Investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	175.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash

Sotib olish

O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS UNIVERSITETI
Ro ‘ yxatgaolindi
№ MD-
202 4 yil “___”__ ______ «TASDIQLAYMAN»
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
______________ A.Esanov
202 4 yil “ ____” ___________

INVESTITSION LOYIHANING QIYMATI VA UNING SAMARASINI
ANIQLASH
KURS ISHI
Bilim sohasi: 4 00000- Biznes ,boshqaruvvahuquq
Ta’lim sohasi: 4 10 000- Biznesvaboshqaruv
Ta’lim yo‘nalishi: 60 4 10100- Iqtisodiyot

INVESTITSION LOYIHANING QIYMATI VA UNING SAMARASINI
ANIQLASH
REJA:
KIRISH
1. Investitsion loyihaning qiymati va samaradorligi: tushunchasi, ahamiyati,
baholash usullari
2. Investitsoin loyihaning qiymati va samaradorligini baholashning asosiy
tamoyillari
3. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning statistik va dinamik usullari
4. Milliy iqtisodiyotimiz rivojlanishida investitsoin loyihaning qiymati va uning
samarasining ro’li va ahamiyati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Kirish:
Mavzuning dolzarbligi va uning ahamiyati . Bilamizki,bozor iqtisodiyotida
mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
sohalariga xizmat ko'rsatish sohalariga katta e'tibor qaratadi. Rivojlanayotgan
mamlakatlar sharoitida, xususan, O'zbekistonda tadbirkorlikning katta ulushi xizmat
ko'rsatish sohasiga to'g'ri keladi. Xizmat ko’rsatish sohasi nafaqat ishlab chiqarishdan
ko’ra xarajat talab qiladi, balki sarflangan xarajatlarni qoplash muddati bo’yicha bir
muncha kamroq muddat talab etadi. Bugungi kunda, hukumatimiz tadbirkorlar uchun
turli xil imtiyozlar beribgina qolmay, chet el investitsiyalarini jalb qilish siyosatini olib
bormoqda. Bu siyosat negizida mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish
yotadi va shu bilan birga tadbirkorlar uchun bir necha yengilliklarga sabab bo’ladi.
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularning samaradorligini baholash
milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va mamlakat eksport salohiyatini oshirishda
muhim rol o’ynaydi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz investitsiya loyihalari ijtimoiy-
iqtisodiy samaradorligini baholashda tijorat banklari oldiga yangi va murakkab bo’lgan
qator vazifalarni qo’ydi. O’zbekiston iqtisodiyotining, umuman, jahon iqtisodiyotining
kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog’liqligini bugungi kunda deyarli
ko’pchilik anglab yetgan. Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan, chet el investitsiyalarini kengroq
jalb etish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarali
ijrosini ta’minlashga muhim hissa qo’shadi. Bu esa, milliy iqtisodiyotda amalga
oshirilayotgan investitsiya loyihalari samaradorligini baholashga bo’lgan e’tiborni
yanada kuchaytirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Investitsiya loyihalari samaradorligini
baholashning jahon tajribasi, tendentsiyalari va muammolaridan tadqiq etgan holda
O’zbekistonda investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashni takomillashtirish

yuzasidan taklif-tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Kurs ishi oldiga qo’yilgan
maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi asosiy vazifalar qo’yildi va yechildi:
- milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarlarning o’rni va ahamiyati
yoritish;
- investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning ahamiyati va ob’ektiv
zarurligini asoslash;
- inqirozdan keyingi sharoitida O’zbekistonda investitsiya faoliyatining asosiy
yo’nalishlarini ochib berish;
- investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashda diskontlashtirish usullaridan
foydalanishning ahamiyatini yoritib berish;
- investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy baholashning an’anaviy usullari, ularni
qo’llash va hisoblash tartibini tadqiq etish;
- investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini xalqaro
ko’rsatkichlar tizimi asosida baholashni tahlil qilish;
- O’zbekistonda investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholashni
takomillashtirish yuzasidan taklif-tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti :
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: . Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Kirish qismida kurs ishi maqsadi vazifasi,
kurs ishi obyekti va predmeti, shuningdek bir qator ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Asosiy
qism 4 ta rejadan iborat va ularda investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini
aniqlash masalasi yoritib berilg an.

1.Investitsion loyihaning qiymati va samaradorligi: tushunchasi, ahamiyati,
baholash usullari
Davlat, korxona va vazifalaridan biri investitsiyalarning iqtisodiy sarnaradorligini
oshirish hisoblanadi. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish
muammosining mohiyati shundan iboratki, har bir xarajat birligiga – mehnat moddiy,
moliyaviy, ishlab chiqarish hajmi, va foyda, milliy daromadni oshirishga erishish lozirn
bo'ladi.
Ushbu mavzumiz, investitsiya loyihalarining samaradorligi masalasiga daxldor
ekan, eng avvalo, samara va samaradorlik mohiyati va bilib foydadan holi bo'lmaydi.
Ma'lumki, makro va mikro iqtisodiyot va ularning sektorlarida «samara» va
«samaradorlik» degan atamalarni tez-tez uchratish mumkin. o'zlarining iqtisodiy
mohiyati va mazmuniga qarab bir-birlaridan farqlanadi. «Samara» tushunchasi o'zida
iqtisodiy jarayonning qandaydir biror bo'lagida (bo'g'inida) qo'llanilgan tadbirlarning
bergan natijasini (ijobiy natijaga erishishni) o'zida aks ettiradi. Samara mutloq
ko'rsatkich bo'lib, u ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalarini ko’rsatadi. Samara hosil
qilingan yalpi foyda va shu kabilar hisoblanadi. Samara faqat amalga oshirilgan
tadbirlarning qanchalik foydaliligini bildiradi, xolos. Lekin qilingan xarajatlar o’zini
qoplashi yoki qoplay olmasligi, foyda ko’rilgan yoki ko'rilmaganini bildira olmaydi.
Bu savollar faqat «iqtisodiy samaradorlik» ko’rsatkichiga javob berishi mumkin.
Iqtisodiy o'sish samaradorligi ma'lum vaqt davomida erishilgan natijaning o’sganligi
yoki kamayganligini o’zida aks ettiradigan ko'rsatkichdir.
Samaradorlik ko'rsatkichlari ishlab chiqarishda erishilgan samara asoslanib, ishlab
chiqarish natijalari shu natijalarni hosil qilish uchun sarf-xarajatlar o'rtasidagi nisbatni
ifodalaydi.
Samaradorlikning turli jihatlarini, uni amalga oshirishning iqtisodiy mexanizmini
o’rganish milliy iqtisodiyotning asosini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotda

samaradorlikning o'ziga xos mazmuni ishlab chiqarishning ijtimoiy shakli, maqsadli
yo'nalishi, ishlab chiqarish natijalarining o’ziga xosligi bilan belgilanadi.
Resurslardan oqilona foydalangan holda ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni to’la
qondirish ishlab chiqarish samaradorligining bosh mezonidir.
Iqtisodiy sarnaradorlik deyilganda ishlab chiqarish hajmining oshishi, mehnat
unumdorligining o'sishi, foyda olish, milliy darornadning o'sishi tushuniladi. Ijtimoiy
samaradorlik esa xalq turmush farovonligining oshishi, ularda ta'lim darajasining
oshishi va boshqalarni anglatadi.
Samaradorlik (iqtisodiy va ijtimoiy) iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning unga
erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi. Matematik til bilan aytganda, u
quyidagi tenglikni ifodalaydi 1
:
Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari andozasi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
 milliy iqtisodiyot bo'yicha kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
qonunlarining amal qilish natijasini ifodalash;
 milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ijtimoiy ishlab chiqarishning
umumiy samaradorligini aniqlash imkoniyatini yaratuvchi yagona uslubiyatni ishlab
chiqish;
 samaradorlikni namoyon bo'luvchi shakllarini ifodalash;
 samaradorlik darajasi bilan bir qatorda unga ta'sir ko'rsatuvchi turli xil
omillarni aniqlash.
Iqtisodiy o'sish samaradorligi - erishilgan natijani unga erishish uchun sarflangan
xarajatga solishtirish yo'Ii bilan aniqlanadi. Ma'lum davr ichida erishilgan natija jamiyat
bo'yicha milliy mahsulot (sanoatda bir yil ichida ishlab chiqarilgan jami yalpi mahsulot)
olinadi. Sarflangan xarajat hisoblab chiqiladi va jamlanadi. U holda iqtisodiy o'sish
1
He шитой A , C Инвестиции:Учебник. - 4-изд, M .: «,Дашков и K '», 2006. C .118,

samaradorligi yalpi mahsulot qiymatining o’sishini xarajatlar nisbatiga solishtirish yo'Ii
bilan aniqlanadi, ya'ni:
Bu ko'rsatkich yordamida iqtisodiy o'sish samaradorligining ijobiy yoki salbiy
tomoni aniqlanadi. Agar samaradorlik ma'lum vaqt, davrlar bo'yicha solishtirilsa uning
o'sishi yoki kamayish holatini imkoni yuzaga keladi.
Iqtisodiy o'sish samaradorligiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
o yalpi mahsulotning mehnat sig'imi;
o yalpi mahsulotning moddiy sig'imi;
o yalpi mahsulotning kapital sig’imi;
o yalpi mahsulotning investitsiya sig'imi.
Demak, iqtisodiy o'sish samaradorligi uni vujudga keltirgan sarflarga nisbatan
qaraladi.Chunki bu sarflar natija degan umumiy qoidadan kelib chiqadi va
baholanadi.Bu jihatdan qaralganda iqtisodiy o'sish samaradorligi quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:
Bu formula yordamida yalpi mahsulot chiqarishda har bir sarflangan xarajat turiga
qarab qanday nafga ega bo'lishganligini baholash va ularning iqtisodiy o'sish
samaradorligidagi o'rnini aniqlash mumkin.
KapitaI qo'yilmalarning samaradorligini baholash muammosi har doim ham
dolzarb masala va fan hamda amaliyotda bunga doimo e'tibor berilgan. Sobiq ittifoq
davrida investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash nazariyasining
shakllanishida muhim bosqich bo'lib, GOELRO 2
rejasining ishlab chiqilishi
bo'lgan.Ushbu rejani ishlab chiqishda xalq xo’jaligi tarmoqlarini ta'mirlash va
2
Rossiyani eleklrlashtirishning davlat reja si

rivojlantirishning u yoki bu variantining iqtisodiy samaradorligini asoslash uchun
umumiy iqtisodiy samaradorlik va taqqoslama samaradorlik ko'rsatkichlari qo'llanilgan.
Keyinchalik mamlakatda gidroelektr stansiyalari, metallni qayta ishlovchi
zavodlar, temiryo’l magistrallari va boshqa yirik obyektlarning qurilishi kapital
qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligini baholashni (aniqlashni) takomillashtirish
zarurligini keltirib chiqaradi.
Sobiq ittifoq fanlar Akademiyasing Iqtisodiyot instituti tomonidan kapital
qo'yilmalaming samaradorligini aniqlash sohasida ko’p yillar davomida ilmiy-tadqiqot
ishlari amalga oshirildi. Natijada akadcmik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida kapital
qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning namunaviy uslubiyoti hamda
noishlab chiqarish sohasida xarajatlar samaradorligini aniqlashning vaqtinchalik
uslubiyoti ishlab chiqildi 3
. 1990-yillarda boshqa uslubiyotlarni ishlab chiqishga ham
harakatlar bo’lgan, biroq, ular muvaffaqiyatsiz yakun topib, amaliyotda keng ko'lamda
qo'llanilmadi.
Akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan kapital
qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning namunaviy uslubiyoti Sobiq
ittifoq fanlar Akademiyasining kapital qo'yilmalar va asosiy fondlanring iqtisodiy
samaradorligini baholash bo'yicha Ilmiy Kengash tomonidan tasdiqlandi. So’ngra
mazkur uslubiyot amaliyotda ko'lamda qo'llanildi va hozirgi kunda ham ushbu
uslubiyotdan ma'lum darajada foydalanilmoqda. Buning asosida kapital qo'yilmalarning
iqtisodiy samaradorligini aniqlash tamoyillari,samaradorlikning tarmoq me'yori
koeffitsenti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash yo’li bilan
absolut va nisbiy ko'rinishlardagi qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Masalan,
kapital qo'yilmalar iqtisodiy samaradorligining taqqoslama tahlili aniq xo'jalik va texnik
vazifalarni (misol uchun yangi texnikani joriy qilish va korxonani texnik jihatdan qayta
qurollantirish tadbirlari bo’yicha turli variantlarni tanlashda ) hal qilishning eng foydali
variantlarini tanlashga asoslangandir.Ushbu ko’rsatkich qaysi variant boshqasidan
ustinligini aniqlab beradi.Bunda eng kam xarajatli variant tanlanadi.
3
He шитой A , C Инвестиции:Учебник. - 4-изд, M .: «,Дашков и K '», 2006. C .118,

Biroq, ushbu uslublarda zarur bo'lgan ko'rsatmalar yo'q edi, ya’ni bular:bozor
iqtisodiyoti uchun muhim bo'lgan vaqt omili, investitsiya loyihalarini amalga
oshirishdagi noaniqlik (mavhumlik) va risklar , inflyatsiya sharoitidagi real va nominal
qiymatlarni baholash kabilardir.Shuningdek,kapital qo'yilmalarning samaradorligini
aniqlashda va baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va ayniqsa, marketing jihatlari hamda
loyiha ishtirokchilarining manfaatlari yetarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili,
balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshqalarga bo’lgan e’tibor uning uchun xos
emas edi. Yuqoridagi holatlarni hisobga olmaslik ma'muriy boshqarish davriga mos
keladi, chunki unda davlat mulki hukmron hisoblanar va bu borada undan boshqa
manfaatdorlar yo'q edi. Bundan tashqari, har bir loyiha davlat tomonidan belgilangan
dasturlar orqali moliyalashtirilar, loyihaning samaradorligi, kreditning qaytarilishi
unchalik ahamiyatga ega emas edi. Shuningdek, xususiy tadbirkorlikka sust e'tibor
berilganligi insonlarning mustaqil biror-bir ish qilishlariga va faoliyat olib borishlariga
yo'l bermas edi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish va jamiyat hayotining boshqa sohalari taraqqiyotini
ta'minlashning yakuniy natijasi bo'lib, av-valo, inson va uning ehtiyojlari maydonga
chiqadi. Shu sababdan ishlab chiqarishga yo'naltirilgan investitsiyalarning
samaradorligini faqatgina iqtisodiy samaradorlik jihatidan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy
samaradorlik sifatida ham talqin etish zarur. Qolaversa, har qanday iqtisodiy
jarayonning yakuniy natijasi ijtimoiy maqsadlarga erishish va ijtimoiy vazifalarni hal
etish hisoblanadi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning o'zi asosiy maqsad
bo'lib qolmasdan, balki ijtimoiy maqsadlarga erishish vositasi sifatida xizmat qilishini
ta'minlashga birlamchi e'tibor qaratilishi zarurdir. Oxir-oqibatda, bozor iqtisodiyotida
baholash , ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikka erishish nuqtayi nazaridan qaralishi
lozim.
Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etish ularning samaradorligini ochib
berishda markaziy o'rinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samarani,
uning har bir ishtirokchi-larining maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani anialga
oshirishdagi erishishi lozim bo'lgan natijalarni qo'lga kiritish imkoniyatlarini ochib
beradi.

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, investitsiya loyihasi, eng
avvalo, ma'lum bir maqsadni ko'zlagan holda ko'pchilikning (loyiha ishtirokchilari va
aholining) manfaatlarini e'tiborga olish bilan amalga oshirilishi lozim. Hozirgi iqtisodiy
vaziyat, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishidagi vazifalar, investitsiya loyihasini
amalga oshirishda bir necha manfaatlarning o'zaro to'qnash kelishi, jahon
iqtisodiyotidagi eng yetuk tajribalarni O'zbekiston iqtisodiyotining o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda joriy etish, Barcha sohalardagi kabi investitsiya
loyihalari tahlilida ham uslubiy o'zgarishlarga erishishni taqozo etdi va uni muhim
vazifa sifatida kun tartibiga qo'ydi.
Ushbu vazifani yechishda mualliflar V.Berens, P.Xavraneklarning « Руководство
по оиенке эффективности инвестиций » asarida investitsiya loyihalarining
samaradorligini baholashda UNIDO uslubiyoti keng tadqiq etilgan bo'lib, bu uslubiyot
loyihalarni tahlil etishda muhim o'rin tutadi. Ushbu uslubiyotda u yoki bu loyihani
moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuning-dek, investitsiya oldi tadqiqotlari
uchun mo'ljallangan kapital qo'yilmalarning samaradorligini baholashning jahon
tajribasi mufassal yozilgan. Bulaming barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek,
TIAdagi savollarga, ya'ni xomashyo bazasini baho-lash, qurilish maydonini tanlash,
loyihalashtirish va texnologiya-larni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning o'z
mablag'-lari evaziga, shuningdek, tashqi moliyalash manbalarievaziga
moliyalashtirishni ta'minlash, investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini
aniqlash (bular daromadlilikning ichki me'yori, sof diskontlashtirilgan daromad va h.k. )
jarayolariga tegishlidir.
Kelgusidagi sof foydaga qiziqish loyihaga nmablag' qo'yuvchi har bir ishtirokchi
tomon uchun umumiy bo'lsa-da, kutilayotgan foyda yoki daromad har xil baholanishi va
farq qilishi mumkin.
UNIDO uslubiyoti bo'yicha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari bo'lib quyidagilar
hisoblanadi:
- investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
- qo'yilmalarni baholash va loyiha qaytimi;
- loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish;

- risk, noaniqlik va boshqalar.
Moliyaviy tahlil va loyihani so'nggi baholash loyiha bo'yicha talab qilinadigan
qo'yilmalarni, kutilayotgan natijani, shuningdek, kelgusi sof foydani tahlil etish va
baholashni (qiymatini) ko'zda tutadi. Ushbu maqsad uchun qo'llaniladigan usullar
quyidagilardan iborat bo'ladi:
- loyihaning bashorat qilinish xususiyatlari haqqoniyligi tahlili;
-investitsiyaning amalga oshuvchanligiga sezilarli ta'sir ko'rsatuvchi jiddiy
o'zgarishlarni aniqlash bilan loyihalashtirilayotgan xarajat va daromadlarning tarkibi va
ahamiyatliligini tahlil etish;
- investitsiyalardan keladigan daromad, ularning foydaliligi, samaradorligi orqali
aks ettirilgan har yillik hosil qilingan va jamg'arilgan sof moliyaviy foydani aniqlash va
baholash;
- vaqt omilining kapital qiymati, baholar va noaniqlik sharoi-tida (aniq loyiha bilan
bog'liq bo'lgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga olis h.
Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u
investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning yechimi bilan bog'liq
omillarni, shuningdek, loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi, aniqlaydi
va u bo'yicha tegishli qaror qabul qilish imkonini beradi.
Moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagicha:
Birinchidan , sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili bu salohiyatli
investorlar va loyiha lashabb usko rlariga (yaratuv-chilariga) loyihadagi moliyaviy
oqibatlarni ko'rsatish uchun yoki asosiysi texnik xarajatlarni yoki loyiha takliflarini
tugallash uchun loyihani ishlab chiqishning oxirgi bosqichlarida amalga oshirila-digan
alohida faoliyat emas. Moliyaviy tahlil texnologiya va ishlab chiqarish quvvati,
loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyi, resurslar, loyiha andozasi,
marketing strategiyalarining mohi yati jihatidan aniqlanuvchi loyiha strategiyalarini
ishlab chiqish va turli xil muqobillarini ko'zda tutishi lozim.
Ikkinchidan, moliyaviy tahlilni o'tkazish jarayonida qaror qabul qiluvchi
investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezon-larni qo'llashini ham hisobga olishi
zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqlashga majbur qiladi va u investorlar talab

qiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keluvchi usullarni tanlaydi.
Masalan, investorlar past rentabellikda tezlashtirilgan amortizatsiyani afzal ko'rishi
munikin yoki hatto, kichik daromadlar sharoitida bosh raqobatchiga nisbatan bozor-dagi
o'z ulushini kengaytirishni xohlashi mumkin, bunda uning strategiyasi mavjud
firmaning yuqorj rentabelliligini ta'minlashga xizmat qilsa, ajab emas. Bu yerda,
nafaqat, qatnashuvchi tomonlarning, balki jamiyatning ham qiziqishini hisobga olish
kerak. Jamiyatning qiziqishi shundaki, bunda ular investitsiya jarayonida cheklangan
resurslarning samarali ishlatilishi va mamlakatning rivojlanishiga intiladilar.
Qiziqishlarni nazorat qilish uchun turli xil ma'muriy va fiskal tadbirlar qo'llaniladi. Bu
tadbirlar ham rag'batlantiruvchi, ham chegaralovchi bo'lib, loyihani baholash hamda
moliyaviy tahlil jarayonlariga kiritilishi, aniqlanishi lozim.
Kapital qo'yishda foyda investitsiya qarorlarining bosh mezoni bo'lsa-da, u sanoat
investitsiyalarida birdan-bir maqsad hisoblan-maydi, chunki moliyaviy resurslarni turli
xil qimmatli qog'ozlarga ham joylashtirish mumkin. Biroq, sanoal loyihalarini TIAdagi
maqsadlari yo'lida investitsiyalash, nafaq at, res urslarning uzoq muddatga qo'yilishi -
foyda olishga yo'naltirilganligi sifatida, balki likvidlilikning ishlab chiqarish aktivlarida
o'zgartirilishi sifa-tida ham qaraladi. Sanoat investitsiyalari bo'yicha qabul qilinadi-gan
har qanday qarorlar investitsiya loyihalarining umumiy amal-ga oshishi bilan bog'liq
bo'lgan quyidagi mezonlarga asoslanadi:
- ijtimoiy-iqtisodiy muhitga taalluqli loyihaning asosiy (korporativ) maqsadi bilan
rivojlantirish maqsadlari o'rtasida hozirgi va keyingi davr mobaynida qandaydir bo'lishi
mumkin bo'lgan qarama-qarshilik mavjudmi?
- loyihaning maqsadiga erishish uchun taklif qilingan loyiha va marketing
strategiyalarning qanchalik muhimligi, nima uchun taklif qilingan strategiya tanlandi,
muqobil strategiyalar ham e'tiborga olinganmi?
- loyihaning tarkibi, ya'ni loyiha andozasi marketing kon-sepsiyasi, shuningdek,
korxona tanlagan joylashish joyi qanchalik loyiha strategiyasiga va talab qilingan
resurslarning mavjudligiga mos keladi?
- loyiha iqtisodiy resurslarni samarali ishlata oladimi, loyiha uchun talab
qilinadigan asosiy resurslarni ishlatishning eng yaxshi variantlari bormi?

- loyihalashtirilayotgan barcha investitsion ishlab chiqarish va marketing
xarajatlari ishonchlilik darajasidami va muvofiq keladigan chegaraga egami?
- loyiha hayotiyligining har qanday davrida to'lanadigan moliyaviy majburiyatlarni
bajarish uchun milliy va xorijiy valuta bilan yetarlicha ta'minlanganmi - barcha
investitsiya xarajatlari kapitalning mavjudligi bilan aniqlanuvchi moliyaviy
chegaralarda yotadimi?
- jamg'arilgan har yillik va diskontlashtirilgan foyda gorizont rejalashtirishga
loyiha tarkibi va ma'lumotlarni baholashdagi xatolarga, inflyatsiyaga, narxlarning nisbiy
o'zgarishiga, shuning-dek, ishga aloqador muhitning o'zgarishiga (raqobaichilar, iste'-
molchilar, bozor, mol yetkazib bcruvchilar va jamoat siyosatiga) qanchalik sezgir, real
pul kirim-chiqimlari va tegishli sof foyda tarkibi investorlar va moliyachilarning
ko'zlagan maqsadlarining minimal talablariga mos keladimi?
- risklar mavjud sharoitda ulami nazorat qilish yoki boshqarish uchun qanday
strategiyaramal qiladi?
- risklaming moliyaviy natijalari qanday, ya'ni ular o'zi bilan birga investitsiya,
marketing, ishlab chiqarish va moliyaviy xarajatlarga qo'shimcha xarajatlar olib
keladimi yoki yo'qmi, yo bo'lmasa, kutilayotgan ishlab chiqarish, sotish hajmini, sotish
narxlarini pasaytiradimi?
Shunday qilib, investitsiya qarorlarini qabul qilishning asosiy mezonlari
nimalardan iborat ekanligini ko'rib chiqdik.
Investitsiya faoliyati subyektlari investitsiyalash haqida qarorlar qabul
qilayotganda loyihalarning riskliligini, manbalar-ning joriy qiymatini, muqobil
imkoniyatlarga ko'ra loyihaning jozibadorligini e'tiborga olishi lozim. Ular bunday
qarorga riskning maqbul darajasida kutilayotgan daromadlilikning tahlili asosida keladi.
Shu narsa muhimki, investitsiyalash haqida qaror qabul qilinar ekan, asosiy e'tibor
risklarni va kelgusi investitsiya daromadliligini hisobga ola bilishga qaratilishi zarur.
Investitsiyalash to'g'risida qaror qabul qilish uchun o'rgani-layotgan ma'lumotlar
majmuasi quyidagilardan tashkil topgan bo'lishi lozim:
- loyiha maqsadlari, uning mo'ljali, iqtisodiy muhit;
- marketing ma'lumotlari (sotish, raqobat muhiti, sotish dasturi va narx siyosati);

- moddiy xarajatlar;
- mehnat, ob-havo, ijtimoiy va boshqa omillarni hisobga olgan holda korxonaning
joylashuv joyi;
- qurilish ishlari to'g'risida ma'lumot;
- ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish;
- kadrlar masalasi;
- loyihani tashkil qilish jadvali;
-loyihani amalga oshirish davri bo'yicha moliyalashtirish hajmi;
- loyiha samaradorligini baholash.
Moliyaviy tahlil xarajatlar va daromadlar, aktivlar va passivlar bo'yicha tegishli
tijorat ma'lumotlarini (shuningdek, tegishli moli-yaviy resurslar, xizmatlar va tovarlar
oqimi haqidagi ma'lumot-larni) tizimli tasavvur etish va qayta ishlashga asoslanadi.
Xo'jalik faoliyati tahlili tizimi har doim korxonaning moliyaviy holatini, ya'ni balans
hisobotlaridagi aktiv va passivlari, xarajatlar, majbu-riyatlar (hisobot davridagi) va sof
daromad bo'yicha hisobotda ko'rsatilgan daromadlarini aks ettiradi. Bundan tashqari, bu
hisob tizimi ishlab chiqarish va markcting xarajatlarini aniqlash uchun ham muhimdir,
ya'ni sof daromad bo'yicha hisobot tuzishda, shuningdek, samarali moliyaviy
rejalashtirish, mahsulotga bo'lgan narx kalkulyatsiyasi va xarajatlarni nazorat qilish
uchun zarLoyiha bo'yicha iste'mol etiladigan resurslar va ishlab chiqarilgan mahsulotlar
fizik shaklga ega va bunda narxlar ularning qiymatlarini ko'rsatishda ishlatiladi.
Umuman olganda, TIAdagi maqsadlar uchun narxlar barcha gorizont
rejalashtirishdagi ishlab chiqariladigan mahsulot va iste'mol etiladigan resurslaming real
iqtisodiy qiymatini ko'rsatib berishi lozim.
Narxlar (baholar) turli xil yo'llar bilan aniqlanishi murmkin, bu quyidagilarga
bog'liq holda yuz beradi:
 bozor (aniq) yoki hufyona (noaniq) baholar bilan;
 absolut yoki nisbiy baholar bilan;
 joriy va doimiy baholar bilan.
Bu narxlar nimani anglatadi va ular moliyaviy tahlilda qanday ishlatiladi?

Bozor baholari yoki aniq narxlar - bu talab va taklif yoki davlat tomonidan
aniqlanilishidan qat'iy nazar bozorda yuzaga chiqqan narxlar, boshqacha ifodalaganda,
bu shunday narxlarki, bunda korxona ishlatiladigan resurslarni sotib oladi va mahsulotni
sotadi.
Moliyaviy tahlilda bozor narxlari ishlatiladi. Lekin xarajat va darornadlarni
iqtisodiy tahlil etish bosqichida bozor narxlari ishlab chiqarilgan mahsulot va
ishlatiladigan resurslarning real iqtisodiy qiymatini aks ettira oladimi? Agar shunday
bo'lmasa, ya'ni bozor narxlari buzib ko'rsatilgan bo'lsa, bunday holda iqtisodiy tahlil
etish uchun hufyona (noaniq) narxlar ishlatiladi.
Absolut narxlar - bir mahsulot qiymatini absolut pul miqdorida ko'rsatib beradi, bu
vaqida nisbiy narxlar uning qiymati orqali boshqa mahsulotning qiymatini ko'rsatib
beradi. Masalan, bir tonna ko'mirning absolut narxi,100 ming so'm deylik, neftning
ekvivalent miqdori 300 ming- so'm. Bunda ko'mirning nisbiy narxi neftga qayta
hisoblanganda 0,33 koeffitsiyentni hosil qiladi, bu degani nefining nisbiy narxi ko'mir
narxidan 3 marta yuqoridir. Absolut narx darajasi ishlab chiqaruvchanlikning o'zgarishi
yoki inflyatsiya natijasida, loyihaning amal qilish muddati davomida o'zgarishi mumkin.
Bu o'zgarish nisbiy narxning o'zgarishiga olib kelmasligi ham mumkin. Boshqacha so'z
bilan aytganda, nisbiy narxlar ayrim hollarda absolut narxlar o'zgarganda ham
o'zgarishsiz qolishi mumkin. Moliyaviy tahlil uchun absolut narxlar ham, nisbiy narxlar
ham juda muhimdir.
Joriy va doimiy narxlar inflyatsiya natijasida vaqt mobaynida o'zgaradi, bu
iqtisodiyotdagi narx darajasining umumiy o'sishi, deb ham tushuniladi. Agar inflyatsiya
resurslar qiymatiga bir qancha ahamiyatli ta'sir etsa va narxlar mahsulotga ta'sir
ko'rsatsa, bunday ta'sirni TIAda ko'zda tutilgan moliyaviy tahlilda ko'rib chiqish lozim
bo'ladi. Agar absolut narxlar keltirilayotgan resurslarga va mahsulotga nisbatan
barqarorligicha qolsa, bunda doimiy narxlarda investitsiyalardan keladigan daromad va
foydani yetarlicha aniq hisoblash mumkin bo'ladi. Agarda nisbiy narxlar o'zgarib tursa
va mahsulot narxlariga nisbatan ishlab chiqarishga kiritilayotgan resurslar bahosi oshsa
yoki aksincha bo'lsa, u holda ularning sof real pul oqimiga va foydaga tegishli ta'sirlari
moliya-viy tahlilga kiritilishi mumkin.

Inflyatsiya loyihani amalga oshirish fazasida, ayniqsa, yillik yirik miqdordagi
inflyatsiya darajasini jilovlash maqsadida qo'-shimcha aksiyadorlik yoki qarz
mablag'lari evaziga moliya-lashtirish talab etilishi mumkin bo'lgan sabablarda, hatto,
nisbiy baholar o'zgarmas bo'lib qolganda ham moliyaviy rejalashtirishda hisobga
olinishi lozim. Giperinflyatsiya yuz berganda asosiy va aylanma kapitalni har yili qayta
baholash lozim bo'ladi.
Aylanma kapitalni loyihalashtirishda mahalliy va import materiallarga,kommunal
xizmatlarga, mehnat resurslariga va h.k.larga nisbatan turli xil risk darajalarini qo'llash
lozim. Sotish bashorati, istiqboli, sotish hajmining yetarlicha joyihalashtiril-maganligiga
kelsak,bunga narxlaming o'zgarishini oldindan to'g'ri ko'ra olmaslik sabab bo'ladi.
Qaror qabul qiluvchi shaxs uchun loyihani gorizont rejalashtirishni o'zining loyiha
bilan bog'liq xo'jalik faoliyati sohasini boshqarish va nazorat qilish bo'yicha qarorlar
qabul qilish yoki o'zining investitsiya yoki moliyaviy faoliyatini yo'lga qo'yishga
nisbatan vaqt oralig'i sifatida aniqlash mumkin.
Qaror qabul qiluvchi shaxs tomonidan aniqlanadigan gorizont rejalashtirish loyiha
hayotiyligini ham hisobga olishi lozim. Iqtisodiy hayot, ya'ni loyiha sof foydani
yaratadigan davr, asosan, korxonaning asosiy texnik va texnologik hayot sikliga, ushbu
sanoat tarmog'i va mahsulotning hayot sikliga,shuningdck, korxonaning o'z faoliyatida
ishga aloqador muhitning o'zgarishiga moslashuvchanligiga bog'liqdir.
Loyihaning iqtisodiy hayotiy davrini aniqlashda turli xil omillarni baholashga
to'g'ri keladi, bular quyidagilardir:
 talabning davomiyligi;
 xomashyoni saqlash va yetkazib berishning davo-miyligi;
 texnik yuksalish darajalari;
 bino va uskunalardan foydalanishning davomiyligi;
 muqobil investitsiyalash imkoniyatlari;
 boshqaruvdagi chegaralanishlar.
Shu narsa ravshanki, loyihaning iqtisodiy hayoti hech qachon uning texnik yoki
yuridik hayotidan ko'p bo'łmaydi, u bundan kam bo'lishi yoki unga leng bo'lishi
mumkin.

Loyihani rejalashtirishda faqat uning iqtisodiy hayoti ahamiyatli hisoblanadi.
Investitsiya loyihalarini baholash jarayonida gorizont rejalash-tirish bilan loyiha
hayotiyligi o'rtasidagi aloqadorlik, albatta, hisobga olinishi lozim.
Xulosa tarzida shuni qayd etish joizki, investitsiya qarorlarini qabul qilishda
investitsiya loyihalarini baholash, tahlil qilish, tan lash va amalga oshirishning ilmiy
asoslangan uslubiyotidan foydalanish muhim sanaladi. Shuningdek, investitsiyalar
xususida qarorlar qabul qilinishida ularni moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlash
jarayonlarini shunday tashkil qilish kerakki, bunda ularning qiymatini minimallashtirish
va joylashtiriladigan kapitalning foydaliligini oshirishga qodir manbalardan foydalanish
yo'llarini baholash kerak bo'ladi. Investitsiya qarorlarining qabul qilinishi investitsiya
kapitalining tuzilishi, uning muayyan vaqt davomida taqsimlanishi hamda pulning joriy
qiymatini hisoblashga imkon beruvchi diskontlash koeflitsiyentlarini qo'llashni talab
etadi.
Xullas, birinchidan, investitsiya qarorlarini qabul qilish loyi-hani amalga
oshirishning asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi.
Investitsiyalash to'g'risidagi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi
tahliliy ma'lumotlarga asoslanib qabul qilinadi; ikkinchidan, investitsiya qarorlarini
qabul qilishda asosiy ma'lumotlar bo'lib moliyaviy tahlil natijalari hisoblanadi.
Moliyaviy tahlilning asosiy e'tibori qiymatga asoslangan iqtisodiy ko'rsatkichlarni
baholashga asoslanganligi va ularga narxlarming jiddiy ta'sir ko'rsatishi bois loyiha
bo'yicha narxlarni to'g'ri baholashning ahaniiyati juda muhim hisoblanadi; uchinchidan,
loyihani aniq hisob-kitoblar asosida to'g'ri gorizont rejalashtirish uning hayotiyligi
davrini aniqlashga, uzaytirishga imkon beradi. Bundan tashqari,loyihaning| hayotiyligini
aniqlashda yana bir qator omillar ta'sirini to'g'ri hisobga olish ham lozinm. Loyihaning
hayotiylik davri (yashovchanligi) qanchalik uzoq bo'lsa, undan olinadigan samara ham
shunchalik yuqori bo'lishi mumkin.

2. Investitsoin loyihaning qiymati va samaradorligini baholashning asosiy
tamoyillari
Barcha investitsiyalar, hatto aniq samarali bo'lganlar ham, ularning samaradorligini
baholashdan so'ng baholash natijalarini tahlil qilishdan o'tkaziladi. Investitsiyalarning
maqsadga muvofiqligini aniqlashdan tashqari, samaradorlikni baholash investitsion
loyihalar raqobatbardosh variantlardan tanlash, korxonani rivojlantirishning strategik
rejasida ahamiyati va ustuvorligi bo'yicha saralash, loyihaning hayot aylanishining
barcha bosqichlarida investitsiyalarning mutlaq va nisbiy rentabelligini ko'rsatish
imkonini beradi.
Muayyan maqsadlarga (iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va hokazo) erishishga
qaratilgan va ularni amalga oshirish uchun kapital resurslaridan foydalanishni talab
qiladigan faoliyat (tashkiliy, texnik va boshqalar) bilan bog'liq. Eng muhim baholash
toifalari loyiha bilan bog'liq xarajatlar va barcha turdagi natijalar bo'lib, ularning ta'rifi
va taqqoslanishi baholash tartib-qoidalarining asosini tashkil etadi.
Birinchidan, loyihaning dastlabki so'rovi o'tkaziladi, uning davomida loyihaning
maqsadi va uning korxonaning joriy va rejalashtirilgan faoliyatiga aloqadorligi
aniqlanadi. Dastlabki so'rov, shuningdek, loyiha bilan bog'liq xavflarni, kompaniya
loyiha tomonidan yaratilgan imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur tajribaga ega
yoki yo'qligini aniqlaydi. Xuddi shu bosqichda investitsiya loyihasini baholash uchun
foydalaniladigan mezonlar aniqlanadi.
Tahlil va baholash jarayonida quyidagi asosiy vazifalarni hal qilish kerak:
1. Loyihaning maqsadga muvofiqligini, ya'ni texnik, moliyaviy, iqtisodiy va
boshqa xarakterdagi barcha mavjud cheklovlarni hisobga olgan holda uni amalga

oshirish imkoniyatini baholash.
2. Loyihaning mutlaq samaradorligini baholash, ya'ni shartning bajarilishini tekshirish:
erishilgan natijalarning ahamiyati zarur xarajatlar (resurs sarfi) ahamiyatidan yuqori.
3. Loyihalarning qiyosiy samaradorligini baholash (optimallashtirish), ya'ni ko'proq
mosligini tanlash, ayrim loyihalarning (variantlarning) boshqalarga nisbatan
afzalliklarini aniqlash maqsadida muqobil loyihalarni (variantlarni) solishtirish. Ushbu
vazifa doirasida investitsiya qarorlarini qabul qilishni, ekzogen parametrlarning
o'zgarishini (masalan, investitsiya imkoniyatlari hajmini) optimallashtirish uchun
foydalaniladigan loyihalar yoki ularning agregatlari reytingi amalga oshirilishi mumkin.
Investitsion loyihalar samaradorligini baholash tamoyillari tizimida uchta tarkibiy
guruhni ajratish mumkin:
Uslubiy tamoyillar, ya'ni masalaning kontseptual tomoni bilan bog'liq va ko'rib
chiqilayotgan loyihaning o'ziga xos xususiyatlariga ozgina bog'liq bo'lgan eng umumiy
printsiplar; uslubiy tamoyillar, ya'ni loyihaga bevosita bog'liq bo'lganlar, uning o'ziga
xos xususiyatlari,loyihaning iqtisodiy va moliyaviy jozibadorligi;
operatsion tamoyillar, ya'ni axborot va hisoblash nuqtai nazaridan loyihaning
samaradorligini baholash jarayonini osonlashtiradiganlar.
Uslubiy tamoyillar
1. Loyihaning samaradorligi (uni amalga oshirishning ijobiy ta'siri, ya'ni natijalar
shartlari smetasining loyihani amalga oshirish uchun zarur bo'lgan umumiy xarajatlar
smetasidan oshib ketishini anglatadi).
2. Muvofiqlik va ob'ektivlik: natijalar va xarajatlarni baholashda ob'ektiv ravishda
ishonchsizlik va noaniqlik darajasini hisobga olgan holda, loyiha ko'rib chiqilayotgan
ob'ektning tuzilishi va xususiyatlarini to'g'ri aks ettirishni ta'minlash kerak. kelajakka
xosdir.
3. To'g'riligi: Qo'llaniladigan baholash usullari ma'lum umumiy rasmiy talablarga
javob berishi kerak, jumladan:
Monotoniya, ya'ni. natijalarning ko'payishi va xarajatlarning kamayishi bilan,
boshqa barcha narsalar teng bo'lganda, loyihaning samaradorligini baholash ortishi
kerak;

 antisimmetriya, ya'ni. ikkita loyihani solishtirganda, ulardan birining
afzalliklari kattaligining miqdoriy ifodasi ikkinchisining kamchiliklari kattaligining
ifodasi bilan mos kelishi kerak;
 tranzitivlik, ya'ni. agar birinchi loyiha ikkinchisidan yaxshiroq bo'lsa,
ikkinchisi uchinchidan yaxshiroq bo'lsa, birinchisi uchinchidan yaxshiroq bo'lishi kerak.
4. Muvofiqlik: loyihaning murakkab ijtimoiyga “mos kelishi” va shuning uchun
uni amalga oshirish jarayonida ichki, tashqi, shuningdek, sinergik (tizimning yaxlitligi
va uning o'zaro ta'siri bilan belgilanadi) bo'lishi mumkinligini hisobga olgan holda. quyi
tizimlar) ta'siri.
5. Komplekslik: loyihalar samaradorligini baholashda ularni amalga oshirishning
ko‘p qirrali oqibatlarini – nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, ekologik va boshqa
noiqtisodiy sohalarda ham hisobga olish va tegishli turlarini belgilash zarur. va natijalar
va xarajatlar miqdori.
6. Cheklangan resurslar: loyihalarning samaradorligini baholashda,
takrorlanmaydigan va qayta tiklanadigan resurslarning barcha turlari cheklangan bo'lishi
shartidan kelib chiqish kerak, ya'ni. tannarx hisoblangan resurslarning narxlari
resurslardan mumkin bo'lgan muqobil foydalanish bilan bog'liq foyda yo'qotilishini o'z
ichiga olishi kerak. Shu sababli, loyihani amalga oshirish jarayonida olingan samarani
nolga teng baholash uning foydasizligini ko'rsatmaydi, balki resurslar muqobil
yo'nalishda ishlatilishi mumkin bo'lganidan ko'ra yomonroq (lekin yaxshiroq emas)
foydalanilganligini anglatadi.
7. Cheksiz ehtiyojlar: mavjud cheklangan resurslar har doim samarali yo'nalishni
topishi mumkin, chunki umumiy resurs talabi cheksizdir.
Uslubiy tamoyillar
1. Loyihaning o‘ziga xosligi: amaldagi xo‘jalik mexanizmining o‘ziga xosligini,
uning turli ishtirokchilar tomonidan loyihani baholashga ta’sirini hisobga olish, ularning
manfaatlarini muvofiqlashtirish asosida “murosa” yechimni tanlash zarur.
2. Loyihada turli ishtirokchilarning mavjudligi ularning manfaatlari o‘rtasidagi
nomuvofiqlikni oldindan belgilab beradi, bu esa loyiha samaradorligini har bir
ishtirokchi nuqtai nazaridan baholash zarurligini nazarda tutadi.

3. Jarayonlarning dinamikligi: loyiha samaradorligini baholashda unga kiritilgan
ob'ektlarning ham tuzilishi, ham xususiyatlari doimiy qolmasligini hisobga olish kerak;
inflyatsiya katta tasir ko’rsatadi. .
4. Asinxron xarajatlar va natijalarning tengsizligi usul yordamida ularning qiymatlarini
taqqoslanadigan shaklga keltirishni nazarda tutadi.
5. Muvofiqlik: ushbu atributga ko'ra "kichik", "katta miqyosli" va "global" bo'lgan
loyihalar ko'lamini hisobga olish kerak; "yaxshi" va "yarim tuzilgan".
6. Cheklangan nazorat qilish, shu jumladan. o'tgan, allaqachon amalga oshirilgan va
botgan xarajatlar.
7. Axborotning to'liq emasligi, bu ham xavf shaklida, ham noaniqlik shaklida yuzaga
keladi, bu esa maxsus baholash usullaridan foydalanishni talab qiladi.
8. Kapital tarkibi: odatda kapital o'z kapitali (kapital) va qarzga bo'linadi, ular turli
darajadagi riskga ega (qarzga olingan kamroq riskli), bu esa diskont stavkasini tanlashni
belgilaydi.
Ishlash tamoyillari:
1. Modellashtirish, ya'ni. samaradorlikni baholash uchun iqtisodiy va matematik
modelni yaratish (simulyatsiya yoki optimallashtirish). Eng oddiy holatda, bu to'g'ridan-
to'g'ri yuk modellari.
2. Kompyuterni qo'llab-quvvatlash - dasturiy ta'minot, kompyuter ma'lumotlar
bazasi tizimlari va ko'p o'lchovli hisoblashlardan foydalanish.
3. Interaktiv rejim - turli omillar ta'sirini aniqlashtirish maqsadida suhbat.
4. Soddalashtirish, ya'ni. axborot-hisoblash nuqtai nazaridan eng oddiyini tanlash,
baholash usuli.
Turli investitsiya loyihalarini (loyiha variantlarini) taqqoslash va eng yaxshisini
tanlash uchun foydalaniladigan asosiy ko'rsatkichlar kutilayotgan integral ta'sir
ko'rsatkichlari (xalq iqtisodiyoti darajasida iqtisodiy, individual tashkilot darajasida
tijorat). Xuddi shu ko'rsatkichlar rezervlashning oqilona o'lchamlari va shakllarini
asoslash uchun ishlatiladi.
Xalqaro amaliyot Investitsiyalar samaradorligini baholash pulning vaqt qiymati
kontseptsiyasiga asoslanadi va bir qator printsiplarga asoslanadi:

1. Investitsiya loyihasini amalga oshirish va dastlabki investitsiyalarni amalga
oshirish jarayonida shakllanadigan pul oqimini solishtirish yo‘li bilan qo‘yilgan
kapitaldan foydalanish samaradorligi baholanadi. Agar boshlang'ich investitsiya
summasining qaytarilishi va kapitalni taqdim etgan investorlar uchun zarur bo'lgan
rentabellik ta'minlansa, loyiha samarali deb tan olinadi. 4
2. Investitsiya qilingan kapital, shuningdek, pul oqimi hozirgi vaqtga yoki ma'lum
bir hisobot yiliga (qoida tariqasida, loyiha boshlanishidan oldin) keltiriladi.
3. Diskontlash jarayoni kapital qo'yilmalar pul oqimlari esa investitsion
loyihalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadigan turli
diskont stavkalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Diskont stavkasini belgilashda
investitsiyalar tarkibi va kapitalning alohida tarkibiy qismlarining qiymati hisobga
olinadi.
Loyihaning samaradorligi uning ishtirokchilari manfaatlariga nisbatan xarajatlar va
foyda nisbatlarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanadi.
Investitsion loyiha samaradorligining quyidagi ko'rsatkichlari mavjud:
Loyihaning bevosita ishtirokchilari uchun moliyaviy oqibatlarini hisobga olgan
holda tijorat (moliyaviy) samaradorlik ko'rsatkichlari;
Federal, mintaqaviy yoki mahalliy byudjet uchun loyihaning moliyaviy
oqibatlarini aks ettiruvchi byudjet samaradorligi ko'rsatkichlari;
Loyihani amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlar va natijalarni hisobga oladigan,
investitsiya loyihasi ishtirokchilarining bevosita moliyaviy manfaatlaridan tashqariga
chiqadigan va xarajatlarni o'lchash imkonini beruvchi iqtisodiy samaradorlik
ko'rsatkichlari.
Loyihani ishlab chiqish jarayonida uning ijtimoiy va ekologik oqibatlarini,
shuningdek, ijtimoiy faoliyat va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog'liq xarajatlarni
baholash amalga oshiriladi.
Kelgusi xarajatlarni va investitsiya loyihasining samaradorligini aniqlash
natijalarini baholash hisob-kitob davri mobaynida amalga oshiriladi, uning davomiyligi
(hisoblash gorizonti) quyidagilar hisobga olinadi:
4
Karimov N, Xojimatov R. ―Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish O‘quv qollanma. – Тoshkent.: ТDIU, ‖
2011 yil, 97 b.

- ob'ektni yaratish, foydalanish va (agar kerak bo'lsa) tugatish muddati;
- asosiy texnologik uskunaning o'rtacha og'irlikdagi standart xizmat muddati;
- foydaning belgilangan xususiyatlariga erishish (massa va / yoki daromad darajasi
va boshqalar);
- investor talablari;
Hisoblash gorizonti hisoblash bosqichlari soni bilan o'lchanadi. Hisoblash
davridagi samaradorlik ko'rsatkichlarini aniqlashda hisoblash bosqichi bo'lishi mumkin.
Investitsion loyihalarning barcha turlariga nisbatan qo'llaniladigan investitsiyalar
samaradorligini baholashning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1.Loyihani butun davomida ko'rib chiqish hayot sikli (hisob-kitob davri);
2.Simulyatsiya pul oqimalari boshiga hisob kitob davri turli valyutalardan
foydalanish imkoniyatini hisobga olgan holda;
3. Turli loyihalarni (variantlarni) solishtirish shartlarini solishtirish;
4. Pozitivlik va maksimal ta'sirni ta'minlash;
5. Vaqt faktorini hisobga olish:
 hisob-kitob davrini bosqichlarga bo'lish. Quyidagilarni hisobga olish kerak:
hisob-kitobning maqsadi; hayot tsiklining turli bosqichlarining davomiyligi, shuning
uchun asosiy bosqichlar bosqichning boshlanishiga to'g'ri keladi; bosqichda narx
o'zgarishi. 5-10% oralig'ida o'zgartirish tavsiya etiladi; chiqish ma'lumotlarining
ko'rinishi, uni baholashning qulayligi.
 dinamikani hisobga olgan holda. Vaqt o'tishi bilan loyiha parametrlarining
o'zgarishini, shuningdek, mahsulot ishlab chiqarish va resurslarni olish, mahsulot ishlab
chiqarish va ularni sotish o'rtasidagi vaqt oralig'idagi bo'shliqlarni hisobga olish kerak.
6. loyiha bo'yicha olingan ma'lumotlarni loyihasiz vaziyat bilan taqqoslash;
7. loyihaning barcha eng muhim oqibatlarini hisobga olgan holda;
8. turli loyiha ishtirokchilarining mavjudligini, ularning manfaatlari o'rtasidagi
nomuvofiqlikni, kapital qiymatining turli baholarini hisobga olgan holda;
9. ko'p bosqichli baholash;
10. aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyojning ta'sirini hisobga olish;

11. inflyatsiya ta'sirini va bir nechta valyutalardan foydalanish imkoniyatini
hisobga olgan holda;
12. noaniqlik va xavf ta'sirini hisobga olish.
IP samaradorligini baholash uchun texnik, texnologik, moliyaviy va sanoat yoki
texnik xususiyatlaridan qat'i nazar, har qanday turdagi loyihalarga nisbatan
qo'llaniladigan quyidagi asosiy printsiplar asos bo'ladi.
Loyihani butun hayot aylanishi davomida ko'rib chiqish (hisob-kitob davri) -
investitsiyadan oldingi tadqiqotlardan to loyihani tugatishgacha;
Pul oqimini modellashtirish. Turli valyutalardan foydalanish imkoniyatini
hisobga olgan holda hisob-kitob davri uchun loyihani amalga oshirish bilan bog'liq
barcha pul tushumlari va xarajatlarini o'z ichiga olgan holda;
Pozitivlik va maksimal ta'sir printsipi. SP uchun , investor nuqtai nazaridan,
samarali deb topildi, bu zarur ta'siri amalga oshirish uni tug'diradigan loyiha ijobiy edi;
muqobil IPni solishtirganda, eng katta ta'sir qiymatiga ega bo'lgan loyihaga ustunlik
berish kerak;
Vaqt omili . Loyihaning samaradorligini baholashda vaqt omilining turli jihatlari,
jumladan, loyiha parametrlarining dinamikligi (vaqt bo'yicha o'zgarishi) va uning
iqtisodiy muhiti hisobga olinishi kerak; mahsulot ishlab chiqarish yoki resurslarni olish
va ularni to'lash o'rtasidagi vaqtdagi bo'shliqlar (kechikishlar); har xil xarajatlar va/yoki
natijalarning tengsizligi (oldingi natijalarga va keyingi xarajatlarga ustunlik berish);
Loyiha bilan va loyihasiz taqqoslash. IP samaradorligini baholash "loyihadan
oldin" va "loyihadan keyin" emas, balki "loyihasiz" va "loyiha bilan" vaziyatlarni
solishtirish orqali amalga oshirilishi kerak;
Loyihaning barcha eng muhim oqibatlarini hisobga olgan holda. IPning
samaradorligini aniqlashda uni amalga oshirishning barcha oqibatlari, ham bevosita
iqtisodiy, ham iqtisodiy bo'lmagan (tashqi ta'sirlar, jamoat tovarlari) hisobga olinishi
kerak. Ularning ishlashga ta'sirini hisoblash mumkin bo'lgan hollarda, buni qilish kerak.
Boshqa hollarda, bu ta'sir mutaxassislar tomonidan hisobga olinishi kerak;

Turli loyiha ishtirokchilarining mavjudligini hisobga olish , ularning
manfaatlari va diskont stavkasining individual qiymatlarida ifodalangan kapital
qiymatining turli baholari o'rtasidagi nomuvofiqlik;
Ko'p bosqichli baholash . Loyihani ishlab chiqish va amalga oshirishning turli
bosqichlarida (investitsiyalarni asoslash, texnik-iqtisodiy asoslash, moliyalashtirish
sxemasini tanlash, iqtisodiy monitoring) uning samaradorligi har xil o'rganish
chuqurligi bilan yangidan aniqlanadi;
Yakka tartibdagi tadbirkorlarning aylanma mablag'larga bo'lgan
ehtiyojining samaradorligiga ta'sirini hisobga olgan holda , loyihani amalga oshirish
jarayonida yaratilgan ishlab chiqarish fondlarining ishlashi uchun zarur bo'lgan;
(Aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyojning samaradorlik ko'rsatkichlariga ta'siri
masalalari ilgari loyiha hujjatlarida ishlab chiqilmagan. Shu bilan birga, aylanma
mablag'lar, ayniqsa inflyatsiya mavjud bo'lganda, investitsiya loyihalari samaradorligiga
sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun, Tavsiyalar zaruriyatini hisoblashga
katta e'tibor beradi.
Samaradorlikni baholashdan oldin loyihaning ijtimoiy ahamiyati mutaxassislar
tomonidan belgilanadi. Yirik, milliy iqtisodiy va global loyihalar ijtimoiy ahamiyatga
ega deb hisoblanadi.
Birinchi bosqichda umuman loyihaning samaradorligi ko'rsatkichlari hisoblab
chiqiladi. Ushbu bosqichning maqsadi dizayn echimlarini jamlangan iqtisodiy baholash
va yaratishdir zarur sharoitlar investorlarni topish uchun. Mahalliy loyihalar uchun faqat
ularning tijorat samaradorligi va agar u maqbul deb topilsa, to'g'ridan-to'g'ri
baholashning ikkinchi bosqichiga o'tish tavsiya etiladi. Ijtimoiy ahamiyatga molik
loyihalar uchun birinchi navbatda ularning ijtimoiy samaradorligi baholanadi.
Qoniqarsiz davlat samaradorligi bilan bunday loyihalar amalga oshirish uchun tavsiya
etilmaydi va davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydi. Agar ularning ijtimoiy
samaradorligi etarli bo'lsa, ularning tijorat samaradorligi baholanadi.
Agar ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan yakka tartibdagi tadbirkorning tijorat
samaradorligi etarli bo'lmasa, uni qo'llab-quvvatlashning turli shakllaridan foydalanish

imkoniyatini ko'rib chiqish tavsiya etiladi, bu yakka tartibdagi tadbirkorning tijorat
samaradorligini maqbul darajaga oshiradi.
Agar moliyalashtirish manbalari va shartlari allaqachon ma'lum bo'lsa, loyihaning
tijorat samaradorligini baholash o'tkazib yuborilishi mumkin.
Baholashning ikkinchi bosqichida samaradorlik moliyalashtirish sxemasi ishlab
chiqilgandan keyin amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda ishtirokchilarning tarkibi
aniqlanadi va ularning har birining loyihada ishtirok etishining moliyaviy maqsadga
muvofiqligi va samaradorligi aniqlanadi.
Investitsion loyihalarning samaradorligi va investitsiyalarning maqsadga
muvofiqligini aniqlash uchun individual chora-tadbirlar baholanadi. Buning uchun
loyihani tahlil qilish jarayonida olingan ma'lumotlar bir qator protseduralar va qoidalar
yordamida tahlil qilinadi, bu qaror qabul qiluvchiga daromadni ko'paytirish va xavfni
minimallashtirish nuqtai nazaridan investitsiyalarning rentabelligi to'g'risida xulosa
chiqarishga yordam beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, investitsiya loyihasi, agar u tanlangan g'oya uchun
shakllantirilsa, uni alohida deb hisoblash mumkin, bu esa takomillashtirish imkoniyatini
istisno qilmaydi. Qanday bo'lmasin, biz investitsiyalarning bir yo'nalishi haqida
gapiramiz, bu ularning jozibadorligiga qaramay, firma rivojlanishining turli
yo'nalishlariga investitsiya qilishning boshqa variantlarini ko'rib chiqish imkoniyatini
istisno qiladi.

3. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning statistik va dinamik
usullari
Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning statistik usuli.
Investitsion loyihalarni baholashning statik usullarini hisoblash oson, shuning
uchun ular ko'pincha dastlabki baholash uchun ishlatiladi. Ko'rsatkichlarning ko'rinishi
ham ularning jozibadorligini oshiradi. Biroq, ularning bahosi yordamchi xususiyatga
ega.
Eng mashhur ko'rsatkich - bu investitsiyalar yoki ularning daromadliligi.
Ikkinchisi, agar bir nechta investor bo'lsa, aniqlanadi va ularning har biri o'z
investitsiyalarining samaradorligini belgilaydi.
Bu ko'rsatkich investorni ko'rsatadi, qaysi vaqtdan keyin u tomonidan qo'yilgan
mablag'lar shaklda unga qaytib keladi sof foyda. Uni ikki usulda hisoblash mumkin.
Agar sof foyda ko'rinishidagi pul oqimlari muntazam xarakterga ega bo'lsa va tahlil
qilingan davrlarda ularning o'zgarishi ahamiyatsiz deb hisoblansa, unda ko'rsatkichni
hisoblash dastlabki investitsiyalarni o'rtacha oylik yoki o'rtacha yillik sof daromadga
bo'lish koeffitsientiga o'xshaydi. sotishdan olingan foyda. Yoki formula sifatida: 5
PP - yillar (oylar) bo'yicha to'lov muddati;
Io - dastlabki investitsiyalar;
CFcr - o'rtacha yillik (o'rtacha oylik) sof daromad.
Bu taxmin ko'pincha bajarilmaydi, shuning uchun umumiy hisoblash formulasi
quyidagicha ko'rinadi:
5
Lyubushin N.P., Leshcheva V.B., Suchkov E.A., Iqtisodiy tahlil nazariyasi. - M.: Iqtisodchi, 2006 - 450 b

PP = min t bunda
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, investitsiyadan to'plangan foyda dastlabki
investitsiya miqdoriga teng bo'lganda, bu moment uning o'zini qoplash davri
hisoblanadi.
To'lov muddatini hisoblash misoli. Prokat zavodida sifatni boshqarishning
avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu nuqsonli mahsulot
unumdorligini pasaytirish va daromadni 5 foizga oshirish imkonini beradi.
Prokatni sotishdan olingan o'rtacha oylik daromad 100 million dollarni tashkil
qiladi. Investitsion loyiha 24 million dollarga baholanmoqda. Qo'shimcha daromad
oyiga 5 million dollarni tashkil qiladi. Ushbu tushumdan sof foyda 1,2 million dollarni
tashkil qiladi.
Investitsiyalarni qaytarish muddati investitsiyalarni ushbu faoliyatdan olingan
o'rtacha oylik sof foydaga bo'lish koeffitsienti sifatida aniqlanadi, xususan:
PP = 24/1,2 = 20 oy.
Qaytarilish davrining o'zaro kelishi yoki ba'zan investitsiyalarning daromadliligi
deyiladi.
ARR investitsiya samaradorligi koeffitsienti o'rtacha yillik sof foydaning dastlabki
investitsiyalar hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi:
Ushbu ko'rsatkich ko'pincha investitsiyalarning daromadliligi deb ataladi. Va
indikator quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:

$samaradorlik koeffitsienti, bu erda If - investitsiya loyihasining hayot tsiklining oxirida yoki uni amalga oshirish to'xtatilganda qoldiq qiymati. Agar biz investitsiyalarning ilgari ko'rib chiqilgan misolini olsak, u uchun ARR quyidagilarga teng bo'ladi: ARR \u003d 1,2 * 12/24 \u003d 0,6 yoki 60% foiz sifatida. Investitsion daromad 60% ni tashkil qiladi. Agar loyihaning qoldiq qiymati 0,5 million dollar deb hisoblasak, investitsiya samaradorligi quyidagilarga teng bo'ladi: 6 ARR \u003d 1,2 * 12 / (24 + 0,5) / 2 \u003d 0,293 yoki foiz sifatida 29,3%. Birinchidan , ular pul qiymatidagi vaqt omilini hisobga olmaydilar, ularni hisoblash uchun dollar qachon, bu yil yoki kelajakda sarflanganligi muhim emas. Shunga ko'ra, foydaning pul oqimlari ham bu omilni hisobga olmaydi. Garchi ma'lumki, pulning qiymati vaqt o'tishi bilan o'zgaradi va barqaror maoshga ega bo'lgan har bir kishi buni his qiladi. Aytish mumkinki, bu pulning qiymatini o'zgartiradigan inflyatsiya, ha, bu nafaqat u. Hisoblash usullari bilan inflyatsiya hisobga olinadi, pul oqimi esa diskontlash orqali pul qiymati hisobga olinadi. To'lov muddatining ikkinchi kamchiligi uning amal qilish muddatini hisob-kitob davriga cheklashdir. Qaytarilish muddati aniqlangandan keyin sodir bo'lgan hamma narsa indikator bilan tavsiflanmaydi. Qaytarilish muddati teng bo'lgan bir nechta investitsiya loyihalarini solishtirganda, qaysi biri samaraliroq ekanligini aniqlash mumkin emas. Investitsiyalar hayotiy tsikli davomida to'plangan foyda miqdori sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Samaradorlik koeffitsienti ham bu haqda javob bera olmaydi, chunki o'rtacha yillik foyda butun hayot tsikli uchun emas, balki faqat investitsiyalarni qaytarish muddati uchun belgilanadi. Shu sababli, bu ko'rsatkichlar investitsiyalar samaradorligini dinamik baholashni ko'p jihatdan to'ldiradi. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning dinamik usuli. Dinamik baholashning asosiy ko'rsatkichlari: 1. Investitsion NPVning sof joriy qiymati. 2. Investitsion daromadlilik indeksi PI. 6 Lyubushin N.P., Leshcheva V.B., Suchkov E.A., Iqtisodiy tahlil nazariyasi. - M.: Iqtisodchi, 2006 - 450 b$

3. Investitsion loyihaning ichki daromadlilik darajasi IRR.
Investitsion loyihalarni tahlil qilish ushbu ko'rsatkichlar bo'yicha amalga oshiriladi.
Investitsiyaning sof joriy qiymati uni hisoblashning ma'lum bir sanasiga
to'g'rilangan investitsiyalarning rentabelligini ko'rsatadi, bu loyihaga investitsiyalarni
olib tashlaydi.
Agar investitsiyalar bir vaqtning o'zida amalga oshirilmasa, investitsiyalar ham
hisob-kitob sanasiga beriladi. Pul oqimlarini ma'lum bir sanaga etkazish diskont
stavkasi bo'yicha amalga oshiriladi.
Diskont stavkasi hisob-kitob sanasida investitsiyalarni boshqa loyihalarga gipotetik
joylashtirish stavkasi sifatida aniqlanadi, masalan, bankning depozit stavkasi, bankning
kredit stavkasi, investitsiya obyekti kapitalining qiymati, o’rtacha stavka moliya bozori
Ularning barchasi taqqoslanadi va maksimal stavka tanlanadi. Ko'pincha, diskont
stavkasini aniqlash uchun asos investitsiya qilingan ob'ektning kapital qiymati
hisoblanadi, ya'ni. kapitaliga qaytish. Bu, qoida tariqasida, boshqa ko'rsatkichlarga
qaraganda yuqori va investor ham, investitsiya iste'molchisi ham buni boshqaradi,
chunki ular uchun asosiy mezon kapital qiymatining o'sishidir. 7
NPV ni hisoblash formulasi quyidagicha:
 Io - dastlabki investitsiyalar;
 CFt - t-yildagi investitsion daromad oqimi;
 r - chegirma stavkasi:
 n - investitsiya loyihasining hayot aylanishi.
Agar investitsiyalar bir necha davrlarda amalga oshirilgan bo'lsa, formula quyidagi
shaklni oladi:
 Bu yil;
 T - investitsiya davri.
Investitsion loyiha ishtirokchilari uchun ushbu ko'rsatkichni maksimal darajada
oshirish asosiy maqsad bo'lib, ular ushbu ko'rsatkich bo'yicha investitsiya loyihasining
iqtisodiy samaradorligini baholaydilar. Shunday qilib, agar NPV<= 0,
7
Daskovskiy V.N.: Investitsiyalar samaradorligini baholashni takomillashtirish // Iqtisodchi 2009 yil 1-son, 42 -56-
bet;

Dinamik baholashning yana bir ko'rsatkichi - bu investitsiyalarning rentabelligi
indeksi PI investitsiyalarning daromadliligini foizlarda aks ettiradi va quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
Ushbu ko'rsatkich, ayniqsa, bir xil yoki o'xshash NPV qiymatlari bilan investitsiya
opsiyalarini taqqoslashda foydalidir. Yuqori rentabellik indeksiga ega variant afzalroq
bo'ladi. Majburiy shartda PI>=0.
IRR investitsiya loyihasining ichki daromadlilik darajasi investitsiyalarni baholash
va tahlil qilishda juda muhim ko'rsatkichdir. U loyihaning maksimal ruxsat etilgan
daromadliligini uning pastki chegarasida ko'rsatadi, shuning uchun u baholashda
diskont stavkasi sifatida ishlatiladi va ba'zan to'siq stavkasi deb ataladi. Ushbu
ko'rsatkich loyihaning butun hayotiy tsikli uchun kutilayotgan daromad darajasini
baholaydi.
Daromadning ichki darajasi iterativ hisob-kitob usullari, kiruvchi pul oqimlari va
pul oqimlarining yig'indisi nolga teng bo'lgan bunday stavkani tanlash bilan belgilanadi.
Matematik shaklda u quyidagicha ko'rinadi:
NPV
irr - IRR stavkasi bo'yicha hisoblangan investitsiyalarning sof joriy qiymati.
Ushbu ko'rsatkich turli miqyosdagi va davomiylikdagi investitsiya loyihalari
samaradorligini taqqoslashda keng qo'llaniladi.
Ushbu kamchilikni bartaraf etish uchun uni pul oqimlarida hech qanday belgi
o'zgarishlari bo'lmagan alohida vaqtlar uchun aniqlash kerak.
Diskontlangan to'lov muddati DPP investitsiya loyihalarini dinamik baholashda
PPni qoplash muddati o'rnini bosuvchi vosita bo'lib xizmat qiladi.

Agar investitsiya uzoq muddatli xarakterga ega bo'lsa, formula quyidagicha
o'zgartiriladi:
Ushbu formulada nafaqat kiruvchi pul oqimlari, balki unga investitsiyalar ham
diskontlangan.
Agar biz bitta variant uchun PP va DPP ni solishtirsak, u holda DPP har doim PP
dan katta bo'ladi.
Ushbu ko'rsatkich chegirmali pul oqimlari tufayli investorning moliyaviy xavfini
aniqroq aks ettiradi. Bu erda asosiy narsa chegirma stavkasini to'g'ri aniqlashdir.
Investitsion loyihalarni baholash uchun yuqoridagi barcha ko'rsatkichlar ularning
samaradorligini har tomonlama tahlil qilish imkonini beradi. Loyihaning murakkabligi
va miqyosiga, uning bosqichi va muddatiga, tashqi omillarning ta'siriga, investitsiya
loyihalari samaradorligini tahlil qilish usullariga qarab tanlanadi. Ya'ni, investitsiya
loyihalarini tahlil qilish usullari ularning tasnifi bilan belgilanadi.
Kichik loyihalar uchun statik baholash usullari qo'llaniladi va ular asosida
investitsiya qilishning maqsadga muvofiqligi to'g'risida xulosa chiqariladi. Ular bir
necha oy o'tadi va xavfni baholash empirik tarzda amalga oshiriladi va pul oqimlarini
chegirmaga hojat yo'q.
Ikkinchi tur loyihaga yirik investitsiyalar bilan tavsiflanadi, ularni amalga oshirish
2-3 yilni tashkil qilishi mumkin, hayot aylanishi esa 10 yildan ortiq. Bunday loyiha
uchun dinamik baholash usullari qo'llaniladi va risklar investorlarni qiziqtiradigan
investitsiya hodisalarini matematik kutish usullaridan foydalangan holda aniqlanadi.
Investitsiyalar uchun mega-ob'ektlar investitsiyaning barcha bosqichlarida to'liq
tahlilni talab qiladi:
 uni amalga oshirishning texnik va resurs imkoniyatlarini o'rganish
bosqichida;
 rivojlanish bosqichida;
 ijroni tashkil etishni modellashtirish bosqichida;
 biznesni rejalashtirish bosqichida;
 sahnada loyihani amalga oshirish;

 operatsiya bosqichida;
 loyihani tugatish bosqichida.
Katta investitsiyalar uchun investitsiya tadqiqotlari ba'zan bir necha yil davom
etadi va butun ilmiy-ishlab chiqarish jamoalari tomonidan amalga oshiriladi va bunday
tadqiqotlar davlat darajasida himoya qilinadi va jamoatchilikka taqdim etiladi.
Berilgan parametrlarda investitsiyalarni amalga oshirish xavfini o'rganish
natijalariga alohida mas'uliyat yuklanadi. Bu erda investitsiyalar milliardlab dollarni
tashkil qiladi, xavflarni minimallashtirish kerak.
Shuning uchun bu holda bir nechta risklar aniqlanadi: umumiy iqtisodiy xavf,
sanoat va korporativ risklar ostida umumiy iqtisodiy xavf yuqori inflyatsiya,
o'zgarishlar xavfini tushunadi, stavka foizi mamlakat Markaziy bankida, valyuta
kursining o'zgarishi mamlakatimizda kuzatadigan deyarli hamma narsa. Agar xorijiy
investor jalb qilingan bo'lsa yoki loyiha import qilinadigan uskunalarga qaratilgan
bo'lsa, bu risklar juda muhimdir. Bu risklar xorijiy investorlar uchun mamlakatning
jozibadorligini jiddiy ravishda pasaytiradi va mahalliy investorlar o‘z kapitallarini
xorijdagi barqaror iqtisodiyotga, mamlakatdagi tinch iqtisodiy vaziyatga sarmoya
qilishga intilishadi.
Sanoat xavfi tarmoqning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni, rivojlanish dinamikasi,
xom ashyo va asosiy mahsulotlar tannarxi bilan belgilanadi. Tarmoqni tavsiflovchi
ko'rsatkichlar guruhi tanlanadi va ularning yaqin o'tmishdagi o'zgarish dinamikasi
kuzatiladi. Bundan tashqari, ekstrapolyatsiya asosida ushbu ko'rsatkichlarni
investitsiyalar uchun maqbul chegaralarda ushlab turish prognozi tuziladi.
Baho korporativ risklar iqtisodiy muhitda korporatsiya tahliliga asoslanadi, ya'ni.
bozorda. Korxonaning bozordagi o'rni, asosiy mahsulotlar ishlab chiqarishdagi ulushi,
iqtisodiy ko'rsatkichlari tahlil qilinadi, investitsiya loyihasining korxonaning asosiy
ko'rsatkichlariga ta'siri baholanadi va moliyaviy modellashtirishdan foydalangan holda
sezgirlik tahlili o'tkaziladi.Korxona uchun eng muhim bo'lgan ko'rsatkichlar guruhi
ajratiladi va vaziyatlar ularning korporatsiya foydasi yoki hozirgi sof qiymatining
pasayishi kuzatilgan kritik darajaga o'zgarishi bilan modellashtiriladi. Har bir parametr
uchun investitsiya daromadining berilgan qiymatidan chetga chiqish ehtimoli shunday

aniqlanadi, so'ngra ehtimolliklar umumlashtiriladi va umuman loyihani amalga
oshirishdan salbiy natija olish xavfi darajasi aniqlanadi.

4.Milliy iqtisodiyotimiz rivojlanishida investitsoin loyihaning qiymati va uning
samarasining ro’li va ahamiyati
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya faoliyati muhim ahamiyat
kasb etadi. Har bir mamlakatning rivojlanish darajasi, ya’ni iqtisodiyotning rivojlanishi
va iqtisodiy o’sishi ko’p jihatdan mamlakatdagi investitsion jarayonlarga bog’liq. Har
qanday jamiyatning baraqaror iqtisodiy jivojlanishini investitsiyalarsiz tasavvur etib
bo’lmaydi. Ayniqsa, bugungi kunda bu narsa yaqqol namoyon bo’lmoqdaki, har qanday
mamlakatning bundan keying yuksalishi investitsiyalarni jalb etish holatiga bog’liq.
Hozirgi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining barcha sohalarida o’zgarishlar, tarkibiy
islohatlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita mamlakatdagi
investitsion jarayon, davlatning investitsion siyosati, uning ustuvor yo’nalishlari va
mamlakatdagi korxonalar investitsion faolligiga bog’liq. Mustaqilligimizning qisqa
davrida investitsion faollikni oshirish, uni kuchaytirish orasida qator amaliy chora-
tadbirlar o’tkazildi, investitsion faoliyatni tartibga solib turuvchi qator qonun va qonun
osti hujjatlari chiqarildi va hayotga tadbiq qilinmoqda. Bu yo’lda investitsiya
siyosatining ahamiyati juda katta. Chunki investitsiyalar iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlar, texnik va texnologik yangilanishlar, korxonalarni qayta ta’mirlash ishlarini
amalga oshirishni rag’batlantiradi, mamlakat eksport va import salohiyatini oshirishga
imkon yaratadi. Shu jihatdan O’zbekiston davlati o’z investitsiya siyosatini olib
bormoqda. Investitsiya siyosati – bu iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish,
qo’llab-quvatlash, markazlashgan investitsiya jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya
jarayoniga o’tish, ustuvor investitsion loyihalarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan
mexanizm, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Davlat investitsiya siyosatini amalga
oshirishda ko’proq ustuvorlik kichik biznes subyektlari, xorijiy investitsiya ishtirokidagi
korxonalar tuzishga hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni
tezkorlik bilan hal etish va shu asnoda investitsiya ishtirokchilarining erkin harakat qila
olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga qaratilgan. O’zbekiston
iqtisodiyotiga investitsiyalar kiritish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan
iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlash, transport va aloqa sohasini yanada rivojlantirish hamda

ijtimoiy infratuzilma ob’yektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo’nalishlarga
aylandi. Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida investitsiya loyihalarini
amalga oshirishning zaruriyati quyidagilardan kelib chiqadi: ishlab chiqarish
quvvatlarining jismoniy va ma’naviy eskirganligi, ularning qayta tiklashga yoki texnik
jihatdan qayta jihozlashga yoki umuman yangilashga oid bo’lib qolganligi; sanoat
tarmog’ida moddiy texnika bazasining o’ta pastligi va ko’pgina zarar ko’rib ishlaydigan
korxonalarning mavjudligi; respublika milliy daromadida jamg’arish bilan iste’mol
o’rtasidagi nisbatning iste’mol tomonga ko’plab sarflanayotgani va jamg’arishning
investitsiya manbayi sifatida kamayib borayotganligi; O’zbekistonning tabiiy
boyliklarga boyligi va bu erda ko’plab qayta ishlovchi korxonalarni qurish imkoniyating
mavjudligi; aholi sonining o’sib borayotganligi (mehnat resurslari) va kichik zamonaviy
ixcham korxonalarni barpo etish, ularni mehnat resurslarining manbayi bo’lmish
qishloqqa yaqinlashtirish zarurligi; respublika eksportida xom ashyo salmog’ini
kamaytirish va ko’plab tayyor mahsulotlar chiqarish imkoniyatiga ega bo’lish zarurligi
va boshqalar.
Investitsiya faoliyatining rivojlanishida turli manabalar hisobidan mablag’larning
jalb etilishi holati o’rganilishi va ular hisobiga investitsiyalarni moliyalashtirish
holatining rivojlanishini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi va quyidagi jadvallarda
so’nggi yillarda turli manbalar hisobiga investitsiyalarning moliyalashtirilish tarkibi va
uning o’zgarishi keltirilgan.

Shunday qilib, bozor sharoitida investitsiya loyihalari samaradorligini baholash
ko'rsatkichlari tizimi ikki guruh ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi: diskontlangan va
oddiy. Shu bilan birga, diskontlangan ko'rsatkichlar ustuvor hisoblanadi, chunki ularni
hisoblashning taxminiy davri investitsiya loyihalarining butun hayot tsiklini qamrab
oladi va vaqt omili hisobga olinadi.
Tizimni tashkil etuvchi oddiy ko‘rsatkichlar to‘plami yetarli emas, amalda hal
qilingan vazifalar turlarini qamrab olmagan ko‘rinadi, ularning loyihalar
samaradorligini asoslashdagi roli yetarlicha baholanmaydi. Umuman olganda,
investitsiyalar samaradorligini baholashning mavjud tizimi tizim emas, balki
ko'rsatkichlar majmui tushunchasiga ko'proq mos keladi, chunki ularning bir qismi
(diskontlangan) ba'zi foydalanuvchilarning (investorlarning) ehtiyojlariga xizmat qiladi,
boshqa qismi esa. boshqalar (ishlab chiqaruvchilar).
Biroq, investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning amaldagi tizimining
sezilarli kamchiligi, bizningcha, nisbatan arzon loyihalarni tanlashga moyilligidir. Ayni
paytda, ortib borayotgan murakkablik tufayli texnalogik jarayonlar yuqori sifatli
mahsulotlar olish va ishlab chiqarish resurslari, kapital sig'imini kamaytirish imkonini
beruvchi ularning oqimi rejimini kuchaytirish. Investitsion loyihalar ichida rivojlangan
mamlakatlar ortadi. Yangi quvvatlarni yaratish va mavjud quvvatlarni yangilash uchun
alohida kapital xarajatlar ham ortib bormoqda.
O'sib borayotgan inflyatsiya sharoitida investitsiya loyihasini ishlab chiqishda eng
muhimi, pul tushumlarini prognozlashda uni to'g'ri hisobga olishdir: narxlarning o'sishi
ta'sirida ularning o'sishini kam baholash loyihani nomaqbul qiladi va uni ortiqcha
baholash katta qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. kelajakda investorlar oldidagi
majburiyatlarni to'lash bilan.
Inflyatsiya prognozining o'zi murakkab, chunki narx dinamikasi juda ko'p turli xil
omillar bilan belgilanadi. Tegishli adabiyotlarda narxlarni prognoz qilishning ko'plab
usullarining tavsiflarini topish mumkin - eng oddiy, ekspertdan tortib eng
murakkabgacha, makromodellar va murakkab matematik usullarga asoslangan. Shu
bilan birga, amaliyot shuni ko'rsatadiki, prognozlarning ishonchliligi va to'g'riligi

prognozlash modellarining murakkabligi bilan juda zaif bog'liqdir va ba'zida ekspert
prognozlari murakkab simulyatsiya hisob-kitoblari natijalaridan yomonroq emas.
Bundan tashqari, eng muhim tadqiqotning hal etilmagan muammolari va
yo'nalishlarini ham qayd etish kerak. Bizning fikrimizcha, ular quyidagilarni o'z ichiga
olishi kerak:
1) mezon ko'rsatkichlari tizimining mazmuni va tuzilishini aniqlashda O’zbekiston
iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarurati;
2) nostandart investitsiya loyihalarini hisobga olish va tavakkalchilik usullarini
takomillashtirish;
3) Geterogen inflyatsiya parametrlarini prognozlash usullarini ishlab chiqish;
4) Rivojlangan fond bozori mavjud bo'lmaganda mablag'larni qayta
moliyalashtirishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda.
Tabiiyki, ushbu mavzu bo'yicha bir qator hal etilmagan muammolar yanada
kengroqdir, ammo yuqoridagi muammolar hal qilish uchun ustuvor ahamiyatga ega.

Investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash

O'xshash dokumentlar