Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	334.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	doc
Категория	Экономика

Investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash

Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning dinamik usuli.
Ushbu usullar guruhi murakkab va ko'p sonli turli jihatlarni hisobga olishni talab
qiladi. Odatda ular amalga oshirish jarayonida qo'shimcha investitsiyalarni talab
qiladigan uzoq muddatli investitsiya loyihalarini baholash uchun foydalaniladi.
Dinamik usullardan foydalanganda daromad va xarajatlarni real qiymatlarga
yaqinlashtirishga imkon beruvchi chegirma stavkalarini qidirish muhim tarkibiy qism
hisoblanadi. Diskontlash - bu pul oqimining kelajakdagi qiymatini joriy qiymatga
aylantirish jarayoni. Chegirma stavkasini tanlashda inflyatsiyani, investitsiyalar uchun
barcha mablag' manbalarining narxini va mumkin bo'lgan xavf ko'rsatkichlarini hisobga
olish kerak.
Dinamik baholashning asosiy ko'rsatkichlari:
1. Investitsion NPVning sof joriy qiymati.
2. Investitsion daromadlilik indeksi PI.
3. Investitsion loyihaning ichki daromadlilik darajasi IRR.
Investitsion loyihalarni tahlil qilish ushbu ko'rsatkichlar bo'yicha amalga oshiriladi.
Investitsiyaning sof joriy qiymati uni hisoblashning ma'lum bir sanasiga
to'g'rilangan investitsiyalarning rentabelligini ko'rsatadi, bu loyihaga investitsiyalarni
olib tashlaydi.
Agar investitsiyalar bir vaqtning o'zida amalga oshirilmasa, investitsiyalar ham
hisob-kitob sanasiga beriladi. Pul oqimlarini ma'lum bir sanaga etkazish diskont
stavkasi bo'yicha amalga oshiriladi.
Diskont stavkasi hisob-kitob sanasida investitsiyalarni boshqa loyihalarga gipotetik
joylashtirish stavkasi sifatida aniqlanadi, masalan, bankning depozit stavkasi, bankning
kredit stavkasi, investitsiya obyekti kapitalining qiymati, o’rtacha stavka moliya bozori
Ularning barchasi taqqoslanadi va maksimal stavka tanlanadi. Ko'pincha, diskont
stavkasini aniqlash uchun asos investitsiya qilingan obyektning kapital qiymati
hisoblanadi, ya'ni. kapitaliga qaytish. Bu, qoida tariqasida, boshqa ko'rsatkichlarga
23

prognozlash modellarining murakkabligi bilan juda zaif bog'liqdir va ba'zida ekspert
prognozlari murakkab simulyatsiya hisob-kitoblari natijalaridan yomonroq emas.
Bundan tashqari, eng muhim tadqiqotning hal etilmagan muammolari va
yo'nalishlarini ham qayd etish kerak. Bizning fikrimizcha, ular quyidagilarni o'z ichiga
olishi kerak:
1) Mezon ko'rsatkichlari tizimining mazmuni va tuzilishini aniqlashda O’zbekiston
iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarurati;
2) Nostandart investitsiya loyihalarini hisobga olish va tavakkalchilik usullarini
takomillashtirish;
3) Geterogen inflyatsiya parametrlarini prognozlash usullarini ishlab chiqish;
4) Rivojlangan fond bozori mavjud bo'lmaganda mablag'larni qayta
moliyalashtirishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda.
Tabiiyki, ushbu mavzu bo'yicha bir qator hal etilmagan muammolar yanada
kengroqdir, ammo yuqoridagi muammolar hal qilish uchun ustuvor ahamiyatga ega.
Mamlakatimizga kirib kelgan har bir xorijiy investitsion loyihaning samarasini
aniqlash,uning keyinchalik qanchalik foyda berishi ,uning o’z yo’lini topib ketishi
uchun juda muhim ahamiyatga ega.Kursh ishi davomida,ko’rib,o’rganim chiqqan
ma’lumotlar asosida qo’yidagi xulosalarga kelindi va investitsiya samarasini aniqlashda
qo’yidagilarga ahamiyat berish kerak.
1. Investitsion loyihalar samaradorligini baholash investitsiyalar xarajatlari
hajmini taqqoslash, rejalashtirilgan kapitalning rejalashtirilgan foydasi va
to'lov muddati bo'yicha amalga oshirilishi kerak;
2. Investitsion qiymati hajmini baholash loyihani amalga oshirishda
foydalaniladigan barcha resurslarni qamrab olishi kerak;
3. Investitsiya fondlarining to'lovini baholash Investitsiya loyihasi faoliyatida
sof foyda va eskirmaslikning kamayish hajmi tufayli shakllangan sof pul
oqimi ko'rsatkichining asosida amalga oshirilishi kerak;
31

Bu yerda:
I
0 - dastlabki investitsiyalar
CF
t - t-yildagi investitsion daromad oqimi
Shubhasiz, agar:
PI>1, keyin loyiha qabul qilinishi kerak;
PI<1, keyin loyiha rad etilishi kerak;
PI=1, u holda loyiha na foydali, na foydasiz.
Sof zamonaviy qiymatdan farqli o'laroq, rentabellik indeksi nisbiy ko'rsatkichdir.
Shu sababli, taxminan bir xil NPV qiymatiga ega bo'lgan bir nechta muqobil
loyihalardan bitta loyihani tanlashda yoki maksimal umumiy NPV qiymati bilan
investitsiya portfelini to'ldirishda juda qulaydir.
Ichki daromad darajasi (IRR) yoki investitsiya daromadining ichki darajasi
loyihaning NPV nolga teng bo'lgan diskont stavkasi qiymatidir. Ushbu koeffitsientni
hisoblash loyiha uchun xarajatlarning ruxsat etilgan maksimal darajasini aniqlash uchun
zarur. Misol uchun, agar loyiha tijorat bankining krediti hisobidan moliyalashtirilsa, u
holda IRR bank foiz stavkasining yuqori chegarasini ko'rsatadi, uning oshib ketishi
investitsiya loyihasini foydasiz qiladi. Ichki daromad darajasi (IRR) ni topish formulasi
qo’yidagicha: 12
NPV
irr - IRR stavkasi bo'yicha hisoblangan investitsiyalarning sof joriy qiymati.
Ushbu ko'rsatkich turli miqiyosdagi va davomiylikdagi investitsiya loyihalari
samaradorligini taqqoslashda keng qo'llaniladi.
Ushbu kamchilikni bartaraf etish uchun uni pul oqimlarida hech qanday belgi
o'zgarishlari bo'lmagan alohida vaqtlar uchun aniqlash kerak.
12
https://www.kp.ru/guide/otsenka-investitsionnykh-proektov
25

Investitsion loyihalarning samaradorligi va investitsiyalarning maqsadga
muvofiqligini aniqlash uchun individual chora-tadbirlar baholanadi. Buning uchun
loyihani tahlil qilish jarayonida olingan ma'lumotlar bir qator jarayonlar va qoidalar
yordamida tahlil qilinadi, bu qaror qabul qiluvchiga daromadni ko'paytirish va xavfni
minimallashtirish nuqtai nazaridan investitsiyalarning rentabelligi to'g'risida xulosa
chiqarishga yordam beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, investitsiya loyihasi, agar u tanlangan g'oya uchun
shakllantirilsa, uni alohida deb hisoblash mumkin, bu esa takomillashtirish imkoniyatini
istisno qilmaydi. Qanday bo'lmasin, biz investitsiyalarning bir yo'nalishi haqida
gapiramiz, bu ularning jozibadorligiga qaramay, firma rivojlanishining turli
yo'nalishlariga investitsiya qilishning boshqa variantlarini ko'rib chiqish imkoniyatini
istisno qiladi.
3. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning statistik va dinamik
usullari
Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash investitsiya tahlilining asosiy
elementlaridan biridir. Bu bir qancha investitsiya loyihalari ichidan eng samarali
investitsiya loyihalarini to‘g‘ri tanlash, investitsiya dasturlarini takomillashtirish va
xatarlarni minimallashtirishning asosiy vositasidir.
Investitsion loyihalarni baholash usullari hamma hollarda ham bir xil bo lishiʻ
mumkin emas, chunki investitsiya loyihalari xarajatlar ko lami, ulardan foydalanish
ʻ
muddati va foydali natijalari bo yicha katta farq qiladi.
ʻ
Katta kapital qo'yilmalarni talab qilmaydigan, ishlab chiqarish hajmining
o'zgarishiga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydigan, shuningdek nisbatan qisqa muddatli
foydalanish muddatiga ega bo'lgan kichik investitsiya loyihalari uchun eng oddiy
hisoblash usullari qo'llanilishi mumkin.
Shu bilan birga, katta investitsiya xarajatlarini talab qiluvchi yirikroq investitsiya
loyihalarini (yangi qurilish, rekonstruksiya qilish, mahsulotning tubdan yangi turlarini
18

o'zgarishini (masalan, investitsiya imkoniyatlari hajmini) optimallashtirish uchun
foydalaniladigan loyihalar yoki ularning agregatlari reytingi amalga oshirilishi mumkin.
Investitsion loyihalar samaradorligini baholash tamoyillari tizimida uchta tarkibiy
guruhni ajratish mumkin:
Uslubiy tamoyillar, ya'ni masalaning kontseptual tomoni bilan bog'liq va ko'rib
chiqilayotgan loyihaning o'ziga xos xususiyatlariga ozgina bog'liq bo'lgan eng umumiy
prinsiplar; uslubiy tamoyillar, ya'ni loyihaga bevosita bog'liq bo'lganlar, uning o'ziga
xos xususiyatlari,loyihaning iqtisodiy va moliyaviy jozibadorligi; operatsion tamoyillar,
ya'ni axborot va hisoblash nuqtai nazaridan loyihaning samaradorligini baholash
jarayonini osonlashtiradiganlar. 6
Uslubiy tamoyillar
1. Loyihaning o‘ziga xosligi: amaldagi xo‘jalik mexanizmining o‘ziga xosligini,
uning turli ishtirokchilar tomonidan loyihani baholashga ta’sirini hisobga olish, ularning
manfaatlarini muvofiqlashtirish asosida “murosa” yechimni tanlash zarur.
2. Loyihada turli ishtirokchilarning mavjudligi ularning manfaatlari o‘rtasidagi
nomuvofiqlikni oldindan belgilab beradi, bu esa loyiha samaradorligini har bir
ishtirokchi nuqtai nazaridan baholash zarurligini nazarda tutadi.
3. Jarayonlarning dinamikligi: loyiha samaradorligini baholashda unga kiritilgan
obyektlarning ham tuzilishi, ham xususiyatlari doimiy qolmasligini hisobga olish kerak;
inflyatsiya katta tasir ko’rsatadi. .
4. Asinxron xarajatlar va natijalarning tengsizligi usul yordamida ularning qiymatlarini
taqqoslanadigan shaklga keltirishni nazarda tutadi.
5. Muvofiqlik: ushbu atributga ko'ra "kichik", "katta miqyosli" va "global" bo'lgan
loyihalar ko'lamini hisobga olish kerak; "yaxshi" va "yarim tuzilgan".
6. Cheklangan nazorat qilish, shu jumladan. o'tgan, allaqachon amalga oshirilgan va
botgan xarajatlar.
7. Axborotning to'liq emasligi, bu ham xavf shaklida, ham noaniqlik shaklida yuzaga
keladi, bu esa maxsus baholash usullaridan foydalanishni talab qiladi.
6
Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. B.S. Mamatov, O.Yu Xujamkulov, Nurbekov. Darslik. T.: Iqtisod
Moliya, 2014. 608 bet.
13

4. Investitsion xarajatlar va puxta pul oqimlarining miqdorini baholash
jarayonida, u turli xil investitsiya loyihalari uchun farqlanishi kerak bo'lgan
chegirma stavkasi bilan namoyish etilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda , har bir investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun aniq
strategiya ishlab chiqish kerak. Buning uchun albatta investitsiya loyihalari
samaradorligini baholashning muhimligini aytib otish darkor. Bu kurs ishini yozish
davomida biz baholash jarayonida amalga oshirish zarur bo’lgan funksiya va
bosqichlarni o’rgandek va xulosalar chiqardek.
32

amalga oshirishda bir necha manfaatlarning o'zaro to'qnash kelishi, jahon
iqtisodiyotidagi eng yetuk tajribalarni O'zbekiston iqtisodiyotining o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda joriy etish, Barcha sohalardagi kabi investitsiya
loyihalari tahlilida ham uslubiy o'zgarishlarga erishishni taqozo etdi va uni muhim
vazifa sifatida kun tartibiga qo'ydi.
Ushbu vazifani yechishda mualliflar V.Berens, P.Xavraneklarning «Investitsiya
samaradorligini baholash bo’yicha ko’rsatma» asarida investitsiya loyihalarining
samaradorligini baholashda UNIDO uslubiyoti keng tadqiq etilgan bo'lib, bu uslubiyot
loyihalarni tahlil etishda muhim o'rin tutadi. Ushbu uslubiyotda u yoki bu loyihani
moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek, investitsiya oldi tadqiqotlari uchun
mo'ljallangan kapital qo'yilmalarning samaradorligini baholashning jahon tajribasi
mufassal yozilgan. Bulaming barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek,
TIAdagi savollarga, ya'ni xomashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash,
loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning o'z
mablag'lari evaziga, shuningdek, tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni
ta'minlash, investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular
daromadlilikning ichki me'yori, sof diskontlashtirilgan daromad va h.k. ) jarayolariga
tegishlidir.
Kelgusidagi sof foydaga qiziqish loyihaga nmablag' qo'yuvchi har bir ishtirokchi
tomon uchun umumiy bo'lsada, kutilayotgan foyda yoki daromad har xil baholanishi va
farq qilishi mumkin.
UNIDO uslubiyoti bo'yicha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari bo'lib quyidagilar
hisoblanadi:
- investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
- qo'yilmalarni baholash va loyiha qaytimi;
- loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish;
- risk, noaniqlik va boshqalar.
Moliyaviy tahlil va loyihani so'nggi baholash loyiha bo'yicha talab qilinadigan
qo'yilmalarni, kutilayotgan natijani, shuningdek, kelgusi sof foydani tahlil etish va
10

Kirish:
Mavzuning dolzarbligi va uning ahamiyati . Rivojlanayotgan mamlakatlar
sharoitida, xususan, O'zbekistonda tadbirkorlikning katta ulushi xizmat ko'rsatish
sohasiga to'g'ri keladi. Bugungi kunda, hukumatimiz tadbirkorlar uchun turli xil
imtiyozlar beribgina qolmay, chet el investitsiyalarini jalb qilish siyosatini olib
bormoqda. Bu siyosat negizida mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish
yotadi va shu bilan birga tadbirkorlar uchun bir necha yengilliklarga sabab bo’ladi.
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularning samaradorligini baholash
milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va mamlakat eksport salohiyatini oshirishda
muhim rol o’ynaydi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz investitsiya loyihalari ijtimoiy-
iqtisodiy samaradorligini baholashda tijorat banklari oldiga yangi va murakkab bo’lgan
qator vazifalarni qo’ydi. O’zbekiston iqtisodiyotining, umuman, jahon iqtisodiyotining
kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog’liqligini bugungi kunda deyarli
ko’pchilik anglab yetgan. Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan, chet el investitsiyalarini kengroq
jalb etish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarali
ijrosini ta’minlashga muhim hissa qo’shadi. Bu esa, milliy iqtisodiyotda amalga
oshirilayotgan investitsiya loyihalari samaradorligini baholashga bo’lgan e’tiborni
yanada kuchaytirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Investitsiya loyihalari samaradorligini
baholashning jahon tajribasi, tendensiyalari va muammolaridan tadqiq etgan holda
O’zbekistonda investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashni takomillashtirish
yuzasidan taklif-tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Kurs ishi oldiga qo’yilgan
maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi asosiy vazifalar qo’yildi va yechildi:
- milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarlarning o’rni va ahamiyati
yoritish;
- investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning ahamiyati va obyektiv
zarurligini asoslash;
- inqirozdan keyingi sharoitida O’zbekistonda investitsiya faoliyatining asosiy
yo’nalishlarini ochib berish;
3

Xulosa
Shunday qilib, bozor sharoitida investitsiya loyihalari samaradorligini baholash
ko'rsatkichlari tizimi ikki guruh ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi: diskontlangan va
oddiy. Shu bilan birga, diskontlangan ko'rsatkichlar ustuvor hisoblanadi, chunki ularni
hisoblashning taxminiy davri investitsiya loyihalarining butun hayot tsiklini qamrab
oladi va vaqt omili hisobga olinadi.
Tizimni tashkil etuvchi oddiy ko‘rsatkichlar to‘plami yetarli emas, amalda hal
qilingan vazifalar turlarini qamrab olmagan ko‘rinadi, ularning loyihalar
samaradorligini asoslashdagi roli yetarlicha baholanmaydi. Umuman olganda,
investitsiyalar samaradorligini baholashning mavjud tizimi tizim emas, balki
ko'rsatkichlar majmui tushunchasiga ko'proq mos keladi, chunki ularning bir qismi
(diskontlangan) ba'zi foydalanuvchilarning (investorlarning) ehtiyojlariga xizmat qiladi,
boshqa qismi esa. boshqalar (ishlab chiqaruvchilar).
Biroq, investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning amaldagi tizimining
sezilarli kamchiligi, bizningcha, nisbatan arzon loyihalarni tanlashga moyilligidir. Ayni
paytda, ortib borayotgan murakkablik tufayli texnalogik jarayonlar yuqori sifatli
mahsulotlar olish va ishlab chiqarish resurslari, kapital sig'imini kamaytirish imkonini
beruvchi ularning oqimi rejimini kuchaytirish. Investitsion loyihalar ichida rivojlangan
mamlakatlar ortadi. Yangi quvvatlarni yaratish va mavjud quvvatlarni yangilash uchun
alohida kapital xarajatlar ham ortib bormoqda.
O'sib borayotgan inflyatsiya sharoitida investitsiya loyihasini ishlab chiqishda eng
muhimi, pul tushumlarini prognozlashda uni to'g'ri hisobga olishdir: narxlarning o'sishi
ta'sirida ularning o'sishini kam baholash loyihani nomaqbul qiladi va uni ortiqcha
baholash katta qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. kelajakda investorlar oldidagi
majburiyatlarni to'lash bilan.
Inflyatsiya prognozining o'zi murakkab, chunki narx dinamikasi juda ko'p turli xil
omillar bilan belgilanadi. Tegishli adabiyotlarda narxlarni prognoz qilishning ko'plab
usullarining tavsiflarini topish mumkin - eng oddiy, ekspertdan tortib eng
murakkabgacha, makromodellar va murakkab matematik usullarga asoslangan. Shu
bilan birga, amaliyot shuni ko'rsatadiki, prognozlarning ishonchliligi va to'g'riligi
30

Yakka tartibdagi tadbirkorlarning aylanma mablag'larga bo'lgan
ehtiyojining samaradorligiga ta'sirini hisobga olgan holda , loyihani amalga oshirish
jarayonida yaratilgan ishlab chiqarish fondlarining ishlashi uchun zarur bo'lgan;
(Aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyojning samaradorlik ko'rsatkichlariga ta'siri
masalalari ilgari loyiha hujjatlarida ishlab chiqilmagan. Shu bilan birga, aylanma
mablag'lar, ayniqsa inflyatsiya mavjud bo'lganda, investitsiya loyihalari samaradorligiga
sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun, Tavsiyalar zaruriyatini hisoblashga
katta e'tibor beradi.
Samaradorlikni baholashdan oldin loyihaning ijtimoiy ahamiyati mutaxassislar
tomonidan belgilanadi. Yirik, milliy iqtisodiy va global loyihalar ijtimoiy ahamiyatga
ega deb hisoblanadi.
Birinchi bosqichda umuman loyihaning samaradorligi ko'rsatkichlari hisoblab
chiqiladi. Ushbu bosqichning maqsadi dizayn yechimlarini jamlangan iqtisodiy
baholash va yaratishdir zarur sharoitlar investorlarni topish uchun. Mahalliy loyihalar
uchun faqat ularning tijorat samaradorligi va agar u maqbul deb topilsa, to'g'ridan-to'g'ri
baholashning ikkinchi bosqichiga o'tish tavsiya etiladi. Ijtimoiy ahamiyatga molik
loyihalar uchun birinchi navbatda ularning ijtimoiy samaradorligi baholanadi.
Qoniqarsiz davlat samaradorligi bilan bunday loyihalar amalga oshirish uchun tavsiya
etilmaydi va davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydi. Agar ularning ijtimoiy
samaradorligi yetarli bo'lsa, ularning tijorat samaradorligi baholanadi.
Agar ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan yakka tartibdagi tadbirkorning tijorat
samaradorligi yetarli bo'lmasa, uni qo'llab-quvvatlashning turli shakllaridan foydalanish
imkoniyatini ko'rib chiqish tavsiya etiladi, bu yakka tartibdagi tadbirkorning tijorat
samaradorligini maqbul darajaga oshiradi.
Agar moliyalashtirish manbalari va shartlari allaqachon ma'lum bo'lsa, loyihaning
tijorat samaradorligini baholash o'tkazib yuborilishi mumkin.
Baholashning ikkinchi bosqichida samaradorlik moliyalashtirish sxemasi ishlab
chiqilgandan keyin amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda ishtirokchilarning tarkibi
aniqlanadi va ularning har birining loyihada ishtirok etishining moliyaviy maqsadga
muvofiqligi va samaradorligi aniqlanadi.
17

Loyihani butun hayot aylanishi davomida ko'rib chiqish (hisob-kitob davri) -
investitsiyadan oldingi tadqiqotlardan to loyihani tugatishgacha;
Pul oqimini modellashtirish. Turli valyutalardan foydalanish imkoniyatini
hisobga olgan holda hisob-kitob davri uchun loyihani amalga oshirish bilan bog'liq
barcha pul tushumlari va xarajatlarini o'z ichiga olgan holda;
Pozitivlik va maksimal ta'sir prinsipi. SP uchun , investor nuqtai nazaridan,
samarali deb topildi, bu zarur ta'siri amalga oshirish uni tug'diradigan loyiha ijobiy edi;
muqobil IPni solishtirganda, eng katta ta'sir qiymatiga ega bo'lgan loyihaga ustunlik
berish kerak;
Vaqt omili . Loyihaning samaradorligini baholashda vaqt omilining turli jihatlari,
jumladan, loyiha parametrlarining dinamikligi (vaqt bo'yicha o'zgarishi) va uning
iqtisodiy muhiti hisobga olinishi kerak; mahsulot ishlab chiqarish yoki resurslarni olish
va ularni to'lash o'rtasidagi vaqtdagi bo'shliqlar (kechikishlar); har xil xarajatlar va/yoki
natijalarning tengsizligi (oldingi natijalarga va keyingi xarajatlarga ustunlik berish);
Loyiha bilan va loyihasiz taqqoslash. IP samaradorligini baholash "loyihadan
oldin" va "loyihadan keyin" emas, balki "loyihasiz" va "loyiha bilan" vaziyatlarni
solishtirish orqali amalga oshirilishi kerak;
Loyihaning barcha eng muhim oqibatlarini hisobga olgan holda. IPning
samaradorligini aniqlashda uni amalga oshirishning barcha oqibatlari, ham bevosita
iqtisodiy, ham iqtisodiy bo'lmagan (tashqi ta'sirlar, jamoat tovarlari) hisobga olinishi
kerak. Ularning ishlashga ta'sirini hisoblash mumkin bo'lgan hollarda, buni qilish kerak.
Boshqa hollarda, bu ta'sir mutaxassislar tomonidan hisobga olinishi kerak;
Turli loyiha ishtirokchilarining mavjudligini hisobga olish , ularning
manfaatlari va diskont stavkasining individual qiymatlarida ifodalangan kapital
qiymatining turli baholari o'rtasidagi nomuvofiqlik;
Ko'p bosqichli baholash . Loyihani ishlab chiqish va amalga oshirishning turli
bosqichlarida (investitsiyalarni asoslash, texnik-iqtisodiy asoslash, moliyalashtirish
sxemasini tanlash, iqtisodiy monitoring) uning samaradorligi har xil o'rganish
chuqurligi bilan yangidan aniqlanadi;
16

Investitsiyalarni qaytarish davri (muddati) (PP)
Ushbu usul eng sodda va jahon amaliyotida keng qo'llaniladigan usullardan biri
bo'lib, naqd pul tushumlarining vaqtincha tartibini nazarda tutmaydi. Qoplanish
muddatini (PP) hisoblash algoritmi investitsiyalardan rejalashtirilgan daromadni
taqsimlashning bir xilligiga bog'liq. Agar daromad yillar davomida teng taqsimlangan
bo'lsa, unda to'lov muddati bir martalik xarajatlarni ularga tegishli yillik daromad
miqdoriga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi. Kasr son olinganda, u eng yaqin butun songa
yaxlitlanadi. Agar foyda notekis taqsimlangan bo'lsa, to'lov muddati to'g'ridan-to'g'ri
investitsiya yig'ilgan daromad bilan qoplanadigan yillar sonini hisoblash yo'li bilan
hisoblanadi. PP ko'rsatkichini hisoblashning umumiy formulasi quyidagicha:
PP - yillar (oylar) bo'yicha to'lov muddati;
Io - dastlabki investitsiyalar;
CFcr - o'rtacha yillik (o'rtacha oylik) sof daromad.
Investitsiyalarning qaytarilish muddati ko'rsatkichi hisob-kitoblarda juda oddiy,
ammo tahlilda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan bir qator kamchiliklarga ega.
Birinchidan, u so'nggi davrlardagi daromadlarning ta'sirini hisobga olmaydi.
Ikkinchidan, bu usul diskontlanmagan hisob-kitoblarga asoslanganligi sababli, u bir xil
miqdordagi jami daromadli loyihalarni farqlamaydi, lekin yillar davomida har xil
taqsimlanadi. Uchinchidan, bu usul qo'shilish xususiyatiga ega emas.
Qaytarilish usulini qo'llash maqsadga muvofiq bo'lishi mumkin bo'lgan bir qator
vaziyatlar mavjud. Xususan, kompaniya rahbariyati loyihaning rentabelligidan ko‘ra
ko‘proq likvidlik muammosini hal qilish bilan shug‘ullanayotgan vaziyat – asosiysi
sarmoya imkon qadar tezroq o‘zini oqlashidir. Usul, shuningdek, investitsiyalar yuqori
darajadagi tavakkalchilik bilan bog'liq bo'lgan vaziyatda ham yaxshi, shuning uchun
to'lov muddati qanchalik qisqa bo'lsa, loyiha shunchalik xavfli bo'ladi. Bu holat
texnologik o'zgarishlarning tez sodir bo'lish ehtimoli yuqori bo'lgan sanoat yoki faoliyat
uchun xosdir.
21

qaraganda yuqori va investor ham, investitsiya iste'molchisi ham buni boshqaradi,
chunki ular uchun asosiy mezon kapital qiymatining o'sishidir. 9
NPV ni hisoblash formulasi quyidagicha: 10
 CF
t - t-yildagi investitsion daromad oqimi;
 r - chegirma stavkasi:
 n - investitsiya loyihasining hayot aylanishi.
NPV ko'rsatkichi - investorga investitsiya loyihasiga mablag'larni investitsiya
qilishdan olingan daromad va zararni ko'rsatadi. U ushbu daromadni eng kam xavfli
aktivlar turidagi daromad bilan solishtirishi mumkin. Bank depoziti va investitsiya
loyihasiga investitsiya qilishning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini hisoblab
chiqishi mumkin. Agar NPV 0 dan katta bo'lsa, loyiha samarali hisoblanadi. Shundan
so'ng, siz NPV qiymatini bankdagi depozitdan olingan daromad bilan solishtirishingiz
mumkin. Agar NPV > 0 eng kam xavfli loyihaga hissa qo'shsa, investitsiya foydali
bo'ladi.
Kapital xarajatlarning mutlaq samaradorligi ularning korxonadagi rentabelligi
(samaradorligi) umumiy qiymatini ko'rsatadi. Uning hisob-kitobi ma'lum bir vaqt uchun
real investitsiyalarning kutilayotgan yoki haqiqiy ta'sirini baholash uchun zarurdir.
Investitsiyalarning mutlaq samaradorligini aniqlash uchun o'zaro bog'liq ikkita
ko'rsatkich qo'llaniladi. Birinchisi (to'g'ridan-to'g'ri) - iqtisodiy samaradorlik
(rentabellik) koeffitsienti. Yuqorida aytib o'tilgan ikkinchi (teskari) - diskontlangan
to'lov muddati.
Investitsiyalar rentabelligi (rentabellik) indeksini (PI) hisoblash usuli quyidagi
formula bo'yicha hisoblanadi: 11
9
Daskovskiy V.N.: Investitsiyalar samaradorligini baholashni takomillashtirish // Iqtisodchi 2009 yil 1-son, 42 -56-
bet;
10
https://rubezh71.ru
11
https://rbt-crimea.ru/
24

1.Iqtisodiy samaradorlik formulasi. 2
Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari andozasi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Milliy iqtisodiyot bo'yicha kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
qonunlarining amal qilish natijasini ifodalash;
2. Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ijtimoiy ishlab chiqarishning
umumiy samaradorligini aniqlash imkoniyatini yaratuvchi yagona uslubiyatni ishlab
chiqish;
3. Samaradorlikni namoyon bo'luvchi shakllarini ifodalash;
4. Samaradorlik darajasi bilan bir qatorda unga ta'sir ko'rsatuvchi turli xil
omillarni aniqlash.
Iqtisodiy o'sish samaradorligi - erishilgan natijani unga erishish uchun sarflangan
xarajatga solishtirish yo'Ii bilan aniqlanadi. Ma'lum davr ichida erishilgan natija jamiyat
bo'yicha milliy mahsulot (sanoatda bir yil ichida ishlab chiqarilgan jami yalpi mahsulot)
olinadi. Sarflangan xarajat hisoblab chiqiladi va jamlanadi. U holda iqtisodiy o'sish
samaradorligi yalpi mahsulot qiymatining o’sishini xarajatlar nisbatiga solishtirish yo'Ii
bilan aniqlanadi, ya'ni:
2.Iqtisodiy o’sish samaradorligi formulasi. 3
2
Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. B.S. Mamatov, O.Yu Xujamkulov, Nurbekov. Darslik. T.:
Iqtisod Moliya, 2014. 608 bet.
3
Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. B.S. Mamatov, O.Yu Xujamkulov, Nurbekov. Darslik. T.:
Iqtisod Moliya, 2014. 608 bet.
6

diskont stavkalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Diskont stavkasini belgilashda
investitsiyalar tarkibi va kapitalning alohida tarkibiy qismlarining qiymati hisobga
olinadi.
Loyihaning samaradorligi uning ishtirokchilari manfaatlariga nisbatan xarajatlar va
foyda nisbatlarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanadi.
Investitsion loyiha samaradorligining quyidagi ko'rsatkichlari mavjud:
Loyihaning bevosita ishtirokchilari uchun moliyaviy oqibatlarini hisobga olgan
holda tijorat (moliyaviy) samaradorlik ko'rsatkichlari;
Mintaqaviy yoki mahalliy byudjet uchun loyihaning moliyaviy oqibatlarini aks
ettiruvchi byudjet samaradorligi ko'rsatkichlari;
Loyihani amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlar va natijalarni hisobga oladigan,
investitsiya loyihasi ishtirokchilarining bevosita moliyaviy manfaatlaridan tashqariga
chiqadigan va xarajatlarni o'lchash imkonini beruvchi iqtisodiy samaradorlik
ko'rsatkichlari.
Loyihani ishlab chiqish jarayonida uning ijtimoiy va ekologik oqibatlarini,
shuningdek, ijtimoiy faoliyat va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog'liq xarajatlarni
baholash amalga oshiriladi.
Kelgusi xarajatlarni va investitsiya loyihasining samaradorligini aniqlash
natijalarini baholash hisob-kitob davri mobaynida amalga oshiriladi, uning davomiyligi
(hisoblash gorizonti) quyidagilar hisobga olinadi:
- obyektni yaratish, foydalanish va (agar kerak bo'lsa) tugatish muddati;
- asosiy texnologik uskunaning o'rtacha og'irlikdagi standart xizmat muddati;
- foydaning belgilangan xususiyatlariga erishish (massa va / yoki daromad darajasi
va boshqalar);
- investor talablari;
Hisoblash gorizonti hisoblash bosqichlari soni bilan o'lchanadi. Hisoblash
davridagi samaradorlik ko'rsatkichlarini aniqlashda hisoblash bosqichi bo'lishi mumkin.
IP samaradorligini baholash uchun texnik, texnologik, moliyaviy va sanoat yoki
texnik xususiyatlaridan qat'i nazar, har qanday turdagi loyihalarga nisbatan
qo'llaniladigan quyidagi asosiy prinsiplar asos bo'ladi.
15

INVESTITSION LOYIHANING QIYMATI VA UNING SAMARASINI
ANIQLASH
REJA:
KIRISH
1. Investitsion loyihaning qiymati va samaradorligi: tushunchasi, ahamiyati,
baholash usullari
2. Investitsoin loyihaning qiymati va samaradorligini baholashning asosiy
tamoyillari
3. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning statistik va dinamik usullari
4. Milliy iqtisodiyotimiz rivojlanishida investitsoin loyihaning qiymati va uning
samarasining ro’li va ahamiyati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
2

Bu ko'rsatkich yordamida iqtisodiy o'sish samaradorligining ijobiy yoki salbiy
tomoni aniqlanadi. Agar samaradorlik ma'lum vaqt, davrlar bo'yicha solishtirilsa uning
o'sishi yoki kamayish holatini imkoni yuzaga keladi.
Iqtisodiy o'sish samaradorligiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
1. Yalpi mahsulotning mehnat sig'imi;
2. Yalpi mahsulotning moddiy sig'imi;
3. Yalpi mahsulotning kapital sig’imi;
4. Yalpi mahsulotning investitsiya sig'imi.
Demak, iqtisodiy o'sish samaradorligi uni vujudga keltirgan sarflarga nisbatan
qaraladi.Chunki bu sarflar natija degan umumiy qoidadan kelib chiqadi va
baholanadi.Bu jihatdan qaralganda iqtisodiy o'sish samaradorligi quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:
3.Iqtisodiy o’sish samaradorli formulasi . 4
Bu formula yordamida yalpi mahsulot chiqarishda har bir sarflangan xarajat turiga
qarab qanday nafga ega bo'lishganligini baholash va ularning iqtisodiy o'sish
samaradorligidagi o'rnini aniqlash mumkin.
KapitaI qo'yilmalarning samaradorligini baholash muammosi har doim ham
dolzarb masala va fan hamda amaliyotda bunga doimo e'tibor berilgan. Sobiq ittifoq
davrida investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash nazariyasining
shakllanishida muhim bosqich bo'lib, GOELRO rejasining ishlab chiqilishi
bo'lgan.Ushbu rejani ishlab chiqishda xalq xo’jaligi tarmoqlarini ta'mirlash va
rivojlantirishning u yoki bu variantining iqtisodiy samaradorligini asoslash uchun
umumiy iqtisodiy samaradorlik va taqqoslama samaradorlik ko'rsatkichlari qo'llanilgan.
Keyinchalik mamlakatda gidroelektr stansiyalari, metallni qayta ishlovchi
zavodlar, temiryo’l magistrallari va boshqa yirik obyektlarning qurilishi kapital
4
Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. B.S. Mamatov, O.Yu Xujamkulov, Nurbekov. Darslik. T.: Iqtisod
Moliya, 2014. 608 bet.
7

www.ziyonet.uz ( O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi sayti)
https://rubezh71.ru
https://rbt-crimea.ru/
www.tfi.uz (Toshkent moliya instituti sayti)
www.gov.uz (Hukumat portali)
https://www.dissercat.com/ (Dessirtatsiyalarning elektron kutubxonasi)

34

aniqlashda va baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va ayniqsa, marketing jihatlari hamda
loyiha ishtirokchilarining manfaatlari yetarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili,
balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshqalarga bo’lgan e’tibor uning uchun xos
emas edi. Yuqoridagi holatlarni hisobga olmaslik ma'muriy boshqarish davriga mos
keladi, chunki unda davlat mulki hukmron hisoblanar va bu borada undan boshqa
manfaatdorlar yo'q edi. Bundan tashqari, har bir loyiha davlat tomonidan belgilangan
dasturlar orqali moliyalashtirilar, loyihaning samaradorligi, kreditning qaytarilishi
unchalik ahamiyatga ega emas edi. Shuningdek, xususiy tadbirkorlikka sust e'tibor
berilganligi insonlarning mustaqil biror-bir ish qilishlariga va faoliyat olib borishlariga
yo'l bermas edi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish va jamiyat hayotining boshqa sohalari taraqqiyotini
ta'minlashning yakuniy natijasi bo'lib, avvalo, inson va uning ehtiyojlari maydonga
chiqadi. Shu sababdan ishlab chiqarishga yo'naltirilgan investitsiyalarning
samaradorligini faqatgina iqtisodiy samaradorlik jihatidan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy
samaradorlik sifatida ham talqin etish zarur. Qolaversa, har qanday iqtisodiy
jarayonning yakuniy natijasi ijtimoiy maqsadlarga erishish va ijtimoiy vazifalarni hal
etish hisoblanadi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning o'zi asosiy maqsad
bo'lib qolmasdan, balki ijtimoiy maqsadlarga erishish vositasi sifatida xizmat qilishini
ta'minlashga birlamchi e'tibor qaratilishi zarurdir. Oxir-oqibatda, bozor iqtisodiyotida
baholash , ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikka erishish nuqtayi nazaridan qaralishi
lozim.
Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etish ularning samaradorligini ochib
berishda markaziy o'rinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samarani,
uning har bir ishtirokchilarining maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga
oshirishdagi erishishi lozim bo'lgan natijalarni qo'lga kiritish imkoniyatlarini ochib
beradi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, investitsiya loyihasi, eng
avvalo, ma'lum bir maqsadni ko'zlagan holda ko'pchilikning (loyiha ishtirokchilari va
aholining) manfaatlarini e'tiborga olish bilan amalga oshirilishi lozim. Hozirgi iqtisodiy
vaziyat, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishidagi vazifalar, investitsiya loyihasini
9

- investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashda diskontlashtirish usullaridan
foydalanishning ahamiyatini yoritib berish;
- investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy baholashning an’anaviy usullari, ularni
qo’llash va hisoblash tartibini tadqiq etish;
- investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini xalqaro
ko’rsatkichlar tizimi asosida baholashni tahlil qilish;
- O’zbekistonda investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholashni
takomillashtirish yuzasidan taklif-tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti: Investitsiya loyihalari
Kurs ishining predmeti: Investitsiya loyihalarining qiymati va uning samarasini
aniqlash bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Kirish qismida kurs ishi maqsadi vazifasi,
kurs ishi obyekti va predmeti, shuningdek bir qator ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Asosiy
qism 4 ta rejadan iborat va ularda investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini
aniqlash masalasi yoritib berilg an.
4

qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligini baholashni (aniqlashni) takomillashtirish
zarurligini keltirib chiqaradi.
Sobiq ittifoq fanlar Akademiyasing Iqtisodiyot instituti tomonidan kapital
qo'yilmalaming samaradorligini aniqlash sohasida ko’p yillar davomida ilmiy-tadqiqot
ishlari amalga oshirildi. Natijada akadcmik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida kapital
qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning namunaviy uslubiyoti hamda
noishlab chiqarish sohasida xarajatlar samaradorligini aniqlashning vaqtinchalik
uslubiyoti ishlab chiqildi 5
. 1990-yillarda boshqa uslubiyotlarni ishlab chiqishga ham
harakatlar bo’lgan, biroq, ular muvaffaqiyatsiz yakun topib, amaliyotda keng ko'lamda
qo'llanilmadi.
Akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan kapital
qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning namunaviy uslubiyoti Sobiq
ittifoq fanlar Akademiyasining kapital qo'yilmalar va asosiy fondlanring iqtisodiy
samaradorligini baholash bo'yicha Ilmiy Kengash tomonidan tasdiqlandi. So’ngra
mazkur uslubiyot amaliyotda keng ko'lamda qo'llanildi va hozirgi kunda ham ushbu
uslubiyotdan ma'lum darajada foydalanilmoqda. Buning asosida kapital qo'yilmalarning
iqtisodiy samaradorligini aniqlash tamoyillari,samaradorlikning tarmoq me'yori
koeffitsenti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash yo’li bilan mutloq
va nisbiy ko'rinishlardagi qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Masalan, kapital
qo'yilmalar iqtisodiy samaradorligining taqqoslama tahlili aniq xo'jalik va texnik
vazifalarni (misol uchun yangi texnikani joriy qilish va korxonani texnik jihatdan qayta
qurollantirish tadbirlari bo’yicha turli variantlarni tanlashda ) hal qilishning eng foydali
variantlarini tanlashga asoslangandir.Ushbu ko’rsatkich qaysi variant boshqasidan
ustinligini aniqlab beradi.Bunda eng kam xarajatli variant tanlanadi.
Biroq, ushbu uslublarda zarur bo'lgan ko'rsatmalar yo'q edi, ya’ni bular:bozor
iqtisodiyoti uchun muhim bo'lgan vaqt omili, investitsiya loyihalarini amalga
oshirishdagi noaniqlik (mavhumlik) va risklar , inflyatsiya sharoitidagi real va nominal
qiymatlarni baholash kabilardir.Shuningdek,kapital qo'yilmalarning samaradorligini
5
He шитой A,C Инвестиции : Учебник . - 4- изд , M.: «, Дашков и K'», 2006. C.118,
8

dunyoning yetakchi davlatlari ilm, fan va texnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul
qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. O‘zbekiston iqtisodiyotida chuqur iqtisodiy
islohatlar, tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilar ekan, xorijiy investitsiyalar rivojisiz
tasavvur etib bo‘lmaydi. Globallashuv jarayoniga qo‘shilish bu dunyoning etakchi
davlatlari bilan hamkorlikda bo‘lish, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy sohadagi davlat
siyosatining o‘zaro manfaatli asosda bu davlatlar siyosatiga mos kelishidir. Zamonaviy
jahon iqtisodiyoti uchun investitsiya faolligi va jahon iqtisodiyoti globallashuvining
kuchayishi muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar va bozor
iqtisodiyotiga o’tish davrini boshidan kechirayotgan davlatlarning xalqaro mehnat
taqsimotidagi roli ortib borayotganligi ham unga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek,
globallashuv jarayoniga iqtisodiyotni erkinlashtirish, ilmiytexnika taraqqiyotining
tezlashishi, raqobatning kuchayishi va boshqa bir qator omillar ham xosdir.
Davlat investitsiya siyosati hududlar, tarmoq va korxona investitsiya siyosatidan
tarkib topib, ular o'zaro bog'liqdir. Hududlar investitsiya siyosati investitsiyani
sarflashda aholi, hudud va investor manfa'tlarini hisobga olgan holda samarali
ishlatishga imkon beruvchi hududda olib boriladigan chora-tadbirlar majmuyi. Tarmoq
investitsiya siyosati esa bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini ta'minlovchi
tarmoqlar, sanoat mahsulotlarini eskport qilish, import o'rnini bosuvchi ishlab
chiqarishni yo'lga qo'yish, ilmiy-texnika taraqqiyotini investitsiya yo'li bilan qo'llab-
quvvatlash hisoblanadi. O'zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar kiritish, avvalo, ichki
manbalarni safarbar etish hisobidan iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport va aloqa sohasini
yanada rivojlantirish hamda ijtimoiy infratuzilma ob'yektlarini barpo etish hal qiluvchi
ustuvor yo'nalishlarga aylandi.
Xulosa qilib aytganda, hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotni rivojlantirishda
investisiyalarni o`rni juda katta. Hozirda investitsiyasiz iqtisodiyotni rivojlantirib
bo`lmaydi. Investitsiyalarni iqtisodiyotga ko`proq jalb qilish, ulardan samarali
foydalanish, ularni hududlar bo`yicha to`g`ri taqsimlash investitisiya jalb qilish hajmini
oshirish orqali mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal rivojlantirishga va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta`minlashga erisha olamiz.
29

 O'zgartirilgan ichki daromad darajasi MIRR (Modified Internal Rate of
Return);
 Investitsiyalarning diskontlangan to'lov muddati DPP (Discounted Payback
Period).
Loyihani ishlab chiqish jarayonida tahlil qilingan investitsiya loyihalari kapital
qo'yilmalar byudjeti, ma'lum bir mantiqqa ega.
Har bir investitsiya loyihasi naqd pul oqimi (Pul oqimi) bilan bog'liq bo'lib, uning
elementlari sof chiqimlar (Net Cash Outflow) yoki sof pul tushumlari (Net Cash Inflow)
hisoblanadi. Sof chiqim deganda loyihaning joriy naqd xarajatlarining joriy pul
tushumlaridan oshib ketishi tushuniladi (agar nisbat teskari bo'lsa, sof tushum mavjud).
Pul oqimlari chiqishdan keyin keladigan pul oqimi oddiy deb ataladi . Agar kirish va
chiqishlar bir-birini almashtirsa, pul oqimi favqulodda deb ataladi .
Ko'pincha tahlil yillar bo'yicha amalga oshiriladi, garchi bu cheklov majburiy
bo’lmasa ham. Tahlil har qanday davomiylikdagi (oy, chorak, yil va boshqalar) teng
davrlarda amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga, pul oqimi elementlarining
qiymatlari, foiz stavkasi va davr uzunligining taqqoslanishi haqida eslash kerak.
Barcha investitsiyalar loyihani amalga oshirishning birinchi yilidan oldingi yil
oxirida amalga oshiriladi, deb taxmin qilinadi, garchi printsipial jihatdan ular keyingi
yillar davomida amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulning kirib kelishi (chiqishi) keyingi yilning oxiriga to'g'ri keladi.
Loyihalarni chegirmali baholashga asoslangan usullardan foydalangan holda
baholashda foydalaniladigan chegirma koeffitsienti investitsiya loyihasi asosida yotgan
davr uzunligiga mos kelishi kerak (masalan, yillik stavka faqat davr uzunligi bir yil
bo'lgan taqdirda olinadi).
Shuni ta'kidlash kerakki, loyihani baholash va tahlil qilish usullarini qo'llash
ko'plab bashoratli taxminlar va hisob-kitoblarni nazarda tutadi. Ko'plik bir qator
mezonlarni qo'llash imkoniyati, shuningdek, asosiy parametrlarni o'zgartirishning
so'zsiz maqsadga muvofiqligi sifatida aniqlanadi. Bunga elektron jadval muhitida
simulyatsiya modellaridan foydalanish orqali erishiladi.
20

Hozirgi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining barcha sohalarida o’zgarishlar, tarkibiy
islohatlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita mamlakatdagi
investitsion jarayon, davlatning investitsion siyosati, uning ustuvor yo’nalishlari va
mamlakatdagi korxonalar investitsion faolligiga bog’liq. Mustaqilligimizning qisqa
davrida investitsion faollikni oshirish, uni kuchaytirish borasida qator amaliy chora-
tadbirlar o’tkazildi, investitsion faoliyatni tartibga solib turuvchi qator qonun va qonun
osti hujjatlari chiqarildi va hayotga tadbiq qilinmoqda. Bu yo’lda investitsiya
siyosatining ahamiyati juda katta. Chunki investitsiyalar iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlar, texnik va texnologik yangilanishlar, korxonalarni qayta ta’mirlash ishlarini
amalga oshirishni rag’batlantiradi, mamlakat eksport va import salohiyatini oshirishga
imkon yaratadi. Shu jihatdan O’zbekiston davlati o’z investitsiya siyosatini olib
bormoqda. Investitsiya siyosati – bu iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish,
qo’llab-quvatlash, markazlashgan investitsiya jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya
jarayoniga o’tish, ustuvor investitsion loyihalarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan
mexanizm, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Davlat investitsiya siyosatini amalga
oshirishda ko’proq ustuvorlik kichik biznes subyektlari, xorijiy investitsiya ishtirokidagi
korxonalar tuzishga hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni
tezkorlik bilan hal etish va shu asnoda investitsiya ishtirokchilarining erkin harakat qila
olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga qaratilgan. O’zbekiston
iqtisodiyotiga investitsiyalar kiritish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan
iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlash, transport va aloqa sohasini yanada rivojlantirish hamda
ijtimoiy infratuzilma ob’yektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo’nalishlarga
aylandi. Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarida investitsiya loyihalarini
amalga oshirishning zaruriyati quyidagilardan kelib chiqadi: ishlab chiqarish
quvvatlarining jismoniy va ma’naviy eskirganligi, ularning qayta tiklashga yoki texnik
jihatdan qayta jihozlashga yoki umuman yangilashga oid bo’lib qolganligi; sanoat
tarmog’ida moddiy texnika bazasining o’ta pastligi va ko’pgina zarar ko’rib ishlaydigan
korxonalarning mavjudligi; respublika milliy daromadida jamg’arish bilan iste’mol
o’rtasidagi nisbatning iste’mol tomonga ko’plab sarflanayotgani va jamg’arishning
27

2. Investitsoin loyihaning qiymati va samaradorligini baholashning asosiy
tamoyillari
Barcha investitsiyalar, xatto aniq samarali bo'lganlar ham, ularning samaradorligini
baholashdan so'ng baholash natijalarini tahlil qilishdan o'tkaziladi. Investitsiyalarning
maqsadga muvofiqligini aniqlashdan tashqari, samaradorlikni baholash investitsion
loyihalar raqobatbardosh variantlardan tanlash, korxonani rivojlantirishning strategik
rejasida ahamiyati va ustuvorligi bo'yicha saralash, loyihaning hayot aylanishining
barcha bosqichlarida investitsiyalarning mutlaq va nisbiy rentabelligini ko'rsatish
imkonini beradi.
Muayyan maqsadlarga (iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va hokazo) erishishga
qaratilgan va ularni amalga oshirish uchun kapital resurslaridan foydalanishni talab
qiladigan faoliyat (tashkiliy, texnik va boshqalar) bilan bog'liq. Eng muhim baholash
toifalari loyiha bilan bog'liq xarajatlar va barcha turdagi natijalar bo'lib, ularning ta'rifi
va taqqoslanishi baholash tartib-qoidalarining asosini tashkil etadi.
Birinchidan, loyihaning dastlabki so'rovi o'tkaziladi, uning davomida loyihaning
maqsadi va uning korxonaning joriy va rejalashtirilgan faoliyatiga aloqadorligi
aniqlanadi. Dastlabki so'rov, shuningdek, loyiha bilan bog'liq xavflarni, kompaniya
loyiha tomonidan yaratilgan imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur tajribaga ega
yoki yo'qligini aniqlaydi. Xuddi shu bosqichda investitsiya loyihasini baholash uchun
foydalaniladigan mezonlar aniqlanadi.
Tahlil va baholash jarayonida quyidagi asosiy vazifalarni hal qilish kerak:
1. Loyihaning maqsadga muvofiqligini, ya'ni texnik, moliyaviy, iqtisodiy va boshqa
xarakterdagi barcha mavjud cheklovlarni hisobga olgan holda uni amalga oshirish
imkoniyatini baholash .
2. Loyihaning mutlaq samaradorligini baholash, ya'ni shartning bajarilishini tekshirish:
erishilgan natijalarning ahamiyati zarur xarajatlar (resurs sarfi) ahamiyatidan yuqori.
3. Loyihalarning qiyosiy samaradorligini baholash (optimallashtirish), ya'ni ko'proq
mosligini tanlash, ayrim loyihalarning (variantlarning) boshqalarga nisbatan
afzalliklarini aniqlash maqsadida muqobil loyihalarni (variantlarni) solishtirish. Ushbu
vazifa doirasida investitsiya qarorlarini qabul qilishni, ekzogen parametrlarning
12

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va me’yoriy-huquqiy xujjatlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi . (8.12.1992)
2. “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida” Qonuni.( 23.11.1990 )
3. O‘zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to‘g‘risida” Qonuni.
(19.08.1999)
4. O‘zbekiston Respublikasi “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining
shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida” Qonuni.(29.08.1998)
5. Mulk qiymatini baholashning milliy standartlari (MQBMS).(18.11.2009)
6. Mulk qiymatini baholashning xalqaro standartlari (MQBXS).(01.03.2018)
7. “O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar
strategiyasi to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF4947-sonli Farmoni.
8. He шитой A , C Инвестиции:Учебник. - 4-изд, M .: «,Дашков и K '», 2006.
C.118,
9. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. B.S. Mamatov, O.Yu
Xujamkulov, Nurbekov. Darslik. T.: Iqtisod Moliya, 2014. 608 bet.
10. Karlibayeva, Raya Xojabayevna K.26 Investitsiyani tashkil etish va
moliyalashtirish: bilim sohasi 200000 — «Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq» bilim
sohasi 300000 — «Inqirozga qarshi boshqaruv» ta'lim yonalishlari talabalari uchun /
R.X. Karlibayeva; O'zR Oliy va o'rta-maxsus ta'lim vazirligi, - T.: Cho'lpon
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011. - 124 bet.
11. Karimov N, Xojimatov R. ―Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish‖
O‘quv qollanma. – Тoshkent.: ТDIU, 2011 yil, 97 b
12. Daskovskiy V.N.: Investitsiyalar samaradorligini baholashni
takomillashtirish // Iqtisodchi 2009 yil 1-son, 42 -56-bet;
Internet saytlari:
www.lex.uz ( O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va me’yoriy-huquqiy
hujjatlari sayti)
33

Diskontlangan to'lov muddati DPP investitsiya loyihalarini dinamik baholashda PP
ni qoplash muddati o'rnini bosuvchi vosita bo'lib xizmat qiladi.
O'zgartirilgan ichki rentabellik darajasi (MIRR) - ko'chmas mulkni uzoq muddatli
qurish paytida, masalan, pul mablag'larining takroriy chiqib ketishida yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan ichki daromad darajasining kamchiliklarini bartaraf etadi. Bu holda
qayta investitsiya qilish risksiz stavka bo'yicha amalga oshiriladi, uning qiymati bozor
tahlili asosida aniqlanishi mumkin.
Investitsiyaning diskontlangan qaytarilish muddati (Diskontlangan qaytarilish
davri, DPP) - qaytarilish muddatini hisoblashning statik usulining kamchiliklariga ega
emas, chunki u pulning vaqt qiymatini hisobga oladi. Diskontlangan taqdirda, to'lov
muddati oshadi va PP mezoniga ko'ra maqbul bo'lgan loyiha DPP bo'yicha qabul
qilinishi mumkin emas. Qaytarilish muddatining ta'rifi rentabellikning ichki shakliga
yoki sof joriy qiymatga nisbatan yordamchi xususiyatga ega.
Amalda, ko'pincha shunday bo'ladi: yetarli tajriba yo'qligi sababli, ichki
mutaxassislar investitsiya loyihasining samaradorligini hisoblash usullari va dasturiy
ta'minotini tanlashda yo'qoladi, ular ko'rsatkichlar, ustuvorliklar va baholash obyektlari
to'plamini noto'g'ri tanlashadi. Natijada, xulosalar har doim ham loyihaning barcha
ishtirokchilarining manfaatlarini hisobga olmaydi va ba'zan subyektivdir. Ba'zi hollarda
obyektiv rasm mustaqil ekspertlarni jalb qilgan holda shunga o'xshash ko'rsatkichlarni
qo'shimcha hisoblashni talab qilishi mumkin.
4.Milliy iqtisodiyotimiz rivojlanishida investitsoin loyihaning qiymati va uning
samarasining ro’li va ahamiyati
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya faoliyati muhim ahamiyat
kasb etadi. Har bir mamlakatning rivojlanish darajasi, ya’ni iqtisodiyotning rivojlanishi
va iqtisodiy o’sishi ko’p jihatdan mamlakatdagi investitsion jarayonlarga bog’liq. Har
qanday jamiyatning baraqaror iqtisodiy jivojlanishini investitsiyalarsiz tasavvur etib
bo’lmaydi. Ayniqsa, bugungi kunda bu narsa yaqqol namoyon bo’lmoqdaki, har qanday
mamlakatning bundan keyingi yuksalishi investitsiyalarni jalb etish holatiga bog’liq.
26

8. Kapital tarkibi: odatda kapital o'z kapitali (kapital) va qarzga bo'linadi, ular turli
darajadagi riskga ega (qarzga olingan kamroq riskli), bu esa diskont stavkasini tanlashni
belgilaydi.
Ishlash tamoyillari:
1. Modellashtirish, ya'ni. samaradorlikni baholash uchun iqtisodiy va matematik
modelni yaratish (simulyatsiya yoki optimallashtirish). Eng oddiy holatda, bu to'g'ridan-
to'g'ri yuk modellari.
2. Kompyuterni qo'llab-quvvatlash - dasturiy ta'minot, kompyuter ma'lumotlar bazasi
tizimlari va ko'p o'lchovli hisoblashlardan foydalanish.
3. Interaktiv rejim - turli omillar ta'sirini aniqlashtirish maqsadida suhbat.
4. Soddalashtirish, ya'ni. axborot-hisoblash nuqtai nazaridan eng oddiyini tanlash,
baholash usuli.
Turli investitsiya loyihalarini (loyiha variantlarini) taqqoslash va eng yaxshisini
tanlash uchun foydalaniladigan asosiy ko'rsatkichlar kutilayotgan integral ta'sir
ko'rsatkichlari (xalq iqtisodiyoti darajasida iqtisodiy, individual tashkilot darajasida
tijorat). Huddi shu ko'rsatkichlar rezervlashning oqilona o'lchamlari va shakllarini
asoslash uchun ishlatiladi.
Xalqaro amaliyot Investitsiyalar samaradorligini baholash pulning vaqt qiymati
kontseptsiyasiga asoslanadi va bir qator prinsiplarga asoslanadi:
1. Investitsiya loyihasini amalga oshirish va dastlabki investitsiyalarni amalga
oshirish jarayonida shakllanadigan pul oqimini solishtirish yo‘li bilan qo‘yilgan
kapitaldan foydalanish samaradorligi baholanadi. Agar boshlang'ich investitsiya
summasining qaytarilishi va kapitalni taqdim etgan investorlar uchun zarur bo'lgan
rentabellik ta'minlansa, loyiha samarali deb tan olinadi. 7
2. Investitsiya qilingan kapital, shuningdek, pul oqimi hozirgi vaqtga yoki ma'lum
bir hisobot yiliga (qoida tariqasida, loyiha boshlanishidan oldin) keltiriladi.
3. Diskontlash jarayoni kapital qo’yilmalar pul oqimlari esa investitsion
loyihalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadigan turli
7
Karimov N, Xojimatov R. ―Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish O‘quv qollanma. – ‖ Т oshkent.: Т DIU,
2011 yil, 97 b.
14

investitsiya manbayi sifatida kamayib borayotganligi; O’zbekistonning tabiiy
boyliklarga boyligi va bu erda ko’plab qayta ishlovchi korxonalarni qurish imkoniyating
mavjudligi; aholi sonining o’sib borayotganligi (mehnat resurslari) va kichik zamonaviy
ixcham korxonalarni barpo etish, ularni mehnat resurslarining manbayi bo’lmish
qishloqqa yaqinlashtirish zarurligi; respublika eksportida xom ashyo salmog’ini
kamaytirish va ko’plab tayyor mahsulotlar chiqarish imkoniyatiga ega bo’lish zarurligi
va boshqalar.
Investitsiya faoliyatining rivojlanishida turli manabalar hisobidan mablag’larning
jalb etilishi holati o’rganilishi va ular hisobiga investitsiyalarni moliyalashtirish
holatining rivojlanishini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston bugungi kunda yirik xorijiy investitsiyalarni qabul qiluvchi
mamlakatlar qatoriga kirish uchun barcha iqtisodiy, siyosiy va xuquqiy asoslarga ega.
Lekin bu degani O‘zbekistonda xorijiy investorlarni jalb qilish uchun barcha ishlar qilib
bo‘lindi, degani emas. Endigi navbatda bu asoslarga tayangan holda investitsiyalar jalb
etishning mexanizmlarini takomillashtirish masalalari turadi. Jahon tajribasi shuni
ko‘rsatadiki strategik investorlar ko‘p miqdordagi mablag‘larni birinchi navbatda
iqtisodiyoti o‘z ichki imkoniyatlari asosida barqaror va izchil ravishda rivojlanayotgan
mamlakatga yonaltiradi. Aynan shunday mamlakatlardagina qo’yilgan mablag‘lar
saqlanishiga va barqaror foyda olishga mo’ljal qilsa bo’ladi. Ichki va chet el
investorlarini birinchi navbatda minimal darajadagi soliq imtiyozlari emas, balki
biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi. MDH davlatlarining paydo
bo’lishi bilan xorijiy investorlarning investitsion faoliyatlarini amalga oshirishdagi
yangi imkoniyatlar maydoni paydo bo’ldi. Shuni aytish kerakki xorijiy investorlar bu
masalada katta tajribaga ega. Albatta bu masalaning bir tomoni bo’lsa, ikkinchi tomoni
investitsiyalar qabul qiluvchi (MDX) davlatlari uchun zamonaviy ishlab chiqarish
vositalarini qabul qilishdagi investitson tanlov imkoniyati yaratildi. Bunga oddiy hol
deb qarash kerak emas, chunki, investitsiyalar-iqtisodiyotni xarakatga keltiruvchi, uni
olg’a siljituvchi kuch. Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida
investitsiyalarining jumladan, xorijiy investitsiyalarning ahamiyati kattadir. Ma’lumki,
xar qanday 135 davlat dunyodan ajralgan holda jahon tajribalarini o‘rganmasdan,
28

1.Investitsion loyihaning qiymati va samaradorligi: tushunchasi, ahamiyati,
baholash usullari
Ma'lumki, makro va mikro iqtisodiyot va ularning sektorlarida «samara» va
«samaradorlik» degan atamalarni tez-tez uchratish mumkin. O'zlarining iqtisodiy
mohiyati va mazmuniga qarab bir-birlaridan farqlanadi. «Samara» tushunchasi o'zida
iqtisodiy jarayonning qandaydir biror bo'lagida (bo'g'inida) qo'llanilgan tadbirlarning
bergan natijasini (ijobiy natijaga erishishni) o'zida aks ettiradi. Samara mutloq
ko'rsatkich bo'lib, u ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalarini ko’rsatadi. Samara hosil
qilingan yalpi foyda va shu kabilar hisoblanadi. Samara faqat amalga oshirilgan
tadbirlarning qanchalik foydaliligini bildiradi, xolos. Lekin qilingan xarajatlar o’zini
qoplashi yoki qoplay olmasligi, foyda ko’rilgan yoki ko'rilmaganini bildira olmaydi.
Bu savollar faqat «iqtisodiy samaradorlik» ko’rsatkichiga javob berishi mumkin.
Iqtisodiy o'sish samaradorligi ma'lum vaqt davomida erishilgan natijaning o’sganligi
yoki kamayganligini o’zida aks ettiradigan ko'rsatkichdir.
Samaradorlik ko'rsatkichlari ishlab chiqarishda erishilgan samaraga asoslanib,
ishlab chiqarish natijalari shu natijalarni hosil qilish uchun sarf-xarajatlar o'rtasidagi
nisbatni ifodalaydi. Samaradorlikning turli jihatlarini, uni amalga oshirishning iqtisodiy
mexanizmini o’rganish milliy iqtisodiyotning asosini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotda
samaradorlikning o'ziga xos mazmuni ishlab chiqarishning ijtimoiy shakli, maqsadli
yo'nalishi, ishlab chiqarish natijalarining o’ziga xosligi bilan belgilanadi. Resurslardan
oqilona foydalangan holda ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni to’la qondirish ishlab
chiqarish samaradorligining bosh mezonidir.
Iqtisodiy sarnaradorlik deyilganda ishlab chiqarish hajmining oshishi, mehnat
unumdorligining o'sishi, foyda olish, milliy darornadning o'sishi tushuniladi. Ijtimoiy
samaradorlik esa xalq turmush farovonligining oshishi, ularda ta'lim darajasining
oshishi va boshqalarni anglatadi.
Samaradorlik (iqtisodiy va ijtimoiy) iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning unga
erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi. Matematik til bilan aytganda, u
quyidagi tenglikni ifodalaydi 1
:
1
He шитой A , C Инвестиции:Учебник. - 4-изд, M .: «,Дашков и K '», 2006. C .118,
5

Investitsion samaradorlik koeffitsienti (ARR)
Bu usul ikkita xarakterli xususiyatga ega: U daromad ko'rsatkichlarini
diskontlashni nazarda tutmaydi; daromad sof foyda ko'rsatkichi PN bilan tavsiflanadi
(balans foydasi byudjetga ajratmalar olib tashlangan). Hisoblash algoritmi juda oddiy
bo'lib, bu ko'rsatkichdan amaliyotda keng qo'llanilishini oldindan belgilab beradi:
investitsiya samaradorligi koeffitsienti (ARR) o'rtacha yillik foyda PNni o'rtacha
investitsiya qiymatiga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi (koeffitsient foiz sifatida olinadi).
O'rtacha investitsiyalar kapital qo'yilmalarning boshlang'ich miqdorini ikkiga bo'lish
yo'li bilan topiladi, agar tahlil qilinayotgan loyihaning amal qilish muddati tugagandan
so'ng barcha kapital xarajatlar hisobdan chiqariladi deb taxmin qilinsa; agar qoldiq
qiymat (RV) ga ruxsat berilsa, unda uning taxminini hisobga olish kerak.
ARR investitsiya samaradorligi koeffitsienti o'rtacha yillik sof foydaning dastlabki
investitsiyalar hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi:
Ushbu ko'rsatkich ko'pincha investitsiyalarning daromadliligi deb ataladi. Va
indikator quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
Bu yerda:
CF
c г - samaradorlik koeffitsienti, If - investitsiya loyihasining hayot siklining
oxirida yoki uni amalga oshirish to'xtatilganda qoldiq qiymati.
Investitsiyalarni baholashning statik usullari kamchiliklardan xoli emas. Asosiysi,
ular vaqt omilini hisobga olmaydilar va hisob-kitoblar uchun turli xil qiymatlar olinadi -
hozirgi qiymatga investitsiya miqdori va kelajakdagi qiymatdagi foyda. Bu hisob-kitob
natijalarini sezilarli darajada buzadi, to'lov muddatini oshirib yuboradi va samaradorlik
omilini kam baholaydi.
22

o‘zlashtirish va boshqalar) amalga oshirish ko‘plab omillarni hisobga olishni taqozo
etadi. 8
Investitsion loyiha qanchalik katta bo'lsa va u korxonaning iqtisodiy faoliyati
natijalarida qanchalik jiddiy o'zgarishlarga olib kelsa, pul oqimini hisoblash va
investitsiya loyihasining samaradorligini baholash usullari shunchalik aniq bo'lishi
kerak.
Investitsion loyihalarni amalga oshirish natijasida yuzaga keladigan pul
oqimlarining harakati bir necha yillar davomida sodir bo'lishi ularning samaradorligini
baholashni qiyinlashtiradi. Investitsion loyihalarni uzoq vaqt davomida joriy etish
korxonaning iqtisodiy salohiyati va xo‘jalik faoliyati natijalariga ta’sir etishini hisobga
olib, ularning samaradorligini baholashda xatolik katta moliyaviy xavf va
yo‘qotishlarga olib keladi.
Investitsion xarakterdagi boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni taklif
etilayotgan investitsiyalar hajmi va kelajakdagi pul tushumlarini baholash va
taqqoslashga asoslanadi. Taqqoslangan ko'rsatkichlar vaqtning turli nuqtalariga tegishli
bo'lganligi sababli, bu erda asosiy muammo ularni taqqoslash muammosidir. Mavjud
obyektiv va subyektiv sharoitlarga qarab uni turli yo'llar bilan qabul qilish mumkin:
inflyatsiya darajasi, investitsiyalar va ishlab chiqarilgan daromadlar hajmi, prognozlash,
tahlilchining mahorat darajasi va boshqalar.
Investitsion faoliyatni samaradorligini baholashda qo'llaniladigan usullarni ikki
guruhga bo'lish mumkin:
1. Buxgalteriya hisobi ("statistik" usullar) asosida:
 Investitsiyalarni qaytarish muddati PP (Payback Period);
 Investitsiyalar samaradorligi (rentabellik) koeffitsienti ARR
(Hisoblangan daromad darajasi).
2. Diskontlangan hisob-kitoblar asosida ("dinamik" usullar):
 Sof joriy qiymat NPV (Net Present Value);
 Ichki daromad darajasi IRR (Internal Rate of Return);
 Investitsiyalar rentabelligi indeksi PI (rentabellik indeksi);
8
http://www.elitarium.ru/
19

baholashni (qiymatini) ko'zda tutadi. Ushbu maqsad uchun qo'llaniladigan usullar
quyidagilardan iborat bo'ladi:
- loyihaning bashorat qilinish xususiyatlari haqqoniyligi tahlili;
-investitsiyaning amalga oshuvchanligiga sezilarli ta'sir ko'rsatuvchi jiddiy
o'zgarishlarni aniqlash bilan loyihalashtirilayotgan xarajat va daromadlarning tarkibi va
ahamiyatliligini tahlil etish;
- investitsiyalardan keladigan daromad, ularning foydaliligi, samaradorligi orqali
aks ettirilgan har yillik hosil qilingan va jamg'arilgan sof moliyaviy foydani aniqlash va
baholash;
- vaqt omilining kapital qiymati, baholar va noaniqlik sharoitida (aniq loyiha bilan
bog'liq bo'lgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga olis h.
Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u
investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning yechimi bilan bog'liq
omillarni, shuningdek, loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi, aniqlaydi
va u bo'yicha tegishli qaror qabul qilish imkonini beradi.
Xulosa tarzida shuni qayd etish joizki, investitsiya qarorlarini qabul qilishda
investitsiya loyihalarini baholash, tahlil qilish, tan lash va amalga oshirishning ilmiy
asoslangan uslubiyotidan foydalanish muhim sanaladi. Shuningdek, investitsiyalar
xususida qarorlar qabul qilinishida ularni moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlash
jarayonlarini shunday tashkil qilish kerakki, bunda ularning qiymatini minimallashtirish
va joylashtiriladigan kapitalning foydaliligini oshirishga qodir manbalardan foydalanish
yo'llarini baholash kerak bo'ladi. Investitsiya qarorlarining qabul qilinishi investitsiya
kapitalining tuzilishi, uning muayyan vaqt davomida taqsimlanishi hamda pulning joriy
qiymatini hisoblashga imkon beruvchi diskontlash koeflitsiyentlarini qo'llashni talab
etadi.
11

Investitsion loyihaning qiymati va uning samarasini aniqlash

Купить