• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 3
Дата загрузки 18 Апрель 2024
Расширение pptx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

4. Monte-Karlo usuli. Monte – Karlo usuli - bu loyiha sezgirligini tahlil qilish usuli va stsenariylar usulining uyg’unlashtiruvchi usul bo’lib, uni asosi bo’lib ehtimollar nazariyasi xizmat qiladi. Agar stsenariylar tahlilida mutahassis 3 xil variantdagi stsenariy tuzsa, Monte– Karlo usulida bu variantlar soni 500 ta va minglab stsenariylarni tashkil etadi. Ba’zi bir (yoki bir nechta) loyiha parametrlarini o’zgartirib tahlilchi ularni uchta variantdan ko’rib chiqadi va har bir variantga loyiha natijasini hisoblab chiqadi. Ushbu natijalar yig’indisi asosida qaror qabul qilinadi. Y = YX / S Bu erda: Y - yo’qotishlar oralig’i darajasi; YX - yo’qotishlarga olib keluvchi holatlar soni; S – statistik tahlil qilinayotgan holatlarning umumiy soni. Y – yo’qotishlar oralig’i darajasi 0< Y < 1 oralig’ida bo’lib, ushbu “Y” qancha “0” soniga yaqin bo’lsa, risk darajasi shuncha kichik bo’ladi. Agar “Y” qanchali “1” soniga yaqin bo’lsa, risk darajasi shunchali yuqori bo’ladi. 3. Qarorlar daraxtini barpo etilishi usuli. Bu usul loyiiha rivojlanishining turli xil variantlari mavjud bo’lganda uning eng optimal variantlarini tanlash va tegishli qarorlar qabul qilish, shuningdek, loyiha bo’yicha turli xil oraliqlarda qarorlar qabul qilinishi avvalgi qabul qilingan qarorlarga bevosita bog’liqligi va uni istiqbolda yanada rivojlantirish holatini aniqlab beradi. Bunda riskni tahlil qiluvchi barcha ma’lumotlarga ega bo’lishi kerak. Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo’ladi: • - ortiqcha tavakkal qilish kerak emas; • - risk oqibatlari to’g’risida o’ylash lozim; • - kam narsa uchun risk qilish kerak emas. • Birinchi tamoyilga asosan, investor o’z kapitalidan ko’ra ko’proq risk qilishi mumkin emas, ya’ni investor investitsiya loyixasini amalga oshirish to’g’risida qaror qabul qilishidan avval quyidagilarga amal qilishi lozim: • - loyihaga ta’sir etuvchi risk bo’yicha mumkin bo’lgan zararning maksimal hajmini aniqlab olishi; • - uni qo’yilayotgan kapital va o’zining barcha moliyaviy mablag’lari bilan taqqoslashi lozim. • - ushbu kapitalning yo’qotilishi investorning bankrot bo’lishiga olib kelish- kelmasligini risk koeffitsientini hisoblash asosida aniqlashi lozim. Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda, loyiha faoliyatidagi risklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin: 1. l oyi h a ishtirokchilari riski; 2. l oyi h a smeta q iymatining oshish riski; 3. q urilishni o’ z va q tida tugamaslik riski; 4. i sh va ob’ekt sifatining pastligi riski; 5. k onstruktsion va texnik risklar; 6. i shlab chi q arish riski; 7. b osh q aruv riski; 8. s otish riski; 9. m oliyaviy risk; 10. m amlakat riski; 11. m a’muriy risk; 12. h u q u q iy risk; 13. f ors-major riski. Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari Reja: 1. Investitsiya faoliyatida risklar va ularning tasniflanishi. 2. Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning mazmuni, mohiyati va bosqichlari. 3. Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholash usullari. 4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari. • Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo’lgan soha deb hisoblanadi. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo’linadi: • - tizimli risklar; • - tizimsiz risklar . • Tizimli risklar (investitsiya portfeli risklari) - bu xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli kog’ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko’ra ko’pchilik emitent va qimmatli qog’ozlar egalari zarar ko’rishlari mumkin. Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar. • Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog’ozlar yoki ularni majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog’ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog’ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski. Monte–Karlo usulini qo’llashda zamonaviy kompyuter texnologiyalari bo’lishi zarur. Ularsiz hisob-kitoblar juda ko’p vaqtni oladilar va mutaxassis bu murakkab jarayonda xatolarga yo’l qo’yishi mumkin. Ulardan Risk Master, Risk, Crystall Ball va boshqa kompyuter dasturlari tahlilga katta yordam beradi. Ko’p xollarda kompyuterlarni o’zi bir nechta parametrlarni o’zgargan miqdorini olib, loyihaning tasodif variantlarini ishlab chiqadilar. • Bosh q aruv riski - bu ishlab chi q arish riskining bir turi , bosh q aruv chi shaxsning tajriba va malakasini etarli darajada emasligi natijasida r o’ y beradi . Ayrim h ollarda , bosh q aruv riski deganda , loyi h a faoliyatining barcha faza va bos q ichlaridagi menejment darajasining pastligi va xatolari bilan bo g’ li q risklar tushuniladi . • Sot i sh riski - bu loyi h a ma h suloti sotish xajmining va shu ma h sulot baxosining kamayish riski dir . Sotish riski bozor kon ’ yunkturasining o’ zgarishi , marketing yoki baxo riski deb h am ataladi . Sotish riski , ayni q sa ba h oni taxmin q ilish ancha q iyin b o’ lgan , yangi ma h sulot ishlab chi q arish bilan bo g’ li q loyi h alarda yu q ori b o’ ladi . • Moliya viy risk . Bu riskning loyi h a faoliyatidagi asosiy turlari : • a ) kredit riski ; • b ) valyuta riski ; • v ) foiz stavkasini o’ zgarish riski dir . • Kredit risk i - bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit shartnomasi bo’yicha to’lov majburiyatlarini to’liq yoki umuman to’lay olmaslik riski. Bu risk asosan loyihani moliyalashtirishda loyihani kreditlovchi bankning riskidir. • Valyuta riski - bu risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va xokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo’ladi. Bu risk loyiha mahsulotini sotishdan olinadigan valyuta bilan kredit valyutasi bir xil bo’lmagan hollarda yuzaga keladi. • Foiz stavkasining o’zgarish riski - bu risk kredit resurslari o’zgaruvchan stavkada qo’llanilganda ro’y beradi. Bunday resurslarni jalb qilishda loyihada qo’llanilgan kapital qiymatining oshishi va mahsulot rentabelligining kamayish xavflari mavjud bo’ladi. Zararsizlik tahlilidan quyidagi amaliy xulosalarni qilish mumkin: - yuqori zararsizlik nuqtasi, u firma ishlab chiqarish (mahsulot sotish) darajasining o’zgarishiga bog’liq bo’ladi; - doimiy xarajatlar qanchalik yuqori bo’lsa, zararsizlik nuqtasi shunchalik yuqori bo’ladi; - sotiladigan mahsulot birligi bahosi va o’zgaruvchan nisbiy xarajatlar o’rtasidagi farq qanchalik katta bo’lsa, zararsizlik nuqtasi shanchalik kichik bo’ladi. • Investitsiya risklarini turli belgilar bo’yicha tasniflash mumkin . • 1. Tarkibi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar : iqtisodiy risk ; bozor riski; inflyatsiya riski ; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; texnologik risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski ; bankrotlik riski; ilm-texnika riski; informatsion risk va boshqalar . • 2. Muddati bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar : qisqa muddatli risklar; uzoq muddatli risklar . • 3. Olinadigan natijaga qarab risklar : s pekulyativ risk - ular ta’sirida katta zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta’sirida nolga teng bo’lgan zarar(foyda) ko’rish mumkin. • 4. Loyihaga ta’sir etish darajasi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadi : mumkin bo’lgan risklar - ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar - daromaddan va kiritilgan investitsiyalardan ayrilish xatari. • Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi (fazasi) o’ziga xos risklar bilan bog’liqdir. Birinchi bosqichda (investitsiya oldi fazasida) ko’proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo’ladi. Investitsiya bosqichida ko’proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy risklar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodiy va moliyaviy risklar bilan yuzma-yuz bo’lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko’p uchraydigan risklar ham mavjud. Loyiha risklarini ekspert baholash algoritmi quyidagilarni qamrab oladi: • - loyiha hayotiyligi tsiklidagi fazalarda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan risklar tarkibini ishlab chiqish; • - risklarni muhimlik darajasi bo’yicha himoyalash. Bu maqsadda risklarning ehtimolligi, ushbu riskning xavflilik darajasi ekspert yo’li bilan aniqlanadi. Bugungi kun amaliyotida loyiha risklarini tahlil qilishda bir qancha usullardan foydalaniladi: • Ekspert baholash usuli; • Zararsizlik nuqtasi (sezgirlik) tahlili; • Qarorlar daraxtini barpo etilishi usuli; • Monte-Karlo usuli va boshq 2. Zararsizlik nuqtasi (sezgirlik) tahlili. Zararsizlik tahlili deganda loyiha bo’yicha ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish hajmi, mahsulot tannarxi va foydaning bir-biriga bog’liqligini tadqiq qilish tushuniladi. Ba’zi hollarda bunday tahlil harajatlar, ishlab chiqarish hajmi va foydaning bir-biriga nisbatini tahlil qilish db ham ataladi. Bunda eng asosiy maqsad harajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish hajmini aniqlashdan iborat va bu holat korxona rahbarlariga va loyiha menejerlariga quyidagi omillarning o’zgarishi foydaga ta’sirini aniqlash imkoniyatini beradi: “ Qarorlar daraxti”ni barpo etish uchun ma’lumotlar to’plashning ketma-ketligi quyidagicha: • loyiha hayotiyligi tsiklining davomiyligi va tarkibini aniqlash; • loyihaning istiqboldagi rivojlanishiga ta’sir etuvchi asosiy holatlarni aniqlash; • asosiy holatlarning sodir bo’lish vaqtini aniqlash; • asosiy holatlarning sodir bo’lishi natijasida qabul qilinishi mumkin bo’lgan qarorlarni shakllantirish; • har bir qabul qilingan qarorlarning ehtimolligini aniqlash; loyihani amalga oshirish har bir bosqichining qiymatini aniqlash hamda olingan ma’lumotlar asosida “Qarorlar daraxti”ni barpo etiladi. Investitsiya risklarini pasaytirish usullari quyidagilardan iborat: • - risklarni diversifikatsiyalash; • - risklarni sug’urtalash; • - risklarni loyiha qatnashchilari o’rtasida taqsimlash; • - risklar uchun moliyaviy zahiralar ajratish. • - qo’shimcha ma’lumotlar va axborotlarga ega bo’lish. • Risklarni diversifikatsiyalash bir-biriga bog’liq bo’lmagan turli xil faoliyatlar o’rtasida risklarni taqsimlash xisoblanadi. Diversifikatsiya turli xil faoliyatlar o’rtasida investitsiyalarni taqsimlash asosida riskning bir qismidan qutulish imkonini beradi (investitsiya portfelini shakllantirish). • Investitsiya portfelini shakllantirishda risklarni taqsimlashning quyidagi shakllari mavjud: • - tovar va xizmatlar, faoliyat turlari bo’yicha diversifikatsiyalash; • - iste’molchilarni diversifikatsiyalash; • - mol etkazib beruvchilarni diversifikatsiyalash; • - loyiha qatnashchilarni diversifikatsiyalash. Monte-Karlo usulining asosiy bosqichlari: - usul modelini tayyorlash, ya’ni tahlil uchun asos qilib olingan ko’rsatkichlarni( NPV, IRR, sof foyda, naxt pul oqimi yoki boshq.) matematik ko’rinishini kompyuterga kirgizish lozim; - ehtimollarni taqsimlash bosqichi, ya’ni parametrlarni o’zgarish chegaralarini va ehtimollik qonuniyatlarini aniqlash; - korreletsiya shartlarini belgilash - -o’zgaruvchan miqdorlarni o’zaro bog’lanishini ko’rsatib berish; - immitatsiya natijalarini yig’ish; - natijalarini statistik tahlil qilish. • Loyi h a ishtirokchilari riski - bu ishtirokchilarning loyi h a faoliyati doirasida o’ z majburiyatlarini anglagan h olda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski. Birgina loyi h a ishtirokchisining o’ z majburiyatlarini bajarmasligi, bosh q a ishtirokchilarning o’ z majburiyatlarini bajara olmasligiga olib kelishi, natijada loyi h a barbod b o’ lishi mumkin. Loyixa ishtirokchilari riskiga q uyidagilar sabab b o’ lishi mumkin: ishtirokchilarning vijdonsizligi; ularning professionallik darajasi, moliyaviy h olatining no bar q aror ligi , ishtirokchilarni turli risklardan etarlicha su g’ urtalanmaganligi natijasida kelib chikadi. Masalan, loyi h a smeta q iymatining oshish riski q urilish tashkilotining vijdonsizligi natijasida r o’ y berishi mumkin. Ish sifatining pastligi riski, k o’ p h ollarda, tanlangan pudratchi va bosh q a ishtirokchilarning etarli tajribaga ega emasligi bilan bo g’ li q b o’ ladi. • Loyi h a smeta q iymatining oshish riskiga q uyidagilar sabab b o’ lishi mumkin: loyi h alash jarayonidagi xatolar, pudratchi lar ning resurslardan samarali foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyi h ani amalga oshirish shartlarini o’ zgarishi va boshq. • Q urilishni o’ z va q tida tugallanmaslik riskiga q uyidagilar ta’sir k o’ rsatadi: pudratchi larning o’z majburiyat larini bajarmasli klari ; tash q i shart- sharoitlarning o’ zgarishi , qurilish i sh lari muddatining ch o’ zilib ketishi natijasida qo’ shimcha xarajatlar kelib chi qishi : kredit b o’ yicha foizlarni h isoblash, narxlarning inflyatsiya natijasida o’ sishi o q ibatida ish va material q iymatining oshishi kabi qo’ shimcha xarajatlarni keltirib chi q aradi. Bundan tash q ari, bu risk natijasida kelgusidagi ob’ektga xom ashyo etkazib beruvchilar bilan va kelgusidagi loyi h a ma h suloti iste’molchilari bilan shartnomaviy munosabatlar t o’ xtashi mumkin. Rivojlangan davlatlarda investitsion risklarning darajasini pasaytirishning muhim vositasi sifatida kompaniyalarni ISO 9000 standarti bo’yicha xalqaro sertifikatlashtirishdan foydalanilmoqda. Bunday sertifikatlarni beruvchi nufuzli xalqaro kompaniyalarga quyidagilar kiradi: * ABS Quality Evaluations (Buyuk Britaniya). * Veritas Quality International (Frantsiya). * Det Norske Veritas (Norvegiya). * Germanischer Lloyd (Germaniya). * Lloyds Register Quality Assurance (Buyuk Britaniya). * SGS International Certification Services (Shveytsariya). * NUV Zeertifizierungsgemeinscahft (Germaniya). Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning mazmuni, mohiyati va bosqichlari. • Risklarni boshqarish - bu risk va foyda miqdorini oqilona qo’shilmasini aniqlashga qaratilgan xarakatlardir. Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi - ularni pasaytirish hisoblanadi. • Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga bo’linadi: 1. Risk omilini ani q lash ; 2. Risk omilini ta h li l q ilish va ba h olash ; 3. Risklarni pasaytirish b o’ yicha ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini bartaraf etish; 4. Risklarni oldini olish va nazorat qilish; 5. Risklarni bosh q arish usullarini tanlash va qo’ llash ; 6. Risk vaziyatlari va ularni oqibati xaqida ma’lumot to’plash va kelajakka tavsiyalar tuzish. . Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga keltiruvchi ichki sabablarga quyidagilar kiradi • boshqarish samaradorligining pastligi; • samarasiz marketing; • mahsulotlarning noraqobatbardoshligi; • ishlab chiqarish salohiyatining etarli emasligi; • moliyaviy holatning yomonlashuvi; • huquqiy risklar. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga kelish sabablarini ikki yirik guruhga ajratish mumkin: 1. Tashqi sabablar -davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining o’zgarishi; -mamlakatda siyosiy vaziyatning o’zgarishi; -tabiiy halokatlar; -ekologik muhitning buzilishi; -iqtisodiyotning investitsiya kiritilayotgan tarmog’idagi shart-sharoitlarning yomonlashuvi. • Mamlakat riski - bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo’lib, uning mazmuni shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi va xatto loyihani barbod qilishi ham mumkin. Mamlakat riskining omillari: markaziy va mahalliy xokimiyatlarning harakati, urushlar, ish tashlashlar, terrorchilik harakatlari va boshqalar bo’lib, bular loyiha ishtirokchilari ta’siri doirasidan tashqarida bo’ladi. Davlatning siyosati bilan bog’liq mamlakat risklarini shartli ravishda ikkita guruhga bo’lish mumkin: siyosiy va iqtisodiy. Siyosiy mamlakat riski - hukumatning chet el investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to’xtatish yoki cheklashga qaratilgan xarakati bilan bog’liq. Bularga foydani boshqa mamlakatga olib o’tishdagi ta’qiqlashlar va cheklashlar, chet el kapitali uchun avval yaratilgan imtiyozlardan mahrum qilish, kontseptsiya va litsenziyalarni qaytarib olish va boshqalar kiradi. • Iqtisodiy mamlakat riski davlatning loyihani amalga oshirilishi sharoitida qo’llaydigan soliq, valyuta, bojxona va boshqa iqtisodiy shart-sharoitlarni o’zgartirishi bilan bog’liq. • Ma’muriy risklar - loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli litsenziyalar, ruxsatlarni olishi bilan bog’liq. Litsenziyalar, ruxsatlar loyiha faoliyatining barcha faza va bosqichlarida talab qilinishi mumkin: loyiha hujjatlarini ishlab chiqishda, tenderlar o’tkazishda, mashina va asbob- uskunalarni etkazib berishda, qurilishda, dastlabki ishlar va ob’ektning ishga tushirilishida talab qilinadi. Litsenziyalar, ruxsatnomalar soni ayrim loyihalar bo’yicha juda ko’p bo’lishi mumkin: loyiha faoliyatining u yoki bu turi bilan shug’ullanish huquqini beruvchi, tabiiy resurslardan foydalanish, tabiiy resurslarni va valyutani chetga olib chiqish huquqini beruvchi litsenziyalar, ruxsatlar bo’lishi mumkin. Olinadigan natijaga qarab risk tur lar i RISKLAR Spekulyativ risklarSof risklar Tabiiy risklar Transport risklar Mulkiy risklar Ishlab chiqarish risklari Savdo risklari Moliyaviy risklar Tijorat risklariEkologik risklar Siyosiy risklar Pulning to’lov qobiliyati bilan bog’liq risklar Investitsion risklar Inflyatsion va deflyatsion risklar Valyuta risklari Likvidlilik risklari Foydaning boy berilishi risklar Daromadlilik - ning pasayishi risklari To’g’ri moliyaviy yo’qotishlar risklari foiz risklari Selektiv risklarBankrotlilik risklariKredit risklari Birjaviy risklar Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholash usullari . Investitsiya risklarini tahlil qilish va baholash usullariga quyidagilar kiradi: • - Sezgirlik tahlili usuli; • -“Zararsizlik nuqtasi”ni aniqlash usuli;. • -Barqarorlikni tekshirish usuli; • -Matematik usullar (o’rtacha kvadratik chetlanish, dispersiya va variatsiya); • - “Qarorlar daraxti” barpo etilishi usuli; • -Stsenariylar usuli; • -Monte-Karlo usuli . Risklarning kengaytirilgan tasnifi Tasnifiy belgilari turlari tavsifi Paydo bo’lish xususiyati gako’ra Sub’ektiv Malaka, ish tajribasi va bilimning etishmasligi, bozor qoidalariga rioya etmasligi, bitim mazmun-mohiyatini to’liq tushunib etmasligi va boshq. Ob’ektiv Ma’lumotlarning etishmasligi: bozor konyu’yunkturasining, qonunchilik, kreditlash shart-sharoilari, soliqqa tortish, investitsiyalash va boshqalarning kutilmagan holda o’zgarishi Qarorni qabulqilish bosqichiga bog’liq holda Qarorlar qabul qilish bosqichida Ma’lumotlarni etishmasligi natijasida risk darajasini aniqlashga imkon beruvchi usullarni qo’llashdagi xatoliklar Qarorlarni tatbiq etish bosiqichda To’g’ri qarorlar qabul qilishdagi xatoliklar Ko’lami bo’yicha Lokal (mikroiqtiodiy) Alohida firmalar riski Tarmoqlar Tarmoq xususiyati bilan bog’liq bo’lgan risklar Hududiy Mamlakat iqtisodiy tumanlari darajasidagi tabdirkorlikni qamrab olishi Milliy (makroiqtisodiy) Makroiqtisodiyot darajasida (qonunchilik, kreditlash, soliqqa tortishdagi kutilmagan o’zgarishlar ko’rinishida) Xalqaro (global) Jahon bozori konyu’nkturasining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan risklar Paydo bo’lish sohasiga ko’ra Tashqi Makroiqtisodiy ishlab chiqarishdagi iqtisodiy-siyosiy kutilmagan o’zgarishlar natijasida paydo bo’ladigan risklar, masalan valyuta riski. Ichki Korxona ixtisoslashui bilan bog’liq risklar: ishlab chiqarish, moliyaviy, sug’urta. Sug’urtalash imkoniyatlariga qarab Sug’urtalanidan Vaziyatlarning vujudga kelish ehtimolligini sug’urtalash Sug’urtalanmaydigan Fors-major risklar va moliyaviy risklarning shunday guruhlari mavjudki, ularni sug’urta kompaniyalari sug’urtalashdan bosh tortadi. Ammo aynan sug’urtalanmaydigan risklar korxona qo’shimcha daromadining potentsial manbalari bo’lib hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyati turlari bo’yicha Moliyaviy Fond bozoridagi risklar: likvidlik, axborot, valyuta va boshq.; bank risklari – kredit, foiz, portfel; inflyatsiya, bank mijozlarining xususiyatiga bog’liq bo’lgan lizing va faktoring risklari Yuridik Qonunchilik hujjatlari sifatining pastligi va qonunchilikdagi kutilmagan o’zgarishlar Ishlab chiqarish Ishlab chiqarish fondlarining ishdan chiqishi, ishlab chiqarishdagi uzilishlar, aylanma mablag’larning yo’qotilishi, xom ashyo va uskunalarni o’z muddatida etkazib berilmasligi Tijorat Bozor konyu’nkturasidagi kutilmagan o’zgarishlar va tijorat faoliyati bilan bog’liq boshqa shart-sharoitlar Investitsion Investitsion muhitda, innovatsiya faoliyatida kutilmagan holatlar va noaniqliklar Sug’urta Sug’urt fondini shakllantirish va boshq. Innovatsion Innovatsion sohada noaniqlik sababli yuzaga keluvchi holatlar (innovatsion g’oyaning yaratilishidan boshlab to uni hayotga tatbiq etishgacha bo’lgan jarayon) Diversifiktsiyalash imkoniyatlari bo’yicha Tizimli Tadbirkorlik faoliyatining u yoki bu ko’rinishlariga xos bo’lgan O’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan Aniq sharoitda tadbirkorlik faoliyatidan daromad olish bilan bog’liq bo’lgan • Huquqiy risk - bu risk qaysidir darajada mamlakat, ma’muriy va boshqaruv risklari bilan bog’lik. Avvalo, bu risk kreditorning kafolat bermaslik va boshqa kredit bilan ta’minlashlar ehtimoli bilan bog’liq noaniqlik va ishonchsizligida namoyon bo’ladi. Bunday noaniqlik va ishonchsizlik sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin: qonunlar majmuining va xalqaro huquq normalarining mukammal emasligi, huquqiy hujjatlar sifatining pastligi, sud mexanizmidagi kamchiliklar va boshqalar. Ayrim huquqiy risklar loyiha ishtirokchilari nazoratidan tashqarida bo’lib, ular mamlakat va siyosiy risklarga yaqin. Bundan boshqa huquqiy risklarni milliy qonunchilikni, xalqaro investitsion huquqlarni yaxshi biluvchi, shartnoma, kelishuvlar va boshqa loyihaning huquqiy hujjatlarida ishtirok etuvchi malakali huquqshunos maslahatchini jalb qilish bilan echish mumkin. • Fors-major riski - loyixa faoliyatiga tegishli bo’lmagan tashqi risklardan biri bo’lib, unga er silkinishi, yong’inlar, suv toshqini, bo’ronlar va boshqa tabiiy hodisalar kiradi. Fors-majorga ayrim ijtimoiy va siyosiy tabiiy hodisalar ham kiradi: ish tashlashlar, inqiloblar, qo’zg’olonlar va boshqalar. Shunday yo’l bilan mamlakat riskining bir qismi fors-major riski sifatida namoyon bo’ladi. Ijobiy tariflar Salbiy tariflar  R isk - bu muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisadan umid ;  R isk - bu holat, bir ishlab chiqaruvchining situativ holati .  R isk - bu xavf, zarar yoki talofat ko’rish ehtimoli ;  R isk - bu zarar ko’rish yoki manfaatni qo’ldan chiqarish bilan bog’liq ehtimollar o’lchamidir;  Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, oxirgi, o’z navbatida oldindan ko’ra bilish qiyin yoki mumkin bo’lmagan voqealar bilan bog’liq bo’ladi;  R isk - bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola bilmaslik yoki zarar ko’rish ehtimolidir . Investitsiya loyihasining asosiy parametrlarining ( ya’ni sotish hajmi, sotish bahosi, ishlab chiqarish harajatlari va h.k.) bazaviy qiymatlarini aniqlash; Shu qiymatlar asosida loyiha samaradorligini hisob-kitobini amalga oshirib, ularni NPVo yoki IRRo deb belgilash; Loyiha samaradorligiga eng ko’p ta’sir etuvchi, uning asosida loyiha sezgirligini tahlil qilinuvchi ko’rsatkichlardan birini tanlash (NPV yoki IRR); Samaradorlik ko’rsatkichiga eng ko’p darajada ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; O’zgaruvchan omillardan biri o’zgarganda asosiy ko’rsatkich qanchaga o’zgarishini hisob-kitob qilish. Loyiha sezgirligi tahlil i q uyidagi tartibda olib boriladi : Investitsiya faoliyatida risk turlari bo’yicha yuzaga kelishsabablari Ishlab chiqarish riski T ijorat riski M oliyaviy risklar  I shlab chiqarish hajmining ko’zda tutilgan darajadan pasayishi;  M oddiy yoki boshqa xarajatlarning o’sishi;  S oliqlar va boshqa majburiy ajratmalarni to’lash  B ozor kon’yuktura - sining o’zgarishi natijasida sotish hajmining kamayishi;  M ahsulotlar sotish bahosining ko’tarilishi;  K o’zda tutilmagan holda sotib olish xajmining pasayishi;  M uomala jarayo - nida mahsulotlarning ko’payib ketishi  Qarz – kreditorlik mablag’larining ortib ketishi;  Valyuta kursining keskin o’zgarishi;  Qayta moliyalash stavkasining o’zgarishi;  Ilflyasiya darajasining o’zgarishi . Risklarning kengaytirilgan tasnifi tasnifiy belgilari turlari tavsifi Kutilishi mumkin bo’lgan oqibatlar Foyda Riskka borgani uchun olinadigan mukofot Zararlar Zararlar faqat nomaqbul vaziyatlardagina yo’l qo’yilgan xatolar va kamchiliklar oqibatida kelib chiqadi Yo’qotishlar Yo’qotishlar, odatda, oldindan rejalashtirilmaydi, lekin ro’y berishi mumkinligi ko’zda tutilishi mumkin. Bankrot bo’lishi Korxona barcha mulkining yo’qotilishi va faoliyatini to’xtatishi Kelib chiqishi mumkin bo’lgan natijasiga bog’liq holda Sof risklar Salbiy natija olish imkonini anglatadi. Unga ekologik, siyosiy, tabiiy, transport va tijorat risklari (mulkiy, ishlab chiqarish, savdo risklari) tegishlidir Spekulyativ risk Ijobiy natijalar bilan birga salbiy natijalarni olish imkoniyatida namoyon bo’ladi, ular moliyaviy risklardan iborat Ta’sir vaqtiga ko’ra Retrospektiv Kichik biznes korxonalarining o’tgan davrdagi turli risklarga bog’liqligini ifodalaydi va joriy hamda istiqboldagi risklarni baholashga yordam beradi Joriy Kichik biznes korxonalarining amaldagi faoliyati barqarorligiga ta’sir etuvchi risklar Istiqboldagi Kelajakda kichik biznes korxonasi duch kelishi mumkin bo’lgan risk Ta’sir etish vaqt uzoqligi bilan belgilanishi bo’yicha Uzoq muddatli Bu risk turi asosan korxona kengaytirilish, rivojlanish va takomillashtirish uchun amalga oshiriladigan tadbirlar bilan bog’liq bo’ladi. Uning natijalari istiqbolda namoyon bo’ladi. Qissqa muddatli U ko’pincha tarmoqli bo’lib, kundalik hayotda qabul qilinayotgan qarorlar bilan bog’liq bo’ladi. Uning natijalari qisqa vaqt ichida namoyon bo’ladi. Risk suzining Venn diagrammasiga ko’ra tahlili Fransuzlardagi “risdoe” so'zi tahdid , qoyani aylanib o'tmoq ma'nosini beradi Italiyan tilida “risicare” so'zi qoyadan mohirona o'tish ma'nosini bildiradiQo yad an o’ti sh Risk suzining Venn diagrammasiga ko’ra tahliligrekcha “ridsikon” so'zi qoya, cho'qqi ispancha - portugalcha , “ suv ostidasgi qoya ” Qo ya Zararsizlik tahlili quyidagi omillarning o’zgarishi foydaga ta’sirini aniqlash imkoniyatini beradi - doimiy harajatlar (miqdori ishlab chiqarish hajmiga qarab o’zgarmaydigan harajatlar, masalan, qarz foizi, garov puli, ijara haqi, renta to’lovari va boshqalar); - o’zgaruvchan xarajatlar (miqdori ishlab chiqarish hajmiga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda o’zgarib turuvchi harajatlar, masalan, ish haqi, xom ashyo, yoqilg’i, yuk tashish harajatlari va boshqalar); - sotish hajmi; - mahsulot tannarxi; - sotilishi ko’zda tutilgan mahsulot assortimenti. Loyiha sezgirligini tahlil qilish usuli shunday usullar qatoriga kiradiki, bu usulni qo’llash orqali loyiha hisob-kitoblari natijalarining ishonchliligiga erishish mumkin. Bu usul loyiha bo’yicha barcha risklarni baholamaydi, lekin riskning eng kritik bo’lgan omillarini aniqlab beradi hamda loyiha samaradorligiga riskning potentsial ta’sirini baholashga imkon beradi. Loyiha sezgirligi tahlili investitsiya loyihasining aniq bir parametri salbiy tomonga qarab o’zgarganda (bunda loyihaning boshqa parametrlari o’zgarmas deb olinganda), loyihaning foydaliligiga qanday ta’sir qilishini aniqlab beradi. Riskni boshqarishda asosiy yo’llar quyidagilar: • riskni ajratish; • riskni ishtirokchilar o’rtasida taqsimlash; • moddiy ta’minotni olish (garov); • moliyaviy ta’minotni olish (kafolat yoki kafillik); • riskni kredit bo’yicha yuqori foiz stavkasiga ko’chirish; • riskni venchur kreditlashga qabul qilish; • qarzlar bo’yicha yo’qotishlarni qoplash uchun fondlarni shakllantirish; • sug’urtalash. Zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun, eng avvalo, sotish hajmi (Q) o’zgarishining foydaga (P) ta’sirini aniqlash lozim bo’ladi. Bunday o’zgarishlar nisbatini aniqlashdagi elementlar bo’lib, mahsulot birligi narxi (P), mahsulot birligidagi o’zgaruvchan xarajatlar (V) va mahsulot birligidagi doimiy harajatlar (C). Formula quyidagi ko’rinishga ega: P = P*Q – (V*Q + C) bu erda: Q - sotish hajmi; P – foyda; P - mahsulot birligi narxi;V – mahsulot birligidagi o’zgaruvchan xarajatlar; C - mahsulot birligidagi doimiy harajatlar. Tashqi sabablar • moddiy-texnika ta’minoti; • atrof-muhitni qo’riqlash tadbirlari; • loyihaviy normativlarning o’zgarishi; • ishlab chiqarish me’yorlarining o’zgarishi; • eksport-import tartibining o’zgarishi; • baholarni shakllantirish mexanizmining o’zgarishi; • soliqqa tortish tizimidagi o’zgarishlar; • loyiha bo’yicha pudratchilarning bankrot bo’lishi; • banklarning inqirozi; • xom-ashyo va energiya bahosining oshishi; • iste’molchilar talablarining o’zgarishi; • raqobatning kuchayishi; • valyutalar almashuv kursining o’zgarishi; • inflyatsiyaning kuchayishi. • Investitsion faoliyatda risk - bu investitsiyalarni qisman yoki to’liq yo’qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada ko’zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir. Loyihadan qanchalik ko’p miqdorda daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. • “ Risk” so’zi Ye vropaning ko’p tillarida mavjud. Misol uchun greklarda ridsikon so’zi mavjud bo’lib, u qoya, cho’qqi ma’nosini bildiradi. Italiyaliklar tilida risiko so’zi xatar, tahdid ma’nosini, risicare so’zi qoyadan mohirona o’tish ma’nosini bildiradi. Frantsuzlardagi risdoe so’zi taxdid, qoyani aylanib o’tmoq ma’nosini beradi. • Vobster lug’atida risk – xavf-xatar, zarar va yo’qotish ehtimoli deb ta’riflangan. • Ojegova lug’atida risk - xavf ehtimoli yoki muvaffaqiyat umidida xavf tomon borish ma’nosida kelishi ko’rsatilgan. • Iqtisodchi E.S.Stoyanovaning “Moliyaviy menejment” kitobida “Risk - bu zararning paydo bo’lishi yoki prognozlashtirilganidek daromad ololmaslik xavfi ehtimoli” deb ta’rif beradi. • Graboviy.P.G, Petrova S.N.larning “Zamonaviy biznesda risk” kitobida ta’riflanishicha, “Risk deganda ma’lum bir ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida korxona tomonidan o’z resurslarini ma’lum qismidan ayrilish, foyda ololmaslik yoki qo’shimcha xarajatlar qilish ehtimoli”dir. Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasida P = 0 ga teng bo’ladi va bundan zararsizlik nuqtasi kelib chiqadi: Q = C / P -V Shunday qilib, zararsizlik nuqtasini aniqlashda sotish narxi, mahsulot birligiga ketgan o’zgaruvchan harajatlar hamda ma’lum vaqt (yil yoki oy) davomidagi doimiy harajatlar eng muhim omillardandir. Ish va ob’ekt sifatining pastligi riski pudratchilar majburiyatining buzilishi, loyixalashtirishdagi xatolar va bosh q alar natijasida kelib chi q ishi mumkin. Ob’ekt sifatining pastligi natijasida loyi h a b o’ yicha qo’ shimcha investitsion h arajatlar q ilinishi kerak b o’ ladi. Bu xarajatlar kamchiliklarni tuzatishga sarflanishi mumkin. Agar kamchilik sa q lanib q oladigan b o’ lsa, loyi h a ma h sulotini ishlab chi q arishga qo’ shimcha xarajatlar q ilish kerak b o’ ladi. Konstruktsion va texnologi k risk . Konstruktsi on risk - bu investitsiya fazasidayo q loy iha ning texnik amalga oshmaslik riski dir . Bu loyi h a h ujjatlarini ishlab chi q uvchilarning xatolari , bu h ujjatlarni ishlab chi q ishda zarur b o’ lgan ma ’ lumotlarni etarli yoki ani q emasligi natijasida r o’ y berishi mumkin . Texnologik risk - bu ishlab chi q arish texnologiyalarining sanoat darajasida qo’ llanilmasligi natijasida ma ’ lum texnik - i q tisodiy parametrlardan ob ’ ekt ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski . Bunga ekspluatatsiya xarajatlarining oshishi , ekologik me’yorlarga mo s kelmaslik kabilar ta ’ sir etadi . Ishlab chi q arish riski - bu ishlab chi q arish jarayonida kamchiliklarni yuzaga kelish riski . Bu ishlab chi q arish davomiyligining buzilishida , ob ’ ektning loyi h aviy q uvvatga erishmasligida , qo’ shimcha ishlab chi q arish xarajatlarida namoyon buladi . Ishlab chi q arish riskining bir turi bu texnologik ri s kdir . Bu risklar t a ’ minotdagi uzilishlar , resurs zaxiralarining etishmasligi , xom ashyo sifatining pastligi , transport masalalari va bosh q alar sabab kelib chi q adi . Ishlab chi q arish xarajatlarining yu q ori darajasi xarajatlarni xato h isoblash , xom ashyo va bosh q a resurlar mi q dori va sifatiga ma ’ lum talablarni ani q emasligi natijasida b o’ ladi . 1. Ekspert baholash usuli. Bu usul riskni tahlil qiluvchi iqtisodchi (ekspert)ning malaka darajasiga asoslanadi. Ehtimollik subektiv tarzda aniqlanganida har bir kishi bitta hodisasining qiymatini turlicha belgilashi va u haqda turlicha qaror qabul qilishi mumkin. Bu usulda bankning faoliyatida o’tkazilgan barcha operatsiyalar bo’yicha mavjud statistik malumotlar tahlil qilinishi lozim. Bunda imkoni boricha ko’proq yo’qotishlarga olib kelishi mumkin bo’lgan operatsiyalarni tahlil qilish ko’zda tutiladi. Bank riski aniqlanganida bankning o’zidagi va bo’lish ehtimoli bo’lgan yo’qotishlar va ularning davr oralig’ini aniqlab olmoqlari lozim. Bu oraliqni aniqlash ham risk darajasini kamaytirishga yordam beradi. Yo’qotishlar oralig’ini quyidagi tenglama bo’yicha aniqlash mumkin: Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta’sirini yo’qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo’llardan foydalaniladi. • 1. Riskdan qochish - risk bilan bog’liq tadbirlardan voz kechishni (demak, bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi. • 2. Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda investor o’z kapitalini riskli tadbirlarga yo’naltirayotganda, risklardan ko’riladigan zararlarni qoplash uchun mablag’i bo’lishi kerak. • 3. Riskni uzatish (sug’urtalash ) – investor risk havfini kimningdir zimmasiga yuklaydi. Riskni sug’urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni sug’urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati investorning riskdan qutilish maqsadida daromadning bir qismidan voz kechish orqali aks ettiriladi. Bunda investorning risk darajasini “nol”ga tushirish uchun to’lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish mumkin. Ko’p hollarda, sug’urta kompaniyalari moliyaviy risklarni sug’urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to’liq erishishiga xizmat qiladilar. • 4. Riskni pasaytirish - ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil etish yo’li bilan yo’qotishlar hajmini qisqartirish hisoblanadi. Ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy oqibatlarini baholash hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatini boshlang’ich baholashni hisobga olish lozim. Bu esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi.

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Купить