• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 204.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

42 Продаж

Investitsion samaradorlikni baholashda ilgʻor xorij tajribasidan foydalanish yoʻllari

tahliliy ma’lumotlarga asoslanib qabul qilinadi. Investitsiyalash bo’yicha qarorlar qabul qilishda asosiy ma’lumotlar bazasi bo’lib moliyaviy tahlil natijalari hisoblanadi. Moliyaviy tahlilning diqqatga sazovori qiymatga asoslangan iqtisodiy ko’rsatkichlarni baholashga asoslanganligi va ularga narxlarning jiddiy ta’sir ko’rsatishi bois loyiha bo’yicha narxlarni to’g’ri baholashning ahamiyati juda muhim hisoblanadi. Ko’rib chiqilgan loyihaning umumiy qiymati 500 mln so’m( kredit summasi bilan 604506766 so’mni tashkil qiladi). O’z mablag’lari 300 mlnni tashkil qiladi. Ushbu loyihani amalga oshirishda ta’sir ko’rsatadigan hamma faktorlarni e’tiborga olib chuqur tahlil etiladi. Loyihaning qoplash muddati oddiy usulda 4 yilga yaqin muddatda qoplash mumkin bo’lsa, diskont usulida esa 6 yilda qoplash mumkin bo’ladi. Pul oqimini diskontlashga asoslangan usullardan biri bo’lgan sof joriy qiymat usuli (NPV) muayyan vaqt oralig’idagi xarajatlar va daromadlar farqini aniqlash uchun xizmat qiladi va sof joriy qiymat investitsiya xarajatlari va olingani daromadlarning alohida davr bo’yicha kirim va chiqimlarining diskontlanishi orqali hosil qilingan natijalar farqini ifodalovchi qiymat hisoblanadi. Sof joriy qiymatni aniqlashda qo’llaniladigan diskont me’yori investorning o’zi uchun, undan kichigi besamar deb topilgan minimal foyda me’yorini ifodalaydi. Sof joriy qiymat miqdoriy ko’rsatkich bo’lib, u investor boyligining miqdoriy jihatdan qanchaga o’sishini ko’rsatadi va u quyidagi mezonlarga asoslanadi: • agar NPV>0 bo’lsa, bu holda investor boyligining o’sishi ta’minlanadi; • agar NPV<0 bo’lsa, u holatida loyihani amalga oshirish besamar hisoblanadi. • agar NPV=0 bo’lsa, u holda investor kapitali ko’paymaydi ham, kamaymaydi ham, va bunda uni qabul kilmaslik lozim. Sof joriy qiymatning asosiy mezoni quyidagicha: investitsiyalashni amalga oshiring, agar investitsiyalardan kutilayotgan daromadlarning keltirilgan (joriy) 30 loyihalari materiallarining ingliz va rus tillaridagi taqdimot katalogini har oy tayyorlandi va kiritdi. 12.O zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot vaʻ ommaviy kommunikatsiyalar agentligi O zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va ʻ tashqi savdo vazirligi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda:2019-yil 1-iyulga qadar xorijiy investorlar uchun iqtisodiyotning turli tarmoqlarida investitsiyaviy talab va potensial loyihalar, zarur taqdimot materiallarini tayyorlandi; 2019-yil davomida mamlakatda keng miqyosli islohotlarning amalga oshirilayotganligi, investitsiya kiritish uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar va ishbilarmonlik muhitining yaxshilanganligi to g risida, eng avvalo, xorijiy ʻ ʻ ishbilarmonlar, tadbirkorlar, potensial investorlar, davlat va jamoat arboblari orasida targ ibot va keng xabardor qilish masalalari bo yicha kompleks chora- ʻ ʻ tadbirlarni amalga oshirsin;Xalqaro investitsiya forumi doirasida, amalga oshirilayotgan islohotlar, investitsiya loyihalarining dolzarb jihatlariga bag ishlangan, shu jumladan, tarmoq vazirlik va idoralari rahbarlari, ʻ Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va Toshkent ʻ shahar hokimlari, mutaxassislar va tadbirkorlar, milliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarining ishtirokida brifinglar, matbuot anjumanlari, davra suhbatlarini o tkazsin;Internet tarmoqlarida davlat organlari va boshqa tashkilotlar tomonidan ʻ tarmoq islohotlari, har bir amalga oshiriladigan investitsiya loyihasining asosiy parametrlari, loyihalarni amalga oshirish kafolatlari, ularning raqobatdagi ustunliklari va boshqalar to g risida batafsil va tushunarli rasmiylashtirilgan ʻ ʻ axborot resurslarini tayyorlash borasidagi ishlarning muvofiqlashtirilishini ta minlandi. ʼ 13.O zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo mitasi, Madaniyat ʻ ʻ vazirligi, Ichki ishlar vazirligi Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, ʻ 27 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bilamizki, bozor iqtisodiyotida mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga xizmat ko'rsatish sohalariga katta e'tibor qaratadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar sharoitida, xususan, O'zbekistonda tadbirkorlikning katta ulushi xizmat ko'rsatish sohasiga to'g'ri keladi. Xizmat ko’rsatish sohasi nafaqat ishlab chiqarishdan ko’ra xarajat talab qiladi, balki sarflangan xarajatlarni qoplash muddati bo’yicha bir muncha kamroq muddat talab etadi. Bugungi kunda, hukumatimiz tadbirkorlar uchun turli xil imtiyozlar beribgina qolmay, chet el investitsiyalarini jalb qilish siyosatini olib bormoqda. Bu siyosat negizida mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish yotadi va shu bilan birga tadbirkorlar uchun bir necha yengilliklarga sabab bo’ladi. Ushbu yengilliklardan foydalangan holda men o'z xizmat ko’rsatuvchi loyiham haqida umumiy malumot, uning afzalliklari va kamchiliklari hamda loyihaning asosiy iqtisodiy ko'rsatkichlarini yoritmoqchiman. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularning samaradorligini baholash milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va mamlakat eksport salohiyatini oshirishda muhim rol o’ynaydi.Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz investitsiya loyihalari ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashda tijorat banklari oldiga yangi va murakkab bo’lgan qator vazifalarni qo’ydi. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov:”Banklar zimmasiga investitsiya faoliyatini kengaytirish vazifalari yuklangani sababli ularning ishini tubdan qayta tashkil etish lozim. Birinchi navbatda, bu borada investitsiya loyihalarini ekspertizadan o’tkazish va moliyalashni tashkil etish bo’yicha tijorat banklarining maxsus xizmatlarini mustahkamlash zarur”- deb, ta’kidlaganlari bejiz emas. O’zbekiston iqtisodiyotining, umuman, jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bog’liqligini bugungi kunda deyarli ko’pchilik anglab yetgan. 2 masala esa jahon tajribalaridan eng yaxshilarini tanlab olib, uni O’zbekiston iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, amaliyotga qo’llab, imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida”yovvoyi” bozordan, tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Investitsiya loyhalarini moliyaviy-iqtisodiy baholash ishlari”YuNIDO” uslubiyotida keng tadqiq etilgan bo’lib, bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli o’rin tutadi. Bu uslubiyot u yoki bu loyihani moliyalashirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun mo’ljallangan kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga, ya’ni xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning o’z mablag’lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta’minlash, investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular daromadlilikning ichki me’yori, sof diskontlashtirilgan daromad va h.k.) jarayonlariga tegishlidir. Investitsiyalarni baholash uchun sharoitlar mavjud bo’lganda, loyihani tayyorlash moliyaviy va iqtisodiy tahlil talablariga muvofiq holda o’tkazilishi kerak. Agar moliyaviy tahlil bo’yicha mutaxassis texnik- iqtisodiy asoslashni ishlab chiqishning boshlang’ich bosqichlarida ushbu jarayonga qo’shilgan bo’lsagina, tegishli mutaxassis orqali moliyaviy tahlil loyiha ishlab chiqilishining boshidan boshlab kuzatib borishi mumkin bo’ladi.Investitsiyalash moliyaviy va iqtisodiy nuqta’i nazardan kelgusida investitsiyalarning umumiy boshlang’ich qiymatini oshiruvchi sof foydani hosil qilish va olish maqsadida barcha turdagi moliyaviy, iqtisodiy resurslarning uzoq muddatga qo’yilishi sifatida aniqlanishi mumkin. Kelgusidagi sof foydaga qiziqish loyihaga mablag’ soluvchi har bir ishtirokchi tomon uchun umumiy bo’lsada, kutilayotgan foyda yoki daromad har xil baholanishi va farq qilishi mumkin. YuNIDO uslubi bo’yicha 5 topishga harakat qilish; riskni faol nazorat qilish va riskli sharoitda boshqarish imkoniyatlarini aniqlash. Ushbu loyihada xatarlilikni ko’rib chiqsak, bunda barcha risklarning oldi olinganligini ko’ramiz. Ya’ni, ushbu loyiha bo’yicha berilgan kreditlarning qoplanishiga davlatning 100% kafolati berilgan. Asbob-uskunalarni olib kelishda uskunalar «SAChE» sug’urta kompaniyasi tomonidan sug’urtalangan. Moliyaviy tahlilga noaniqlik omillarini qaratganda asosiy uchta o’zgaruvchini hisobga olish zarur hisoblanadi: sotishdan tushgan tushum, sotilgan mahsulotlar uchun sarflar va investitsion harakatlar. Ushbu o’zgaruvchilarga barcha alohida moddalar kirib ketadi va ular baho va miqdorni tashkil etadilar.Shunday mezonlardan biri loyihaning moliyaviy amalga oshirilishiga ta’sir etishi mumkin bo’lgan xis etuvchanlik tahlili hisoblanadi. Xis etuvchanlikni tahlil etish yordamida investitsiyalarning foydaliligi yoki sof foydasi qanday o’zgarayotganligini aniqlash mumkin. Xis etuvchanlik tahlili loyiha rejalashtirilayotgan bosqichda qo’llanilishi kerak bo’ladi. Bu esa noaniqlik elementlarining kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, real pul oqimi tarkibi va harakatini oldindan tahlil qilib chiqish miqdor, baho kabi parametrlarning bir vaqtda qanday o’zgarishi mumkinligini aniqlashga imkon beradi. Umuman olganda, xis etuvchanlik tahlilining maqsadi investitsiya loyihasining moliyaviy natijasiga ta’sir etuvchi o’zgaruvchi omillarining darajasini aniqlash hisoblanadi. Loyihaning moliyaviy natijasini tafsiflovchi integral ko’rsatkichlar sifatida pul oqimida diskontlash mezonlari bo’lgan, avvalroq ko’rib o’tilgan ko’rsatkichlar qaraladi: rentabellikning ichki koeffitsienti (IRR); loyihaning qoplanish muddati (PP); foydalilik indeksi (PI); diskontlangan koplash muddati (DPP). Odatda, xis etuvchanlik tahlilida boshqa omillarning o’zgarmas mikdorlarida omillardan topilgan birining mikdori belgilangan oralikda o’zgarishi (tebranishi) kuzatiladi va 13 to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning yillar bo’yicha o’zgarish sur’ati keltirilgan: Xalqaro moliya institutlari va xorijiy kompaniyalar bilan tuzilgan shartnoma va bitimlar asosida 2013-yilda iqtisodiyotimizning real sektoriga 3 milliard AQSH dollaridan ortiq investitsiya kiritilishi, bu mablag’ning 2 milliard 180 million AQSH dollaridan ortig’i yoki 72 foizdan ziyodini to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalari tashkil etishi ko’zda tutilgan edi. Lekin amalda ham ushbu yilda 3 milliard AQSH dollaridan ortiq xorijiy investitsiyalar jalb etildi, buning 2 milliard 200 million dollarini to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar tashkil etdi.Bu borada 2013-yil uchun ishlab chiqilgan va 370 dan ortiq strategik muhim loyihani amalga oshirishni ko’zda tutadigan Investitsiya dasturi g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqsadlar uchun ajratilayotgan 13 milliard dollarning 75 foizini ichki manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan mablag’lar, qolgan qismini jalb etiladigan xorijiy investitsiyalar tashkil etadi. Professor Nurislom To’xliyev aytganlaridek: “O’z navbatida, keng ko’lamda jalb etilayotgan investitsiyalar yangi quvvatlarni barpo etish, rekonstruksiya va modernizatsiya qilish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash imkoniyatini kengaytirishga xizmat qilmoqda. Yurtimizda modernizatsiyalash, avvalo, o’z ichki imkoniyatlarimizga tayangan holda, ayni vaqtda xalqaro moliya muassasalari bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda. Investitsiya dasturining 75 foizi ichki manbalar, qolgan qismi esa xorijiy investitsiyalar hisobiga moliyalashtirilayotgani fikrimizning dalilidir”. Mamlakatimizda Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining tashkil etilgani chet el investitsiyalarini jalb etishda ko’p jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jamg’armaning asosiy vazifasi iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari va yo’l-kommunikatsiya sohasidagi strategik muhim investitsiya loyihalarini xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda moliyalashda faol ishtirok etishdan iborat. Jamg’arma 18 faoliyat boshlaganidan buyon o’tgan qisqa vaqt mobaynida 15 milliard dollardan ziyod miqdordagi aktivlarga ega bo’lgan qudratli moliya institutiga aylandi.Jamg’arma o’z mablag’lari bilan umumiy qiymati 29 milliard dollardan ziyod 86 ta strategik ahamiyatga molik investitsiya loyihasini hamkorlikda moliyalashtirishda ishtirok etmoqda. Faqat 2013-yilning o’zida Jamg’arma mablag’lari ishtirokida qiymati 780 million dollardan ortiq bo’lgan 33 ta o’ta muhim loyiha amalga oshirildi.2013-yilda Investitsiya dasturi doirasida moliyalashning barcha manbalari hisobidan umumiy qiymati qariyb 2 milliard 700 million dollardan iborat bo’lgan 150 ta ishlab chiqarish yo’nalishidagi loyihani amalga oshirish ishlari nihoyasiga yetkazildi. Bular qatorida Toshkent issiqlik elektr markazida kogeneratsion gaz turbinali texnologiyani joriy etish; Janubiy O’rtabuloq – Muborak gazni qayta ishlash zavodi gaz quvurini va kompressor stansiyasini barpo etish 9 orqali Somontepa va Janubiy O’rtabuloq konlarini to’liq jihozlash; “Angren” konini modernizatsiya qilish orqali Yangi Angren issiqlik elektr stansiyasining 1-5-energiya bloklarini yil davomida ko’mir bilan ishlashga o’tkazish; “Angren” maxsus industrial zonasi hududida “Ohangaron” podstansiyasini rekonstruksiya qilish, “Bekobod sement” ochiq aksiyadorlik jamiyatida yangi liniya qurish hisobidan faoliyat ko’rsatayotgan sement ishlab chiqarish jarayonini modernizatsiya qilish, “Quyuv-mexanika zavodi” sho’ba korxonasida metall quyishni rekonstruksiya qilish va boshqa yirik loyihalar borligini alohida qayd etish lozim. Shu bilan birga, Toshkent va Namangan viloyatlarida zamonaviy to’qimachilik komplekslari, Jizzax va Xorazm viloyatlarida yigiruv va to’quv, Samarqand viloyatida sport poyabzallari ishlab chiqarish korxonalari tashkil etildi. Oziq-ovqat sanoati bo’yicha 21 ta korxonada ishlab chiqarish modernizatsiya qilindi va texnik qayta jihozlandi. O‘zbekiston 9 www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 19 2.Investitsion samaradorlikni baholashning xorij tajribasi. Biz, dissertatsiya ishining birinchi va ikkinchi boblarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashning barcha usullarini umumlashtirib, ularni tijoriy samaradorligi nuqtai-nazaridan ikki guruhga ajratishimiz mumkin. Bu statistik va dinamik usullardir. Statistik usullar korxonaning buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlariga asoslangan bo’lsa, dinamik usullar esa diskontlashtirish usullariga asoslangandir. Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash, asosan, diskontlashtirish usullar asosida olib borilmoqda. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashni takomillashtirishda ayrim zamonaviy xorijiy iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish va chuqur tahlil qilish ularni takomillashtirishda yaxshi asos bola oladi. Ulardagi usullarning barcha ijobiy tomonlarini milliy iqtisodiyotimizning o'ziga xos jihatlarini, xususan, «O’zbek modeli» ning tamoyillarini hisobga olgan holda qo’llash, mazkur sohani takomillashtirishga xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, O’zbekiston bugungi kunda bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakat hisoblanadi. Bozor munosabatlariga xos qonunlarning yaratilishi, o’zgartirib borilishi va ularning amaliy kuchining ta’minlanishi iqtisodiy erkinlashtirishni hamda o’tish davri islohotlarini jadallashishini ta’minlaydi. Shularning natijasi o’laroq, bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarning kirib kelishining yil sayin o’sishi, ularning texnik-iqtisodiy asosini va iqtisodiy samaradorligini baholash tartiblarining to’planib va yaxshilanib borishi investitsiyalardan samarali foydalanishga o'z ta’sirini ko’rsatmokda. Bundan tashqari, bunday tajribalarni 9 ushbu o’zgarishlar samaradorligining integra ko'rsatkichlarning o’zaro bog’liqligi aniqlanadi. 3.Investitsion samaradorlikni baholashda ilg'or xorij tajribalarini O'zbekistonda qo'llash imkoniyati. O’zbekistonda xorijiy investitsiyalarning o’rni va u bilan bog’liq muhim investitsion loyihalarIshlab chiqarishni va umuman, mamlakatimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashni investitsiyalarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.2013-yilda Investitsiya dasturini amalga oshirish doirasida mamlakatimizda o’zlashtirilgan umumiy kapital qo’yilmalar hajmining 3 milliard dollardan ortig’ini xorijiy investitsiyalar tashkil etdi. Shuning 72 foizdan ziyodi yoki 2 milliard 200 million dollari to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalardir10.2013-yilda o’zlashtirilgan (asosiy kapitalga yo’naltirilgan) investitsiyalarning umumiy hajmi 2012-yilga nisbatan 11,3 foizga ortib, 13,0 mlrd. dollarni tashkil etdi.Asosiy kapitalga yo’naltirilgan investitsiyalar umumiy hajmining deyarli yarmi, ya’ni 47 foizi xususiy investitsiyalar – korxonalar va aholining shaxsiy mablag’lari hisobidan moliyalashtirildi.O’zlashtirilgan kapital qo’yilmalarning asosiy qismi –70 foizdan ortig’i, birinchi navbatda, ishlab chiqarish ob’ektlarini qurishga va jihozlashga, shu jumladan, qariyb 40 foizi eng yangi zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari va asbob-uskunalarini xarid qilishga sarflangan.Umuman olganda, mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiya kiritish hajmi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 23 foizdan iborat bo’ldi.Ishlab chiqarishga yo’naltirilgan investitsiyalarning 7 17,4 foizi transport va aloqa, 18,0 foizi yoqilg’i-energetika, 4,2 foizi qishloq xo’jaligi va 3,3 foizi metallurgiya hamda 27,1 foizi boshqa tarmoqlarga yo’naltirildi. Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari 7 Jilkina A.N. Finansovыy analiz: Uchеbnik i praktikum dlya vuzov.– Moskva: Izdatеlstvo Yurayt, 2020. –285s. 14 Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 8-aprel kuni joriy yilning birinchi choragida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va xalqaro moliya tashkilotlari ishtirokidagi loyihalarning amalga oshirilishini tahlil qilish, birinchi yarim yillikka doir vazifalarni belgilash masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi.Keyingi yillarda vazirlar va tarmoqlar rahbarlari hududlarga yuborilib, joylarda yangi korxonalar va doimiy ish o‘rinlari tashkil etishni ta’minlaydigan investitsiya loyihalari ishlab chiqish hamda amalga oshirish bo‘yicha yangi tizim yaratildi. Investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha ko‘plab imtiyoz va yengilliklar joriy etildi.Xorijiy davlatlar va xalqaro moliya tashkilotlari rahbarlari, jahonning yetakchi ishbilarmonlari bilan muzokaralar o‘tkazilib, mamlakatimizga o‘nlab milliard dollar investitsiya jalb etish bo‘yicha 700 ga yaqin investitsiya bitimlari imzolandi.Bunday chora-tadbirlar natijasi o‘sish sur’atlarida ko‘zga tashlanmoqda. Xususan, o‘tgan yili asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 18 foizdan ziyod o‘sgan. Bu, o‘z navbatida, sanoat ishlab chiqarishining 14,4 foizga ko‘payishini ta’minlagan. Muhim sifat o‘zgarishi shundaki, ilgari to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ishtirokida hududiy loyihalar deyarli bo‘lmagan bo‘lsa, joriy yilda o‘zlashtiriladigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy sarmoyalarning yarmi hududlar hissasiga to‘g‘ri keladi.2019-yilgi Investitsiya dasturiga muvofiq jami 3 ming 200 dan ziyod investitsiya loyihasi doirasida qariyb 14 milliard dollar miqdoridagi kapital qo‘yilmalarni o‘zlashtirish rejalashtirilgan. Shundan 4 milliard dollardan ortiq to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni o‘zlashtirish belgilangan.Yig‘ilishda mazkur investitsiya loyihalari tarmoqlar va hududlar kesimida tahlil qilinib, olib borilayotgan ishlar yuzasidan tegishli rahbarlarning hisobotlari eshitildi. Muddatidan kechikayotgan loyihalarning muammoli jihatlari muhokama qilindi. Birinchi chorakda belgilangan mablag‘lar o‘zlashtirilgan bo‘lsa-da, ayrim tarmoqlar va hududlarda ishlar qoniqarsiz ekani ko‘rsatib o‘tildi. 20 Bugungi kunda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning bir qancha shakllari mavjud. Ular quyidagi chizmada aks ettirilgan: Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish shakllari12 Erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish. 100 foiz mol-mulki xorijiy investorlarga tegishli bo’lgan xorijiy korxonalarni tashkil etish Moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olishni tashkil etish Xorjiy investitsiyalarni jalb qilish shakllari Konsessiya va lizing shartnomalarini tuzish. Jahon iqtisodiyotida EIZlar tasnifi Birgalikda ulush qo’shish orqali qo’shma korxonalarni tashkil etish. Erkin savdo hududlari Tenderlar e’lon qilish. Sanoat ishlab chiqarishi Yirik xorijiy kompaniya va firmalarning sho’ba korxonalari va filiallarini tashkil etish So’nggi yillarda investitsiyalar tarkibi, xususan, byudjetdan ajratiladigan investitsiyalar va bank kreditlarining salmog’i keskin o’zgardi.Ayni paytda investitsiyalarning moliyaviy manbalari tarkibiy tuzilishida ham sezilarli o’zgarishlar ro’y berdi. Manba: O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi ma’lumotlari Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, investitsiyalarning moliyaviy manbalari tarkibida davlat byudjetining ulushi 2005-yildagi 12,7 foizdan 2013-yilda 4,8 foizga pasayishi rejalashtirilgan. Chet el investitsiyalarining ulushi esa, aksincha, 19,2 foizdan 23,2 foizga ko’tarilishi rejalashtirilgan.Keyingi o’n yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalar hajmi 3,2 barobar oshgan bo’lsa, shu davrda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi 20 barobardan ziyod o’sgani e’tiborga sazovordir.Strategik xorijiy investorlarni jalb etish 16 ushbu takliflar asosida mamlakatimizning elchixonalari bilan birgalikda yurtimiz va xorijda biznes-forumlar tashkil qilish, mahalliy investorlarning maqsadli taqdimotlarini o‘tkazish bo‘yicha topshiriqlar berildi. – O‘zbekiston bilan ishlash istagini bildirgan xorijiy investorlar bilan mustahkam aloqa o‘rnatib, loyihaning boshidan oxirigacha ularga yordam berish, oddiy qilib aytganda, ularni “qo‘lidan yetaklab” natijani ta’minlash kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev. Yig‘ilishda Toshkent shahriga sarmoya jalb etishni kengaytirish, investitsiya loyihalari uchun yer uchastkalari va davlat mulki ob’ektlari berish borasidagi ishlar ham muhokama qilindi. Poytaxtimiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha barchaga o‘rnak bo‘lishi lozimligi ta’kidlandi.Hududlar va tarmoqlarda loyihalarning amalga oshirilishini monitoring qilish, yuzaga kelgan muammolarni tezkor aniqlab, hal etish bo‘yicha elektron axborot tizimini qisqa muddatda ishga tushirish zarurligi qayd etildi.Xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikdagi ishlar tahlil qilinar ekan, ijtimoiy sohalardagi loyihalar aholi turmushi uchun muhimligi, ular o‘z muddatida va sifatli amalga oshirilishi kerakligi ta’kidlandi. Sog‘liqni saqlash vazirligi tizimida 4 ta, Suv xo‘jaligi vazirligida 4 ta, Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish vazirligida 3 ta loyiha bo‘yicha ishlar kechikayotgani ko‘rsatib o‘tildi.Bunday loyihalarni muvofiqlashtirishni takomillashtirish uchun Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish xalqaro jamg‘armasi kabi xalqaro moliya institutlari bilan bevosita ishlaydigan vazirlik va idoralar belgilandi.Videoselektorda oliy darajadagi tashriflar yakuniga ko‘ra tasdiqlangan “yo‘l xaritalari” ijrosiga ham e’tibor qaratildi.Ma’lumki, ular doirasida 700 ga yaqin investitsiya bitimi imzolangan.Hisob palatasi tomonidan kelishuvlarning 22 "Investitsion samaradorlikni baholashda ilg or xorij tajribasidan foydalanishʻ yo llari” ʻ Mundarija Kirish.......................................................................................................................3 Asosiy qism 1.Investitsion samaradorlikni baholash mezoni va ko'rsatkichlar tizimi….....5 2.Investitsion samaradorlikni baholashning xorij tajribasi..............................12 3.Investitsion samaradorlikni baholashda ilg'or xorij tajribalarini O'zbekistonda qo'llash imkoniyati.......................................................................17 Xulosa.....................................................................................................................28 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................................31 1 Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, 1 xususan, chet el investitsiyalarini kengroq jalb etish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarali ijrosini ta’minlashga muhim hissa qo’shadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning jahon tajribasi, tendentsiyalari va muammolaridan tadqiq etgan holda O’zbekistonda investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashni takomillashtirish yuzasidan taklif-tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Kurs ishi oldiga qo’yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi asosiy vazifalar qo’yildi va yechildi: - milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalarlarning o’rni va ahamiyati yoritish; - investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning ahamiyati va ob’ektiv zarurligini asoslash; - investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini xalqaro ko’rsatkichlar tizimi asosida baholashni tahlil qilish; - O’zbekistonda investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholashni takomillashtirish yuzasidan taklif-tavsiyalar ishlab chiqish. Asosiy qism 1.Investitsion samaradorlikni baholash mezoni va ko'rsatkichlar tizimi. Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy baholash mablag’larni real aktivlar bilan turli operatsiyalarga (ob’ektlarga) joylashning mumkin bo’lgan variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy o’rinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining o’z maqsadlaridan kelib 1 O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020-yil 24 fеvraldagi PQ-4611-sonli “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. 3 viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda Xalqaro investitsiya forumini o tkazish kunlarida xorijiy ishtirokchilarning tegishli hududlardaʻ joylashgan madaniy-tarixiy obyektlarga tashrifini yuqori darajada tashkil etish choralarini ko rdi. ʻ 14.O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg armasi ʻ ʻ mablag lari va qonunchilik bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar Xalqaro ʻ investitsiya forumi va “Road Show”ni o tkazish, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ vakillarining xalqaro investitsiya va biznes forumlarda ishtirokiga oid tadbirlarni moliyalashtirish manbalari etib belgilandi. 15.O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat-xususiy ʻ sheriklikni rivojlantirish agentligi hamda Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan 2019 yilda ishlab chiqilishi lozim bo lgan davlat- ʻ xususiy sheriklik loyihalari ro yxati 7-ilovaga muvofiq ma qullansin.Vazirlik va ʻ ʼ idoralar rahbarlari zimmasiga mazkur qarorning 7-ilovasida nazarda tutilgan davlat-xususiy sheriklik loyihalarining to laqonli bajarilishi uchun zarur bo lgan ʻ ʻ moliyaviy-iqtisodiy hisob-kitoblarni o z vaqtida amalga oshirish, normativ- ʻ huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish yuzasidan shaxsiy javobgarlik yuklandi. 16.O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 sentyabrdagi PQ–3953- ʻ son qarori bilan tasdiqlangan Davlat buyurtmachilari tomonidan to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ shartnomalar bo yicha xarid qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ro yxati ʻ ʻ quyidagi mazmundagi 31 va 32-bandlar bilan to ldirildi: ʻ 31.O zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi va uning ʻ hududiy bo linmalariga, shu jumladan, xorijiy tashkilotlar tomonidan ʻ ko rsatiladigan xususiylashtiriladigan yoki xo jalik jamiyatlarining ustav ʻ ʻ fondlariga davlat ulushi sifatida o tkaziladigan davlat aktivlarini baholash ʻ xizmatlari. 28 moliyaviy tahlilning muhim jihatlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari; - qo’yilmalarni baholash va loyiha qaytimi; - loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; - risk, noaniqlik va boshqalar. Moliyaviy tahlilning maqsadlari va andozasi”investitsiyalash” so’zining mazmuni bilan ma’lum bir ahamiyat darajasida aniqlanadi. Investitsiyalash moliyaviy, iqtisodiy resurslarni kelgusida foyda olish yoki uni yaratish va ijtimoiy samaraga erishish maqsadida uzoq muddatga iqtisodiy resurslarni qo’yishdir. Ushbu qo’yilmaning asosiy jihati investorning o’z mablag’larini investitsiyalash asosida ishlab chiqarish aktivlariga, shuningdek ushbu resurslarni ishlatish bilan yangi likvidlikni hosil qilishga o’zgartirishda namoyon bo’ladi. Yuqoridagilarni hisobga olish bilan”investitsiyalash” tushunchasi o’ziga xos aniqlik kasb etadi, moliyaviy tahlil va loyihani so’nggi baholash esa loyiha bo’yicha talab qilinadigan qo’yilmalarni, kutilayotgan natijani, shuningdek kelgusi sof foydani tahlil etish va baholashni 3 (qiymatini) ko’zda tutadi. Ushbu maqsadlar uchun olib boriladigan tahlil yo’nalishlari quyidagilardir: loyihaning bashorat qilinish xususiyatlarining haqkoniyligining tahlili; investitsiyaning amalga oshuvchanligiga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi jiddiy o’zgarishlarni aniqlash bilan loyihalashtirilayotgan xarajat va daromadlarning tarkibi va ahamiyatliligini tahlil etish; investitsiyalardan keladigan daromad ularning foydaliligi, samaradorligi orqali aks ettirilgan har yillik hosil qilingan va jamg’arilgan sof moliyaviy foydani aniqlash va baholash; vaqt omilining kapital qiymati, baholar va noaniqlik sharoitida (aniq loyiha bilan bog’liq bo’lgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga olish. Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u 3 Xasanov B.A., Raximov M.Y., Muqumov Z.A. va boshqalar. Moliyaviy tahlil. Darslik. – T.: IQTISODIYOT, 2020. - 736 b. 6 32.Davlat aksiyalar (ulushlar) paketlarini sotish hamda mahalliy va xorijiy fond birjalarida IPO (SPO) bo yicha emissiyalarni joylashtirish uchun jalb qilinadiganʻ investitsiya vositachilari, maslahatchilari, shu jumladan, xorijiy maslahatchilarning O zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi va uning hududiy ʻ bo linmalariga ko rsatadigan xizmatlari”. ʻ ʻ 17.Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O zbekiston Respublikasining Bosh ʻ vaziri A.N.Aripov va O zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o rinbosarlari ʻ ʻ E.M.G aniyev va J.A.Qo chqorov zimmasiga yuklandi. ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.MIRZIYOYEV ʻ Xulosa Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitdagi tahlil ishlari investitsiyalarning samaradorligini aniqlashda loyihaning qo’shimcha foyda olib kelish imkoniyatini, uni amalga oshirishdagi risklar va noaniqliklar, inflyatsiya ta’siri, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar, soliq, foiz va amortizatsiya siyosati ta’siri, marketing tadqiqotlari va loyiha ishtirokchilari manfaatini hisobga olish kabi jihatlari bilan o’z afzalligini namoyon qiladi. Ayniqsa, hozirgi zamonaviy baholash uslubiyotlari (masalan, YuNIDO uslubiyoti) loyihalarni ham moliyaviy, ham iqtisodiy, ham texnik baholashning qo’shimcha imkoniyatlarini ochib berish bilan baholash uslubiyotini takomillashtirishning naqadar muhimligini ko’rsatib bermoqda. Investitsion loyihani moliyaviy tahlil qilishning asosiy maqsadi loyihani investitsiyalashning maqsadga muvofiqligini aniqlashga imkon beruvchi savollarning echimiga ega bo’lish uchun barcha moliyaviy holatlarni baholashdan iboratdir. Investitsiyalash bo’yicha qarorlar qabul qilish loyihani amalga oshirishning asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi. Investitsiyalash to’g’risidagi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi 29 chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim bo’lgan natijalarni qo’lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilda esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi o’zaro ziddiyatli variantlarga qaraganda ko’proq samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini o’tkazadilar. Yangi iqtisodiy islohotlargacha bo’lgan davrda, ya’ni markazlashtirigan rejalashtirish tizimi amal qilgan paytda kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi2. Buning asosida kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash tamoyillari samaradorlikning tarmoq me’yor koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash yo’li bilan absalyut va nisbiy ko’rinishlardagi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi.Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslublarning o’ziga xos o’rni bor edi, lekin ular qattiq dogmatik andozalar tizimi bilan chegaralangan edi. Shuning uchun ushbu uslublarda zarur 2 bo’lgan ko’rsatmalar yo’q edi, ya’ni bular: bozor iqtisodiyoti uchun muhim bo’lgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitidagi real va nominal qiymatlarni baholash va shu kabilardir. Shuningdek, kapital qo’yilmalarning samaradorligini aniqlashda, baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshqalarga bo’lgan e’tibor uning uchun xos emas edi. Biroq, shunday deyishadiki,”vaqt tanlamaydi, unda yashashadi va hayotdan ko’z yumishadi”. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb 2 “O‘zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar stratеgiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 4 maqsadida mamlakatimizda investorlarning o’zi uchun ham, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar uchun ham noyob kafolatlar tizimi yaratildi. Surg’il koni negizida Ustyurt gaz-kimyo majmuasini qurish bo’yicha amalga oshirilayotgan loyiha buning yaqqol dalilidir. Bu yerda umumiy qiymati 212 million dollarni tashkil etadigan tashqi muhandislik infratuzilmasini barpo etishni davlat o’z zimmasiga olgan. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasi va “Angren” maxsus industrial zonasida yaratilgan sharoitlar ham bunga misol bo’lishi mumkin.Mamlakatimizda 2013-yil uchun amalga oshirish belgilangan investitsiya dasturida moliyalashtirishning sezilarli qismi korxona mablag’lari (30 foiz) hamda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish (17 foiz) orqali amalga oshirilishi rejalashtirilgan edi. Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag’lari, aholi mablag’lari, Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’lari hisobiga 2013-yilda jami investitsiya mablag’larining 29 foizi to’g’ri kelishi nazarda tutilgan. Bundan ko’rinib turibdiki, asosiy e’tibor korxona mablag’lari va to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar ko’lamini oshirish va buning natijasida ishlab chiqarishning texnik va texnologik quvvatlarini modernizatsiya qilish, mehnat unumdorligini oshirish orqali aholining yuqori daromad olishiga erishish, shu asosda xalqimiz farovonligini 8 yuksaltirish maqsad etib qo’yilgan.Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotimizga jalb qilinayotgan xorijiy investitsiyalar hajmi yildan-yilga ortib borayotgani ham buning yorqin dalilidir. Quyida berilgan diagrammada mamlakatimizga jalb qilingan va jalb qilinishi rejalashtirilgan xorijiy investitsiyalar, shuningdek, 8 www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali. 17 aniq sanasi, shuningdek, unga tayyorgarlik ko rish va o tkazish bo yicha xarajatlarʻ ʻ ʻ smetasini tasdiqlash;istiqbolli investitsiya va infratuzilma loyihalari bo yicha ʻ dastlabki TIA va boshqa loyiha hujjatlarini loyiha tashkilotlarini jalb qilgan holda ishlab chiqishni ta minlash huquqi berildi. ʼ 7.O zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi istiqbolli investitsiya ʻ loyihalarini Tashkiliy qo mitaga taqdim qilgan holda tadbirkorlik subyektlarining ʻ Xalqaro investitsiya forumida faol ishtirok etishlarini ta minlasin. ʼ 8.O zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi ʻ Xorijiy investitsiyalarni jalb etish agentligi:2019 yil davomida muntazam ravishda yirik xalqaro biznes va moliyaviy xablarga maqsadli auditoriya uchun mo ljallangan taqdimotlar bilan tashrif buyurgan holda “Road Show”dasturlarini ʻ ishlab chiqsin va taqdim etdi; O zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF–5611-son ʻ “O zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo shimcha chora- ʻ ʻ tadbirlar to g risida”gi Farmoniga muvofiq O zbekiston Respublikasida ʻ ʻ ʻ investitsiyaviy rezidentlik to g risidagi nizom loyihasini ishlab chiqsin va Vazirlar ʻ ʻ Mahkamasiga kiritsin;ikki oy muddatda marketingning eng yangi texnologiyalaridan foydalanish, mamlakatning yagona integratsiyalashgan brendini yaratish va ilgari surish hamda strategik kommunikatsiyalar bo yicha xalqaro ʻ maslahatchilarni jalb qilish orqali xalqaro biznes arenada O zbekistonning ijobiy ʻ imijini ilgari surish bo yicha “Invest in Uzbekistan” – yagona, muvofiqlashtirilgan ʻ axborot kampaniyasini ishlab chiqdi. 9.Quyidagilarga: O zbekiston Respublikasi investitsiyalar va tashqi savdo vaziriS.U.Umurzakov ʻ zimmasiga – vazirlik va idoralarning Xalqaro investitsiya forumi doirasida xorijiy 25 Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, “O‘zavtosanoat”, “O‘zagrotexsanoatxolding” aksiyadorlik jamiyatlari, “O‘zeltexsanoat” uyushmasi rahbarlari, Qashqadaryo, Samarqand, Surxondaryo, Namangan, Farg‘ona va Xorazm viloyatlari hokimlarining investitsiya bo‘yicha o‘rinbosarlari ogohlantirildi. 10 Davlatimiz rahbari investitsiyalarning o‘z vaqtida o‘zlashtirilishini ta’minlash uchun yangi nazorat tizimini joriy etishni taklif qildi. Unga ko‘ra, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi barcha loyihalar to‘rtta ro‘yxatga bo‘linib, alohida va izchil nazorat qilib boriladi.Birinchi ro‘yxatga joriy yilda 3,6 milliard dollar xorijiy investitsiyalar o‘zlashtirilishi mo‘ljallangan 27 ta eng muhim strategik loyihalar kiritiladi va u Prezidentning doimiy nazorati ostida bo‘ladi.Ikkinchi ro‘yxat shu yili 1,3 milliard dollar xorijiy investitsiya o‘zlashtiriladigan 65 ta yirik loyihadan iborat bo‘lib, uni Bosh vazir nazorat qilib boradi.Bosh vazir o‘rinbosarlari nazorat qiladigan uchinchi ro‘yxatga 407 million dollar xorijiy investitsiya o‘zlashtirilishi rejalashtirilgan 65 ta loyiha kiritiladi.To‘rtinchi ro‘yxatdagi loyihalarni hududlarga biriktirilgan markaziy idoralar rahbarlari va hokimlar nazorat qiladi.Investitsiyaviy loyihalar ijrosi doimiy ravishda muhokama qilinib, muammolar tezkorlik bilan hal etib boriladi. Prezident to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va xalqaro moliya institutlari mablag‘larini jalb qilish borasida imkoniyatlar to‘liq ishga solinmaganiga e’tibor qaratib, tarmoqlar va hududlarda yangi investitsiya loyihalarini ishlab chiqish zarurligini ta’kidladi.Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga tarmoq vazirliklari bilan birgalikda neft-gaz, kimyo, energetika, qurilish materiallari, mashinasozlik, elektr texnikasi sohalarida, shuningdek, hududlardagi mavjud salohiyat va resurslaridan kelib chiqib, har bir tuman va shahar bo‘yicha qo‘shimcha investitsiya loyihalari ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi.Shakllantirilgan 10 www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. 21 o’zlashtirish ishlari respublikada juda sust olib borilmoqda. Ko’pgina banklar bu soha yangiliklari va bilimlarini qabul qilishga hali tayyor ham emasholda.Bu soha bo’yicha banklar ichida Miliy bank, Asaka bank, Ipak-yo’li banki,Agrobank, Sanoatqurilish banklarigina shug’ullanmoqdalar, xolos. Bizda iqtisodiy 10 Investorlarga, shu jumladan, xorijiy investorlarga sotish uchun taklif qilinadigan xo jalik jamiyatlarining ustav kapitallaridagi davlat aksiyalar (ulushlar) paketlariʻ ro yxati 1-ilovaga muvofiq; ʻ Belgilangan tartibda sotiladigan davlat aktivlari ro yxati 2-ilovaga muvofiq; ʻ Xorijiy investorlarga taklif qilinadigan investitsiya takliflari ro yxati 3-ilovaga ʻ muvofiq;2019 yilda O zbekiston Respublikasi vakillari ishtirok etishi uchun ʻ tavsiya qilinadigan xalqaro iqtisodiy va investitsiyaviy forumlar ro yxati 4-ilovaga ʻ muvofiq tasdiqlandi. 3.Davlat mulkini sotishda tender savdolarini o tkazish bo yicha davlat komissiyasi ʻ ʻ (A.N.Aripov) ikki hafta muddatda investorlarga sotiladigan xo jalik jamiyatlari ʻ davlat aksiyalari (ulushlari) paketlarini baholash va savdoga qo yish grafiklarini ʻ tasdiqlasin.Davlat mulkini sotishda tender savdolarini o tkazish bo yicha davlat ʻ ʻ komissiyasiga xo jalik jamiyatlari davlat aksiyalari (ulushlari) paketlarini xorijiy ʻ investorlarga sotish shartlari va usullariga o zgartirish kiritish huquqi berildi. ʻ 4.O zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, Iqtisodiyot va ʻ sanoat vazirligi, Moliya vazirligi va Davlat aktivlarini boshqarish agentligining 2019 yil kuz faslida Toshkent shahrida Toshkent xalqaro investitsiya forumini (keyingi o rinlarda – Xalqaro investitsiya forumi) o tkazish to g risidagi taklifiga ʻ ʻ ʻ ʻ rozilik berildi. 5.Toshkent xalqaro investitsiya forumiga tayyorgarlik ko rish va uni o tkazish ʻ ʻ bo yicha tashkiliy qo mita (keyingi o rinlarda – Tashkiliy qo mita) 5-ilovaga ʻ ʻ ʻ ʻ muvofiq tuzilsin.Toshkent xalqaro investitsiya forumiga tayyorgarlik ko rish va ʻ uni o tkazish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlar rejasi 6-ilovaga muvofiq ʻ ʻ tasdiqlandi. 6.Tashkiliy qo mitaga (Aripov):zarur hollarda, Xalqaro investitsiya forumini ʻ moliyaviy, yuridik va axborot jihatdan ta minlash uchun yetakchi xorijiy ʼ kompaniyalarni jalb qilish;Xalqaro investitsiya forumi dasturi va uni o tkazishning ʻ 24 qiymati investitsiyalar summasidan yuqori bo’lsa. Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) – bu daromadlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarning diskontlangan qiymatiga teng bo’lgandagi daromadlilik darajasi, ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’lgandagi me’yor. Foydaning ichki me’yori loyihadan kutilayotgan daromadarning sof joriy qiymati uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan investitsiyalarning joriy qiymatiga teng bo’landagi diskont stavkasidir. Kurs ishini yozish natijasida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar quyidagilardan iborat: 1.Investitsion faoliyatning samaradorligini oshirish uchun olib borilayotgan investitsiya siyosatining ustuvorligini ta’minlashda belgilangan investitsiya siyosati tamoyillarining to’laqonli bajarilishiga erishish zarur.Bu esa, investitsiya loyihalarini amalga oshirishning iqtisodiyotdagi ahamiyatini ta’minlashning barcha jihatlari samarasining yuzaga chiqishiga ko’maklashadi. 2. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning barcha shakllaridan samarali foydalangan holda ularni iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirishdagi faol ishtirokini ta’minlash bilan O’zbekistonning eksport salohiyatini yanada oshirishga erishish lozim. 3.Bugungi kunda investitsion loyihalarning samaradorligini baholash pul oqimlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Lekin pul oqimlari miqdorini aniqlashning ham o’ziga xos muammolari mavjudligi bois pul tushumlari va chiqimilarning xususiyatlarini bilib olish zarur buladi. Pul oqimi miqdorini aniqlashda buxgalteriya hisobi bo’yicha yondashish va pul tushumlari va kirimlarini joriy, investitsion va moliyaviy faoliyatlar bo’yicha alohida hisobga olish va u bo’yicha kerakli qarorlar qabul qilish zarur. 4.Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda chet el tajribalaridan, xususan Jahon banki tajribasini O’zbekistonda qo’llash loyihalarning samarali amalga 31 Noishlab chiqarish sohasiga yo’naltirilgan investitsiyalarning jami investitsiyalardagi ulushi qariyb 30,0 foizni, jumladan, uy-joy qurilishining ulushi 20,9 foizni, ta’lim sohasi 2,7 foizni va sog’liqni saqlash sohasi ulushi 2,9 foizni tashkil etdi. Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion jozibadorlikning to’g’ri yo’lga qo’yilgani ham xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi uchun zamin bo’lmoqda. Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariJadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, asosiy kapitalga yo’naltirilgan investitsiyalar tarkibida sanoat va umumiy ovqatlanishga ajratilgan investitsiyalar ulushi 2011- 2012-yillar oralig’ida o’sish tendensiyasiga ega. Qolgan tarmoqlarda esa ularning pasayish tendensiyasi kuzatiladi.Shuningdek, asosiy kapitalga yo’naltirilgan xorijiy investitsiyalar tarkibini qaraydigan bo’lsak, bunda sanoat, transport, turar joy- kommunal xo’jaligiga yo’naltirilgan investitsiyalar hajmi 2011-2012-yillar oralig’ida o’sish sur’atlariga ega. Ushbu davrda ularning hajmi mos ravishda 3,4 foiz, 4,3 foiz va 1,4 foizga o’sdi. Buning natijasida ushbu tarmoqlarda keyingi yillarda izchil o’sish sur’atlari ta’minlanmoqda. Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumozbeki. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari muhim investitsiya instituti hisoblanadi. Chunki iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish va modernizatsiya qilish, korxonalarda ishlab chiqarishni texnologiyalar bilan qayta jihozlash maqsadida qo’yiladigan investitsiyalarni mablag’lar bilan ta’minlashni banklar ishtirokisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shunday ekan, 2013-yilgi Investitsiya dasturida 3 236 108 million so’m mablag’ aynan tijorat banklari tomonidan kredit mablag’lari sifatida yo’naltirilishi muhim ahamiyatga egadir. Ushbu raqam umumiy markazlashmagan investitsiyalarning 15,9 foizini tashkil etmoqda. 15 to’g’ri baholashmasligi, konvertatsiyaning to’xtatib qo’yilishi, qonunchilikning o’zgarishi kabilar hisoblanadi. Risklar tahlili loyihaning ishtirokchilari bazaviy va birmuncha xavfli (riskli) variantlarda uning rivojlanish holatini ishlab chiqishni ko’zda tutadi va har bir holat va tegishli sharoitlarda loyihani amalga oshirish mexanizmi qanday ishlashi, bunda daromad va yo’qotishlar,barcha ishtirokchilar uchun samaradorlik ko’rsatkichlari miqdori qanday bo’lishi 6 tadqiq etiladi. Investitsiya risklari bir necha ko’rinishlarga ega. Odatda, risklarning ko’rinishlari va xavfliligini bilish bilan ularga ta’sir ko’rsatish, ya’ni ularni boshqarish yoki ularning loyihaning iqtisodiy samaradorligiga salbiy ta’sirini kamaytirish mumkin bo’ladi. Shunga ko’ra, risklarni quyidagi asosiy belgilari bo’yicha tasniflash mumkin: 1. Hosil bo’lish sohalari bo’yicha risklar quyidagi turlarga bo’linadi: iqtisodiy risk - unga iqtisodiy omillarning o’zgarishi bilan bog’liq risklar tegishlidir, masalan, investitsiya faoliyati iqtisodiy sohada amalga oshirilar ekan, u albatta, iqtisodiy riskga ma’lum darajada duch keladi; siyosiy risk - unga davlat tomonidan amalga oshiriladigan siyosiy o’zgarishlar bilan bog’liq, investitsiya faoliyatida vujudga kelgan ma’muriy chegaralashlarning turli xil ko’rinishlari xos hisoblanadi; ijtimoiy risk - unga investitsiyalanayotgan korxonalarning ishchilari ta’siri ostida rejalashtirilmagan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish va shunga o’xshash boshqa ko'rinishdagi risklar tegishlidir; ekologik risk - investitsiyalanayotgan ob’ektlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi turli xil ekologik ofatlar va fojialar shular jumlasidan hisoblanadi; boshqa turdagi risklar - ularga reket, mulkni talon-taroj qilish yoki o’g’irlash, investitsion yoki xo’jalik hamkorlari tomonidan aldab ketishlar kabilarni kiritish mumkin. Risklar ta’sirini yuqotishda har qanday investitsiyalash jarayonida quyidagi ikkita yo’l tutilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi: turli xil risklardan sug’urtalanish yo’llarini 6 Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis 12 34 oshirilishini kafolatlaydi. Chunonchi, Jahon banki loyihalarning moliyaviy- iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, institutsional, tijorat, huquqiy va texnik tahlillari natijalarining har biriga alohida e’tibor beradi.Shu bois Respublikamizda ham investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda yuqorida keltirilgan jihatlarning har birining tahliliga e’tibor berishsa maqsad muvofiq bo’lar edi. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1.O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020-yil 24 fеvraldagi PQ-4611-sonli “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. 2.Kazakova N.A. Finansovыy analiz v 2 ch. Chast 1: Uchеbnik i praktikum dlya vuzov. – Moskva: Izdatеlstvo Yurayt, 2020. – 297s. 3.Kazakova N.A. Finansovыy analiz v 2 ch. Chast 2: Uchеbnik i praktikum dlya vuzov. – Moskva: Izdatеlstvo Yurayt, 2020. – 209s. 4.Raximov M.Y., Kalandarova N.N. Moliyaviy tahlil. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2019. - 736 b. 5.Xasanov B.A., Raximov M.Y., Muqumov Z.A. va boshqalar. Moliyaviy tahlil. Darslik. – T.: IQTISODIYOT, 2020. - 736 b. 6.Sagdillaеva Z.A., Yuldashеva U.A., Alimov B.B. Finansovыy analiz. /Uchеbnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2019. – 444 s. 7.“O‘zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar stratеgiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 8.Pardaеv M.Q., Abdukarimov I.T., Po‘latov M.E., Usmanova D.K. Finansovыy analiz prеdpriyatiy. Uchеbnoе posobiе no opыtе RF i RUz. – T.: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi” DUK, 2020. – 768 bеt. 9.Jilkina A.N. Finansovыy analiz: Uchеbnik i praktikum dlya vuzov.– Moskva: Izdatеlstvo Yurayt, 2020. –285s. 32 talab; jami ishlab chiqarish xarajatlari, moliyalash manbalari to’g’risidagi ma’lumotlar ham ishlatilishi mumkin. Ushbu ma’lumotlar asosida loyihaning likvidliligini, moliyaviy barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin. Moliyaviy va iqtisodiy nuqtai nazardan, investitsiyalash kelgusida sof foyda olish va uni tashkil etish maqsadida iqtisodiy resurslarni uzoq muddatga joylash sifatida qaraladi. Garchi, kelgusi sof foydaga bo’lgan qiziqish va manfaatdorlik har bir tomon, loyiha ishtirokchisi uchun umumiy bo’lsa-da, lekin kutiladigan foydani baholash, xaqiqatda, turlicha baholanishi mumkin. Moliyaviy tahlil moliyaviy omillar ta’sirini va ularning o’zaro bog’liqligini seza olish, kuzata olish kabi bilimlarga, shuningdek ko’rsatkichlar o’zgarishini bashoratlash va ular nisbatini hisoblab topish kabilarga ega bo’lishdek katta talablarni o’rtaga qo’yadi. Investitsiya loyihasi, shuningdek mamlakatdagi iqtisodiy va ijtimoiy ahvol nuqtai nazaridan keng qamrovlikda 4 asoslangan bo’lishi ham kerak bo’ladi. Bu, albatta, kompaniyaning korporatsiya maqsadlariga investitsiya loyihasini amalga oshirishning qanchalik mos kelishligini aniqlashda, investitsiya siyosati qanday yuritilishini va milliy iqtisodiyot bilan investorlar kelisha olishini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Jamiyatning xohishi va manfaatlari, qiziqishlari loyihaning iqtisodiy baholanishiga ta’sir ko’rsatadi. 4 Kazakova N.A. Finansovыy analiz v 2 ch. Chast 1: Uchеbnik i praktikum dlya vuzov. – Moskva: Izdatеlstvo Yurayt, 2020. – 297s. 8 ma’lumotlar bazasi yaratilgan, ularning ijrosi bo‘yicha monitoring va nazorat o‘rnatilgan. O zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriʻ . Respublika iqtisodiyotiga to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ʻ ʻ ʻ ʻ faoliyati samaradorligini oshirish, xorijiy investorlarni mamlakatimiz imkoniyatlari va salohiyati to g risida xabardor qilish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish va ʻ ʻ o zlashtirish sohasida davlat va xo jalik boshqaruvi organlari, mahalliy ijro ʻ ʻ hokimiyati organlari faoliyatini muvofiqlashtirishni yaxshilash, shuningdek, 2017- 2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor ʻ yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy ʻ ʻ rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida: 1.O zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, Iqtisodiyot va ʻ sanoat vazirligi, Moliya vazirligi va Davlat aktivlarini boshqarish agentligining quyidagilar orqali to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ishlarini ʻ ʻ ʻ ʻ faollashtirish to g risidagi taklifi ma qullansin:kimyo va neft-gaz sanoati, ʻ ʻ ʼ mashinasozlik sohasidagi xo jalik yurituvchi subyektlar, bank-sug urta tashkilotlari ʻ ʻ ustav kapitallaridagi davlat aksiyalar (ulushlar) paketlarini sotish;to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun tayyor investitsiya takliflarini ishlab chiqish; investitsiya va biznes forumlar, taqdimotlar (“Road Show”) va marketing kampaniyalari imkoniyatlaridan keng foydalanish; davlat-xususiy sheriklik loyihalarini amalga oshirish bo yicha ustuvor ʻ yo nalishlarni tashkil etish. ʻ 2. Quyidagilar: 23 investorlarga taklif qilinadigan investitsiya loyihalarini tayyorlash bo yichaʻ faoliyatini muvofiqlashtirish yuzasidan; O zbekiston Respublikasi tashqi ishlar vaziri A.X.Kamilov va O zbekiston ʻ ʻ Respublikasining xorijdagi diplomatik vakolatxonalari rahbarlari zimmasiga – Xalqaro investitsiya forumida qatnashishi uchun potensial investorlar va xorijiy mamlakatlarning ishbilarmon tuzilmalari vakillarini taklif qilish va ularning faol ishtirokini ta minlash yuzasidan;tarmoq vazirlik va idoralari rahbarlari zimmasiga ʼ – tegishli sohalarda istiqbolli investitsiya va infratuzilma loyihalarini ishlab chiqish va Tashkiliy qo mitaga taqdim qilish yuzasidan; ʻ Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va Toshkent ʻ shahar hokimlari zimmasiga – Xalqaro investitsiya forumida tegishli hududlarning faol ishtirokini ta minlash, uning investitsiyaviy salohiyatini taqdim qilish ʼ yuzasidan shaxsiy javobgarlik yuklandi. 10.O zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi:xorijiy mamlakatlarda “Road ʻ Show”da ishtirok etadigan O zbekiston Respublikasi delegatsiyasi vakillariga ʻ ko maklashdi; ʻ Xalqaro investitsiya forumining xorijiy ishtirokchilari uchun O zbekiston ʻ Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligining viza talablariga muvofiq O zbekiston Respublikasiga kirish vizalari belgilangan tartibda konsullik va ʻ boshqa yig imlarni undirmasdan rasmiylashtirilishini ta minlasin;Xalqaro ʻ ʼ investitsiya forumining o tkazilishini O zbekiston Respublikasining xorijdagi ʻ ʻ diplomatik vakolatxonalari orqali keng yoritishni ta minlandi. ʼ 11.Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent ʻ shahar hokimliklari har bir yer uchastkasi va xorijiy investorlarga foydalanishga tayyor holda taklif qilinadigan bo sh turgan davlat mulki obyektlari, shu jumladan, ʻ maxsus turistik zonalar hududlarida joylashgan obyektlar bo yicha investitsiya ʻ 26 10.Pardaеv M.K. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik.– T.: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi” DUK, 2020. – 588 b. 11.Raximov M.Y., Mavlonov N.N., Kalandarova N.N. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisod-Moliya, 2020. – 517 b. 12.Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11th edition. New York, Mc Graw-Hill Education, 2016. - 814 pages. 12.“Buxgaltеriya hisobi to‘g‘risidagi qonun” 2016 yil, 13-aprеl 13.Akцiyadorlik jamiyatlari va akцiyadorlar xuquqlarini himoyalash to‘g‘risidagi qonun.2014 yil, 6-may 14.Inqеstisiya faoliyati to‘g‘risidagi qonuni. 2014 yil 6-dеkabr. BXMS (1998-2002) 15.Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis Internet saytlari: www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. www.soliq.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasi rasmiy sayti. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasining rasmiy sayti. 33 investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan bog’liq omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va aniqlaydi. Loyihaning boshqa barcha qulay tavsifida u quydagilarni ta’minlamasa, loyiha hech qachon amalga oshirilmaydi: - loyiha tovar va xizmatlarini sotish evaziga olingan daromadlar qo’yilgan mablag’larni qoplamasa; - investitsiyalar rentabelligini ta’minlovchi foyda firmaning xohshi darajasidan past bo’lmasa; - investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos kelsa. Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning xaqiqiyligini aniqlash real aktivlarga solingan mablag’lar bo’yicha har qanday loyihaning moliyaviy- iqtisodiy ko’rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni o’tkazish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim omillar ta’sirini hisobga olish talab etiladi: - birinchidan, investitsion xarajatlar fakat bir marta, yoki uzoq vaqt davomida bir necha marta amalga oshirilishi mumkin;- ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrning davomiyligi va uzoq ekanligi; - uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiyalarning barcha jihatlarni baholashda noaniqlikning o’sishiga va xavfning tug’ilishiga olib kelishi mumkin. Aynan mana shunday omillarning mavjudligi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni minimal darajada bo’lishini asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini tug’dirdi. Moliyaviy tahlil ishlari, qoidaga ko’ra, loyiha ishlab chiqilishini eng boshidan boshlab olib berilishi kerak. “YuNIDO” tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida moliyaviy tahlilni o’tkazish uchun quyidagi shakldagi ma’lumotlar talab etiladi: loyiha balans hujjati ruyxatlari, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, balans hisoboti, pul mablag’lari xarakati jadvali, uz xususiy kapitali hisoboti, shuningdek jami kapital qo’yilmalar; aylanma mablag’larga bo’lgan 7 rivojlanishni yo’lga qo’yishda chet el tajribalarni, xususan investitsiya siyosatlari olib borilishini o’rganish, loyihalarning samaradorligini baholashning samarali bo’lgan bosqichlarini imkon qadar o’zimizga tadbiq etishni zarur deb hisoblaymiz. Xususan, ba’zi bir davlatlarda loyihalarning samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi. loyihaning ijtimoiy ahamiyatini eksport baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik ko'rsatkichlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar 5 tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilari har birining samara aniqlanadi. Bizdagi ish olib borayotgan mutaxassislar investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin bo’lgan risk va noaniqliklarni aniqlashga birmuncha qiynalishdi. Chet elda esa bu investitsiya loyihasining ochilmagan (topilmagan) yana bir ko’zi hisoblanadi. Shu bois ham ular risk va noaniqlikni, shuningdek zararsizlik holatini aniqlashni loyihani baholashdagi muhim vazifalar sarasiga kiritadilar. Investitsiya loyihasi aniqlanishiga ko’ra analitik ishonch bilan prognozlashi mumkin bo’lmagan kelajakka bog’liqdir. Shu sababli, moliyaviy tahlil va baholash ishlari risk va noaniqlikni hisobga olgan holda olib borilishi lozim. Risk o'tgan davrdagi ma’lumotlar asosida turlicha oqibatlar bilan bog’liq ehtimolliklar baholanishi mumkin bo’lgan xollarda vujudga keladi. Noaniqlik esa yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlar ehtimolligini o’tgan davrlarda tegishli ma’lumotlarning bo’lmasligi sababli sub’ektiv ravishda aniqlashga to’g’ri kelgan hollarda mavjud bo’ladi. Texnik-iqtisodiy asos uchun ma’lumotlarning to’liq va ishonchli bo’lishi risk va noaniqlikning paydo bo’lishining oldini oladi. Biroq noaniqlining umumiy sabablaridan bo’lib inflyatsiya, texnologiyaning o’zgarshi, nominal quvvatni to’g’ri baholamaslik, qurilish va ishga tushirish ishlari davrining davomiyligining 5 Pardaеv M.K. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik.– T.: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi” DUK, 2020. – 588 b. 11

"Investitsion samaradorlikni baholashda ilgʻor xorij tajribasidan foydalanish yoʻllari”

Купить