Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025
0 SotishInstitutsional iqtisodiyot fani paydo bo‘lishi, predmeti va rivojlanishi
![9• ayirboshlash chegaralari kamayib boruvchi foydalilik tamoyili asosida
hamda resurslarning dastlabki taqsimlanishidan kelib chiqib, belgilanadi.
«Eski» institutsionalizm nazariyasining mohiyatini yanada to‘liqroq ko‘rib
chiqish uchun ushbu ilmiy yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan vakillari T.Veblen,
K.Polan'i va J.K.Gelbreyt [32, 36] qarashlariga murojaat etish mumkin. Mashinali
ishlab chiqarishning paydo bo‘lishini tahlil qilishda kapitalist bilan yollanma ishchi
o‘rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat taqsimoti qabul qiladigan quyidagi tashkiliy
shakllar orqali ularning o‘zaro ta'siriga e'tibor qaratildi: tabiiy mehnat taqsimoti →
kooperatsiya → manufaktura va mutlaq qo‘shimcha qiymatni shakllantirish →
xususiy ishchining paydo bo‘lishi → mashinalarning paydo bo‘lishi → fabrika →
nisbiy qo‘shimcha qiymatni shakllantirish.
Karl Polan'ining ta'kidlashicha, aynan milliy resurslar va mehnat bozorining
shakllanishi asosida davlatning aralashuvi yotadi. G‘arbiy Yevropaning barcha
ichki bozorlari mahalliy bozorlar tabiiy evolyusiyasining natijasi emas, balki
davlatning aralashuvi orqali barpo etilgan.
T.Veblen «Bekorchi sinf nazariyasi» (1899) [32] asaridagi odatlar
to‘g‘risidagi tahlilda xolizm metodologiyasini qo‘llaydi. Odatlar individlarning
bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi xatti-harakatlari doiralarini belgilab beruvchi
institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti- harakati Veblen tomonidan ikkita juda
qadimiy odatdan kelib chiqib, ta'riflanadi. Bu odatlarni u raqiblik hissiyoti
(boshqalardan birinchi bo‘lish,
umumiylikdan ajralib turish istagi) va mahorat
hissiyoti (halol va samarali mehnat qilishga moslashish) deb nomlaydi.
T.Veblenning fikriga ko‘ra, raqiblik hissiyoti mulkchilik va bozordagi
raqobatning asosida yotadi. Ushbu hissiyotning o‘zi individ o‘z tanlovini amalga
oshirishda o‘z foydaliligini ko‘paytirishni emas, balki boshqalarning ko‘z o‘ngida
o‘z nufuzini oshirishni ko‘zlovchi «oshkora iste'mol»ni izohlaydi. Masalan, sotib
olmoqchi bo‘lgan avtomobilni tanlashda iste'molchi uning narxi va texnik](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_9.png?v=1)
![11yo‘naltirilgan nazariya – institutsionalizm hisoblanadi. Ushbu nazariyaning tadqiqot
markazida institutlar – insonlar tomonidan barpo etiladigan va o‘zaro hamkorlikni
tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy me'yor va qoidalar turadi.
Institutsional nazariyaning ko‘p sonli masalalarini yorituvchi adabiyotlarda
[31, 39, 40, 50, 56] institutsionalizm turli yo‘nalishlarining metodologik
xususiyatlari to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarga katta ahamiyat berilgan.
“Eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizmda ko‘plab umumiyliklar
mavjud, bu institutlarni tadqiq etish, shuningdek, ijtimoiy- iqtisodiy hodisalarni
o‘rganishga nisbatan evolyusion yondashuvning ayrim jihatlarini tahlil qilishdir.
Umuman, ushbu ikkita yondashuv kesishuv nuqtalariga ega emas.
Rossiyalik olim R.Nureevning fikricha, “eski” institutsionalizm bilan
neoinstitutsionalizm o‘rtasida, kamida, uchta asosiy farq mavjud .
1) Agar “eski” institutsionalistlar zamonaviy iqtisodiy nazariya
muammolarini jamiyatdagi boshqa fanlar usullari bilan o‘rganishga intilgan holda
huquq va siyosatdan iqtisodiyot tomon borsalar, neoinstitutsionalistlar bunga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshi yo‘ldan boradilar, ya'ni ular o‘z tahlilida neoklassik
iqtisodiy nazariya vositalariga tayanadi, zamonaviy mikroiqtisodiy usullarni
qo‘llagan holda siyosiy va huquqiy muammolarni o‘rganadi.
2) “Eski” institutsionalizm asosan induktiv usulga asoslanib, alohida
holatlardan umumlashtirishga intildi, natijada, qator iqtisodchilarning fikricha,
umumiy institutsional nazariya yuzaga kelmadi; neoinstitutsionalizm deduktiv
yo‘ldan borib, neoklassik iqtisodiy nazariyaning umumiy tamoyillaridan ijtimoiy
hayotning muayyan hodisalarini izohlashga intilmoqda.
3) “Eski” institutsionalizm radikal iqtisodiy tafakkur oqimi sifatida asosiy
e'tiborni insonlar manfaatlarini himoyalovchi jamoalar (asosan, kasaba uyushmalari
va hukumat) xatti-harakatiga qaratdi; neoinstitutsionalizm qaysi jamoa a'zosi
bo‘lish uning uchun foydali ekanligini o‘z manfaatlariga amal qilgan holda hal](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_11.png?v=1)
![12etuvchi mustaqil individga e'tibor qaratadi.
4) “Eski” institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni
umumiy tarzda quyidagicha ta'riflash mumkin: “institutlar birlamchi,individlar
ikkilamchi”. Ushbu holat neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi.
Shu nuqtai nazardan “eski” va “yangi” institutsional maktablarni o‘zaro
farqlash lozim. Ingliz iqtisodchisi J.Xodjson [55] u yoki bu yo‘nalishga mansub
olimlarni quyidagicha tarzda tasniflashni taklif qiladi:
1.2. Institutsional iqtisodiyotning metodologik asoslari va vazifalari
“Eski” institutsional maktab: T.Veblen, J.R.Kommons, U.Mitchellar,
Y.Shumpeter, J.K.Gelbreyt, F.Nayt, K.Polani, K.Ayres, G.Myurdal'. “Yangi”
institutsional maktab: R.Kouz, D.Nort, O.Uil'yamson,
R.Pozner, M.Olson, F.Xayek.
J.Xodjsonning fikricha [55], agar “eski” maktab darvinizmga asoslanib,
raqobatlashuvchi institutlar to‘g‘risidagi asoslardan foydalangan holda
institutlarning uzoq vaqt mobaynida rivojlanishini ko‘rib chiqqan bo‘lsa, “yangi”
maktab ijtimoiy darvinizmdan yiroqlashib, o‘z tadqiqotlarini metodologik
individualizm nuqtai nazaridan olib bormoqda. Shunday qilib, J.Xodjson “yangi”
maktabni ko‘p jihatdan tanqid qiladi.
Uning ta'kidlashicha, “yangi” maktabning nochorligi shunda namoyon
bo‘ladiki, tadqiqotlarga jamiyat o‘zining “tabiiy holatida” asos qilib olingan bo‘lib,
unda ba'zi insoniy munosabatlar mavjud, lekin institutlarsiz; institutlar urf-odatlar
va qoidalar bilan birga paydo bo‘lishi, so‘ngra esa insonlar tomonidan qonuniyat
sifatida ochilishi hisobga olinmaydi. Masalan, K.Magner pulning paydo bo‘lishi
muammosini tadqiq etishni jamiyatning unda pul mavjud bo‘lmagan institutlardan
xoli bo‘lgan holatini tahlil qilishdan boshlab, so‘ngra esa ularning paydo bo‘lishiga](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_12.png?v=1)
![13individual agentlarning oqilona qarorlari natijasi sifatida qaraydi.
O.Uil'yamson ham asos sifatida institutlardan xoli makon – institutlarsiz
bozorni ko‘rib chiqadi, so‘ngra esa transaksiya xarajatlarini qisqartiruvchi
tuzilmalar sifatida firmalarning paydo bo‘lishini tadqiq etgan. J.Xodjsonning
fikricha [55], neoinstitutsional olamning bunday taxmini noto‘g‘ri, chunki jamiyat
azaldan institutsionallashgan. Ushbu xulosa, uning ta'kidlashicha, ko‘plab
iqtisodchilarning “eski” maktab institutsionalistlarining g‘oyalariga qaytishiga
sabab bo‘ldi.
Alohida ta'kidlash lozimki, “yangi” institutsional maktab, neoinstitutsional
nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot – bitta narsa emas. “Yangi” maktab,
R.Nureevning fikricha, o‘z asoslariga ko‘ra o‘zaro farq qiluvchi ikkita so‘nggi
yo‘nalish: neoinstitutsionalizm uchun neoklassik nazariya va yangi institutsional
iqtisodiyot uchun “eski” institutsionalizm yo‘nalishlariga asos bo‘lib xizmat qildi.
Yangi institutsional iqtisodiyot vakillari tomonidan nafaqat ushbu yo‘nalish
doirasida, balki boshqa yo‘nalishlar doirasida ham tan olinib, keng qo‘llanilgan bir
necha nazariya ishlab chiqildi. Bular o‘yinlar nazariyasi (J.Fon Neyman,
O.Morgenshtern, J.Nesh) va to‘liqsiz oqilonalik nazariyasi (G.Saymon) hisoblanadi
[30]. Yangi institutsional iqtisodiyotning hozirgi zamon ishlanmalarini fransuz
maktabi iqtisodchilari – L.Teveno, O.Favro, A.Orlean, R.Buaye va boshqalar
ishlarida uchratish mumkin [30, 31].
Biroq institutsionalistlarning bahs-munozaralari bir yo‘nalishning boshqa
yo‘nalishdan ustunligini isbotlashga qaratilgan. Bir qator iqtisodchilar, xususan,
T.Eggertsonning ta'kidlashicha , “faqat vaqt munozaralarda hakam sifatida ishtirok
etishi mumkin. Aynan metodologik ziddiyatlar tufayli J.R.Kommons
boshchiligidagi eski amerika institutsionalistlarining urinishlari
muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki 1984 yilda R.Kouz yozganidek, “hech qanday
nazariyaga ega bo‘lmagan ular (amerika institutsionalistlari) hali anglab yetishni
talab etuvchi quruq izohli materialdan boshqa hech narsani taklif eta](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_13.png?v=1)
![15etuvchi omil hisoblanib, neoinstitutsional nazariyani o‘rganish obyekti sanaladi,
ayni paytda neoklassik nazariyada firma “qora quti” sifatida ko‘rib chiqildi.
Firmaning paydo bo‘lishi masalalari ham neoklassiklar nazaridan chetda qoldi, ayni
paytda neoinstitutsional yo‘nalish vakillarining ko‘plab ishlari, shu jumladan,
R.Kouz ishlari [30]ning maqsadi “firmaning mavjud bo‘lishini izohlash va uning
faoliyati ko‘lamlarini belgilab beruvchi sabablarni qidirib topishdan iborat bo‘ldi”.
Ta'kidlash lozimki, metodologik individualizm bir qator jarayonlarni tadqiq
etish uchun ancha jiddiy cheklovlarni belgilaydi. Masalan, davlatni yagona,
uyg‘unlashgan tarzda foliyat yurituvchi, bo‘linmas organizm sifatida aniq tasavvur
qilishga to‘liq tayangan tadqiqotni amalga oshirish muammoga aylandi; davlatning
maqsadli vazifasini ko‘paytirishga, individlar vazifalarining qismi (agregati)
hisoblanmaydigan o‘ziga xos “ijtimoiy ne'mat vazifasi”ga asoslangan
yondashuvlardan foydalanish ham qiyindek tuyuladi. Ikkinchi tomondan, bunday
asos tadqiqot natijasida olinadigan xulosalarning amaliyot nuqtai nazaridan
ahamiyatini yanada oshiradi, chunki ular real ma'lumotlarga asoslanadi.
Individlar va institutlarning o‘zaro bog‘liqligini tahlil etishda boshlang‘ich
nuqtaga nisbatan ikkita tamoyil mavjud. Birinchi tamoyilda institutlar
individlarning manfaatlari hamda xatti-harakatlari orqali tushuntiriladi va
metodologik individualizm deb nomlanadi. Ya'ni individ institutlarni tahlil qilishda
boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. Masalan, davlatni tavsiflashda uning fuqarolarining
manfaatlari va o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqiladi. Metodologik
individualizm tamoyilining davomi ichki sabab natijasida vujudga kelgan
evolyusiya konsepsiyasidir. Ushbu konsepsiyaga ko‘ra, institutlar insonlarning
harakatlari natijasida paydo bo‘ladi degan taxmin ilgari suriladi. Ya'ni individlar
birlamchi, institutlar esa ikkilamchi o‘rin tutishi to‘g‘risidagi taxmin neoklassiklar
qarashlarida o‘z aksini topgan.
Aksincha, tahlil uchun boshlang‘ich nuqta sifatida individlar emas, balki
institutlar belgilanishi ikkinchi tamoyilga asos bo‘ladi. Shu tariqa ikkinchi](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_15.png?v=1)
![23 ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni ijtimoiy psixologiya nuqtai nazaridan
talqin etish.
II - bob. INSTITUTLAR VA ULARNING JAMIYAT
RIVOJLANIShIDAGI ROLI
2.1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati
Institutlar jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. Agar bir daqiqaga barcha
institutlar yo‘q bo‘lib ketishini tasavvur qiladigan bo‘lsak, u holda tartibsizlik
boshlanib ketgan bo‘lardi va bu hol, o‘z navbatida, abadiy davom etmas edi. Chunki
insonlarning o‘z hayotini tartibga keltirishga urinishlari yangi institutlarning paydo
bo‘lishiga olib kelgan bo‘lardi.
Institutlar tabiatini yanada chuqurroq tahlil qilish global xususiyatlarga ega
qator savollarga, xususan, nima uchun bozorlar “ishlaydi” yoki “ishlamaydi”?
Iqtisodiy siyosatning u yoki bu tadbirlari nima uchun samarali 5
yoki samarasiz
bo‘ldi? Iqtisodiyotdagi qaysi o‘zgarishlar ichki sabablarga ko‘ra yoxud
hukumatning u yoki bu qarori tufayli yuzaga keldi, degan savollarga 6
javob topish
imkonini beradi.
Institutlar o‘zi nima? Turli davrlar tadqiqotchilari institutlar mohiyati va
ularning faoliyat yuritish mexanizmini yorituvchi bir necha ta'riflarni asoslaganlar.
T.Veblen [32] institutlarni quyidagicha ta'riflagan: “Institutlar – bu insonlar ularga
amal qilgan holda turmush kechiradigan odatiy tafakkur tarzi” yoki “Institutlar
5
Ўзбекистон Республикаси “Хусусий тадбиркорлик кафолатлари ва эркинликлари тўғрисида”ги Қонуни. 2021 й.
25 май.
6
Ўзбекистон Республикаси “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги Қонуни. 2024й. 20 апрель.](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_23.png?v=1)
![24o‘tmishda sodir bo‘lgan jarayonlar natijasi bo‘lib, ular o‘tmish sharoitlariga
moslashgan va, o‘z navbatida, hozirgi vaqt talablariga to‘liq moslashmagan”.
Ye.Erdvard tomonidan [60] “Institutlar ko‘plab individumlar ulardan hamma
joyda va har kuni foydalanadigan va asosan o‘z noyobligi bilan tavsiflanadigan
ijtimoiy ne'matlar. Institutlar almashuv jarayonini soddalashtiradi. Ular – qarorlar
qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi qarorlarni ijobiy qarorlarga aylantiruvchi
ajralmas qismi”, deya ta'riflangan.
J.Xodjsonning ta'riflashicha [55], “Institutlar – an'ana, urf-odat yoki
qonunchilik cheklovi orqali uzoq muddatli va barqaror hulq-atvor namunalarining
yaratilishiga olib keluvchi ijtimoiy tashkilot”.
Institutlarni ko‘z bilan ko‘rib, ularni jismonan his etib yoki o‘lchab
bo‘lmaydi. Bu inson ongi bilan yaratilgan o‘ziga xos konstruksiyalar,
ko‘zga ko‘rinmaydigan mexanizmlardir. Institutlar insonlarning muayyan
jamoasiga xos bo‘lgan tafakkur tarzini aks ettiradi.
Institutlarning yana bir ta'rifi B.Z.Milner tomonidan D.Nort [46] yozgan so‘z
boshida keltirilgan: “institutlar – insonlar tomonidan ishlab chiqilgan cheklovlar
hamda ularning o‘zaro hamkorligini tarkiblashtiruvchi majburlash omillari.
Bularning barchasi birgalikda jamiyat va iqtisodiyotning undovchi tarkibini hosil
qiladi”.
Yuqorida keltirilgan ta'riflar institutlarning asosiy xususiyatlarini qamrab
olgan holda, ularning asosiy vazifalarini hamda rivojlanish qonunlarini aks ettiradi
hamda jamiyatni rivojlantirish uchun institutlarning muhimligini ta'kidlaydi.
Yuqorida ko‘rsatilgan barcha holatlarni umumlashtirgan holda,
institutsionalizmning hozirgi zamon talqinlariga asosan institutlarni quyidagicha
ta'riflash mumkin:
Institut – jamiyat a'zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni belgilab beruvchi](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_24.png?v=1)
![27qadr-qimmatlari bilan qiyoslagan holda, tanlaydigan murakkab institutsional
jarayon hisoblanadi. Boshqacha aytganda, norma va qoidalar siyosat bozorida
shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik natijasida paydo bo‘ladi. Bundan normalarni
baholashning navbatdagi mezoni – ularning samaradorligi kelib chiqadi. Normalar
faqat ular o‘ziga xos qadr-qimmatga asoslanganda samarali bo‘lib, yakka
manfaatlarni o‘zaro foydali tarzda amalga oshirishga ko‘maklashadi [47].
Ijtimoiy tanlov nazariyasiga xos bo‘lgan oqilona tanlov modeli yordamida
normalarni talqin qilishdan farqli o‘laroq, kelishuvlar iqtisodi normalarga amal
qilishda (bunda normalar tashqaridan berilgan) ekzogen hisoblanishiga qaramay,
oqilona xatti-harakatning omilini ko‘rishni taklif etadi. Bunday bir qarashda o‘ziga
xos xususiyatga ega oqilona tanlov natijasi hisoblanmagan normalarni bajarish,
oqilona xatti-harakatning shartiga aylanadi. Ammo bozordagi bitimlar
ishtirokchilarining oqilonalik talabi ushbu o‘ziga xoslikni izohlash imkonini beradi.
Kelishuvlar iqtisodi normani bozorda ishtirokchilar tomonidan istaklar va
afzalliklarning o‘zaro talqin etilishi uchun zamin sifatida ko‘rib chiqishni taklif
etadi (2.1-jadval). Shu nuqtai nazardan normaga amal qilish shaxs uchun o‘z
maqsadlari (signaling) haqidagi xabarlarni kontragentgacha yetkazish usuliga
aylanadi. Shaxslar o‘z xatti-harakatiga nisbatan bir-birini istisno etuvchi talablarni
muvofiqlashtirish va o‘z tomonlarining harakatlariga nisbatan ishonchli fikrlarni
bildirishga qodir bo‘lmay qoladi. Ko‘rib chiqilayotgan yondashuv doirasida
kelishuvlar nisbatining quyidagi variantlari tahlil qilinadi.
1. Ekspansiya – unda o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish ilgari boshqa
kelishuvlar ustuvorlik qilgan sohalardagi kelishuvlardan birining normalari asosida
amalga oshadigan kelishuvlar nisbati. Masalan, siyosiy soha siyosiy bozorga
aylanishi mumkin, bunda fuqarolik kelishuvi normalari bozor kelishuvi normalari
tomonidan siqib chiqariladi.
Bozor kelishuvining ekspansiyasi o‘ta xavfli, u boylikning o‘ta nomutanosib](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_27.png?v=1)
![28taqsimlanishiga va undan siyosiy hokimiyat omili sifatida foydalanishga olib kelgan
holda jamiyat rivojlanishini barqarorlikdan mahrum etadi.
2. Urinish – unda bir o‘zaro hamkorlikning o‘zi bir-birini istisno etuvchi
normalar asosida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan kelishuvlar nisbati. Shu nuqtai
nazardan ilk bor K.Errou tomonidan tadqiq etilgan qon topshirish bunga aynan mos
misol bo‘ladi. Gap shundaki, qon odatda pulga (bozor kelishuvi) yoki birdamlik
nuqtai nazardan bepul (fuqarolik kelishuvi) topshiriladi. Ushbu nomutanosiblik
shaxslarning qon topshirish yuzasidan o‘zaro hamkorligida noaniqlikning yuqori
darajasini belgilab beradi.
3. Murosa – unda turli kelishuvlar talablari o‘rtasidagi ziddiyatga barham
beruvchi egiluvchan normalar namoyon bo‘ladigan kelishuvlar nisbati. Masalan, har
qanday reklama kampaniyasi bozor kelishuvi va ijtimoiy fikr talablari o‘rtasidagi
murosani topishni nazarda tutadi. Ushbu ikki kelishuv o‘rtasidagi murosaga boshqa
misol – ko‘r-ko‘rona iste'mol, bunda shaxs o‘z iste'mol tanlovida tovar yoki
xizmatni iste'mol qilishdan foydalilikni oshirishni emas, balki u iste'mol qilish
tufayli qo‘lga kiritadigan hurmatga erishishni ko‘zlaydi.
2.2.Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi
Institutsionalizm asoschilaridan biri D.Nort [46] institutlar tarkibida ularni
uch asosiy qismga ajratadi:
- rasmiy qoidalar (konstitusiyalar, qonunlar, sud qarorlari, ma'muriy hujjatlar
va b.);
- norasmiy normalar (an'analar, urf-odatlar, ijtimoiy shartlilik);
- qoidalarga amal qilinishini ta'minlovchi (sudlar, polisiya va h.k.)
majburlash mexanizmlari (masalan, jazolash tizimi).](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_28.png?v=1)
![29“Institut”ning 7
yuqorida keltirilgan ta'rifi (2.1)dan kelib chiqib, institutlar
inson tomonidan ongli ravishda yaratilgan turli hujjatlar (konstitusiyalar, qonunlar
va h.k.) ko‘rinishidagi rasmiy, “yozilgan” qoidalarda ifodalanishi mumkin. Shu
bilan birga ular umumiy qabul qilingan shartlilik, xatti-harakat kodekslari, ya'ni
norasmiy, “yozilmagan” normalarda namoyon bo‘ladigan, jamiyatning barcha
sohalariga kirib borib, an'analar, urf-odatlar ko‘rinishida yoki boshqa shaklda amal
qilinadigan inson ongining mahsulini o‘zida namoyon etishi mumkin.
Agar rasmiy qoidalar tizimi insonlar (davlat)ning qonun ijodkorligi
faoliyatini o‘zida aks ettirsa, u holda norasmiy normalar tizimi qay tarzda
shakllanadi, degan savol tug‘iladi.
T.Veblen [32]ning konsepsiyasiga ko‘ra, institutlarning o‘zgarishi tabiiy
tanlab olish qonuniga muvofiq ravishda kechadi. Insonning jamiyatdagi hayoti,
xuddi boshqa turdagi hayot kabi – bu yashash uchun kurashish va, o‘z navbatida,
tanlab olish va moslashish. Uning fikricha, ijtimoiy tuzum evolyusiyasi ijtimoiy
institutlarni tabiiy tanlab olish jarayoni bo‘ldi.
Institutlar – inson jamiyati va inson tabiatining rivojlanishda davom etishi va shu
nuqtai nazarda erishilgan taraqqiyotni umumiy ko‘rinishda eng ko‘p moslashgan
tafakkur tarzini tabiiy ravishda tanlash va individlarni jamiyat rivojlanishi bilan
izchil o‘zgarib turadigan yangi sharoitlarga majburiy moslashtirish jarayoni, deyish
mumkin. Shunday qilib, T.Veblenning talqinida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
(“ijtimoiy tuzum evolyusiyasi”) turli xildagi institutlarni “tabiiy tanlash” jarayonini
amalga oshirish sifatida namoyon bo‘ladi.
2.1-jadval
7
Указ Президента Республики Узбекистан “О дополнительных мерах по обеспечению ускоренного развития
предпринимательской деятельности, всемерной защите частной собственности и качественному улучшению делового
климата”. 5.10.2022 г.](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_29.png?v=1)
![35egallab turgan yagona uchta: siyosiy, iqtisodiy va huquqiy sohalarni birlashtiruvchi
ijtimoiy shakl sifatida namoyon etilgan (2.1-rasm). Asosiy matrisalar [30]
S.Kirdinaning “Institutsional matrisalar va Rossiyaning rivojlanishi” kitobidan
olingan. Biroq ularga ayrim o‘zgartirishlar kiritilgan, xususan, siyosiy va
mafkuraviy sohalar birlashtirilgan, chunki jamiyatda mafkura ko‘p jihatdan
boshqaruvchi siyosatchilarga bog‘liq bo‘lib, ular faoliyatining natijalaridan biri
hisoblanadi. Matrisada ijtimoiy soha alohida ajratilgan va institutsional tizimni
shakllantirishda u katta rol' o‘ynaydi.
Siyosiy soha Ijtimoiy soha
Institutlar
Iqtisodiy soha
2.1-rasm. Jamiyatnig institutsional matrisasi
Matrisalarning asosiy va qo‘shimcha institutlarning muayyan to‘plami bilan](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_35.png?v=1)
![36tavsiflanuvchi ikkita turi mavjud – g‘arbiy (bozor, demokratik) va sharqiy
(buyruqbozlik, diktatura yoki despotiya) matrisalar.
Institutlar qanday ishlayotganligini, nima uchun ular asrlar mobaynida
mavjud bo‘lishi va rivojlanishini, ularning “hayotiyligi” yoki barqarorligini
tushunish uchun institutsional o‘zgarishlarga olib keluvchi sabablarni o‘rganib
chiqish lozim.
Jamiyatning rivojlanish jarayonida institutlar shaklining o‘zgarishi ro‘y
beradi. Agar rasmiy qoidalarni u yoki bu qonun, farmonni qabul qilib
o‘zgartirish mumkin bo‘lsa, an'analar va urf-odatlarda ifodalanadigan norasmiy
cheklovlarni bir kunda o‘zgartirib yoki tugatib bo‘lmaydi. Ular yana uzoq vaqt amal
qilishda va jamiyat rivojiga ta'sir ko‘rsatishda davom etadi. Biroq institutsional
tizimning o‘zida doimiy ravishda o‘zgarishlarga ehtiyoj sezilib turadi.
T.Veblenning ta'kidlashicha, institutsional o‘zgarishlarning asosiy sababi
shakllangan institutlar bilan o‘zgargan sharoitlar, tashqi muhit o‘rtasidagi o‘zaro
nomuvofiqlik hisoblanadi .
D.Nort [40] institutsional o‘zgarishlar subyekti sifatida yakka tartibdagi
tadbirkorni, institutsional o‘zgarishlar manbai sifatida esa narxlar nisbatidagi
fundamental siljishlarni ajratadi.
O‘zgarishlar mexanizmi quyidagicha: nisbiy narxlar tarkibidagi siljishlar
ishlab chiqarish omillarining narxlari o‘rtasidagi narx ulushiga, axborot qiymatiga
va texnologiyalardagi o‘zgarishlarga ta'sirni nazarda tutadi. Ushbu o‘zgarishlardan
ayrimlari ekzogen xususiyatga ega (inqiroz, epidimiya va h.k.), biroq aksariyat
o‘zgarishlar endogen xususiyatga ega bo‘lib, insonlarning joriy faoliyati kengayishi
natijalarini aks ettiradi. Narxlar nisbatidagi fundamental o‘zgarishlar vaqt o‘tishi
bilan xatti- harakat eski odatlarining o‘zgarishi va insonlar tomonidan xatti-harakat
standartlarini hosil qiladigan omillarning aglab yetilishiga olib keladi. Biroq, narxlar](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_36.png?v=1)
![37o‘zgarishining g‘oyalarga ta'siri darajasi to‘g‘risidagi masala hozircha kam
o‘rganilganligicha qolmoqda.
D.Nortning fikricha [46], mafkura institutsional o‘zgarishlarning yana bir
manbai hisoblanadi. Mafkura deganda, u insonlar ular orqali atrofdagi olamni qabul
qiladigan va baholaydigan subyektiv modelni tushunadi. Mafkuraviy mayillik ham
iqtisodiy hisob-kitoblardan holi emas: olamning subyektiv manzarasi kimningdir
foydali imkoniyatlarini chegaralashi qanchalik katta bo‘lsa, uni qayta ko‘rib
chiqishdan manfaatdorlik shunchalik kuchli bo‘ladi.
Shunday qilib, institutsional o‘zgarishlar texnika taraqqiyoti, yangi
bozorlarning ochilishi, aholi sonining o‘sishi va hokazolar, ya'ni ular natijasida
tashkiliy va institutsional o‘zaro hamkorlikning ilgari muvaffaqiyatli faoliyat
yuritgan alohida shakllari “foydasiz” bo‘lib qoladigan jarayonlar oqibatida yuz
berishi mumkin. Yangi rasmiy normalar o‘rniga boshqalari qabul qilinadi,
norasmiy normalarga amal qiladigan insonlar soni kamayib borishi bilan ular asta-
sekin yo‘qolib boradi.
Institutlar paydo bo‘lishining o‘ziga xos jihatlari shundaki, ular o‘zlari paydo
bo‘lishidan avval amal qilgan normalar va sharoitlarga bog‘liq hisoblanadi. Shu
tariqa, har qanday yangi institut, mavjud iqtisodiy yoki ijtimoiy sharoitlar
(institutsional matrisa) tomonidan belgilab beriladi. Institutsional o‘zgarishlar
sezilarsiz tarzda kechishi ham, yoki o‘zgarishlar, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-
iqtisodiy tizimning tezda takomillashuviga olib kelishi ham mumkin.
2.3.Institutsional matrisa
Institutsional o‘zgarishlar eski va yangi institutlar o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik xususiyati ham katta rol' o‘ynaydi. D.Nort bog‘liqlikning quyidagi
turlarini ta'kidlaydi [46]:](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_37.png?v=1)
![39jazolash tizimining samaradorligiga ziyon yetkazgan holda jazolashning ancha
yumshoq shakllarini nazarda tutuvchi normalarni rasmiylashtirishga intiladilar.
O‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risidagi bahs-munozaralar bunga misol bo‘ladi.
Kelishmovchilik natijasida institutsional nizo kelib chiqishi mumkin. Bir
holatda, institutsional nizo hech bir o‘zgarishsiz institutlarning paydo bo‘lishiga,
boshqa holatda esa samarasiz bo‘lsa-da barqaror hosilalar – institutsional
tuzoqlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.Eski va yangi institutlar o‘rtasidagi inqilobiy bog‘liqlik doirasida ular
rivojlanishining uchta ehtimoliy yo‘lini ta'kidlash lozim:
• birinchisi – mavjud institutsional matrisaga qarama-qarshi bo‘lgan rasmiy
institutlarning paydo bo‘lishi (odatda, hamma joyda chuqur islohotlar davrida,
masalan, o‘tish iqtisodiyotida qonunlar, farmonlar ko‘rinishida) va ularning ildiz
otishi (kengayib borishi) hamda qabul qilingan rasmiy normalarga mos keluvchi
yangi norasmiy normalarning shakllanishi;
• ikkinchisi – qabul qilinayotgan rasmiy qoidalarning norasmiy normalarga
to‘liq mos kelmasligi shunga olib keladiki, norasmiy normalar ancha “hayotiy”
bo‘lib chiqadi va natijada yangi qabul qilingan rasmiy qoidalarning norasmiy
institutsionallashuvi yuz beradi;
• uchinchisi – yangi rasmiy qoidalar ildiz otmaydi, bu ularning yo‘qolib
ketishiga olib keladi.
Institutsional tizim samaradorligiga institutlar bilan bir qatorda tashkilotlar
ham ta'sir ko‘rsatadi. D.Nortning fikricha [46], institutlar iqtisodiy nazariya bilan
yoritiladigan standart cheklovlar bilan bir qatorda jamiyat a'zolarining
imkoniyatlarini ham shakllantiradi.
Institutsional doiralar qaysi tashkilotlar (siyosiy organlar, iqtisodiy tuzilmalar,
jamoat muassasalari) hosil bo‘lishi va ishlashini belgilab](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_39.png?v=1)
![40beradi. Boshqacha aytganda: institutlar – “o‘yin qoidalari”, tashkilotlar esa
– “o‘yinchilar”. Biroq bu hol o‘yinchilar jamiyatda o‘rnatilgan “o‘yin
qoidalari”ga majburiy tarzda amal qilishini anglatmaydi. Xuddi institutlar
singari tashkilotlar ham insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
tarkiblashtiradi. “Tashkilotlar aniq maqsadga yo‘naltirilgan tarzda faoliyat
yurituvchi, tashkilotchilar tomonidan boylik, daromadni ko‘paytirish uchun
yoki boshqa maqsadlarda tashkil etilgan birliklar hisoblanadi. Ushbu
maqsadlarni ko‘zlagan holda, tashkilotlar asta-sekin institutsional tarkibni
o‘zgartiradi” [46].Tashkilotlar (korxonalar, firmalar)ning institutsional jarayondagi roli
hozircha kam o‘rganilgan, biroq institutsional nazariya doirasida, xususan,
G.Kleyner tomonidan o‘tkazilgan so‘nggi tadqiqotlar ko‘rsatdiki, tashkilot
nafaqat tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchisi, balki quyidagi asosiy
vazifalarni bajaruvchi o‘ziga xos “institut-provayder” hisoblanadi [30]:
• ishlab chiqarish institutlari va kelishuvlar ishlab chiquvchisi va
tarqatuvchisi roli. Alohida tashkilotning muvaffaqiyatli tajribasi, unda
foydalaniladigan shartnomalar tizimining samaradorligi, odatda, bunday
tuzilmalarni tashkilotning ushbu usullaridan foydalanishga undaydi;
• institutlar inkubatori roli. Tashkilotning faoliyat yuritishi
natijasida ushbu tuzilmaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi va
yakuniy natijalarning katta samaradorligi bilan faoliyat yurituvchi yangi
rasmiy qoidalar va norasmiy normalar shakllanadi yoki, boshqacha
aytganda, tegishli institutsional muhitda yangi institutlar hosil qilinadi;
• yakka tartibdagi institutsional integrator roli (ushbu normaga amal
qiluvchilar tarkibiga yangi individlarni jalb etish).
Institutsional yondashuvga muvofiq davlatni alohida tashkilot
sifatida ko‘rib chiqish lozim. Davlatni institut (ijtimoiy shartnoma negizida
rasmiy qoidalar tizimini shakllantirish va ularga amal qilish mexanizmi)](https://docx.uz/documents/fd31a158-1ff3-47ba-8441-dce0a76430d8/page_40.png?v=1)
Institutsional iqtisodiyot fani paydo bo‘lishi, predmeti va rivojlanishi
-
O'xshash dokumentlar
- O’zbekistonda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari
- Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari 2
- Yalpi talab-yalpi taklif modeli Kurs ishi
- Talap nizamı hám tutınıwshılardıń baha ózgeriwine múnásibetin analizlew
- Multimediya aloqa tarmoqlari fanidan 200 ta test