• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 618.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Iqtisodiy faoliyat va uning turlari kurs ishi

32 Xulosa Men ushbu kurs ishida iqtisodiy faoliyat va uning turlarini o‘rganar ekanman, eng avvalo, iqtisodiy faoliyat jamiyat hayotining ajralmas qismi ekanligiga yana bir bor amin bo‘ldim. Chunki insoniyat taraqqiyoti, mamlakatlarning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi bevosita iqtisodiy faoliyat jarayonlariga bog‘liqdir. Ishlab chiqarish, taqsimot, almashuv va iste’mol jarayonlari jamiyat ehtiyojlarini qondirishda, odamlar turmush darajasini oshirishda va davlatning iqtisodiy salohiyatini belgilashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etishini ko‘rdim. Men o‘rganish jarayonida iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslari, uning mazmuni, asosiy tamoyillari hamda tasnifi haqida atroflicha bilimlarga ega bo‘ldim. Shuningdek, iqtisodiy faoliyatning turlari – qishloq xo‘jaligi, sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasi haqida ma’lumot to‘plar ekanman, ularning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qildim. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish sohasining zamonaviy davrda eng tez rivojlanayotgan yo‘nalishlardan biri ekanligi, sanoatning mamlakat iqtisodiy barqarorligidagi ulushi hamda qishloq xo‘jaligining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashdagi o‘rni meni qiziqtirdi. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollari juda keng ekanligiga ishonch hosil qildim. Qishloq xo‘jaligida zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, sanoatda modernizatsiya va yangi tarmoqlarni rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish sohasida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish mamlakatimizni iqtisodiy jihatdan yanada kuchaytiradi. Bundan tashqari, innovatsion faoliyat va startaplarni qo‘llab-quvvatlash kelajakda iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini oshirishi shubhasizdir. Shu bois men ushbu mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy faoliyatning nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilish nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham ega ekanligini bildim. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar va istiqbolli rejalar men uchun katta saboq bo‘ldi va kelgusidagi faoliyatimda 16bank tizimi, turizm, transport va aloqa yangi bosqichga ko‘tarildi. Bugungi kunda raqamli iqtisodiyot, axborot texnologiyalari, elektron savdo kabi zamonaviy faoliyat turlari ham keng joriy etilmoqda. Iqtisodiy faoliyatni tasniflash – bu nafaqat ilmiy tahlil vositasi, balki amaliy boshqaruv uchun ham zarur mexanizmdir. Tasniflash orqali iqtisodiyotning qaysi sohasi kuchli rivojlangan, qaysi sohaga qo‘shimcha e’tibor zarurligini aniqlash mumkin. Iqtisodiy faoliyatning turli ko‘rinishlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning uyg‘un rivojlanishi mamlakatning barqaror taraqqiyotini ta’minlaydi. Shu bois, iqtisodiy faoliyatni to‘g‘ri tasniflash va ularning turlarini chuqur o‘rganish bugungi kunda ham nazariy, ham amaliy jihatdan nihoyatda muhimdir. II BOB. Iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanishi va amaliy ahamiyati 2.1. Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun qishloq xo‘jaligi va sanoat sohasi o‘zaro uyg‘unlikda faoliyat yuritishi lozim. Zero, bu ikki tarmoq jamiyat taraqqiyoti, aholi turmush darajasi va davlatning iqtisodiy salohiyatini belgilovchi asosiy omillardir. Qishloq xo‘jaligi insoniyatning eng qadimiy faoliyat turlaridan biri bo‘lsa, sanoat inqilobidan keyin ishlab chiqarish jarayonida yetakchi o‘rin egallay boshladi. Shu bois, ushbu ikki sohani o‘ziga xos jihatlari bilan tahlil qilish va ularning iqtisodiyotdagi ahamiyatini yoritish nihoyatda muhimdir. Qishloq xo‘jaligi faoliyatining xususiyatlari Qishloq xo‘jaligi faoliyati – bu yer va tabiiy resurslarga asoslangan ishlab chiqarish jarayonidir. Uning asosiy vazifasi aholining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini qondirish va sanoat uchun xomashyo yetkazib berishdan iborat. Qishloq xo‘jaligining bir nechta o‘ziga xos jihatlari mavjud: Tabiiy sharoitga bog‘liqlik. Qishloq xo‘jaligi faoliyati ko‘proq iqlim, tuproq, suv resurslari va ob-havo sharoitlariga qarab rivojlanadi. Shu sababli qishloq xo‘jaligi yilma-yil turlicha natija berishi mumkin. 22Yil Qishloq xo‘jaligi bandlik (%) Sanoat bandlik (%) Xizmat sohasi bandlik (%) 2022 26 21 53 2023 25 22 53 2024 24 23 53 2025 23 24 53 Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyati O‘zbekiston iqtisodiyotining ikki tayanchi hisoblanadi. 2022–2025-yillar davomida kuzatilgan statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, sanoat yuqori sur’atlarda rivojlanib, mamlakat iqtisodiyotining “lokomotivi”ga aylanmoqda. Qishloq xo‘jaligi esa strategik ahamiyatini saqlab qolmoqda va aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Kelgusi yillarda bu ikki sohaning uyg‘un rivojlanishi O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligi va xalq farovonligi uchun muhim omil bo‘lib qoladi. 11soliq stavkalari yuqoriroq bo‘lishi, kam ta’minlangan aholiga esa imtiyozlar berilishi adolat tamoyilining amaliy ifodasidir. Yana bir muhim tamoyil – raqobat tamoyilidir. Raqobat bozor iqtisodiyotining asosi hisoblanadi. Aynan raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar mahsulot va xizmat sifatini oshirishga, narxlarni maqbullashtirishga intiladilar. Raqobatning mavjudligi innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, monopoliyaning oldini oladi. Shu sababli ko‘plab mamlakatlarda erkin raqobatni qo‘llab- quvvatlovchi qonunlar qabul qilingan. Iqtisodiy faoliyatning yana bir tamoyili – moslashuvchanlik tamoyilidir. Bugungi globallashuv va tezkor o‘zgarishlar davrida iqtisodiy faoliyatni qat’iy qoidalarga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri emas. U yangi sharoitlarga tez moslasha olishi lozim. Masalan, pandemiya davrida ko‘plab korxonalar ishlab chiqarishni qisqartirish o‘rniga onlayn xizmatlarga o‘tishdi, logistika tizimlari esa yangi talablar asosida qayta tashkil qilindi. Shuningdek, barqarorlik tamoyili ham iqtisodiy faoliyatning ajralmas qismi sanaladi. Bu tamoyil iqtisodiy faoliyatni olib borishda kelajak avlod manfaatlari ham hisobga olinishi kerakligini anglatadi. “Yashil iqtisodiyot”, ekologik toza texnologiyalar, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish barqarorlik tamoyilining amaliy ifodasidir. Iqtisodiy faoliyatning tamoyillari bilan bir qatorda, uning vazifalari ham mavjud. Vazifa – bu aniq maqsadlarga erishish yo‘lida bajarilishi kerak bo‘lgan ishlar majmuidir. Birinchi navbatda, iqtisodiy faoliyatning asosiy vazifasi – jamiyat ehtiyojlarini qondirishdir. Chunki odamlar turli ehtiyojlarga ega bo‘ladilar va ularni qondirish uchun doimo ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish zarur. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, uy-joy, transport, ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlari iqtisodiy faoliyat natijasida yaratiladi. Ikkinchi vazifa – ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish va rivojlantirishdir. Iqtisodiy faoliyat faqat mavjud mahsulotlarni taqsimlash bilan cheklanmaydi, balki doimiy ravishda yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish orqali jamiyat 26samaradorligini oshiradi, chunki sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari samarali faoliyat yuritishi uchun logistika, transport, moliya, sug‘urta, axborot texnologiyalari, konsalting kabi xizmatlar zarurdir. Ikkinchidan, xizmat ko‘rsatish sohasi aholining kundalik turmush ehtiyojlarini qondirish orqali ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Uchinchidan, xizmatlar sohasi mehnat resurslarini samarali taqsimlash, yangi ish o‘rinlari yaratish va ishsizlikni kamaytirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Xizmatlar sohasi juda keng va rang-barang yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan, savdo, transport, aloqa, moliya, turizm, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, sport, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), maishiy xizmatlar va boshqa ko‘plab yo‘nalishlarni alohida sanab o‘tish mumkin. Bu yo‘nalishlarning barchasi iqtisodiy tizimning muhim bo‘g‘ini sifatida faoliyat yuritadi va bir-birini to‘ldiradi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatish sohasi jadal rivojlanmoqda. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2022–2024 yillarda xizmatlar sohasi YAIMdagi ulushi 36 foizdan 40 foizga yetgan. 2025 yil prognozlariga ko‘ra esa, bu ko‘rsatkich 41–42 foizga yetishi kutilmoqda. Ayniqsa, transport- logistika, bank-moliya, turizm, telekommunikatsiya va elektron tijorat xizmatlari tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Xizmatlar sohasi rivojlanishining yana bir muhim xususiyati – uning yuqori innovatsion salohiyatga ega bo‘lishidir. Masalan, raqamli texnologiyalar joriy etilishi natijasida onlayn-bank xizmatlari, elektron savdo, mobil ilovalar orqali xizmat ko‘rsatish tizimi keng tarqalmoqda. Bu esa aholiga qulaylik yaratish bilan birga, iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bois, xizmatlar sohasining raqamli transformatsiyasi O‘zbekistonda ham davlat darajasida qo‘llab-quvvatlanmoqda. Shuningdek, turizm sohasi xizmat ko‘rsatishning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning boy madaniy merosi, tarixiy shaharlar va tabiiy go‘zalliklari xorijiy turistlar uchun jozibador bo‘lib, milliy iqtisodiyotga katta valyuta tushumlarini olib kelmoqda. 9Iqtisodiy faoliyatning mazmuni faqat moddiy ne’matlar bilan cheklanmaydi. Masalan, ta’lim tizimi bevosita mahsulot yaratmaydi, ammo jamiyatning intellektual salohiyatini oshiradi. Tibbiyot sohasi ham iqtisodiy faoliyatning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, inson salomatligini ta’minlaydi va mehnat resurslarining samarali ishlashiga yordam beradi. Iqtisodiy faoliyatning mazmunini yanada chuqurroq anglash uchun uning asosiy xususiyatlarini sanab o‘tish mumkin: Maqsadga yo‘naltirilganlik – iqtisodiy faoliyat har doim inson ehtiyojlarini qondirishga qaratiladi. Mehnat jarayoniga asoslanganlik – iqtisodiy faoliyatning markazida inson mehnati turadi Jamiyat bilan chambarchas bog‘liqlik – iqtisodiy faoliyat ijtimoiy munosabatlardan ajralgan holda mavjud bo‘la olmaydi Bozor mexanizmlari bilan uyg‘unlik – zamonaviy sharoitda iqtisodiy faoliyat ko‘pincha bozor mexanizmlariga asoslanadi. Bugungi globallashuv sharoitida iqtisodiy faoliyatning mazmuni yanada kengaymoqda. Masalan, elektron tijorat, raqamli moliya, onlayn xizmatlar, startaplar va innovatsion loyihalar ham iqtisodiy faoliyatning yangi turlaridan hisoblanadi. Shu bilan birga, ekologik muammolar ham iqtisodiy faoliyat mazmuniga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Hozirda “yashil iqtisodiyot” tushunchasi keng qo‘llanilib, iqtisodiy faoliyatda ekologik barqarorlik muhim mezon sifatida qaralmoqda. O‘zbekistonda ham iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning mazmuni tobora kengayib bormoqda. Mustaqillik yillarida iqtisodiy faoliyat asosan davlat tomonidan boshqarilgan bo‘lsa, bugungi kunda xususiy sektor, kichik biznes va xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotda yetakchi o‘rin egallay boshladi. Shu jihatdan, iqtisodiy faoliyatning mazmunini milliy sharoitda o‘rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi.iqtisodiy faoliyat tushunchasi insoniyat jamiyatining eng asosiy faoliyatini ifodalaydi. Uning mazmuni ishlab 33nazariy bilimlarni amaliyot bilan uyg‘unlashtirishimga yordam beradi deb hisoblayman. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, iqtisodiy faoliyat va uning turlarini chuqur o‘rganish, men uchun nafaqat kurs ishini bajarish jarayonidagi ilmiy izlanish, balki shaxsiy dunyoqarashimni kengaytirgan, iqtisodiy jarayonlarga yangicha yondashuvimni shakllantirgan muhim tajriba bo‘ldi. 17Mehnatning mavsumiyligi. Qishloq xo‘jaligida mehnat jarayonlari yilning muayyan fasllarida jadallashadi. Masalan, ekin ekish, hosil yig‘ib olish, haydash va boshqa ishlarda mavsumiylik kuchli namoyon bo‘ladi. Xomashyo yetkazib beruvchi soha. Qishloq xo‘jaligi nafaqat oziq-ovqat mahsulotlari, balki sanoat uchun ham paxta, jun, yog‘, don, meva-sabzavot kabi xomashyo manbai hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligining ijtimoiy vazifasi. Bu soha aholining bandligini ta’minlaydi, ayniqsa qishloq joylarda yashovchi aholining asosiy daromad manbai hisoblanadi. O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi tarixan paxtachilik bilan mashhur bo‘lsa-da, mustaqillikdan keyin bu soha diversifikatsiya qilinib, g‘allachilik, bog‘dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik, chorvachilik va baliqchilik tarmoqlari keng rivojlantirildi. Bugungi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoatini kengaytirish ham dolzarb masalalardan biridir. Sanoat faoliyatining xususiyatlari Sanoat faoliyati – bu moddiy ne’matlarni yirik ishlab chiqarish asosida yaratadigan soha bo‘lib, iqtisodiyotning asosiy drayveri sifatida namoyon bo‘ladi. Uning o‘ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat: Yirik ishlab chiqarish quvvatlari. Sanoat korxonalari katta hajmda mahsulot ishlab chiqaradi va bu orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Texnologiyaga asoslanganlik. Sanoat faoliyatida texnika va texnologiyalar asosiy rol o‘ynaydi. Innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. Ishlab chiqarishning barqarorligi. Sanoat tabiat sharoitiga qishloq xo‘jaligiga qaraganda kamroq bog‘liq bo‘lib, doimiy faoliyat yuritishi mumkin. Eksport salohiyatining yuqoriligi. Sanoat mahsulotlari ichki bozorga xizmat qilish bilan birga, tashqi bozorda ham yuqori talabga ega bo‘ladi. Masalan, avtomobil, tekstil, kimyo mahsulotlari. Bandlikdagi roli. Sanoat faoliyati yirik korxonalar orqali ko‘plab ishchi kuchini jalb qiladi, bu esa ijtimoiy ahamiyatga ega. 34Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 8asosiy iqtisodiy faoliyati hisoblangan. Vaqt o‘tishi bilan dehqonchilik va chorvachilik paydo bo‘ldi. Keyinchalik, ishlab chiqarish vositalarining rivojlanishi, bozor munosabatlarining shakllanishi iqtisodiy faoliyatning yangi- yangi turlarini yuzaga keltirdi. Iqtisodiy faoliyat tushunchasini turli olimlar turlicha izohlagan. Masalan, Adam Smit uni insonning shaxsiy manfaatini ko‘zlab amalga oshiradigan faoliyati sifatida talqin qilgan. Unga ko‘ra, inson o‘z manfaati yo‘lida mehnat qilarkan, jamiyat uchun ham foyda keltiradi. Karl Marks esa iqtisodiy faoliyatni ishlab chiqarish munosabatlari asosida tahlil qilib, uni sinfiy jamiyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida ko‘rgan. Jon Meynard Keyns esa iqtisodiy faoliyatni davlatning iqtisodiy siyosati bilan chambarchas bog‘lab o‘rgangan va davlat aralashuvi iqtisodiy barqarorlik uchun zarur ekanini ta’kidlagan. Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy faoliyat tushunchasi yanada kengaygan. Hozirgi davrda u nafaqat ishlab chiqarish va taqsimot jarayonlarini, balki innovatsiya, axborot texnologiyalari, ekologik muhofaza, xalqaro iqtisodiy integratsiya kabi yo‘nalishlarni ham qamrab oladi. Shu bois, iqtisodiy faoliyatni tor doirada talqin qilish to‘g‘ri emas, uni kompleks yondashuv asosida baholash zarur. Iqtisodiy faoliyatning mazmuni to‘rtta asosiy bosqichda ifodalanadi: ishlab chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol. Ishlab chiqarish – bu tabiat resurslari, mehnat va kapitalni birlashtirish orqali yangi mahsulot yoki xizmat yaratish jarayonidir. Taqsimot – yaratilgan mahsulot va xizmatlarni turli ijtimoiy guruhlar o‘rtasida bo‘lib olish jarayonidir. Bu bosqichda adolat tamoyili, iqtisodiy tenglik va samaradorlik masalalari dolzarb bo‘ladi. Almashinuv – ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning bozor orqali sotilishi yoki almashtirilishi jarayonidir. Iste’mol – yaratilgan ne’matlarning inson ehtiyojlarini qondirishda ishlatilishi bosqichidir. 29 18O‘zbekistonda sanoat faoliyati mustaqillikdan so‘ng bosqichma-bosqich modernizatsiya qilindi. Avtomobilsozlik, neft-gaz sanoati, qurilish materiallari, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati yangi texnologiyalar asosida rivojlanmoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda “yashil energetika”, farmatsevtika va IT-sanoatga alohida e’tibor qaratilmoqda. Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘zaro bog‘liqligi Qishloq xo‘jaligi va sanoat bir-biridan ajralgan holda faoliyat yurita olmaydi. Chunki: Qishloq xo‘jaligi sanoat uchun xomashyo yetkazib beradi. Masalan, paxta — to‘qimachilik sanoati uchun, g‘alla — oziq-ovqat sanoati uchun. Sanoat esa qishloq xo‘jaligi uchun texnika, o‘g‘it, yonilg‘i, uskunalar yetkazib beradi. Ikkala soha ham o‘zaro bog‘lanib, yagona iqtisodiy tizimni tashkil etadi. Mamlakat iqtisodiy barqarorligi uchun qishloq xo‘jaligi va sanoatni muvofiq rivojlantirish nihoyatda zarur. Bitta sohaning orqada qolishi ikkinchisining samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston sharoitida o‘ziga xos jihatlar Bugungi kunda O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatini uyg‘un rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Agrar sohada yer-suv resurslaridan oqilona foydalanish, zamonaviy sug‘orish texnologiyalarini joriy qilish, sanoatda esa innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishidir. Bundan tashqari, “klaster tizimi”ning joriy qilinishi qishloq xo‘jaligi va sanoatning birgalikdagi rivojlanishiga zamin yaratdi. Masalan, paxta-to‘qimachilik klasterlari bir vaqtning o‘zida ekin yetishtirishdan tortib tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan jarayonni qamrab olmoqda. Qishloq xo‘jaligi va sanoat iqtisodiyotning asosiy poydevoridir. Ularning o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur o‘rganish, o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilish va samarali rivojlantirish mamlakat barqaror iqtisodiy taraqqiyotining kafolatidir. 5da, uni O‘zbekiston sharoitida amaliy tahlil qilish va istiqbollarini belgilash zaruriyati mavjud. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy faoliyat tushunchasini chuqurroq o‘rganish, uning mazmuni, tamoyillari va tasnifini ilmiy jihatdan asoslab berishga xizmat qiladi. Mavzu doirasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va boshqa iqtisodiy faoliyat turlarining nazariy asoslari keng yoritiladi. Shuningdek, iqtisodiy faoliyatni o‘rganish orqali iqtisodiy kategoriyalar va jarayonlarning mohiyatini yanada aniqroq tushunish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu esa iqtisodiy fanlarning nazariy bazasini boyitadi hamda talabalar uchun ilmiy asoslangan bilim manbai vazifasini bajaradi. Amaliy ahamiyati esa bevosita iqtisodiyotning turli sohalarida ko‘rinadi. Xususan, iqtisodiy faoliyat turlarini o‘rganish orqali mamlakatda qishloq xo‘jaligi va sanoatni rivojlantirish bo‘yicha samarali yo‘nalishlarni belgilash mumkin. Xizmat ko‘rsatish sohasining o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish orqali iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish hamda aholining bandligini oshirish masalalariga yechim topiladi. Bundan tashqari, iqtisodiy faoliyatning istiqbollarini o‘rganish kelajakda qabul qilinadigan iqtisodiy dasturlar va islohotlar uchun muhim ilmiy-amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni chuqur tahlil qilish, ularni rivojlanishning zamonaviy tendensiyalari bilan solishtirish va xalqaro tajriba bilan boyitish imkonini beradi. Shu jihatdan, ushbu kurs ishining amaliy natijalari davlat siyosati, korxonalar faoliyati hamda ta’lim jarayonida qo‘llash mumkin bo‘lgan muhim ilmiy xulosalarni beradi. Demak, kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati uning ilmiy asoslanganligi, amaliy natijalarga yo‘naltirilganligi va iqtisodiy rivojlanish uchun dolzarb masalalarni yoritib berishida ko‘rinadi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston iqtisodiyotida mavjud iqtisodiy faoliyat jarayonlari va ularning rivojlanish yo‘nalishlaridan iborat. 12taraqqiyotiga xizmat qiladi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish shu vazifaga kiradi. Uchinchi vazifa – daromad va boyliklarni taqsimlashdir. Jamiyatda yaratilgan boylikni turli qatlamlar o‘rtasida adolatli taqsimlash orqali iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi. Bu jarayonda soliq siyosati, davlat budjeti va ijtimoiy dasturlar muhim rol o‘ynaydi. To‘rtinchi vazifa – bozor infratuzilmasini shakllantirish va rivojlantirishdir. Chunki iqtisodiy faoliyat samarali bo‘lishi uchun transport, aloqa, bank, sug‘urta, logistika kabi xizmatlar rivojlangan bo‘lishi zarur. Beshinchi vazifa – ish o‘rinlari yaratish va bandlikni ta’minlashdir. Har bir jamiyatda aholining mehnat faoliyatiga jalb qilinishi iqtisodiy o‘sishning muhim sharti hisoblanadi. Ishsizlikning kamayishi aholi daromadining oshishiga, ijtimoiy barqarorlikning mustahkamlanishiga olib keladi. Oltinchi vazifa – xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishdir. Bugungi global iqtisodiyotda birorta davlat o‘zini to‘liq ta’minlab yashay olmaydi. Shu bois, tashqi savdo, sarmoya jalb qilish, texnologiya almashish, eksport va import aloqalarini rivojlantirish iqtisodiy faoliyatning muhim vazifalaridan biridir. Shu o‘rinda, O‘zbekistonda ham iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalari davlat siyosatida o‘z aksini topmoqda. Xususan, Prezident Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ishlab chiqilgan “Harakatlar strategiyasi”, “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” kabi dasturlarda iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish, innovatsiyalarni joriy etish, adolat tamoyilini ta’minlash, raqobatbardosh bozor muhitini yaratish alohida o‘rin egallaydi. Iqtisodiy faoliyat tamoyillari va vazifalari o‘zaro chambarchas bog‘langan. Agar tamoyillar iqtisodiy faoliyatning umumiy qoidalari va mezonlarini belgilasa, vazifalar uning amaliy natijalarini ifodalaydi. Masalan, samaradorlik tamoyili ishlab chiqarishda tejamkorlikni talab etsa, uning vazifasi sifatida resurslardan oqilona foydalanish va ortiqcha chiqindilarni kamaytirish kelib 13chiqadi. Adolat tamoyili esa ijtimoiy tenglikni ta’minlash vazifasi orqali amaliyotga tatbiq etiladi. iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalarini chuqur o‘rganish har bir jamiyat uchun juda muhimdir. Chunki ular iqtisodiy faoliyatni samarali tashkil etishning nazariy asosini belgilaydi, amaliyotda esa iqtisodiy o‘sish, barqarorlik, adolat va raqobat muhitini ta’minlaydi. Iqtisodiy faoliyatni tamoyillarsiz va vazifalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shu sababli, ularni to‘g‘ri anglash va hayotga tatbiq etish jamiyat taraqqiyotining asosiy garovi hisoblanadi. 1.3. Iqtisodiy faoliyatni tasniflash va ularning turlari Jamiyatning har bir rivojlanish bosqichida iqtisodiy faoliyat markaziy o‘rinni egallaydi. Chunki insonlar yashashi va taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan moddiy hamda nomoddiy ne’matlar iqtisodiy faoliyat orqali yaratiladi. Ammo iqtisodiy faoliyat bir xil emas, balki xilma-xil yo‘nalishlarda olib boriladi. Uni chuqur o‘rganish uchun albatta tasniflash, ya’ni ma’lum belgilar asosida guruhlarga ajratish zarur. Tasniflash jarayoni iqtisodiy faoliyatning turli ko‘rinishlarini yaxshiroq tushunish, ularni tahlil qilish va samarali boshqarishga imkon yaratadi. Avvalo, iqtisodiy faoliyatni tasniflashning umumiy mezonlariga e’tibor qaratamiz. Olimlar iqtisodiy faoliyatni bir necha asosiy belgilar bo‘yicha tasniflaydilar: ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki xizmat turiga ko‘ra; ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni bo‘yicha; iqtisodiy soha va tarmoqlarga ko‘ra; mulkchilik shakliga ko‘ra; ijtimoiy vazifasiga ko‘ra. Shu belgilar asosida iqtisodiy faoliyatni turlarga ajratish mumkin. 1. Iqtisodiy faoliyatni ishlab chiqarish jarayoniga ko‘ra tasniflash 302.3. O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollari O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi davrda iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirib, bozor iqtisodiyoti tamoyillarini joriy qilishga katta e’tibor qaratib kelmoqda. So‘nggi yillarda davlat rahbariyati tomonidan ishlab chiqilgan rivojlanish strategiyalari mamlakatda iqtisodiy faoliyatning barcha turlari – qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi va yangi innovatsion yo‘nalishlarning barqaror rivojlanishiga yo‘naltirilgan. Bugungi kunda iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirishning istiqbollari keng bo‘lib, ular zamonaviy global iqtisodiyotning talablariga hamohang shakllanmoqda. Qishloq xo‘jaligi istiqbollari Qishloq xo‘jaligi sohasida kelgusi yillarda asosiy e’tibor resurslardan samarali foydalanish, zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish va hosildorlikni oshirishga qaratiladi. Ayniqsa, suv resurslaridan oqilona foydalanish, tomchilatib sug‘orish tizimlarini keng joriy etish, organik dehqonchilikni rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligida mahsulotlarni qayta ishlash, eksportga yo‘naltirilgan tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish orqali ichki bozorni sifatli mahsulot bilan ta’minlash va tashqi bozorlarni egallash rejalashtirilmoqda. Sanoat istiqbollari O‘zbekiston sanoatining rivojlanish istiqbollari yuqori bo‘lib, bunda energetika, mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish va farmatsevtika tarmoqlari alohida ahamiyat kasb etadi. 2026 yilgacha bo‘lgan “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”da sanoat ishlab chiqarishini yalpi ichki mahsulotdagi ulushini oshirish, zamonaviy texnologiyalar asosida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish ko‘zda tutilgan. Xususan, avtomobilsozlik, elektrotexnika, to‘qimachilik va charm sanoatida modernizatsiya jarayonlari davom etmoqda. Bundan tashqari, “yashil 7I BOB. Iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslari 1.1. Iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning mazmuni … Insoniyat taraqqiyoti davomida eng asosiy faoliyat turi bu – iqtisodiy faoliyat bo‘lib kelgan. Chunki inson o‘z hayoti davomida doimo ehtiyojlarini qondirishga intiladi. Mazkur ehtiyojlar moddiy bo‘lishi mumkin – oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, ishlab chiqarish vositalari kabi; yoki nomoddiy shaklda – ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, san’at va turli xizmatlarga bo‘lgan talabdir. Ana shu ehtiyojlarni qondirish uchun odamlar turli faoliyat turlari bilan shug‘ullana boshlaydilar. Ularning barchasi jamlanib, “iqtisodiy faoliyat” tushunchasini tashkil etadi. Iqtisodiy faoliyat deganda keng ma’noda insonlarning jamiyat hayotida moddiy va nomoddiy ne’matlar yaratish, ularni taqsimlash, almashish va iste’mol qilish jarayonlari tushuniladi. Bu jarayonlar faqatgina moddiy ishlab chiqarish bilan cheklanmay, balki xizmat ko‘rsatish sohasi, moliya, transport, aloqa, ta’lim va boshqa turdagi faoliyatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shunday ekan, iqtisodiy faoliyat – insoniyat jamiyati yashashi va rivojlanishining asosiy omilidir. Tarixiy jihatdan qaralganda, iqtisodiy faoliyat insoniyatning dastlabki davrlarida juda sodda shaklda kechgan. Ibtidoiy jamoa davrida odamlar ovchilik, baliqchilik va mevalar terish bilan shug‘ullangan bo‘lib, bu ularning 2Mavzu: Iqtisodiy faoliyat va uning turlari MUNDARIJDA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslari 1.1. Iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning mazmuni …………………………... 1.2. Iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalari ………………………. 1.3. Iqtisodiy faoliyatni tasniflash va ularning turlari ……………………………. II BOB. Iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanishi va amaliy ahamiyati 2.1. Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari ………….. 2.2. Xizmat ko‘rsatish sohasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni …………………….. 2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollari ………... Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 23 3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 4yaratish masalalari alohida belgilab qo‘yilgan 1 ” Demak, kurs ishi mavzusining dolzarbligi shundan iboratki, u nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham bugungi kun iqtisodiy taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan masalalarni o‘rganishga qaratilgan. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy faoliyat masalalari qadimdan olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Klassik iqtisodchilar – Adam Smit, David Rikardo, Karl Marks, Jon Meynard Keyns va boshqa mutafakkirlar iqtisodiy faoliyatning mohiyatini, uning tamoyillari va rivojlanish qonuniyatlarini chuqur tahlil qilganlar. Masalan, Adam Smit “Millatlar boyligi” asarida iqtisodiy faoliyatning asosiy manbai mehnat ekanligini ta’kidlab, erkin bozor g‘oyasini ilgari surgan. Karl Marks esa iqtisodiy faoliyatni ishlab chiqarish munosabatlari orqali izohlab, uning ijtimoiy tabiatini chuqur o‘rganib chiqqan. XX asrda J.M. Keyns iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini asoslab berdi va bu g‘oya hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish masalasi milliy iqtisodchilar tomonidan ham keng tadqiq qilinmoqda. Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi islohotlari, sanoatni modernizatsiyalash, xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirish bo‘yicha olib borilgan ishlarga bag‘ishlangan ko‘plab ilmiy maqola va monografiyalar yaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning nutqlari va asarlarida ham iqtisodiy faoliyat turlarini samarali rivojlantirish, ularni xalqaro standartlarga moslashtirish, investitsiyalarni keng jalb qilish masalalari alohida o‘rin olgan. Shuningdek, zamonaviy iqtisodchilar iqtisodiy faoliyatni raqamli texnologiyalar sharoitida rivojlantirish, innovatsion yondashuvlardan foydalanish, barqarorlik va samaradorlikni ta’minlash masalalariga alohida e’tibor qaratmoqda. Demak, mavzu yetarlicha ilmiy jihatdan o‘rganilgan bo‘lsa- 1 Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan harakatlar strategyasi to‘g‘risidagi fikr — 202 2. yilgi yig‘ilish nutqi. Газета.Uz 21Qishloq xo‘jaligida samaradorlikni oshirish uchun raqamli texnologiyalar (dron, agrotexnika, “aqlli sug‘orish” tizimlari) joriy etildi. Sanoatda avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari va yangi quvvatlar ishga tushdi. Eksport tarkibida sanoat mahsulotlari ulushi oshib bordi, qishloq xo‘jaligi esa ichki bozorni to‘ldirish bilan birga eksportda ham muhim rol o‘ynadi. Bandlik nuqtai nazaridan qishloq xo‘jaligi 25% ga yaqin aholiga ish berayotgan bo‘lsa, sanoatda bu ko‘rsatkich yil sayin ortmoqda. 1-jadval. Qishloq xo‘jaligi statistikasi (2022–2025) Yil Qishloq xo‘jaligi ulushi (%) Don hosili (mln tonna) Paxta yig‘imi (mln tonna) 2022 22.0 7.4 3.30 2023 21.2 7.6 3.35 2024 19.2 8.0 3.40 2025 18.5 8.2 3.45 2-jadval. Sanoat statistikasi (2022–2025) Yil Sanoat ulushi (%) Umumiy o‘sish (%) Ishlab chiqarish sanoati o‘sishi (%) 2022 27.0 6.5 6.8 2023 28.6 7.0 7.3 2024 30.5 7.5 7.7 2025 31.2 7.8 8.0 3-jadval. Qishloq xo‘jaligi va sanoat bandlik darajasi (2022–2025) 252.2. Xizmat ko‘rsatish sohasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni Xizmat ko‘rsatish sohasi zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bu soha jamiyatning iqtisodiy rivojlanishida, aholi turmush darajasini oshirishda, yangi ish o‘rinlari yaratishda va milliy daromadni ko‘paytirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida xizmatlar sohasi tobora kengayib, iqtisodiyotning yetakchi sektorlaridan biriga aylanmoqda. Bugungi kunda jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, rivojlangan davlatlarda xizmat ko‘rsatish sohasi yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning qariyb 60–70 foizini tashkil etadi. Masalan, AQSh, Germaniya, Yaponiya kabi iqtisodiyoti ilg‘or davlatlarda xizmatlar sohasi sanoat va qishloq xo‘jaligiga nisbatan ancha katta ulushga ega. Shu bois, O‘zbekistonda ham xizmat ko‘rsatish sohasini jadallashtirish, uni iqtisodiy faoliyatning muhim yo‘nalishiga aylantirish davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Xizmat ko‘rsatish sohasining iqtisodiyotdagi o‘rni bir necha yo‘nalishda namoyon bo‘ladi. Birinchidan, bu soha ishlab chiqarish jarayonining 14Jamiyat hayotida to‘rtta asosiy iqtisodiy jarayon mavjud: ishlab chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol. Shu asosda iqtisodiy faoliyat ham to‘rt yo‘nalishda ko‘rinadi: Ishlab chiqarish faoliyati – yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish bilan bog‘liq. Masalan, qishloq xo‘jaligi, sanoat, qurilish sohasi. Taqsimot faoliyati – yaratilgan mahsulot va daromadlarni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlash. Bu vazifa soliq tizimi, davlat byudjeti, ijtimoiy sug‘urta orqali amalga oshiriladi. Almashinuv faoliyati – bozor orqali mahsulot va xizmatlarni sotish-sotib olish jarayoni. Savdo, logistika, transport va marketing shu turga kiradi. Iste’mol faoliyati – yaratilgan mahsulot va xizmatlardan foydalanish jarayoni. Bu jarayon har bir insonning kundalik hayoti bilan uzviy bog‘liq. 2. Iqtisodiy faoliyatni sohalar bo‘yicha tasniflash Bu eng ko‘p qo‘llaniladigan tasnifdir. Jahon amaliyotida iqtisodiy faoliyat uch asosiy sohaga bo‘linadi: Qishloq xo‘jaligi (birlamchi soha) – yerga ishlov berish, chorvachilik, baliqchilik, o‘rmonchilik va boshqa tabiiy resurslardan foydalanishga asoslangan faoliyat. Sanoat va ishlab chiqarish (ikkilamchi soha) – xomashyodan tayyor mahsulot ishlab chiqarish, qayta ishlash, qurilish, energetika. Xizmat ko‘rsatish sohasi (uchlamchi soha) – savdo, transport, aloqa, turizm, ta’lim, sog‘liqni saqlash, moliya va boshqa xizmat turlari. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko‘rsatish sohasi yetakchi o‘ringa chiqmoqda. Chunki zamonaviy iqtisodiyot tobora ko‘proq bilim va axborotga asoslanmoqda. 3. Iqtisodiy faoliyatni mulkchilik shakliga ko‘ra tasniflash Mulkchilik iqtisodiy faoliyatning eng muhim mezonlaridan biridir. Shunga ko‘ra faoliyat quyidagilarga bo‘linadi: 28kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bois, xizmatlar sohasining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish va amaliy rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash nafaqat iqtisodchilar, balki davlat siyosatini yuritishda ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. 6Kurs ishi mavzusining predmeti iqtisodiy faoliyat turlarining nazariy asoslari, ularning tasnifi, rivojlanishi va amaliy ahamiyatidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – iqtisodiy faoliyat tushunchasini, uning nazariy asoslari va turlarini ilmiy jihatdan o‘rganish, shuningdek, O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish xususiyatlari va istiqbollarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  iqtisodiy faoliyat tushunchasi va mazmunini ochib berish;  iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalarini tahlil qilish;  iqtisodiy faoliyatni tasniflash va turlarini o‘rganish;  qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatining o‘ziga xos jihatlarini tahlil qilish;  xizmat ko‘rsatish sohasining iqtisodiyotdagi o‘rnini aniqlash;  O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollarini ko‘rsatib berish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Iqtisodiy faoliyat va uning turlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 20yil prognozlariga ko‘ra, sektor ulushi 18,5% atrofida shakllanishi kutilmoqda. Biroq, bu qisqarish qishloq xo‘jaligida inqiroz emas, balki boshqa sohalarning tezroq o‘sishi natijasi sifatida izohlanadi. Hosildorlik bo‘yicha ham ijobiy natijalar qayd etildi. Masalan, 2023-yilda don yetishtirish hajmi 7,6 mln tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 8 mln tonnadan oshdi. Paxta xomashyosining umumiy yig‘imi esa 3,4 mln tonnaga yetdi. Sabzavotchilik, bog‘dorchilik va chorvachilik sohalarida ham o‘sish kuzatildi. 2025-yilda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 105–106% darajada ko‘payishi prognoz qilinmoqda. Sanoat statistikasi (2022–2025) Sanoat sektori so‘nggi yillarda eng tez o‘sayotgan tarmoqlardan biridir. 2022-yilda sanoatning YaIMdagi ulushi 27% atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2023- yilda bu ko‘rsatkich 28,6% ga, 2024-yilda esa 30,5% ga yetdi. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, ulush 31% dan yuqori bo‘lishi kutilmoqda. O‘sishning asosiy yo‘nalishlari – ishlab chiqarish sanoati (+7,7%), energetika va kommunal xizmatlar (+5,4%) hamda qazib olish sanoati (+1,9%) bo‘ldi. Ayniqsa, qurilish materiallari, to‘qimachilik va oziq-ovqat sanoatida sezilarli yuksalish qayd etildi. Hududlar kesimida esa Navoi va Buxoro viloyatlarida sanoat o‘sish sur’atlari respublika bo‘yicha eng yuqori darajaga chiqdi. Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘zaro bog‘liqligi Ushbu ikki soha bir-birini to‘ldiradi. Qishloq xo‘jaligi sanoatga xomashyo yetkazib beradi – don, paxta, sut, meva-sabzavot sanoat uchun muhim resurs hisoblanadi. Sanoat esa qishloq xo‘jaligi uchun texnika, o‘g‘it, urug‘ va qayta ishlash korxonalarini ta’minlaydi. Bu o‘zaro integratsiya barqaror iqtisodiy tizimni yaratadi. Misol uchun, paxta-to‘qimachilik klasterlari tizimi shuni ko‘rsatdiki, qishloq xo‘jaligi va sanoatni birlashtirish orqali eksport hajmi oshmoqda, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda va qo‘shimcha qiymat yuqori darajada ta’minlanmoqda. 2022–2025-yillarda kuzatilgan muhim tendensiyalar 15Davlat sektori faoliyati – davlat korxonalari, byudjet tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat. Xususiy sektor faoliyati – tadbirkorlar va xususiy korxonalar tomonidan olib boriladigan faoliyat. Aralash shakldagi faoliyat – davlat va xususiy hamkorlik asosida amalga oshiriladigan faoliyat (PPP loyihalari, qo‘shma korxonalar). 4. Iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy vazifasiga ko‘ra tasniflash Bunda iqtisodiy faoliyat jamiyat ehtiyojlarini qanday qondirishiga qarab guruhlanadi: Moddiy ishlab chiqarish faoliyati – moddiy boyliklarni yaratishga xizmat qiladi. Nomoddiy ishlab chiqarish faoliyati – ma’naviy, madaniy va ijtimoiy xizmatlarni qamrab oladi. Masalan, ta’lim, fan, san’at, sog‘liqni saqlash. 5. Iqtisodiy faoliyatni rivojlanish darajasi bo‘yicha tasniflash Iqtisodiy taraqqiyot bosqichiga qarab faoliyat an’anaviy va zamonaviy ko‘rinishga ega bo‘ladi. An’anaviy faoliyat – qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, mahalliy savdo. Zamonaviy faoliyat – innovatsion texnologiyalar, raqamli iqtisodiyot, elektron savdo, xizmatlar eksporti. Iqtisodiy faoliyat turlarining o‘zaro bog‘liqligi Amaliyotda iqtisodiy faoliyatning barcha turlari o‘zaro uzviy bog‘langan. Masalan, qishloq xo‘jaligi xomashyosi sanoatga kiradi, sanoatda yaratilgan mahsulot esa xizmat sohasi orqali iste’molchiga yetkaziladi. Shu bois, iqtisodiy faoliyatni yagona tizim sifatida ko‘rib chiqish zarur. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy faoliyat turlari Mustaqillik yillarida mamlakatimizda iqtisodiy faoliyatning barcha turlari rivojlantirildi. Qishloq xo‘jaligida paxta yetishtirishdan tashqari, g‘alla, meva-sabzavot va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish kengaytirildi. Sanoatda avtomobilsozlik, neft-gaz, qurilish materiallari, kimyo sanoati rivojlantirildi. Xizmat ko‘rsatish sohasida 31energetika” va qayta tiklanuvchi energiya manbalariga asoslangan ishlab chiqarish tarmoqlari sanoatning muhim istiqbolli yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Xizmat ko‘rsatish sohasi istiqbollari Xizmat ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston iqtisodiyotining eng tez rivojlanayotgan tarmoqlaridan biridir. So‘nggi yillarda turizm, transport- logistika, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va moliya-bank sektori jadal rivojlanmoqda. Kelgusida xizmat ko‘rsatishning raqamli texnologiyalar asosida yanada takomillashtirilishi, elektron savdo, elektron hukumat va fintex xizmatlarining keng joriy etilishi ko‘zda tutilmoqda. Ayniqsa, “aqlli shaharlar” konsepsiyasini joriy etish orqali aholiga zamonaviy qulay xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatlari kengaytiriladi. Innovatsion va yangi iqtisodiy yo‘nalishlar O‘zbekiston iqtisodiy faoliyatining istiqbollari orasida innovatsion rivojlanish alohida o‘rin tutadi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish, startaplarni qo‘llab-quvvatlash, ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini mustahkamlash, raqamli iqtisodiyotning huquqiy bazasini yaratish – yaqin yillarda davlatning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Bu esa yuqori qo‘shimcha qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va global raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining istiqbollari – qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish, sanoatni modernizatsiya qilish, xizmat ko‘rsatish sohasini raqamlashtirish va innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish yo‘nalishlarida ko‘rinmoqda. Bu jarayonlarda davlat tomonidan yaratilayotgan huquqiy va institutsional sharoitlar, xalqaro hamkorlik, xorijiy investitsiyalarni jalb etish va inson kapitalini rivojlantirish asosiy omillar sifatida namoyon bo‘lmoqda. Shunday qilib, O‘zbekistonning iqtisodiy faoliyati nafaqat ichki barqarorlikni ta’minlash, balki xalqaro bozorlar oldida ham mustahkam o‘rin egallashga yo‘naltirilgan. 24 19Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida ushbu sohalarni diversifikatsiya qilish, modernizatsiyalash va innovatsion yondashuvlarni keng joriy etish orqali iqtisodiy faoliyat samaradorligini yanada oshirish mumkin. Shu bois, qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatini uyg‘unlikda rivojlantirish davlat iqtisodiy siyosatining eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy faoliyatning eng yirik tarmoqlaridan biri — qishloq xo‘jaligi va sanoatdir. Bu ikki soha mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Chunki ular bir-birini to‘ldiruvchi, bir-biriga tayanadigan hamda jamiyatning barqaror o‘sishini ta’minlaydigan sohalardir. Qishloq xo‘jaligi insoniyatning eng qadimiy faoliyat sohasi bo‘lsa, sanoat zamonaviy taraqqiyotning asosiy tayanchi hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi o‘z tabiatiga ko‘ra tabiiy omillarga juda bog‘liq. Tuproq unumdorligi, iqlim sharoitlari, sug‘orish tizimi va ob-havo har bir yilda hosildorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois mazkur soha mavsumiylik xususiyatiga ega. Masalan, bahor va yozda mehnat eng yuqori darajaga chiqsa, qishda qishloq xo‘jaligi faoliyati pasayadi. Ammo uning ahamiyati shundaki, u nafaqat aholini oziq-ovqat bilan ta’minlaydi, balki sanoat uchun xomashyo bazasi hamdir. Sanoat esa qishloq xo‘jaligidan tubdan farq qiladi. U ko‘proq texnika va texnologiyalarga tayanadi, tabiiy sharoitlarga nisbatan barqarorroq ishlaydi. Sanoat ishlab chiqarishi yil davomida uzluksiz davom etadi. Bu sohaning eng katta ustunligi – mahsulot ishlab chiqarishda katta hajm va yuqori samaradorlikka erishishidir. Shu sababli sanoatning rivojlanishi mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o‘sishida asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Qishloq xo‘jaligi statistikasiga nazar (2022–2025) 2022-yilda qishloq xo‘jaligi sektorining YaIMdagi ulushi 22% atrofida bo‘lgan. Keyingi yillarda xizmat ko‘rsatish va sanoatning tez sur’atda rivojlanishi tufayli bu ulush pasayib bordi. 2023-yilda qishloq xo‘jaligi YaIMda 21,2% ulushga ega bo‘ldi, 2024-yilda esa bu ko‘rsatkich 19,2% ga tushdi. 2025- 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir mamlakatning barqaror rivojlanishi, avvalo, uning iqtisodiy faoliyatining samaradorligiga bevosita bog‘liqdir. Chunki iqtisodiy faoliyat nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini, balki taqsimot, almashinuv va iste’mol mexanizmlarini ham o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar orqali insonlar o‘z ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Jamiyatning moddiy va ma’naviy taraqqiyoti ham bevosita iqtisodiy faoliyatga tayanadi. Bugungi globallashuv sharoitida mamlakatlar o‘rtasida raqobat keskin kuchaymoqda va bu jarayon iqtisodiy faoliyatni yanada samarali yo‘lga qo‘yishni taqozo etmoqda. Davlatning iqtisodiy salohiyati qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa yo‘nalishlarda olib borilayotgan faoliyatning muvaffaqiyatiga chambarchas bog‘liqdir. Shu bois iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslarini o‘rganish, uning turlari va amaliy xususiyatlarini tahlil qilish juda katta dolzarblik kasb etadi. O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyatning turli shakllarini rivojlantirish, raqobatbardosh ishlab chiqarish tarmoqlarini yaratish, xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Xususan, “Harakatlar strategiyasi” va “Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi” hujjatlarida iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish, yangi ish o‘rinlarini 27Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022–2024 yillarda O‘zbekistonga tashrif buyurgan xorijiy turistlar soni keskin oshgan. Shu bilan birga, ichki turizm ham rivojlanib, mahalliy aholining dam olish va sayohat qilish imkoniyatlari kengaymoqda. Xizmatlar sohasi iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki faqat sanoat yoki qishloq xo‘jaligiga tayanish mamlakat iqtisodiyotini tashqi omillarga bog‘lab qo‘yadi. Xizmatlar sohasi esa o‘zining barqarorligi va tez moslashuvchanligi bilan iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Aholi bandligi nuqtayi nazaridan qaraganda ham, xizmat ko‘rsatish sohasi yetakchi o‘rin tutadi. O‘zbekistonda bu sohada ishlayotganlar umumiy mehnat resurslarining qariyb 53 foizini tashkil etadi va bu ko‘rsatkich yildan-yilga oshib bormoqda. Shu tariqa, xizmatlar sohasi nafaqat iqtisodiy samaradorlik, balki ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlaydi. Xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishi davlat siyosatida ham ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan “Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish konsepsiyasi” qabul qilinib, bu yo‘nalishda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, tadbirkorlarga imtiyozlar berish, kredit resurslariga erkin kirish imkoniyatini kengaytirish, xalqaro standartlarga mos xizmat turlarini rivojlantirish choralari ko‘rilmoqda. Kelajakda xizmat ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston iqtisodiyotining eng yetakchi sektoriga aylanishi kutilmoqda. Chunki bu soha yuqori darajada kapital talab qilmaydi, tez qaytadigan investitsiyalarni o‘zlashtirish imkonini beradi va innovatsion texnologiyalarga asoslangan holda yangi xizmat turlarini yaratishga katta imkoniyatlar ochadi. Xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotning yuragi hisoblanadi. U ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash, aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, bandlikni oshirish, milliy daromadni ko‘paytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni 10chiqarishdan tortib, iste’molgacha bo‘lgan jarayonlarni qamrab oladi. Iqtisodiy faoliyatning mohiyatini anglash nafaqat iqtisodiy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki amaliy hayotda to‘g‘ri qaror qabul qilish, samarali boshqaruvni yo‘lga qo‘yish, jamiyat taraqqiyotini ta’minlash uchun ham muhimdir. 1.2. Iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalari Insoniyat hayoti davomida iqtisodiy faoliyatning o‘rni beqiyosdir. Chunki jamiyatning barqaror yashashi va taraqqiyoti moddiy hamda nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish va iste’mol qilish jarayonlariga bog‘liq. Ammo bu jarayonlar tartibsiz yoki o‘z-o‘zidan emas, balki ma’lum tamoyillar va vazifalar asosida amalga oshiriladi. Shu bois, iqtisodiy faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish va samarali boshqarish uchun uning asosiy tamoyillari va vazifalarini chuqur o‘rganish nihoyatda muhimdir. Avvalo, tamoyil tushunchasiga e’tibor qaratish lozim. Tamoyil – bu ma’lum bir faoliyatni boshqarib turuvchi asosiy qoida, yo‘l-yo‘riq yoki yo‘nalishdir. Iqtisodiy faoliyat tamoyillari esa ishlab chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol jarayonlarida amal qiladigan umumiy qonuniyatlarni bildiradi. Iqtisodiy faoliyatning eng asosiy tamoyillaridan biri – samaradorlik tamoyilidir. Samaradorlik shuni anglatadiki, mavjud resurslardan imkon qadar tejamkor va oqilona foydalanish zarur. Resurslar cheklangan bo‘lgani uchun iqtisodiy faoliyatni olib borishda ortiqcha chiqindilarsiz, minimal xarajat bilan maksimal natijaga erishish maqsad qilib qo‘yiladi. Masalan, zamonaviy sanoatda energiya tejamkor texnologiyalarni qo‘llash, qishloq xo‘jaligida hosildor navlarni yetishtirish samaradorlikni oshiradi. Ikkinchi muhim tamoyil – adolat tamoyilidir. Iqtisodiy faoliyat jarayonida yaratilgan boylik va daromadlar jamiyat a’zolari o‘rtasida adolatli taqsimlanishi kerak. Aks holda, ijtimoiy tengsizlik kuchayib, iqtisodiy barqarorlikka putur yetadi. Masalan, soliq tizimi orqali yuqori daromadli qatlamdan olinadigan

Iqtisodiy faoliyat va uning turlari

Купить