munosabatlarni   institutsional-   huquqiy   rivojlantirish
yo‘nalishlari.
Kurs ishining tuzilishi:  Kurs ishi kirish qismi, 2 bob , 6 bo’lim, xulosa va foydqalanilgan 
adabiyotlardan tuzilgan
I - bob. “INSTITUTSIONAL IQTISODIYOT” FANI PAYDO
BO‘LIShI, PREDMETI VA RIVOJLANIShI
1.1. Institutsional nazariyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi
tarixi
Institutsional   nazariya   avval   klassik 2
  siyosiy   iqtisodning,   so‘ngra   esa
Ekonomiksning   mug‘olib   ta'limot   sifatida   paydo   bo‘lib,   rivojlangan.   Amerikalik
iqtisodchi   Ben   Seligmen   institutsionalizmni   «formalizmga   qarshi   g‘arayon»,   ya'ni
iqtisodiy nazariyada nafaqat rasmiy modellarni va   qat'iy mantiqiy qoidalarni, balki
butun   jonli   hayotni   aks   ettirishga   intilish   sifatida   tavsifladi.   Amerikalik   iqtisodiy
tafakkur   tarixchisi   Robert   L.Xaylbronerning   ta'kidlashicha,   «nihoyat,   iqtisodiy   fan
o‘zining   avvalgi   saltanati   –   ishlab   chiqarish   va   taqsimlash   saltanatining   tor
doirasidan   tashqariga   chiqdi   va   endi   u   o‘zining   oilaviy   munosabatlardan   tortib   to
sportgacha,   antropologiyadan   tortib   to   davlat   huquqigacha   cho‘zilgan   keng   hududga
bo‘lgan   huquqlarini   e'lon   qilishi   mumkin».
2
  Ўзбекистон   Республикаси   “ Акциядорлик   жамиятлари   ва   акциядорлар   ҳуқуқларини   ҳимоя   қилиш   тўғрисида ” ги
Қонуни . 2023   й.   26   апрель. 7 Matematik institutsional  
nazariya, Dj.Neyman, 
Dj.Nesh1.1- RASM . I NSTITUTSIONALIZMNING   SHAKLLANISHI
Institutsionalizm iqtisodiy nazariyaning avvalgi eng yaxshi  
maktablarining   quyidagi   nazariy-metodologik   yutuqlarini   o‘z   ichiga   oldi:
- matematik   apparat   va   neoklassikaning   marjinal   prinsiplari;
- Germaniyadagi   tarixiy   maktabning   metodologik   vositalari;
D.Rikardo   rentasi   nazariyasining   tahlili. Institutsionalizm   rivojlanishining   asosiy
yo‘nalishlari
Yangi institutsional 
iqtisodiy nazariya 
(neoklassik iqtisodiy  
nazariya), R.Kouz, D.Nort va  
boshq.Institutsional iqtisodiy   nazariya 
T.Veblen, Dj.Xodjson Institutsionalizm 8Zamonaviy   institutsionalizmInstitutsionalizm
Neoinstitutsionalizm
R.Kouz, D.Nort,   O.Uil’mson,
Dj.   B’yukenen Yangi institutsional
iqtisodiyot L.Teveno,
Dj.Nesh,   G.Saymon   va
boshqalar
1.2-rasm.   Institutsional   oqimlarni   klassifikasiyasi   (Rossiya   va   b.
Neoklassik   nazariyaning   asosiy   tamoyillari   ikki   qismdan   iborat.   Asosiy
tamoyillarning birinchi qismini klassikaning “eski” tamoyillari,   ikkinchi qismni
esa, neoklassikaning “yangi” tamoyillari tashkil etadi.   “Eski”   tamoyillar   “qat'iy
negiz”   bo‘lsa,   “yangi”   tamoyillar   neoklassikaning   «himoya   qobig‘i»ni tashkil
etadi.
“Eski”   tamoyillarga   quyidagilar   kiradi:
•bozorda	 hamma	 vaqt	 muvozanat	 mavjud,	 u yagona	 Pareto	 (Val'ras-	  Errou-
Dobre)   optimumi   talablariga   mos   keladi;
• bozorda   individlar   tomonidan   oqilona   tanlov   amalga   oshiriladi;
• individlarga   tashqi   omillar   ta'sir   ko‘rsatmaydi,   ularning   biror   holatni   afzal
bilishi   barqaror   va   ekzogen xususiyatga   ega;
• xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xarajatlari hisobga   olinadi.  
Ayni   chog‘da   ayirboshlash   xarajatlari   e'tiborga olinmaydi.
“Yangi”   tamoyillarga   ko‘ra:
• bozorda   ayirboshlashni   amalga   oshirish   uchun   resurslarning   xususiy  
mulkni   tashkil   etishi   asosiy   zamin hisoblanadi;
• individlarda   bitim   to‘g‘risidagi   barcha   axborot   mavjud;Odatdagi “eski” 
institutsionalizm,  
T.Veblen, U.Mitchell, 
Dj.Kammons 9• ayirboshlash   chegaralari   kamayib   boruvchi   foydalilik   tamoyili   asosida  
hamda   resurslarning   dastlabki   taqsimlanishidan   kelib   chiqib,   belgilanadi.
«Eski»   institutsionalizm   nazariyasining   mohiyatini   yanada   to‘liqroq   ko‘rib
chiqish   uchun   ushbu   ilmiy   yo‘nalishning   ko‘zga   ko‘ringan   vakillari   T.Veblen,
K.Polan'i   va  J.K.Gelbreyt   [32,  36]   qarashlariga   murojaat   etish   mumkin.  Mashinali
ishlab chiqarishning paydo bo‘lishini tahlil qilishda   kapitalist bilan yollanma ishchi
o‘rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat   taqsimoti   qabul   qiladigan   quyidagi   tashkiliy
shakllar   orqali   ularning   o‘zaro   ta'siriga   e'tibor   qaratildi:   tabiiy   mehnat   taqsimoti   →
kooperatsiya   →   manufaktura   va   mutlaq   qo‘shimcha   qiymatni   shakllantirish   →
xususiy   ishchining  paydo  bo‘lishi  →  mashinalarning  paydo   bo‘lishi  →  fabrika  →
nisbiy   qo‘shimcha   qiymatni   shakllantirish.
Karl  Polan'ining  ta'kidlashicha,  aynan  milliy resurslar   va mehnat   bozorining
shakllanishi   asosida   davlatning   aralashuvi   yotadi.   G‘arbiy   Yevropaning   barcha
ichki   bozorlari   mahalliy   bozorlar   tabiiy   evolyusiyasining   natijasi   emas,   balki
davlatning aralashuvi orqali barpo   etilgan.
T.Veblen   «Bekorchi   sinf   nazariyasi»   (1899)   [32]   asaridagi   odatlar
to‘g‘risidagi   tahlilda   xolizm   metodologiyasini   qo‘llaydi.   Odatlar   individlarning
bozordagi,   siyosiy   sohadagi,   oiladagi   xatti-harakatlari   doiralarini belgilab beruvchi
institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti-   harakati   Veblen   tomonidan   ikkita   juda
qadimiy   odatdan   kelib   chiqib,  ta'riflanadi.   Bu   odatlarni   u   raqiblik   hissiyoti	
(boshqalardan   birinchi   bo‘lish,	 
umumiylikdan   ajralib   turish   istagi)   va   mahorat
hissiyoti   (halol   va   samarali   mehnat   qilishga   moslashish)   deb nomlaydi.
T.Veblenning   fikriga   ko‘ra,   raqiblik   hissiyoti   mulkchilik   va   bozordagi
raqobatning   asosida   yotadi.   Ushbu   hissiyotning   o‘zi   individ   o‘z   tanlovini   amalga
oshirishda   o‘z   foydaliligini   ko‘paytirishni   emas,   balki boshqalarning ko‘z o‘ngida
o‘z   nufuzini   oshirishni   ko‘zlovchi   «oshkora   iste'mol»ni   izohlaydi.   Masalan,   sotib
olmoqchi   bo‘lgan   avtomobilni   tanlashda   iste'molchi   uning   narxi   va   texnik 10xususiyatlariga   emas,   balki   muayyan   rusumdagi   mashinaga   egalik   qilish   orqali
ta'minlanadigan   nufuzga   e'tiborni   qaratadi.
Nihoyat,   “eski”   institutsionalizm   namoyondasi   J.K.Gelbreyt 3
  o‘z   tahlilini
axborot   va   axborot   almashuvining   ishtirokchilar   o‘rtasida   taqsimlanishi
masalalaridan   boshlaydi.   Uning   asosiy   fikri   –   hozirgi   bozorda   hech   kim   to‘liq
axborotga   ega   emas.   Har   bir   shaxsning   bilimlari   ixtisoslashgan   va   xususiy
ahamiyatga   ega,   axborot   to‘liqligiga   faqat   ushbu   to‘liq   bo‘lmagan   bilimlarni
birlashtiruvchi   tashkilot   doirasida   erishish   mumkin,   deb ta'kidlaydi.
Bunda   hokimiyat   alohida   shaxsdan   guruhga   birlashgan,   individuallikka   ega
tashkilotlar qo‘liga o‘tadi. So‘ngra mazkur tashkilot   individlarning   xatti-harakatiga
ko‘rsatadigan   ta'sirni   tahlil   qilib,   individlar   tavsiflarini institutsional  muhit vazifasi
sifatida   ko‘rib   chiqadi.   Masalan,   uning   ta'kidlashicha,   iste'mol   talabining   o‘sishi
iste'molchilarning ichki   tuyg‘ulari   yuqori   bo‘lishidan   emas,   balki   ularni   ishontirish
uchun   reklamadan   faol   foydalanuvchi   korporatsiyalar   manfaatlari   ortishidan   kelib
chiqadi.
Bozor   iqtisodiyoti   munosabatlarining   jadal   rivojlanishi   barobarida   iqtisodiy
tadqiqotlar   ko‘lami   yanada   kengaydi   va   chuqurlashdi.   Bu   bilan   hozirgi   zamon
iqtisodiy   ta'limotlarining   yirik yo‘nalishlari   shakllandi.
Hozirgi   zamon   iqtisodiy   ta'limotlarini   o‘rganishning   eng   keng   tarqalgan
yondashuvlariga   ko‘ra,   ular   uchta   yo‘nalishni   o‘z   ichiga   oladi:   neoklassika,
institutsionalizm   va   keynschilik.   Biroq,   mamlakatimizda   mazkur   yo‘nalishlar   –
ayniqsa,   institutsionalizm   yo‘nalishi   sohasidagi   ilmiy-nazariy,   o‘quv-uslubiy
jabhalar yaxlit bayon etilgan adabiyotlarni   yetarli,   deb bo‘lmaydi.
Institutsionalizmning   nazariy   yo‘nalish   sifatida   shakllanishi   bevosita   klassik
va   neoklassik   nazariyalar   bilan   bog‘liq.   Binobarin,   neoklassika   tamoyillaridagi
yuqorida   ko‘rsatilgan   cheklovlarni   hisobga   olgan   holda,   bozor   modelini   tuzishga
3
  Ўзбекистон   Республикаси   Уй-жой   Кодекси.   2022   й.   24   декабрь. 11yo‘naltirilgan   nazariya   –   institutsionalizm   hisoblanadi.   Ushbu   nazariyaning   tadqiqot
markazida   institutlar   –   insonlar tomonidan barpo etiladigan va o‘zaro hamkorlikni
tarkiblovchi siyosiy,   iqtisodiy   hamda   ijtimoiy   me'yor   va   qoidalar   turadi.
Institutsional   nazariyaning   ko‘p   sonli   masalalarini   yorituvchi   adabiyotlarda
[31,   39,   40,   50,   56]   institutsionalizm   turli   yo‘nalishlarining   metodologik
xususiyatlari   to‘g‘risidagi   fikr-mulohazalarga   katta   ahamiyat   berilgan.
“Eski”   institutsionalizm   bilan   neoinstitutsionalizmda   ko‘plab   umumiyliklar
mavjud,   bu   institutlarni   tadqiq   etish,   shuningdek,   ijtimoiy-   iqtisodiy   hodisalarni
o‘rganishga   nisbatan   evolyusion   yondashuvning   ayrim   jihatlarini   tahlil   qilishdir.
Umuman,   ushbu   ikkita   yondashuv   kesishuv   nuqtalariga   ega   emas.
Rossiyalik   olim   R.Nureevning   fikricha,   “eski”   institutsionalizm   bilan
neoinstitutsionalizm   o‘rtasida,   kamida,   uchta   asosiy farq   mavjud   .
1) Agar   “eski”   institutsionalistlar   zamonaviy   iqtisodiy   nazariya
muammolarini   jamiyatdagi   boshqa   fanlar   usullari   bilan   o‘rganishga   intilgan   holda
huquq   va   siyosatdan   iqtisodiyot   tomon   borsalar,   neoinstitutsionalistlar   bunga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   qarama-qarshi   yo‘ldan   boradilar,   ya'ni   ular   o‘z   tahlilida   neoklassik
iqtisodiy   nazariya   vositalariga   tayanadi,   zamonaviy   mikroiqtisodiy   usullarni
qo‘llagan holda siyosiy va   huquqiy   muammolarni   o‘rganadi.
2) “Eski”   institutsionalizm   asosan   induktiv   usulga   asoslanib,   alohida
holatlardan   umumlashtirishga   intildi,   natijada,   qator   iqtisodchilarning   fikricha,
umumiy   institutsional   nazariya   yuzaga   kelmadi;   neoinstitutsionalizm   deduktiv
yo‘ldan   borib,   neoklassik   iqtisodiy   nazariyaning   umumiy   tamoyillaridan   ijtimoiy
hayotning   muayyan   hodisalarini   izohlashga   intilmoqda.
3) “Eski”   institutsionalizm   radikal   iqtisodiy   tafakkur   oqimi   sifatida   asosiy
e'tiborni insonlar   manfaatlarini himoyalovchi jamoalar   (asosan,   kasaba   uyushmalari
va   hukumat)   xatti-harakatiga   qaratdi;   neoinstitutsionalizm   qaysi   jamoa   a'zosi
bo‘lish   uning   uchun   foydali   ekanligini   o‘z   manfaatlariga   amal   qilgan   holda   hal 12etuvchi   mustaqil   individga   e'tibor   qaratadi.
4) “Eski”   institutsionalizm   metodologik   xolizmdan   foydalanadi,   uni
umumiy   tarzda   quyidagicha   ta'riflash   mumkin:   “institutlar   birlamchi,individlar
ikkilamchi”.   Ushbu   holat   neoinstitutsional   nazariyaga   asos   qilib   olindi.
Shu   nuqtai   nazardan   “eski”   va   “yangi”   institutsional   maktablarni   o‘zaro
farqlash   lozim.   Ingliz   iqtisodchisi   J.Xodjson   [55]   u   yoki   bu   yo‘nalishga   mansub
olimlarni   quyidagicha   tarzda   tasniflashni   taklif   qiladi:  
1.2. Institutsional iqtisodiyotning metodologik asoslari va vazifalari
“Eski”   institutsional   maktab:   T.Veblen,   J.R.Kommons,   U.Mitchellar,
Y.Shumpeter,   J.K.Gelbreyt,   F.Nayt,   K.Polani,   K.Ayres,   G.Myurdal'.   “Yangi”
institutsional   maktab:   R.Kouz,   D.Nort,   O.Uil'yamson,
R.Pozner,   M.Olson,   F.Xayek.
J.Xodjsonning   fikricha   [55],   agar   “eski”   maktab   darvinizmga   asoslanib,
raqobatlashuvchi   institutlar   to‘g‘risidagi   asoslardan   foydalangan   holda
institutlarning   uzoq   vaqt   mobaynida   rivojlanishini   ko‘rib   chiqqan   bo‘lsa,   “yangi”
maktab   ijtimoiy   darvinizmdan   yiroqlashib,   o‘z   tadqiqotlarini   metodologik
individualizm   nuqtai   nazaridan   olib   bormoqda.   Shunday   qilib,   J.Xodjson   “yangi”
maktabni   ko‘p   jihatdan   tanqid   qiladi.
Uning   ta'kidlashicha,   “yangi”   maktabning   nochorligi   shunda   namoyon
bo‘ladiki, tadqiqotlarga jamiyat o‘zining “tabiiy holatida” asos   qilib   olingan   bo‘lib,
unda   ba'zi   insoniy   munosabatlar   mavjud,   lekin   institutlarsiz;   institutlar   urf-odatlar
va   qoidalar   bilan   birga   paydo   bo‘lishi,   so‘ngra   esa   insonlar   tomonidan   qonuniyat
sifatida   ochilishi   hisobga   olinmaydi.   Masalan,   K.Magner   pulning   paydo   bo‘lishi
muammosini   tadqiq  etishni  jamiyatning  unda  pul  mavjud  bo‘lmagan  institutlardan
xoli   bo‘lgan   holatini   tahlil   qilishdan   boshlab,   so‘ngra   esa   ularning   paydo   bo‘lishiga 13individual   agentlarning   oqilona   qarorlari   natijasi   sifatida   qaraydi.
O.Uil'yamson   ham   asos   sifatida   institutlardan   xoli   makon   –   institutlarsiz
bozorni   ko‘rib   chiqadi,   so‘ngra   esa   transaksiya   xarajatlarini   qisqartiruvchi
tuzilmalar   sifatida   firmalarning   paydo   bo‘lishini   tadqiq   etgan.   J.Xodjsonning
fikricha   [55],  neoinstitutsional   olamning   bunday   taxmini   noto‘g‘ri,  chunki  jamiyat
azaldan   institutsionallashgan.   Ushbu   xulosa,   uning   ta'kidlashicha,   ko‘plab
iqtisodchilarning   “eski”   maktab   institutsionalistlarining   g‘oyalariga   qaytishiga
sabab bo‘ldi.
Alohida   ta'kidlash   lozimki,   “yangi”   institutsional   maktab,   neoinstitutsional
nazariya   va   yangi   institutsional   iqtisodiyot   –   bitta   narsa   emas.   “Yangi”   maktab,
R.Nureevning   fikricha,   o‘z   asoslariga   ko‘ra   o‘zaro   farq   qiluvchi   ikkita   so‘nggi
yo‘nalish:   neoinstitutsionalizm   uchun   neoklassik   nazariya   va   yangi   institutsional
iqtisodiyot   uchun   “eski”   institutsionalizm   yo‘nalishlariga   asos   bo‘lib xizmat   qildi.
Yangi   institutsional   iqtisodiyot   vakillari   tomonidan   nafaqat   ushbu   yo‘nalish
doirasida, balki boshqa yo‘nalishlar doirasida ham tan olinib,   keng   qo‘llanilgan   bir
necha   nazariya   ishlab   chiqildi.   Bular   o‘yinlar   nazariyasi   (J.Fon   Neyman,
O.Morgenshtern,   J.Nesh)   va   to‘liqsiz   oqilonalik nazariyasi (G.Saymon) hisoblanadi
[30].   Yangi   institutsional   iqtisodiyotning   hozirgi   zamon   ishlanmalarini   fransuz
maktabi   iqtisodchilari   –   L.Teveno,   O.Favro,   A.Orlean,   R.Buaye   va   boshqalar
ishlarida   uchratish   mumkin [30,   31].
Biroq   institutsionalistlarning   bahs-munozaralari   bir   yo‘nalishning   boshqa
yo‘nalishdan   ustunligini   isbotlashga   qaratilgan.   Bir   qator   iqtisodchilar,   xususan,
T.Eggertsonning   ta'kidlashicha   ,   “faqat   vaqt   munozaralarda   hakam   sifatida   ishtirok
etishi   mumkin.   Aynan   metodologik   ziddiyatlar   tufayli   J.R.Kommons
boshchiligidagi   eski   amerika   institutsionalistlarining   urinishlari
muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki   1984 yilda R.Kouz yozganidek, “hech qanday
nazariyaga   ega   bo‘lmagan   ular   (amerika   institutsionalistlari)   hali   anglab   yetishni
talab   etuvchi   quruq   izohli   materialdan   boshqa   hech   narsani   taklif   eta 14olishmadi”.Hozirgi   vaqtda   neoinstitutsional   yondashuvdan   nafaqat   iqtisodchilar   va
sosiologlar, balki yuristlar va siyosatshunoslar  ham foydalanmoqdalar.   Bu   ko‘proq
ham   jahon   xo‘jalik   tizimini,   ham   alohida   olingan   milliy   iqtisodiyotni tadqiq etishga
taalluqli,   chunki   fundamental   tahlilni,   xoh   u   iqtisodiy   nazariya,   siyosatshunoslik,
sosiologiya, huquq bo‘lsin, bir fan   doirasida   olib   borib   bo‘lmaydi.
Hozirgi   bosqichda   iqtisodiy   imperializm   iqtisodiy   fanning   deyarli   barcha
oqimlariga xos, biroq neoinstitutsionalizmda u yaqqol namoyon   bo‘ladi,   bu   boshqa
metodologik   asoslardan   voz   kechmagan   va   neoklassikaning   “qat'iy   negizi”ni
o‘zgartirmagan   holda   jamiyat   haqidagi     boshqa   fanlar   –   psixologiya,   sosiolgiya,
siyosatshunoslik   fanlarining   ishlanmalaridan   foydalanish   imkonini   beradi.   Bu   hol
tahlil   sohasini   sezilarli   darajada   kengaytirib,   uni   boyitadi   va   aniqlikka
yaqinlashtiradi.
Neoinstitutsionalizm   ikkita   umumiy   asosdan   kelib   chiqadi,   birinchidan,
ijtimoiy   institutlar   ahamiyatga   ega,   ikkinchidan,   ular   neoklassik   nazariya   vositalari
yordamida   tadqiq   etiladi.   Ushbu   ikki   tomonlama   xususiyat   neoinstitutsionalizmni
“eski” institutsionalizm va   neoklassik   nazariyadan ajratib turadi.
Neoinstitutsionalizm   neoklassik   nazariyadan   insonning   ko‘payti-   ruvchi xatti-
harakati va metodologik individualizm tamoyillarini meros   qilib   olgan   holda   o‘tgan
asrning   50–60-yillariga   kelib   shakllandi.   Neoinstitutsionalizmning   ayrim
variantlarida   o‘yinlar   nazariyasidan   foydalaniladi. Ayrim  neoinstitutsionalistlar  o‘z
tadqiqotlarida evolyusion   nazariya   qoidalariga   tayanadilar.
Biroq   ularning   o‘xshashligiga   qaramay,   neoinstitutsional   va   neoklassik
yondashuvlarning   metodologik   xususiyatlarini   belgilab   beruvchi   bir   qator farqlarni
ajratish   mumkin.
Neoinstitutsional   nazariya   ijtimoiy   jarayonning   real   faoliyat   yurituvchi
ishtirokchilari   sifatida   guruh   yoki   tashkilotlarni   emas,   balki   alohida   individlarni
o‘rganadi.   Shu   tariqa   tashkilotlarda   individlar   o‘rtasida   yuzaga   keluvchi
munosabatlar   turli   tashkiliy   tuzilmalarning   mavjud   bo‘lishini   izohlash   uchun   hal 15etuvchi   omil   hisoblanib,   neoinstitutsional   nazariyani   o‘rganish   obyekti   sanaladi,
ayni   paytda   neoklassik   nazariyada   firma   “qora   quti”   sifatida   ko‘rib   chiqildi.
Firmaning   paydo bo‘lishi masalalari ham neoklassiklar nazaridan chetda qoldi, ayni
paytda   neoinstitutsional   yo‘nalish   vakillarining   ko‘plab   ishlari,   shu   jumladan,
R.Kouz   ishlari   [30]ning   maqsadi   “firmaning   mavjud   bo‘lishini   izohlash   va   uning
faoliyati   ko‘lamlarini   belgilab   beruvchi   sabablarni   qidirib   topishdan iborat   bo‘ldi”.
Ta'kidlash   lozimki,   metodologik   individualizm   bir   qator   jarayonlarni   tadqiq
etish   uchun   ancha   jiddiy   cheklovlarni   belgilaydi.   Masalan,   davlatni   yagona,
uyg‘unlashgan   tarzda   foliyat   yurituvchi,   bo‘linmas   organizm   sifatida aniq tasavvur
qilishga to‘liq tayangan tadqiqotni amalga oshirish   muammoga   aylandi;   davlatning
maqsadli   vazifasini   ko‘paytirishga,   individlar   vazifalarining   qismi   (agregati)
hisoblanmaydigan   o‘ziga   xos   “ijtimoiy   ne'mat   vazifasi”ga   asoslangan
yondashuvlardan   foydalanish   ham   qiyindek   tuyuladi.   Ikkinchi   tomondan,   bunday
asos   tadqiqot   natijasida   olinadigan   xulosalarning   amaliyot   nuqtai   nazaridan
ahamiyatini yanada   oshiradi,   chunki   ular   real   ma'lumotlarga   asoslanadi.
Individlar   va   institutlarning   o‘zaro   bog‘liqligini   tahlil   etishda   boshlang‘ich
nuqtaga   nisbatan   ikkita   tamoyil   mavjud.   Birinchi   tamoyilda   institutlar
individlarning   manfaatlari   hamda   xatti-harakatlari   orqali   tushuntiriladi   va
metodologik individualizm deb nomlanadi. Ya'ni individ   institutlarni   tahlil   qilishda
boshlang‘ich   nuqta   hisoblanadi.   Masalan,   davlatni   tavsiflashda   uning   fuqarolarining
manfaatlari   va   o‘ziga   xos   xususiyatlaridan   kelib   chiqiladi.   Metodologik
individualizm   tamoyilining   davomi   ichki   sabab   natijasida   vujudga   kelgan
evolyusiya   konsepsiyasidir.   Ushbu   konsepsiyaga   ko‘ra,   institutlar   insonlarning
harakatlari   natijasida   paydo   bo‘ladi   degan   taxmin   ilgari   suriladi.   Ya'ni   individlar
birlamchi,   institutlar   esa  ikkilamchi  o‘rin  tutishi   to‘g‘risidagi   taxmin  neoklassiklar
qarashlarida   o‘z   aksini   topgan.
Aksincha,   tahlil   uchun   boshlang‘ich   nuqta   sifatida   individlar   emas,   balki
institutlar   belgilanishi   ikkinchi   tamoyilga   asos   bo‘ladi.   Shu   tariqa   ikkinchi 16tamoyilda xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Boshqacha   aytganda,   individlar
institutlarning   ta'rifidan   kelib   chiqib   tavsiflanadi.   Institutlar   esa,   makrodarajada
munosabatlar   tizimini   takror   ishlab   chiqarishda   bajaruvchi   vazifalar   orqali
izohlanadi.   Endi   fuqarolar   o‘z   hukumatini   emas,   balki   hukumat   ma'lum   xildagi
fuqarolarning   shakllanishiga   ko‘maklashadi.   So‘ngra,   ichki   sabab   natijasida
vujudga   kelgan   evolyusiya   konsepsiyasiga   institutsional   determinizm   g‘oyasi   qarshi
turadi   va   u   muhim   barqarorlashtiruvchi   omil   hisoblanadi.   Institutlar
– o‘tmishda   sodir   bo‘lgan   «jarayonlar   natijasi»   bo‘lib,   ular   o‘tmish   holatlariga
moslashgan   va   shuning   uchun   ijtimoiy   mo‘rtlik,   ruhiy   omil   hisoblanadi   va   barcha
keyingi   rivojlanish   «doiralarini»   belgilab   beradi.   Shunday   qilib,   xolizmda
individlarning manfaatlari va xatti-harakatlari   ularning   o‘zaro hamkorigini oldindan
belgilab   beruvchi   institutlarning   tavsifi   orqali   izohlanadi.   Ya'ni   bunda   institutlar
birlamchi,   individlar   esa,   ikkilamchi   o‘rin   tutadi.   Shu   nuqtai   nazardan   individlar
o‘rtasidagi   o‘zaro   hamkorliklar   va   uni   ta'minlovchi   institutlar   (tuzilmalar)
institutsional   iqtisodiyot   nazariyasining predmeti   bo‘lib hisoblanadi.
1.3. Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo‘nalishlari
Institutsionalizm   rivojlanishining   sabablari   va   qonuniyatlarini   tushunish
uchun   uning   metodologik   asosini   qisqacha   tavsiflaymiz.   Ko‘plab   tadqiqotchilarning
fikriga   ko‘ra,   mazkur   sohada   institutsional   iqtisodiyot   Germaniya   tarixiy   maktabi
bilan   ko‘plab   umumiy   jihatlarga   ega,   xususan:   iqtisodiy   o‘sish   yo‘llarini   asoslash
uchun ijtimoiy muhit   omillarini   hisobga   olish   va   tarixiy   jihatdan   yondashish.
Institutsionalistlarning 4
  o‘tmishdoshlari   (neoklassika   tanqidlari).   Nemis   tarixiy   maktabi
4
  Ўзбекистон   Республикаси   “Масъулияти   чекланган   ҳамда   қўшимча   масъулиятли   жамиятлар   тўғрисида”ги
Қонуни. 2023 й. 6   декабрь. 171. Fridrix List   (1789-1846)   A.   Smitning   tanqidchisi   sifatida.
Asosiy   ishi:   «Siyosiy   iqtisod   milliy   tizimi»   (1841).   Ilmiy   qarashlarning
qisqacha   tavsifi   va   tahlili.
- Mamlakat   iqtisodiyoti   rivojlanishning   tarixiy   belgilari,   madaniyat,
mentalitet,   geografik   tavsiflar   kabi   milliy   o‘ziga   xos   xususiyatlarni   hisobga   olgan
holda   rivojlanishi   kerak.
- Klassik siyosiy iqtisodning formalizm va abstraksiyalariga qarshi   e'tiroz.
- Inson  
omilining   iqtisodiyotning   rivojlanishidagi   rolini   anglab   yetish.
Taqqoslash   mezoni A.Smit F.List
Yaratilish   joyi Angliya Germaniya
Qarashlar Kosmopolit Millatchi
Marzkaziy   toifa Moddiy   boylik Ishlab   chiqaruvchi   kuchlar   –
texnik   va   ijtimoiy   (manaviy,  
siyosiy   va   b.)
Oliy   Qadriyat Ayirboshlashga
asoslangan   qadriyat Boylikni   yaratish   qobiliyati
Boylik   rivojlantirish  
manbai Mehnat   taqsimoti Ichki   bozorning   tashqi
ustuvorligi,   yakka   bo‘lishga
Intilish 18Ishlab   chiqarish
faoliyati Jismoniy   mehnat Jismoniy   va   aqliy   mehnat
Iqtisodiy   rivojlanish Moddiy   boylik
hajmini   oshirish
miqdori   jarayoni Iqtisodiy rivojlanishni sifat
jihatdan talqin etish, shu
jumladan   davlatchilik,   ahloq,
madaniyat, san’at, insonlar
ijodiy   qobriliyatlarning
rivojlanishi
Siyosat Fritrederstvo  
(erkinlik) Protekzionizm
2. Gustav   Shmoller   (1838   –   1917).
Asosiy   ishi:   «Xalq   xo‘jaligining   yangi   konsepsiyasi»   (1874).   Ilmiy
qarashlarning   qisqacha   tavsifi   va   tahlili.
Klassik maktabning rasmiy normalarini tanqid qilgan holda haqiqiy   xo‘jalik
xatti-harakatini   tavsifladi.
Rivojlanishning   noiqtisodiy   omillari   va,   birinchi   galda,   ahloqiy   normalar,
odob-ahloq   va   madaniyatning   xo‘jalik   faoliyatidagi   rolini   ta'kidladi.
1.2-jadval   G.Shmoller   qarashlarining   klassik   maktab bilan   qiyosiy   tavsifi.
Taqqoshlash   mezoni K.Menger G.Shmoller
Tadqiqot   predmetiInson Halq xo‘jaligi
Tahlil   metodologiyasi Individualizm Holizm
Tadqiqotning asosiy
yonalishlari Ho‘jalik hayotini
elementlari o‘rtasidagi  
qonuniyatlar   (ne’matlarni
tanlash,  
daromadlarni   taqsimlash  Odob   –   ahloq   nuqtai
nazaridan amaliy
muammolar 19va   h.q.)
Tadqiqot   usuli Deduktiv Induktiv
3. Verner   Zombart   (1863-1946).
Asosiy   ishlari:   «Zamonaviy   kapitalizm»   (1902),   «Yahudiylar   va   xo‘jalik  
hayoti »   (1911),   «Burjua»   (1913),   «Nemis   sosializmi»   (1934).
Ilmiy   qarashlarning   qisqacha   tavsifi   va   tahlili.
- Institutlarning   iqtisodiy   tuzumni   shakllantirishdagi   rolini   tahlil
qildi.
- Kapitalizmning   rivojlanishi   –   ruh   hayotining   o‘ziga   xos   namoyon
bo‘lishi.
- Tadbirkorlar   –   bu   srbiq   qaroqchilar,   feodallar,   chayqovchilar,   savdogarlar,
davlat   arboblari   shakllantirgan sinf.
- Iqtisodiy   siklning   “yuksalish”   –   “pasayish”   davrlarini   ajratgan   holda  
«kon'yunktura»   tushunchasini   kiritdi.
4.   Maks   Veber   (1864-1920).
Asosiy   ishlari:   «kapitalizmning   protestant   etikasi   va   ruhi»   (1905),
«Qonuniy   boshqaruvning   uchta   sof   xili».
Ilmiy   qarashlarning   qisqacha   tavsifi   va   tahlili.
• davlatni   boshqarishning   uchta   «ideal»   xilini   ajratdi:
• rasional-legal   –   qonun   bilan   rasmiylashtirilgan   rasional   huquqda;
• an'anaviy   –   tarixan   yuzaga   kelgan   normalarda;
• xarizmatik – yetakchi shaxsining sodiqligida, uning noyob  
qobiliyatlariga   ishonishda.
• Evropa sivilizasiyasi iqtisodiyoti rivojlanishining  
muvaffaqiyatlarini   protestant mentallik bilan bog‘ladi. 20 1.3-jadval
An'anaviy   va   diniy   insonning   qiyosiy   tavsifi
An’anaviy   inson Protestant
IshYashash	 uchun	 ishlaydi	Ishlash	 uchun	 yashaydi
Kasb	
Tashvish	Hayot	 kechirish	 shakli
Strategiya Barqaror   daromadni   iloji
boricha   saqlab   qolgan
qolatda   ish   hajmimi
kamaytirish	
Hatto	 bu	 intensive	 mehnatni	
talab qilsa ham daromadni ko‘paytirish
Tijorat   printsipi	
“Aldamasan	 – 	
sotolmaysan”	
“Halolik	 eng	 yahshi	 kafolat
U   bir   qator   ijtimoiy   jihatlarni   ko‘rib   chiqish   orqali   klassik   nazariyani
kengaytirdi   va   ana   shunday   sinteza   asosida   o‘z   iqtisodiy   rivojlanish   nazariyasini
taklif   qildi,   ya'ni   u   o‘z   nazariyasiga   hozirgi   vaqtda   institutsional   xususiyatlar
sifatida   tavsiflanadigan   xususiyatlarni   kasb   ettirdi.
Institutsionalizm   o‘z   tahlilining   predmeti   sifatida   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishning   ham   iqtisodiy,   ham   noiqtisodiy   muammolarini   ilgri   suradi.   Tadqiqot
obyekti   –   birlamchi   va   ikkilamchi   institutlarga   bo‘linadigan   rasmiy   va   norasmiy
institutlar.
Institutning   ta'rifi.   Institutlar   –   bu   insonlarning   jamiyatdagi   o‘zaro
munosabatlarini belgilab beruvchi rasmiy va norasmiy qoidalar tizimi.   Institutlar   –
jamiyatdagi «o‘yin qoidalari»   (D.Nort) Institutsionalizm   -   iqtisodiy   tafakkurning   XX   asrning   20-30-
yillarida   ijtimoiy-iqtisodiy   omillar   (institutlar)   yig‘indisini   vaqtga
ko‘ra   tadqiq   etish   va   jamiyatning   iqtisodiyot   ustidan   ijtimoiy
nazoratini   o‘rganish   uchun   shakllangan yo‘nalishi
21Institutlar   –   bu   insonlar   o‘z   hayotida   amal   qiladigan   odatiy   tafakkur
tarzi.
Institutlar   –   bu   o‘tmishda   yuz   bergan   jarayonlar   natijasi.   Rasmiy
(yozilgan)   qoidalar:   Konstitusiya,   qonunlar,   farmonlar,   kelishuvlar   va   h.k.
Norasmiy   (yozilmagan)   qoidalar:   udumlar,   an'analar,   shartli   omillar,
odatlar   va   h.k.
Norasmiy   normalar   jamiyatda   rasmiy   normalar   kabi   muhim   rol'   o‘ynaydi,
chunki   ular   quyidagi   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega:   evolyusiyaning   davomiyligi;
ko‘plab sohalar faqat rasmiy normalar bilan   tartibga   solinadi;   rasmiy   qoidalar   uchun
asos.
Eski   va   yangi   institutlarni   muvofiqlashtirish   muammosi:
- yangi   rasmiy   institutlar   va   eski   rasmiy   institutlar;
- yangi   rasmiy   institutlar   va   eski   norasmiy   institutlar;
- yangi   norasmiy   institutlar   va   eski   norasmiy   institutlar. 22paydo   bo‘lish   sababi
Kapitalizmning   monopolistik   bosqichga   o ‘ tishi ,   bu   ishlab   chiqarish   va
kapitalning   sezilarli   darajada   markazlashtirilishi   bilan   kuzatilib ,   jamiyatda
ijtimoiy   ziddiyatlarni   keltirib   chiqardi
tahlil   metodologiyasi
matematik   apparat   va   neoklassiklar
iqtisodiy   tahlilining   marjinal   prinsiplari Germaniya tarixiy
maktabining   metodologik
vositalari
Asosiy   qoidalar
 moddiy   omillar   bilan   bir   qatorda   tarixiy   rivojlanishdagi   ma ' naviy ,
ahloqiy ,   huquqiy   va   boshqa   omillar   iqtisodiyotning   harakatlantiruvchi   kuchi
hisoblanadi ;
 iqtisodiy   fanga   “institutlar”   tushunchasini   olib   kirdi.   “Institutlar” –
bu   jamiyatdagi   rasmiy   va   norasmiy   «o‘yin   qoidalari».   Ushbu   institutlar,
xususan,   davlat,   korporatsiyalar,   kasaba   uyushmalari,   huquq,   odob-ahloq,   oila
instituti   kabilar   insonning   xatti-harakatiga   ta'sir   ko‘rsatadi;
 neoklassik   yondashuvning   qo‘llanilishi   mumkin   bo‘lgan
chegaralarni   tavsifladi,   xususan:
 axborotning   to‘liqligi;
 mukammal   raqobat   (bitimlar   ishtirokchilarining   minimal   o‘zaro
bog‘liqligi);
 homo   economicus;   neoklassika   insonlarning   muayyan   turdagi   xatti-
harakatini   nazarda   tutadi:   inson   –   aniq   maqsadga   intilgan   va   rasional,   ya'ni
foydalilikni,   foydani   ko‘paytirish   vazifasini   o‘z oldiga qo‘ygan; – boshqaning
xatti-harakatiga nisbatan to‘g‘ri   kutishlarni   shakllantiradi;
 iqtisodiy   fanni   ijtimoiy   fanlar   bilan   integratsiyalashga   intilish; 23 ijtimoiy-iqtisodiy   hodisalarni   ijtimoiy   psixologiya   nuqtai   nazaridan
talqin   etish.
II - bob. INSTITUTLAR VA ULARNING JAMIYAT
RIVOJLANIShIDAGI ROLI
2.1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati
Institutlar   jamiyat   hayotida   muhim   o‘rin   tutadi.   Agar   bir   daqiqaga   barcha
institutlar   yo‘q   bo‘lib   ketishini   tasavvur   qiladigan   bo‘lsak,   u   holda   tartibsizlik
boshlanib ketgan bo‘lardi va bu hol, o‘z navbatida, abadiy   davom etmas edi. Chunki
insonlarning o‘z hayotini tartibga keltirishga   urinishlari   yangi   institutlarning   paydo
bo‘lishiga   olib kelgan bo‘lardi.
Institutlar   tabiatini   yanada   chuqurroq   tahlil   qilish   global   xususiyatlarga   ega
qator   savollarga,   xususan,   nima   uchun   bozorlar   “ishlaydi”   yoki   “ishlamaydi”?
Iqtisodiy   siyosatning   u   yoki   bu   tadbirlari   nima   uchun   samarali 5
  yoki   samarasiz
bo‘ldi?   Iqtisodiyotdagi   qaysi   o‘zgarishlar   ichki   sabablarga   ko‘ra   yoxud
hukumatning u yoki bu qarori   tufayli   yuzaga   keldi,   degan   savollarga 6
  javob   topish
imkonini   beradi.
Institutlar   o‘zi   nima?   Turli   davrlar   tadqiqotchilari   institutlar   mohiyati   va
ularning faoliyat yuritish mexanizmini yorituvchi bir necha ta'riflarni   asoslaganlar.
T.Veblen   [32]   institutlarni   quyidagicha   ta'riflagan:   “Institutlar – bu insonlar ularga
amal   qilgan   holda   turmush   kechiradigan   odatiy   tafakkur   tarzi”   yoki   “Institutlar
5
  Ўзбекистон   Республикаси   “Хусусий   тадбиркорлик   кафолатлари   ва   эркинликлари   тўғрисида”ги   Қонуни.   2021   й.
25   май.
6
  Ўзбекистон   Республикаси   “Деҳқон   хўжалиги   тўғрисида”ги   Қонуни.   2024й.   20 апрель. 24o‘tmishda   sodir   bo‘lgan   jarayonlar   natijasi   bo‘lib,   ular   o‘tmish   sharoitlariga
moslashgan va, o‘z navbatida,   hozirgi   vaqt   talablariga   to‘liq   moslashmagan”.
Ye.Erdvard   tomonidan   [60]   “Institutlar   ko‘plab   individumlar   ulardan   hamma
joyda   va   har   kuni   foydalanadigan   va   asosan   o‘z   noyobligi   bilan   tavsiflanadigan
ijtimoiy   ne'matlar.   Institutlar   almashuv   jarayonini   soddalashtiradi.   Ular   –   qarorlar
qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi   qarorlarni   ijobiy   qarorlarga   aylantiruvchi
ajralmas   qismi”,   deya   ta'riflangan.
J.Xodjsonning   ta'riflashicha   [55],   “Institutlar   –   an'ana,   urf-odat   yoki
qonunchilik   cheklovi   orqali   uzoq   muddatli   va   barqaror   hulq-atvor   namunalarining
yaratilishiga   olib keluvchi   ijtimoiy   tashkilot”.
Institutlarni   ko‘z   bilan   ko‘rib,   ularni   jismonan   his   etib   yoki   o‘lchab
bo‘lmaydi.   Bu   inson   ongi   bilan   yaratilgan   o‘ziga   xos   konstruksiyalar,
ko‘zga   ko‘rinmaydigan   mexanizmlardir.   Institutlar   insonlarning   muayyan
jamoasiga   xos   bo‘lgan   tafakkur   tarzini   aks ettiradi.
Institutlarning yana bir ta'rifi B.Z.Milner tomonidan D.Nort [46]   yozgan so‘z
boshida   keltirilgan:   “institutlar   –   insonlar   tomonidan   ishlab   chiqilgan   cheklovlar
hamda   ularning   o‘zaro   hamkorligini   tarkiblashtiruvchi   majburlash   omillari.
Bularning   barchasi   birgalikda   jamiyat   va   iqtisodiyotning   undovchi   tarkibini   hosil
qiladi”.
Yuqorida   keltirilgan   ta'riflar   institutlarning   asosiy   xususiyatlarini   qamrab
olgan   holda,   ularning   asosiy   vazifalarini   hamda   rivojlanish   qonunlarini   aks   ettiradi
hamda   jamiyatni   rivojlantirish   uchun   institutlarning   muhimligini   ta'kidlaydi.
Yuqorida   ko‘rsatilgan   barcha   holatlarni   umumlashtirgan   holda,
institutsionalizmning   hozirgi   zamon   talqinlariga   asosan   institutlarni   quyidagicha
ta'riflash   mumkin:
Institut – jamiyat a'zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni belgilab   beruvchi 25rasmiy   qoidalar   va   norasmiy   normalar   tizimi.   Institutlar   asosini   uning   tarkibiy
qismlari hisoblangan   normalar   tashkil   etadi.
Norma – institutsional muhitda individlarning o‘z tanlovini amalga   oshirishda
foydalaniladigan   asosiy   unsur   hisoblanadi.   Ushbu   unsur:   tartibni saqlash vazifasiga
ega;   o‘zaro   hamkorliklar   tizimida   majburiy   xatti-harakat   bajarilishini   talab   etadi;
shaxslar   xatti-harakatidagi   ijtimoiy,   iqtisodiy,   yuridik   sanksiyaga   tayanuvchi
muntazamlik   hamda   muqarrarlikni   aks   ettiradi;   shaxsning   turli   vaziyatlarda   o‘zini
qanday   tutishi   lozimligini   belgilaydi.   Norma   amal   qilishi   uchun   talab   etiladigan
tarkib besh unsurdan iborat:
 individlarning   guruhlanish   belgilari;
 muqarrarlik   omili   (kerak   yoki   kerak   emas);
 maqsad;
 norma   harakatda   bo‘lgan   shart-sharoitlar;
 sanksiyalar.
Ajratilgan   ushbu   5   ta   unsur   normalar   turlari,   ya'ni   hamkorlik   strategiyasini,
xususan,   normaning   o‘zini   (tor   ma'noda)   va   qoidalarni   cheklash   imkonini   beradi.
Norma   turlari   quyidagilardan iborat:
Hamkorlik strategiyasi = belgi + maqsad + shart-sharoit;   Norma   =  
belgi   +   muqarrarlik   omili   +   maqsad   +   shart-sharoit;
Qoida   =   belgi   +muqarrarlik   omili   +   maqsad   +   shart-sharoit   +   sanksiya.
Shaharda   yoki   supermarketda   bir-birlarini   yo‘qotgan   kirishlarni   qidirish
hamkorlik   strategiyasiga   misol   bo‘ladi.   Bunda:   individlarning   guruhlanish   belgisi –
bir-birini   yo‘qotganlik   fakti;   maqsad   -   bir-birini   topish;   shart-sharoit   –   uchrashish
ehtimoli   yaqin   bo‘lgan   ko‘zga   tashlanuvchi   narsa   yoki   buyumning   mavjudligi
bo‘ladi. 26Torroq ma'noda norma kelishuv tushunchasiga mos keladi. Chunki   kelishuv
ko‘rsatmasini   bajarish   o‘ta   ixtiyoriy   xususiyatga   ega.   Qoidaga   o‘tishda
ko‘rsatmalarni   bajarishning   ixtiyoriy   xususiyati   yo‘qoladi,   ya'ni   bunda   sanksiya
ishga   tushadi.
Normaning   inson   xatti-harakatiga   ta'siri   haqidagi   munozara   sosiologiya   va
iqtisodiy   nazariya   o‘rtasidagi   chuqur   tarixiy   ildizga   ega   qarama-qarshilik   bilan
bog‘liq.   Sosiologlar   normada   insonlar   xatti-   harakatining   ularga   tashqaridan
berilgan   va   ekzogen   xususiyatga   ega   mutlaq   natijasini   ko‘radilar.   Homo
sociologicus   xatti-harakati   umuman   jamiyatning   normativ   tarkibi   bilan   aniqlanadi.
Normalarning   o‘zlari   esa,   sosiologlarning   fikriga   ko‘ra,   jamiyat   xususiyatlaridan
hosil   bo‘lgan   va   uni   takror   ishlab chiqarish vazifasini   ko‘zlaydi.
Iqtisodchilar   esa   klassik   siyosiy   iqtisod   davridan   buyon   normalarning
bunday   talqin   etilishiga   qo‘shilmaydilar.   Chunki   norma   tanlash   erkinligini   istisno
etadi.   Homo   economicus   o‘z   tanlovida,   shu   jumladan,   norma   tomonidan
qo‘yiladigan   cheklovlardan   xoli.   Iqtisodchilar   shaxs   tanlovining   institutsional
cheklovchisi   sifatida   normalarning   mavjud   bo‘lishini   umuman   inkor   etadi.   Yoki
normalarga   oqilona   izoh   berishga,   aniqrog‘i,   ularda   tashqaridan   berilgan   xatti-
harakat natijasini emas, balki   anglab   yetilgan tanlov natijasini   ko‘rishga   intiladi.
Umuman,   ijtimoiy   tanlov   nazariyasida   normalar:   oqilona   tanlash   natijasi
sifatida qaraladi. Kelishuvlar iqtisodyotida esa normalar oqilona   xatti-harakat   omili
sifatida   tahlil   qilinadi.
Ijtimoiy   tanlov   nazariyasi   (D.B'yukenen)   birinchi   galda   siyosiy  tanlov	
natijasini aks ettiruvchi va huquqda qayd etiladigan yuridik normani	 
o‘rganadi.   Yuridik
normalarni   izohlash   uchun   oqilona   tanlovning   neoklassik   modelidan   foydalaniladi.
Xususan,   shu   narsa   nazarda   tutiladiki,
B'yukenen   uchun   siyosat   –   insonlar   bozorda   faqat   o‘z   afzalliklariga   amal   qilgan
holda   tovarni   xarid   qilgani   singari,   u   asosida   ular   turli   muqobil   variantlarni   o‘z 27qadr-qimmatlari   bilan   qiyoslagan   holda,   tanlaydigan   murakkab   institutsional
jarayon   hisoblanadi.   Boshqacha   aytganda,   norma   va   qoidalar   siyosat   bozorida
shaxslar   o‘rtasidagi   o‘zaro   hamkorlik   natijasida   paydo   bo‘ladi. Bundan   normalarni
baholashning   navbatdagi   mezoni   –   ularning   samaradorligi   kelib   chiqadi.   Normalar
faqat   ular   o‘ziga   xos   qadr-qimmatga   asoslanganda   samarali   bo‘lib,   yakka
manfaatlarni   o‘zaro   foydali   tarzda   amalga oshirishga   ko‘maklashadi   [47].
Ijtimoiy   tanlov   nazariyasiga   xos   bo‘lgan   oqilona   tanlov   modeli   yordamida
normalarni   talqin   qilishdan   farqli   o‘laroq,   kelishuvlar   iqtisodi   normalarga   amal
qilishda   (bunda   normalar   tashqaridan   berilgan)   ekzogen   hisoblanishiga   qaramay,
oqilona xatti-harakatning omilini ko‘rishni taklif   etadi. Bunday bir qarashda o‘ziga
xos   xususiyatga   ega   oqilona   tanlov   natijasi   hisoblanmagan   normalarni   bajarish,
oqilona   xatti-harakatning   shartiga   aylanadi.   Ammo   bozordagi   bitimlar
ishtirokchilarining   oqilonalik   talabi   ushbu o‘ziga   xoslikni   izohlash   imkonini   beradi.
Kelishuvlar   iqtisodi   normani   bozorda   ishtirokchilar   tomonidan   istaklar   va
afzalliklarning   o‘zaro   talqin   etilishi   uchun   zamin   sifatida   ko‘rib   chiqishni   taklif
etadi   (2.1-jadval).   Shu   nuqtai   nazardan   normaga   amal   qilish   shaxs   uchun   o‘z
maqsadlari   (signaling)   haqidagi   xabarlarni   kontragentgacha   yetkazish   usuliga
aylanadi.  Shaxslar  o‘z  xatti-harakatiga   nisbatan   bir-birini   istisno   etuvchi   talablarni
muvofiqlashtirish   va   o‘z   tomonlarining   harakatlariga   nisbatan   ishonchli   fikrlarni
bildirishga   qodir   bo‘lmay   qoladi.   Ko‘rib   chiqilayotgan   yondashuv   doirasida
kelishuvlar   nisbatining   quyidagi   variantlari   tahlil   qilinadi.
1. Ekspansiya   –   unda   o‘zaro   hamkorlikni   tashkil   qilish   ilgari   boshqa
kelishuvlar   ustuvorlik   qilgan   sohalardagi   kelishuvlardan   birining   normalari asosida
amalga   oshadigan   kelishuvlar   nisbati.   Masalan,   siyosiy   soha   siyosiy   bozorga
aylanishi   mumkin,   bunda   fuqarolik   kelishuvi   normalari   bozor   kelishuvi   normalari
tomonidan   siqib   chiqariladi.
Bozor   kelishuvining   ekspansiyasi   o‘ta   xavfli,   u   boylikning   o‘ta   nomutanosib 28taqsimlanishiga va undan siyosiy hokimiyat omili sifatida   foydalanishga   olib   kelgan
holda   jamiyat   rivojlanishini   barqarorlikdan   mahrum   etadi.
2. Urinish   –   unda   bir   o‘zaro   hamkorlikning   o‘zi   bir-birini   istisno   etuvchi
normalar asosida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan kelishuvlar   nisbati.   Shu   nuqtai
nazardan   ilk   bor   K.Errou   tomonidan   tadqiq   etilgan   qon   topshirish   bunga   aynan   mos
misol   bo‘ladi.   Gap   shundaki,   qon   odatda   pulga   (bozor   kelishuvi)   yoki   birdamlik
nuqtai   nazardan   bepul   (fuqarolik   kelishuvi)   topshiriladi.   Ushbu   nomutanosiblik
shaxslarning   qon   topshirish   yuzasidan   o‘zaro   hamkorligida   noaniqlikning   yuqori
darajasini belgilab   beradi.
3. Murosa   –   unda   turli   kelishuvlar   talablari   o‘rtasidagi   ziddiyatga   barham
beruvchi egiluvchan normalar namoyon bo‘ladigan kelishuvlar   nisbati. Masalan, har
qanday   reklama   kampaniyasi   bozor   kelishuvi   va   ijtimoiy   fikr   talablari   o‘rtasidagi
murosani topishni nazarda tutadi. Ushbu   ikki kelishuv o‘rtasidagi murosaga boshqa
misol   –   ko‘r-ko‘rona   iste'mol,   bunda   shaxs   o‘z   iste'mol   tanlovida   tovar   yoki
xizmatni   iste'mol   qilishdan   foydalilikni   oshirishni   emas,   balki   u   iste'mol   qilish
tufayli   qo‘lga   kiritadigan   hurmatga   erishishni   ko‘zlaydi.
2.2.Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi
Institutsionalizm   asoschilaridan   biri   D.Nort   [46]   institutlar   tarkibida   ularni
uch asosiy   qismga   ajratadi:
- rasmiy qoidalar (konstitusiyalar, qonunlar, sud qarorlari, ma'muriy   hujjatlar
va   b.);
- norasmiy   normalar   (an'analar,   urf-odatlar,   ijtimoiy   shartlilik);
- qoidalarga   amal   qilinishini   ta'minlovchi   (sudlar,   polisiya   va   h.k.)
majburlash   mexanizmlari   (masalan,   jazolash tizimi). 29“Institut”ning 7
  yuqorida   keltirilgan   ta'rifi   (2.1)dan   kelib   chiqib,   institutlar
inson   tomonidan   ongli   ravishda   yaratilgan   turli   hujjatlar   (konstitusiyalar,   qonunlar
va   h.k.)   ko‘rinishidagi   rasmiy,   “yozilgan”   qoidalarda   ifodalanishi   mumkin.   Shu
bilan   birga   ular   umumiy   qabul   qilingan   shartlilik,   xatti-harakat   kodekslari,   ya'ni
norasmiy,   “yozilmagan”   normalarda   namoyon   bo‘ladigan,   jamiyatning   barcha
sohalariga   kirib   borib,   an'analar,   urf-odatlar   ko‘rinishida   yoki   boshqa   shaklda   amal
qilinadigan   inson   ongining   mahsulini   o‘zida   namoyon   etishi   mumkin.
Agar   rasmiy   qoidalar   tizimi   insonlar   (davlat)ning   qonun   ijodkorligi
faoliyatini   o‘zida   aks   ettirsa,   u   holda   norasmiy   normalar   tizimi   qay   tarzda
shakllanadi,   degan   savol   tug‘iladi.
T.Veblen   [32]ning   konsepsiyasiga   ko‘ra,   institutlarning   o‘zgarishi   tabiiy
tanlab   olish   qonuniga   muvofiq   ravishda   kechadi.   Insonning   jamiyatdagi   hayoti,
xuddi   boshqa   turdagi   hayot   kabi   –  bu   yashash   uchun   kurashish   va,   o‘z   navbatida,
tanlab   olish   va   moslashish.   Uning   fikricha,   ijtimoiy   tuzum   evolyusiyasi   ijtimoiy
institutlarni   tabiiy   tanlab   olish   jarayoni   bo‘ldi.
Institutlar   –   inson   jamiyati   va   inson   tabiatining   rivojlanishda   davom   etishi   va   shu
nuqtai   nazarda   erishilgan   taraqqiyotni   umumiy   ko‘rinishda   eng   ko‘p   moslashgan
tafakkur   tarzini   tabiiy   ravishda   tanlash   va   individlarni   jamiyat   rivojlanishi   bilan
izchil   o‘zgarib   turadigan   yangi   sharoitlarga   majburiy   moslashtirish   jarayoni,   deyish
mumkin.   Shunday   qilib,   T.Veblenning   talqinida   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish
(“ijtimoiy   tuzum   evolyusiyasi”) turli xildagi institutlarni “tabiiy tanlash” jarayonini
amalga   oshirish   sifatida   namoyon bo‘ladi.
2.1-jadval
7
  Указ   Президента   Республики   Узбекистан   “О   дополнительных   мерах   по   обеспечению   ускоренного   развития
предпринимательской   деятельности,   всемерной   защите   частной   собственности   и   качественному   улучшению   делового
климата”.   5.10.2022   г. 30Bozor ishtirokchilarining o‘zaro kelishuvlar bo‘yicha xatti-   harakatlari   normasi*
Kelishuvlar
xili Xatti-harakatnung  
asosiy   normasi Kelishuv
predmeti Axborot
manbai Vaqt (hozir,
o‘tmish va
kelajak) Faoliyat
sohasi
(misol)
Bozor
Sanoatga
xos Boshqa shaxslar
ehtiyojlarini
qondirish orqali
foydalilikni   oshirish Tovar va
pul Narx Hozirgi
vaqtni
nazarda
tutish Klassik
bozor
Industrial Ishlab chiqarish
uzluksizligi,
hamkorlikni
texnologiya
talablariga
bo‘ysundirish   orqali
ta’minlaydi Texnologik
jihozlar Standartla
r Bitimlar
kelgusini
hozirgi
davrga aks
ettirish Harbiy
sanoat
majmui 31An’anaviy An’analarning
takrorlanishini
ta’minlaydi;   kattalik
tamoyili O‘tmishga
xos
bo‘lgan
buyumlar Odatlar,  
an’analar Bitimlar
o‘tgan
davrni aks
ettirish
hisoblanadi Oila
Fuqarolik Jamoaviy
manfaatlarga
bo‘ysunish,   mo‘ljal
-   Pareto optimum Ijtimoiy
boylik Qonun Hozirgi
davrni
nazarda
tutish Siyosiy
hayot
Ijtimoiy   fikr Mashhurlikka
erishish, jamoat
e tiboriniʼ   jalb   etish Nufuzli  
buyumlar Duv-  
duvlar Hozirgi
davrni
nazarda
tutish Ommaviy
axborot
vositalari
Ijtimoiy
faoliyat O‘xshashi   yo‘q,
betakror natijaga
erishish Ixtiro Iqtidor Diskret   vaqt Ijodiy  
faoliyat
Ekologik Tabiat bilan
uyg unlashuv,	
ʼ
ekologiya
talablariga
bo‘ysundirish Tabiat  
obyektlari Atrof-
muhit
haqidagi
axborot Vaqtning
davriyligi:
tabiiy
davriylik Tabiyat  
muhofazasi
*   Manba:   Oleynik   A.   Norma   kak   bazoviy   element   institutov   /   Voprosi
ekonomiki.   – M.:   1999,   №2,   s.142.
T.Veblenning   nuqtai   nazari   F.Xayek   ning   qarashlariga   yaqin.   Xayekning 32fikricha,   jamiyatda   qaror   topgan   axloq   qoidalari   va   normalarini   tanlashni   biologik
tanlovga   qiyoslash   mumkin.   Uning   fikricha,   rasmiy   qoidalar   bilan   bir   qatorda
(an'analar   va   urf-odatlar   ko‘rinishida)   norasmiy   normalarning   mavjud   bo‘lishi   shu
bilan   shartlanganki,   “tanlab   olish   jarayonida,   shakllangan   urf-odatlar   va   axloqda
haqiqiy   holatlar   soni   hisobga   olinishi   mumkin   –   individlar   qabul   qilishi   mumkin
bo‘lgan   narsalardan   ko‘proq;   buning   oqibatida,   an'ana   ma'lum   jihatlarda   inson
ongidan ustun  turadi”.  Jamiyat   qanchalik ko‘p  xilma-xillikka yo‘l  qo‘ysa,   ijtimoiy
maqsadga muvofiq institutlarni tanlab olish shunchalik samarali   kechadi.
Yuqorida   keltirilgan   fikrlardan   kelib   chiqadiki,   agar   rasmiy   qoidalar   sun'iy
tarzda   o‘ylab   topilishi   va   majburan   joriy   etilishi   mumkin   bo‘lsa,   F.Xayekning
ta'kidlashicha,   norasmiy   normalar   “ma'lum   o‘tmishdagi   voqealar   bilan   belgilanadi,
lekin   biror-bir   tuzilma   yoki   model   (institutsional   matrisa)ning   ongsiz   tarzda   o‘zini–
o‘zi   tashkil   etishi   jarayonining   tarkibiy   qismi   sifatida   shakllanadi”   .   Boshqacha
aytganda,   norasmiy   institutlar   –   shartlilik,   o‘zini–o‘zi   qo‘llab-quvvatlovchi,
uchinchi   tomon   (davlat)ning   aralashuvisiz, o‘z–o‘zidan   bajariladigan   qoidalardir.
Ta'kidlash   lozimki,   “evolyusiya”   atamasidan   foydalanilsa-da,   tabiiy   tanlov
nazariyasi   izchil   institutsional   o‘zgarishlarga   nisbatan   hamma   vaqt   ham
qo‘llanilmaydi.   Chunki   eng   “yaxshi”   institut   hamma   vaqt   ham   yashovchan
bo‘lmaydi. Ikkinchi tomondan, institutlarning bir holatdan   ikkinchi holatga doimiy
ravishda   o‘tishi   hamma   vaqt   ham   tashqi   omillar   ta'siri   ostida   kechmaydi.   Ba'zi
institutlar   normativ   tarzda   mustahkamlanib,   norasmiy   turdan   rasmiy   institutlarga
aylanadi,   boshqalari   esa,   rasmiy   institutlar   sifatidagi   avvalgi   ahamiyatini   yo‘qotib
va huquqiy tizimdan   chiqarilgan holda   norasmiy   ko‘rinishga   ega   bo‘lishi mumkin.
Amaliyotga   ko‘ra,   ko‘p   holatlarda   norasmiy   normalar   jamiyatda   “tartibni”
ta'minlashda   rasmiy   qoidalarga   nisbatan   g‘oyat   katta   rol'   o‘ynaydi.   Bunga   qator
omillar   xizmat   qiladi:
1. Har   qanday   jamiyatda   faoliyatning   alohida   sohalari   rasmiy   qoidalar 33mavjud   bo‘lmaganda   faqat   norasmiy   normalar   bilan   tartibga   solinadigan   vaziyatni
kuzatish   mumkin.   Xo‘jalik   yuritishning   jamoa   shakli   paydo   bo‘lishi   davrida
urug‘doshlik   va   ular   a'zolari   o‘rtasidagi   munosabatlar   yoki   mafiya   (kriminal)
guruhlar   o‘rtasidagi   munosabatlar,   O‘zbekistonda   mahallada   yashovchi   aholi
orasida keng tarqalgan odatlar   va   qoidalar   bunga   misol   bo‘lib   xizmat   qiladi.
Qoidalarga   zarurat   hamma   vaqt,   bittadan   ko‘p   subyekt   mavjud   bo‘lib,   ular
o‘rtasida   ba'zi   munosabatlar   yuzaga   kelgan   taqdirda,   tug‘iladi.   Bunda
subyektlarning turli  guruhlaridagi  qoidalar  bir xil bo‘lishi  ham,   o‘zaro yaqqol  farq
qilishi ham mumkin. Alohida oila yoki alohida jamoa   doirasidagi munosabatlar ana
shunday   qoidalarga   eng   oddiy   misol   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Oila   doirasidagi
munosabatlar   norasmiyligicha   qoladi,   jamoaning   qarindoshlar   bo‘lmagan   a'zolari
o‘rtasidagi   munosabatlar   esa, 34aksariyat   hollarda   shartnoma   yoki   boshqa   hujjat   ko‘rinishida   (fuqarolik   kodeksida
davlat   doirasida)   rasmiy   tarzda   mustahkamlandi.
2. Norasmiy normalar jamiyatda rasmiy qoidalarga nisbatan ancha   oldin  
paydo   bo‘lib,   ko‘p   jihatdan   rasmiy,   qonunchilik   bilan   mustahkamlangan normalar 
uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Norasmiy   normalarning   rasmiy   qoidalar   sifatida  
mustahkamlanishiga   istalgan   mamlakatning   tarixida   ko‘plab   misollarni   uchratish  
mumkin.Institutsional   matrisa   sosiologiya   fani   doirasida   ishlab   chiqilgan   bo‘lib,  
unda   sosiologik   tushunchalardan   foydalaniladi.   Ammo   ushbu   konsepsiya 
jamiyatning barcha sohalarida, shu jumladan, iqtisodiyotda   hamda huquqiy  
jarayonlarni   tahlil   qilishda   qo‘llanilishi   mumkin.
Shuni   hisobga   olib,   institutsional   matrisaning   nisbatan   yangi   konsepsiyasini
ko‘rib   chiqamiz.   Institutsional   matrisaning   nazariy   g‘oyasi   jamiyatni   tahlil   qilishga
nisbatan   tarkibiy-tizimli   yondashuvni   amalga   oshiradi.
Institutsional   matrisa   –   tarixan   barqaror   shakllangan,   dastlabki   davlatlarning
paydo   bo‘lishi   va   barcha   keyingi   institutsional   tuzilmalarning   rivojlanishini   belgilab
bergan,   o‘z   navbatida,   mohiyati   hamon   saqlanib   qolgan   birlamchi   modelni   takror
yaratishga   xizmat   qiluvchi   asosiy   ijtimoiy   institutlar   tizimi.
Bu   yerda   institutlar   sosium   yashovchanligining   tashqi   sharoitlari   bilan
shartlangan   jamiyat   a'zolari   o‘rtasidagi   muayyan   va   muqarrar   aloqalar   tizimi
sifatida   tushuniladi.   Ushbu   holatda   gap   insonning   takror   shakllanishini   tartibga
soluvchi   ijtimoiy   institutlar   (ular   jumlasiga   oila,   salomatlik   va   boshqa   institutlar
kiradi)   haqida   emas,   balki   davlatlarning   takror   shakllanishi   va   ijtimoiy   hayotning
asosiy   sohalarini   tartibga   soluvchi   ijtimoiy institutlar   haqida   bormoqda.
Institutlar   jamiyatning   uning   tarixiy   barqarorligi   va   ijtimoiy   yaxlitlikning
takror   shakllanishini   ta'minlovchi   o‘ziga   xos   tuzilishini   (qobirg‘asini)   hosil   qiladi.
Institutsional   matrisa   chizma   ko‘rinishida   jamiyatda   teng   ahamiyatli   mavqeni 35egallab turgan yagona uchta: siyosiy,   iqtisodiy   va   huquqiy   sohalarni   birlashtiruvchi
ijtimoiy   shakl   sifatida   namoyon   etilgan   (2.1-rasm).   Asosiy   matrisalar   [30]
S.Kirdinaning   “Institutsional   matrisalar   va   Rossiyaning   rivojlanishi”   kitobidan
olingan.   Biroq   ularga   ayrim   o‘zgartirishlar   kiritilgan,   xususan,   siyosiy   va
mafkuraviy   sohalar   birlashtirilgan,   chunki   jamiyatda   mafkura   ko‘p   jihatdan
boshqaruvchi   siyosatchilarga   bog‘liq   bo‘lib,   ular   faoliyatining   natijalaridan   biri
hisoblanadi.   Matrisada   ijtimoiy   soha   alohida   ajratilgan   va   institutsional   tizimni
shakllantirishda   u   katta   rol'   o‘ynaydi.
Siyosiy   soha Ijtimoiy   soha
Institutlar
Iqtisodiy soha
2.1-rasm.   Jamiyatnig   institutsional matrisasi
Matrisalarning   asosiy   va   qo‘shimcha   institutlarning   muayyan   to‘plami   bilan 36tavsiflanuvchi   ikkita   turi   mavjud   –   g‘arbiy   (bozor,   demokratik)   va   sharqiy
(buyruqbozlik,   diktatura   yoki   despotiya)   matrisalar.
Institutlar   qanday   ishlayotganligini,   nima   uchun   ular   asrlar   mobaynida
mavjud   bo‘lishi   va   rivojlanishini,   ularning   “hayotiyligi”   yoki   barqarorligini
tushunish   uchun   institutsional   o‘zgarishlarga   olib   keluvchi   sabablarni   o‘rganib
chiqish   lozim.
Jamiyatning   rivojlanish   jarayonida   institutlar   shaklining   o‘zgarishi   ro‘y
beradi.   Agar   rasmiy   qoidalarni   u   yoki   bu   qonun,   farmonni   qabul   qilib
o‘zgartirish   mumkin   bo‘lsa,   an'analar   va   urf-odatlarda   ifodalanadigan   norasmiy
cheklovlarni bir kunda o‘zgartirib yoki tugatib bo‘lmaydi. Ular   yana   uzoq   vaqt   amal
qilishda   va   jamiyat   rivojiga   ta'sir   ko‘rsatishda   davom   etadi.   Biroq   institutsional
tizimning   o‘zida   doimiy   ravishda   o‘zgarishlarga   ehtiyoj   sezilib turadi.
T.Veblenning   ta'kidlashicha,   institutsional   o‘zgarishlarning   asosiy   sababi
shakllangan   institutlar   bilan   o‘zgargan   sharoitlar,   tashqi   muhit   o‘rtasidagi   o‘zaro
nomuvofiqlik   hisoblanadi   .
D.Nort   [40]   institutsional   o‘zgarishlar   subyekti   sifatida   yakka   tartibdagi
tadbirkorni,   institutsional   o‘zgarishlar   manbai   sifatida   esa   narxlar   nisbatidagi
fundamental   siljishlarni   ajratadi.
O‘zgarishlar   mexanizmi   quyidagicha:   nisbiy   narxlar   tarkibidagi   siljishlar
ishlab   chiqarish   omillarining   narxlari   o‘rtasidagi   narx   ulushiga,   axborot   qiymatiga
va  texnologiyalardagi   o‘zgarishlarga   ta'sirni   nazarda   tutadi.   Ushbu   o‘zgarishlardan
ayrimlari   ekzogen   xususiyatga   ega   (inqiroz,   epidimiya   va   h.k.),   biroq   aksariyat
o‘zgarishlar endogen xususiyatga ega   bo‘lib,   insonlarning   joriy   faoliyati   kengayishi
natijalarini   aks   ettiradi.   Narxlar   nisbatidagi   fundamental   o‘zgarishlar   vaqt   o‘tishi
bilan   xatti-   harakat eski odatlarining o‘zgarishi va insonlar tomonidan xatti-harakat
standartlarini hosil qiladigan omillarning aglab yetilishiga olib keladi.   Biroq,   narxlar 37o‘zgarishining   g‘oyalarga   ta'siri   darajasi   to‘g‘risidagi   masala   hozircha   kam
o‘rganilganligicha   qolmoqda.
D.Nortning   fikricha   [46],   mafkura   institutsional   o‘zgarishlarning   yana   bir
manbai hisoblanadi. Mafkura deganda, u insonlar ular orqali   atrofdagi   olamni   qabul
qiladigan   va   baholaydigan   subyektiv   modelni   tushunadi.   Mafkuraviy   mayillik   ham
iqtisodiy   hisob-kitoblardan   holi   emas:   olamning   subyektiv   manzarasi   kimningdir
foydali   imkoniyatlarini   chegaralashi   qanchalik   katta   bo‘lsa,   uni   qayta   ko‘rib
chiqishdan   manfaatdorlik   shunchalik kuchli   bo‘ladi.
Shunday   qilib,   institutsional   o‘zgarishlar   texnika   taraqqiyoti,   yangi
bozorlarning   ochilishi,   aholi   sonining   o‘sishi   va   hokazolar,   ya'ni   ular   natijasida
tashkiliy   va   institutsional   o‘zaro   hamkorlikning   ilgari   muvaffaqiyatli   faoliyat
yuritgan   alohida   shakllari   “foydasiz”   bo‘lib   qoladigan   jarayonlar   oqibatida   yuz
berishi   mumkin.   Yangi   rasmiy   normalar   o‘rniga   boshqalari   qabul   qilinadi,
norasmiy   normalarga   amal qiladigan insonlar soni kamayib borishi bilan ular asta-
sekin yo‘qolib   boradi.
Institutlar   paydo   bo‘lishining   o‘ziga   xos   jihatlari   shundaki,   ular   o‘zlari   paydo
bo‘lishidan   avval   amal   qilgan   normalar   va   sharoitlarga   bog‘liq   hisoblanadi.   Shu
tariqa,   har   qanday   yangi   institut,   mavjud   iqtisodiy   yoki   ijtimoiy   sharoitlar
(institutsional   matrisa)   tomonidan   belgilab   beriladi.   Institutsional   o‘zgarishlar
sezilarsiz   tarzda   kechishi   ham,   yoki   o‘zgarishlar,   jamiyatdagi   mavjud   ijtimoiy-
iqtisodiy   tizimning   tezda   takomillashuviga   olib kelishi   ham mumkin.
2.3.Institutsional matrisa
Institutsional   o‘zgarishlar   eski   va   yangi   institutlar   o‘rtasidagi   o‘zaro
bog‘liqlik   xususiyati   ham   katta   rol'   o‘ynaydi.   D.Nort   bog‘liqlikning   quyidagi
turlarini   ta'kidlaydi   [46]: 38Birinchisi   –   rivojlanishning   avvalgi   yo‘liga   bog‘liqlik   –   chuqur   aloqa,   yangi
institutlarning   faqatgina   eski   institutlar   negizida   paydo   bo‘lishini   ta'minlovchi   yangi
institutlarning   eski   institutlarga   kuchli   bog‘liqligi.
Ikkinchisi – mutlaq yangi institutlarning paydo bo‘lishiga bo‘shliq   mavjudligi
orqali   belgilanadigan   nisbatan kamroq.
Bog‘liqlikning   ushbu   ikki   turi   evolyusion   xususiyatga   ega,   chunki   eski
institutlardan   yangi   institutlarga   o‘tishda   izchillikka   amal   qilinadi.   Evolyusion
o‘zgarishlar   jiddiy   iqtisodiy   larzalar   sodir   bo‘lmagan   va   ularning   jahon   ishlab
chiqarishidagi   ulushi   ustun   bo‘lgan   bozor   iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning
institutsional  tizimlariga xosdir.   Izchilligiga   qaramay,   evolyusion   o‘zgarishlar   sifat
jihatdan   ilgari   siljishlarni  istisno  etmaydi  – miqdoriy-sifat  o‘zgarishlar  dialektikasi
o‘z   kuchida   qoladi.
D.Nort   tomonidan   ajratilgan   bog‘liqlikning   uchinchi   turi   –   eski   va   yangi
institutlar   o‘rtasida   yaqqol   aloqa   (bog‘liqlik)ning   mavjud   emasligi   –   inqilobiy
xususiyatga   ega.   Inqilobiy   o‘zgarishlar   jamiyat   rivojlanishining   avvalgi   o‘zgarish
chizig‘iga amal qilishni nazarda tutmaydi va tafakkur   tarzi   odatlari va   an'analarining
tubdan o‘zgarishi   bilan kuzatiladi.
Hatto   iqtisodiy   tizim   samaradorligining   oshishiga   xizmat   qiluvchi   inqilobiy
o‘zgarishlar   ham   aholining   ko‘plab   guruhlari   uchun   jiddiy   ijtimoiy   oqibatlarni
keltirib   chiqarishi   mumkin.   Bunga   bir   yaqqol   misol
tariqasida XV-XVIII asrlarda Angliyada ro‘y bergan agrar sohadagi tub   burilishlar
bilan   bog‘liq institutsional   o‘zgarishlarni   keltirish mumkin.
Rasmiy qoidalar va norasmiy normalarni muvofiqlashtirish. Rasmiy   qoidalar
va   norasmiy   normalarning   muvofiqlashtirilishi   jamiyatda   muhim   rol'   o‘ynaydi,
chunki   u   institutlar   mavjud   tizimi   faoliyatining   samaradorligiga   katta   ta'sir
ko‘rsatadi.
Odatda,   insonlar   ba'zan   institutlar   tarkibiy   unsurlaridan   biri   hisoblangan 39jazolash   tizimining   samaradorligiga   ziyon   yetkazgan   holda   jazolashning   ancha
yumshoq   shakllarini   nazarda   tutuvchi   normalarni   rasmiylashtirishga   intiladilar.
O‘lim   jazosini   bekor   qilish   to‘g‘risidagi   bahs-munozaralar   bunga   misol   bo‘ladi.
Kelishmovchilik   natijasida   institutsional   nizo   kelib   chiqishi   mumkin.   Bir
holatda,   institutsional   nizo   hech   bir   o‘zgarishsiz   institutlarning   paydo   bo‘lishiga,
boshqa   holatda   esa   samarasiz   bo‘lsa-da   barqaror   hosilalar   –   institutsional
tuzoqlarning paydo   bo‘lishiga   olib   keladi.Eski   va   yangi   institutlar   o‘rtasidagi   inqilobiy   bog‘liqlik   doirasida   ular
rivojlanishining   uchta   ehtimoliy   yo‘lini   ta'kidlash lozim:
• birinchisi   –   mavjud   institutsional   matrisaga   qarama-qarshi   bo‘lgan   rasmiy
institutlarning   paydo   bo‘lishi   (odatda,   hamma   joyda   chuqur   islohotlar   davrida,
masalan,   o‘tish   iqtisodiyotida   qonunlar,   farmonlar   ko‘rinishida)   va   ularning   ildiz
otishi   (kengayib   borishi)   hamda   qabul   qilingan   rasmiy   normalarga   mos   keluvchi
yangi norasmiy normalarning   shakllanishi;
• ikkinchisi   –   qabul   qilinayotgan   rasmiy   qoidalarning   norasmiy   normalarga
to‘liq   mos   kelmasligi   shunga   olib   keladiki,   norasmiy   normalar   ancha   “hayotiy”
bo‘lib   chiqadi   va   natijada   yangi   qabul   qilingan   rasmiy   qoidalarning   norasmiy
institutsionallashuvi   yuz   beradi;
• uchinchisi   –   yangi   rasmiy   qoidalar   ildiz   otmaydi,   bu   ularning   yo‘qolib
ketishiga   olib   keladi.
Institutsional   tizim   samaradorligiga   institutlar   bilan   bir   qatorda   tashkilotlar
ham   ta'sir   ko‘rsatadi.   D.Nortning   fikricha   [46],   institutlar   iqtisodiy   nazariya   bilan
yoritiladigan   standart   cheklovlar   bilan   bir   qatorda   jamiyat   a'zolarining
imkoniyatlarini   ham   shakllantiradi.
Institutsional doiralar qaysi tashkilotlar (siyosiy organlar, iqtisodiy   tuzilmalar,
jamoat   muassasalari)   hosil   bo‘lishi   va   ishlashini   belgilab 40beradi.   Boshqacha   aytganda:   institutlar   –   “o‘yin   qoidalari”,   tashkilotlar   esa
– “o‘yinchilar”.   Biroq   bu   hol   o‘yinchilar   jamiyatda   o‘rnatilgan   “o‘yin
qoidalari”ga   majburiy   tarzda   amal   qilishini   anglatmaydi.   Xuddi   institutlar
singari   tashkilotlar   ham   insonlar   o‘rtasidagi   o‘zaro   munosabatlarni
tarkiblashtiradi.   “Tashkilotlar   aniq   maqsadga   yo‘naltirilgan   tarzda   faoliyat
yurituvchi,   tashkilotchilar   tomonidan   boylik,   daromadni   ko‘paytirish   uchun
yoki   boshqa   maqsadlarda   tashkil   etilgan   birliklar   hisoblanadi.   Ushbu
maqsadlarni   ko‘zlagan   holda,   tashkilotlar   asta-sekin   institutsional   tarkibni
o‘zgartiradi”   [46].Tashkilotlar   (korxonalar,   firmalar)ning	 institutsional   jarayondagi   roli
hozircha   kam   o‘rganilgan,   biroq   institutsional   nazariya   doirasida,   xususan,
G.Kleyner   tomonidan   o‘tkazilgan   so‘nggi   tadqiqotlar   ko‘rsatdiki,   tashkilot
nafaqat   tovar   va   xizmatlar   ishlab   chiqaruvchisi,   balki   quyidagi   asosiy
vazifalarni   bajaruvchi o‘ziga   xos   “institut-provayder”   hisoblanadi   [30]:
• ishlab   chiqarish   institutlari   va   kelishuvlar   ishlab   chiquvchisi   va
tarqatuvchisi   roli.   Alohida   tashkilotning   muvaffaqiyatli   tajribasi,   unda
foydalaniladigan   shartnomalar   tizimining   samaradorligi,   odatda,   bunday
tuzilmalarni   tashkilotning   ushbu   usullaridan   foydalanishga   undaydi;
• institutlar   inkubatori   roli.   Tashkilotning   faoliyat   yuritishi
natijasida   ushbu   tuzilmaning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga   oluvchi   va
yakuniy   natijalarning   katta   samaradorligi   bilan   faoliyat   yurituvchi   yangi
rasmiy   qoidalar   va   norasmiy   normalar   shakllanadi   yoki,   boshqacha
aytganda,   tegishli   institutsional   muhitda   yangi   institutlar   hosil   qilinadi;
• yakka   tartibdagi   institutsional   integrator   roli   (ushbu   normaga   amal
qiluvchilar   tarkibiga   yangi   individlarni   jalb etish).
Institutsional   yondashuvga   muvofiq   davlatni   alohida   tashkilot
sifatida   ko‘rib   chiqish   lozim.   Davlatni   institut   (ijtimoiy   shartnoma   negizida
rasmiy   qoidalar   tizimini   shakllantirish   va   ularga   amal   qilish   mexanizmi) 41sifatida ham, tashkilot (davlat boshqaruv apparati tarkibi,   qonuniy   jazolash
va   majburlash   tizimi)   sifatida   ham   tadqiq   etish   mumkin.
Xulosa:
Institutlar   jamiyat   rivojlanishining   barcha   bosqichlarida   muhim   ro‘l
o‘ynab   kelgan.   Ular   jamiyatda   qarorlar   qabul   qilish,   insonlar   va   iqtisodiyot
ishtirokchilarining o‘zaro   munosabatlarini   belgilovchi   normalardan   tarkib
topgan   rasmiy   va   norasmiy   qoidalar   hisoblanadi.   Rasmiy   qoidalar
mamlakat   Konstitusiyasida,   qonunlarda,   ma'muriy   va   boshqa   hujjatlarda
o‘z   aksini   topadi.   Norasmiy   normalar   esa   urf-odat,   an'analar   va   shu   kabi
boshqa   hayot   tarzi   orqali   yuzaga   kelgan qoidalarda   ifodalanadi.
Jamiyat  rivojlanishi  bilan  mavjud  institutlar   va  ular   negizini   tashkil
etuvchi   rasmiy   va   norasmiy   qoidalar   ham   o‘zgarib   boradi,   takomillashadi.
Bunday   o‘zgarishlarni   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   siyosiy   sharoitlar   belgilab
beradi.
Institutlar o‘zaro muvofiqlashtirilgan tarzda ishlashi, davlat tizimi  
faoliyatining samaradorligiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Institutlar faoliyati  
aksariyat   hollarda   normalarga   bog‘liq.   Norma   tushunchasi   tartibni   saqlash  
vazifasiga   ega   bo‘lib,   u   o‘zaro   hamkorliklik   tizimida   majburiy   xatti-  
harakat bajarilishini talab etadi. Normalar hamkorlik strategiyasi, qoida,  
xususan,   normaning   o‘zi   kabi   shakllarga   ega.   Rasionallikning   to‘liq,  
to‘liqsiz, tartibotli, asoslangan, harakat normasi kabi shakllari mavjud.  
Ijtimoiy tanlov nazariyasida normalarga oqilona tanlash natijasi sifatida  
qaraladi.   Kelishuvlar   iqtisodiyotida   esa,   normalar   oqilona   xatti-  
harakatning   omili   sifatida   tahlil   qilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Ўзбекистон  Республикаси “Мулк  тўғрисида”ги  Қонуни. 2023
й.   31 октябрь.
2. Ўзбекистон   Республикаси   “Давлат   тасарруфидан   чиқариш   ва 42хусусийлаштириш   тўғрисида”ги   Қонуни.   2022   й.   19   ноябрь.
3. Ўзбекистон   Республикаси   Конституцияси.   2023   й.   8   декабрь.
4. Ўзбекистон   Республикаси   “Акциядорлик   жамиятлари   ва
акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонуни.  2023   й.
26   апрель.
5. Ўзбекистон   Республикаси   Фуқаролик   Кодекси.   2024   й.   29
август.
6. Ўзбекистон   Республикаси   Солиқ Кодекси.   2023   й.   24   апрель.
7. Ўзбекистон   Республикаси   Ер   Кодекси.   2024   й.   30   апрель.
8. Ўзбекистон   Республикаси   Уй-жой   Кодекси.   2022   й.   24
декабрь.
9. Ўзбекистон   Республикаси   “Деҳқон   хўжалиги   тўғрисида”ги
Қонуни.   2024й.   20 апрель.
10. Ўзбекистон   Республикаси   “Нодавлат   нотижорат
ташкилотлари   тўғрисида”ги Қонуни.   2024   й.   14   апрель.
11. Ўзбекистон   Республикаси   “Хусусий   тадбиркорлик
кафолатлари   ва   эркинликлари   тўғрисида”ги   Қонуни.   2021   й.   25   май.
12. Ўзбекистон   Республикаси   “Масъулияти   чекланган   ҳамда
қўшимча   масъулиятли   жамиятлар   тўғрисида”ги   Қонуни.   2023   й.   6
декабрь.
13. Ўзбекистон   Республикаси   “Хусусий   корхоналар
тўғрисида”ги   Қонуни.   2023   й.   11   декабрь.
14. Ўзбекистон   Республикаси   “Фермер   хўжалиги   тўғрисида”ги
Қонуни.   2023 й.   26 август.
15. Ўзбекистон   Республикаси   “Муаллифлик   ҳуқуқи   ва   турдош
ҳуқуқлар   тўғрисида”ги   Қонуни.   2022 й.   20 июль.
16. 2021-2024   йилларда
Ўзбекистон   Республикасини   ривожлантиришнинг   бешта   устувор
йўналиши   бўйича   Ҳаракатлар   стратегияси.   Ўзбекистон   Республикаси 43Президентининг 2023 йил 7 февралдаги ПФ-4947 сонли Фармонига   1-
илова.   ЎзР   қонун   ҳужжатлари   тўплами,   2023   й., 6-сон,   70-модда.
17. Указ   Президента   Республики   Узбекистан   “О
дополнительных   мерах   по   обеспечению   ускоренного   развития
предпринимательской   деятельности,   всемерной   защите   частной
собственности   и   качественному   улучшению   делового   климата”.
5.10.2022   г.

Institutsional iqtisodiyot fani paydo bo‘lishi, predmeti va rivojlanishi

Купить
  • Похожие документы

  • O’zbekistonda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari
  • Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari 2
  • Yalpi talab-yalpi taklif modeli Kurs ishi
  • Talap nizamı hám tutınıwshılardıń baha ózgeriwine múnásibetin analizlew
  • Multimediya aloqa tarmoqlari fanidan 200 ta test

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha