• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 597.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi kurs ishi

28daromadlarni adolatli taqsimlash, soliq siyosati orqali qayta taqsimlash mexanizmlarini joriy etish ijtimoiy barqarorlik uchun zarur hisoblanadi. Shuningdek, kredit va pul muomalasi kategoriyalari ham ijtimoiy jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchi, kreditlardan foydalanish imkoniyatlari, ularning qaytarilishi va foiz stavkalari jamiyatning iqtisodiy faolligini belgilab beradi. Agar kreditlar qulay shartlarda taqdim etilsa, tadbirkorlik rivojlanadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va ishsizlik darajasi pasayadi. Aksincha, yuqori foizli kreditlar iqtisodiy faollikni susaytiradi va ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi. Pulning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiya jarayoni esa bevosita ijtimoiy muammolarga olib keladi. Inflyatsiya aholining real daromadlarini kamaytiradi, kambag‘allik darajasini oshiradi va ijtimoiy norozilikni kuchaytiradi. Shu sababli markaziy banklar inflyatsiyani jilovlashni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bu nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy muvozanat uchun ham muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy kategoriyalarning ta’sirini tahlil qilganda, aholining bandligi masalasini ham alohida ta’kidlash kerak. Bandlik nafaqat iqtisodiy samaradorlikni, balki ijtimoiy barqarorlikni ham belgilaydi. Ish o‘rinlari yetarli bo‘lsa, jamiyatda turmush darajasi oshadi, jinoyatchilik kamayadi, ijtimoiy kayfiyat yaxshilanadi. Aksincha, ishsizlik ortsa, ijtimoiy tanglik kuchayadi, kambag‘allik darajasi oshadi, ijtimoiy muammolar yuzaga keladi. Raqobat kategoriyasi esa bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Raqobatning sog‘lom shakli sifat va samaradorlikni oshiradi, iste’molchilar uchun qulay sharoit yaratadi. Shu bilan birga, raqobatning adolatsiz shakli — monopoliyalar yoki kartellarning paydo bo‘lishi esa ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi, iste’molchilar huquqlarini cheklaydi va jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Shuningdek, xalqaro savdo va integratsiya jarayonlari bilan bog‘liq iqtisodiy kategoriyalar ham ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarda muhim o‘rin tutadi. Eksport va import hajmining 8Iqtisodiy kategoriyalarning mohiyati shundaki, ular iqtisodiy hodisa va jarayonlarning umumiy xususiyatlarini ifodalaydi, ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ochib beradi. Bu esa nazariy bilimlarni tizimlashtirish, iqtisodiy qonunlarni anglash va amaliy qarorlar qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi.Shu o‘rinda iqtisodiy kategoriyalarning falsafiy asoslariga ham e’tibor qaratish lozim. Har qanday kategoriya falsafiy nuqtayi nazardan mohiyat va hodisa, sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va voqelik kabi qarama- qarshiliklar asosida shakllanadi. Iqtisodiy kategoriyalar ham iqtisodiy jarayonlarning chuqur mohiyatini ochib berishda falsafiy kategoriyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Iqtisodiy kategoriyalarni tahlil qilishda ularning ijtimoiy mazmuni ham muhim o‘rin tutadi. Chunki har bir iqtisodiy kategoriya jamiyatning ma’lum bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishida o‘ziga xos mazmun kasb etadi. Masalan, “mehnat” kategoriyasi feodal jamiyatda majburiy mehnatni anglatgan bo‘lsa, kapitalizmda erkin mehnat kuchini bildiradi, sotsialistik jamiyatda esa mehnatning jamoaviy shaklini ifodalagan. Iqtisodiy kategoriyalarni to‘g‘ri tushunish va tahlil qilish iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda ham muhim ahamiyatga ega. Chunki iqtisodiy qarorlar, dasturlar va strategiyalar aynan ushbu kategoriyalar asosida shakllanadi. Agar kategoriyalar noto‘g‘ri talqin qilinsa, natijada iqtisodiy siyosatning samaradorligi ham pasayadi. Bugungi kunda iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganishda zamonaviy yondashuvlar – institutsionalizm, raqamli iqtisodiyot nazariyalari, innovatsion rivojlanish konsepsiyalari ham keng qo‘llanmoqda. Bu yondashuvlar iqtisodiy kategoriyalarning yangi shakllarini, masalan, “raqamli kapital”, “intellektual mulk”, “innovatsion resurslar”, “inson kapitali” kabi tushunchalarni ilmiy muomalaga kiritmoqda. 1.2. Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayoni 14Makroiqtisodiy kategoriyalar: yalpi ichki mahsulot (YaIM), inflyatsiya, bandlik, investitsiya. Mikroiqtisodiy kategoriyalar: narx, talab, taklif, foyda, xarajat. Mazmuniga ko‘ra: Moddiy kategoriyalar: tovar, kapital, ishlab chiqarish vositalari. Nomoddiy kategoriyalar: bilim, inson kapitali, innovatsiya. Iqtisodiy kategoriyalarning o‘zaro bog‘liqligi Asosiy iqtisodiy kategoriyalar bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Masalan, mehnat mahsulot yaratadi, mahsulot qiymatga ega bo‘ladi, bu qiymat bozorga chiqqanda narx shaklida ifodalanadi. Narx orqali tadbirkor foyda oladi, foyda esa kapitalning ko‘payishiga xizmat qiladi. Kapitalning samarali ishlashi uchun pul va kredit zarur bo‘ladi. Shu tarzda barcha kategoriyalar jamiyat iqtisodiyotini boshqaruvchi yagona mexanizmga aylanadi. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalar Mustaqillikdan so‘ng respublikamizda iqtisodiy kategoriyalar yangicha mazmun kasb etdi. Masalan, “xususiylashtirish”, “raqobat”, “bozor infratuzilmasi” kabi kategoriyalar amaliyotda keng qo‘llanila boshladi. So‘nggi yillarda esa “raqamli iqtisodiyot”, “innovatsion rivojlanish”, “startap”, “elektron tijorat” tushunchalari iqtisodiyotni rivojlantirishda asosiy nazariy va amaliy kategoriya sifatida shakllandi. Asosiy iqtisodiy kategoriyalar jamiyat iqtisodiy hayotining poydevorini tashkil etadi. Ularning tasnifi turli mezonlarga asoslangan holda amalga oshiriladi va bu tasnif iqtisodiy jarayonlarning murakkabligini tushunishga yordam beradi. Har bir kategoriya o‘z davrining mahsuli bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti bilan uzluksiz o‘zgarib va boyib boradi. Shunday ekan, iqtisodiy kategoriyalarni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy bilimlarni kengaytiradi, balki amaliyotda samarali iqtisodiy siyosat yuritishga ham xizmat qiladi. 33Hududiy tafovutlar. Har bir viloyat va hududning resurslari, aholisi va iqtisodiy imkoniyatlari turlicha bo‘lgani sababli, iqtisodiy kategoriyalarni amalga oshirish mexanizmi ham differensial xarakterga ega. Global integratsiya. Jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham ta’sir qiladi. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalar xalqaro talab va standartlarga moslashmoqda. 2. Asosiy iqtisodiy kategoriyalarning O‘zbekistondagi o‘ziga xos jihatlari Narx mexanizmi O‘zbekistonda narx kategoriyasining amal qilishida davlat nazorati va bozor erkinligi uyg‘unlashgan. Masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bo‘yicha narxlarning keskin o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun davlat intervensiyalari amalga oshiriladi. Shu bilan birga, erkin bozor tamoyillari ham bosqichma- bosqich joriy qilinmoqda. Talab va taklif Talab va taklif kategoriyalari aholining xarid qobiliyati, real daromadlari va ishlab chiqarish hajmlariga bevosita bog‘liq. O‘zbekistonda aholining yosh tarkibi juda yosh bo‘lgani uchun iste’mol bozori doimo kengayib bormoqda. Bu talabning doimiy ravishda ortib borishini ta’minlaydi. Foyda va kapital O‘zbekistonda foyda kategoriyasi nafaqat tadbirkorlik faoliyatining maqsadi, balki jamiyatda yangi ish o‘rinlari yaratish vositasi sifatida ham qaraladi. Kapitalning asosiy qismi esa hozircha davlat investitsiyalari va xorijiy kreditlarga tayanmoqda. Shu sababli kapital kategoriyasining amal qilish mexanizmi davlat siyosati bilan chambarchas bog‘liq. Mehnat Mehnat kategoriyasi mamlakatda eng muhim omillardan biridir. Chunki O‘zbekiston aholisi yosh va mehnatga layoqatli. Shu bois mehnat bozorini samarali tashkil etish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Mehnatni qadrlash, kasb-hunar ta’limini rivojlantirish va xorijda ishlayotgan 10Iqtisodiy kategoriyalar shakllanishida falsafaning ham katta roli bor. Chunki har qanday kategoriya hodisaning mohiyatini ochib berish uchun falsafiy umumlashmalarga tayanadi. Sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl kabi falsafiy kategoriyalar iqtisodiy tushunchalarning shakllanishida asosiy metodologik manba hisoblanadi. Zamonaviy davrda iqtisodiy kategoriyalar shakllanish jarayoni yanada tezlashdi. Globalizatsiya, raqamli iqtisodiyot, innovatsion rivojlanish jarayonlari yangi iqtisodiy tushunchalarni ilmiy muomalaga olib kirdi. Masalan, “inson kapitali”, “raqamli pul”, “kriptoaktivlar”, “yashil iqtisodiyot”, “barqaror rivojlanish” kabi kategoriyalar XX–XXI asrlarda shakllangan bo‘lib, ular jamiyatning yangi ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini ifodalaydi. Jadval: Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish bosqichlari Bosqich nomi Mazmuni Tarixiy misollar Ahamiyati 1. Amaliy faoliyat bosqichi Insonlar ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonida bevosita munosabatlarga kirishadi, lekin hali ilmiy tushunchalar shakllanmagan. Dastlabki savdo, almashuv, qo‘l mehnati, urug‘- qabila xo‘jaligi. Kundalik iqtisodiy faoliyat orqali keyingi nazariy tushunchalarga asos yaratadi. 2. Empirik umumlashtirish bosqichi Iqtisodiy tajribalar to‘planib, ularni tushunish va oddiy tushunchalar orqali ifodalash jarayoni. “Boylik”, “savdo”, “ayirboshlash” tushunchalari; Aristotelning pul haqidagi qarashlari. Amaliy faoliyatdan nazariy umumlashtirishga o‘tish, dastlabki iqtisodiy kategoriyalar paydo bo‘lishi. 3. Nazariy shakllanish bosqichi Iqtisodiy hodisalar chuqur ilmiy tahlil qilinadi, kategoriyalar tizimlashtiriladi. Adam Smit – “xalq boyligi”, Karl Marks – “qiymat”, “kapital”, “qo‘shimcha qiymat”. Mustaqil iqtisodiy nazariyaning shakllanishi va ilmiy asoslangan kategoriyalar tizimining 34mehnat migrantlarini qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari bu kategoriyaning o‘ziga xos jihatlaridir. Soliqlar va byudjet O‘zbekiston soliq siyosatida oxirgi yillarda sezilarli o‘zgarishlar amalga oshirildi. Soliq stavkalari kamaytirildi, soddalashtirilgan tartiblar joriy qilindi. Davlat byudjeti esa asosan ijtimoiy sohalarni — ta’lim, sog‘liqni saqlash va infratuzilmani moliyalashtirishga yo‘naltirilmoqda. Investitsiyalar Investitsiyalar kategoriyasi O‘zbekistonda strategik ahamiyatga ega. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilgan, soliq imtiyozlari taqdim etilgan. Shu bilan birga, ichki investitsiyalarni rag‘batlantirish maqsadida milliy banklar va davlat kafolatlari tizimi kengaytirilmoqda. 3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda iqtisodiy kategoriyalarning ta’siri Iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi nafaqat iqtisodiyotda, balki ijtimoiy hayotda ham bevosita seziladi. Masalan: Narxlar barqarorligi – aholining real daromadlari va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Soliq tizimi – tadbirkorlikni rivojlantirish va byudjet daromadlarini oshirish orqali ijtimoiy sohalarni moliyalashtiradi. Investitsiyalar – yangi ish o‘rinlari yaratadi, hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi. Mehnat va bandlik – ijtimoiy tenglikni ta’minlaydi, kambag‘allikni kamaytiradi 4. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmini takomillashtirish yo‘llar Bozor mexanizmlarini kuchaytirish. Narxlarning erkin shakllanishini bosqichma-bosqich kengaytirish. 22O‘zbekiston aholisi migratsiya orqali ham iqtisodiy kategoriyalarning faoliyatini ko‘rsatib kelmoqda. 2024 yilda 6,2 million mehnat migranti xorijda ishlagan. Shu yili migrantlar yuborgan pul o‘tkazmalari hajmi 30% ga oshdi. Bu pul kategoriyasining xalqaro miqyosdagi muhim roli borligini isbotlaydi. Migratsiya orqali kelayotgan mablag‘lar nafaqat oilaviy daromadlarni oshirdi, balki milliy iqtisodiyotda iste’mol va investitsiyalarga turtki berdi. Savdo balansi va tashqi savdo kategoriyasi 2022–2024 yillarda O‘zbekiston tashqi savdosi izchil kengaydi. Eksport tarkibida oltin, gaz, rangli metallar bilan birga to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi ortdi. Import tarkibida esa asosan mashina va uskunalar, neft mahsulotlari va kimyo sanoati xomashyo materiallari ustunlik qildi. 2023 yilda savdo balansi manfiy bo‘lsa-da, 2024 yilda xizmatlar eksportining oshishi hisobiga muvozanatga yaqinlashdi. 2025 yil uchun prognoz qilingan savdo balansi eksport hajmining diversifikatsiyasi hisobiga ijobiy tomonga o‘zgarishi kutilmoqda. 2022–2025 yillar statistikasi shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy kategoriyalar: YAIM o‘sishi – mehnat va kapital samaradorligiga bog‘liq ravishda izchil rivojlanmoqda. Inflyatsiya – pul va narx kategoriyalarining o‘zaro ta’sirida barqarorlashtirish choralari bilan nazorat ostida. Budjet – davlatning fiskal mexanizmlari orqali defitsitni muvozanatlashtirish yo‘lida. Mehnat bozori – bandlik darajasi ortib, ishsizlik pasaymoqda. Migratsiya va pul o‘tkazmalari – milliy iqtisodiyotga tashqi resurs sifatida xizmat qilmoqda. Savdo balansi – diversifikatsiya va eksportni kengaytirish orqali yaxshilanmoqda. 18O‘zbekistonda oxirgi yillarda soliq islohotlari olib borilib, soliq stavkalari soddalashtirildi va tadbirkorlarga yengilliklar berildi. Bu soliq kategoriyasining iqtisodiy mexanizmini yanada samarali qilishga xizmat qilmoqda. 7. Raqobatning amal qilishi Bozor iqtisodiyotida yana bir asosiy kategoriya – bu raqobatdir. Raqobat ishlab chiqaruvchilarni samarali ishlashga undaydi. Raqobat tufayli narxlar maqbullashadi va iste’molchilar sifatli mahsulotlarga ega bo‘ladi. Raqobatning yetarli bo‘lmagan joyida monopoliyalar paydo bo‘ladi. Shu sababli davlat raqobatni qo‘llab-quvvatlash, monopoliyaga qarshi siyosat yuritish orqali bozorning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi. 8. Zamonaviy iqtisodiy kategoriyalarning amal qilishi Globallashuv va texnologik rivojlanish natijasida yangi iqtisodiy kategoriyalar ham amalda muhim rol o‘ynamoqda. Raqamli iqtisodiyot – elektron savdo, elektron to‘lov tizimlari, raqamli valyutalar. Inson kapitali – bilim va ko‘nikmalarga kiritilgan investitsiyalar. Barqaror rivojlanish – ekologik muvozanatni saqlash bilan bog‘liq kategoriyalar. O‘zbekistonda “raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi aynan shu kategoriyalarning amaldagi mexanizmini mustahkamlashga qaratilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalar oddiy nazariy tushunchalar emas, balki jamiyatning iqtisodiy hayotini boshqaruvchi mexanizmlardir. Ularning amal qilishi natijasida ishlab chiqarish samaradorligi ortadi, resurslardan oqilona foydalaniladi va xalq farovonligi oshadi. Mehnat – daromad va ish haqi shaklida namoyon bo‘ladi. Qiymat va narx – bozor signallari sifatida ishlaydi. Kapital va foyda – ishlab chiqarishni rivojlantiradi. Talab va taklif – muvozanatni ta’minlaydi. 20Inflyatsiya va narx mexanizmi 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12,3% bo‘ldi. Bu asosan pandemiyadan keyingi global narxlarning o‘sishi, logistika zanjirlaridagi uzilishlar va energiya resurslari bozoridagi beqarorlik bilan bog‘liq. Narx kategoriyasi shu davrda bevosita jamiyat farovonligiga ta’sir ko‘rsatdi. 2023 yilda inflyatsiya 8,8% gacha tushdi. Bu pul-kredit siyosatining qat’iy yuritilgani, O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan foiz stavkalari oshirilgani va budjet xarajatlarining muvozanatlashtirilishi natijasida amalga oshdi. Demak, pul va kredit kategoriyalari inflyatsiyani jilovlash mexanizmi sifatida samarali ishladi. 2024 yilda inflyatsiya yana 10,3% darajaga chiqdi. Bu tashqi bozordagi noaniqliklar, oziq-ovqat narxlarining o‘sishi va import hajmining kengayishi bilan izohlanadi. Shuningdek, ichki talabning oshishi ham narxlarning yuqorilashiga sabab bo‘ldi. 2025 yil uchun prognoz qilingan ko‘rsatkich 8,4–8,7% oralig‘ida bo‘lib, iqtisodiy siyosat natijasida inflyatsiya asta-sekin pasayishi kutilmoqda. Bu jarayon qiymat kategoriyasining barqarorlashishini bildiradi. Jadval. O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari (2022–2025 yillar) Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil 2024 yil 2025 yil YAIM o‘sishi (%) 5,7 6,0 6,5 5,9 Inflyatsiya (%) 12,3 8,8 10,3 8,4 – 8,7 Budjet defitsiti (YAIMga nisbatan, %) –3,9 –5,5 –3,2 –3,0 Ishsizlik (%) 7,0 6,8 5,7 4,9 Mehnat migrantlari (mln. kishi) 5,8 6,0 6,2 6,3 Pul o‘tkazmalari o‘sishi (%) 18 25 30 22 Eksport hajmi (mlrd. $) 19,3 21,4 23,7 26,0 Import hajmi (mlrd. $) 25,5 28,2 29,0 30,5 Savdo balansi (mlrd. $) –6,2 –6,8 –5,3 –4,5 → 3818) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 24 23Demak, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalar nafaqat nazariy tushunchalar, balki milliy iqtisodiyotni boshqaruvchi mexanizmlar sifatida amalda faol ishlamoqda. 29o‘zgarishi nafaqat davlat byudjetiga, balki aholining iste’mol imkoniyatlariga ham bevosita ta’sir qiladi. Masalan, import hajmi ortsa, ichki bozor tovarlarga boyiydi, ammo mahalliy ishlab chiqaruvchilar raqobatga dosh berishda qiynalishi mumkin. Eksportning ortishi esa davlat daromadlarini oshiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va aholining turmush darajasini yaxshilaydi. Iqtisodiy kategoriyalar va ijtimoiy jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi jamiyatda barqarorlikni ta’minlash uchun muhim mezon hisoblanadi. Masalan, soliqlar kategoriyasini olaylik. Soliqlar davlat byudjeti daromadlarining asosiy manbai hisoblanadi. Soliq stavkalari va ularning yig‘ilish darajasi jamiyatdagi ijtimoiy muvozanatga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori soliqlar tadbirkorlikni susaytirishi mumkin, past soliqlar esa davlat byudjetining defitsitga uchrashiga olib keladi. Shu sababli soliqlarni oqilona belgilash — iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy barqarorlik o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashning muhim vositasidir. Davlat byudjeti kategoriyasi ham ijtimoiy jarayonlarda asosiy rol o‘ynaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlari aholining turli ehtiyojlarini qondirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini qo‘llab-quvvatlash, nafaqalar va ijtimoiy to‘lovlarni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Byudjetning ijtimoiy yo‘naltirilganligi jamiyatda adolat va tenglikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, investitsiyalar kategoriyasi ham ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Investitsiyalar hajmi ortsa, yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratiladi, bandlik darajasi oshadi, infratuzilma rivojlanadi va jamiyatning umumiy turmush darajasi yuksaladi. Aksincha, investitsiyalarning kamayishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi va ijtimoiy muammolarni kuchaytiradi. Jamiyatdagi iqtisodiy kategoriyalarning yana bir muhim ta’siri — kambag‘allik va tengsizlik darajasi bilan bog‘liqdir. Daromadlarning notekis taqsimlanishi ijtimoiy tabaqalanishga olib keladi. Bu esa jamiyatda ijtimoiy ziddiyatlar, norozilik kayfiyati va siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishi 32ko‘rinadi. Masalan, daromadlarni taqsimlash mexanizmi ijtimoiy tabaqalanishni yumshatishga xizmat qiladi. Ijtimoiy yordam dasturlari, nafaqalar, subsidiyalar orqali past daromadli guruhlar qo‘llab-quvvatlanadi. Bu esa jamiyatda barqarorlikni mustahkamlaydi.Xalqaro miqyosda iqtisodiy kategoriyalarning ta’siri yanada kengroqdir. Masalan, tashqi savdo balansi mamlakatning valyuta barqarorligini ta’minlaydi, bu esa aholining turmush darajasiga ham bevosita ta’sir qiladi. Valyuta kursining pasayishi import narxlarini oshiradi, aholining xarid qobiliyatini kamaytiradi. Shu bilan birga, eksportning ortishi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratadi va bandlikni oshiradi. 2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmining o‘ziga xos jihatlari O‘zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida o‘z milliy yo‘lini tanladi. Bu yo‘l bosqichma-bosqich islohotlarga, ijtimoiy himoya tizimining mustahkamligiga va milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashgan iqtisodiy mexanizmlarga asoslanadi. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmlari ham boshqa davlatlarga qaraganda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning mohiyatini chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. 1. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, yangi iqtisodiy tizim barpo etish zarurati yuzaga keldi. Bunda bir necha omillar iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmini belgilab berdi: Davlatning yetakchi roli. Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslanilgan holda ham davlat iqtisodiyotni boshqarishda muhim ishtirokchi sifatida qolmoqda Milliy qadriyatlar. Iqtisodiy kategoriyalar mahalliy urf-odat va an’analarga moslashgan holda rivojlanmoqda. 36O‘zbekiston misolida esa men shuni tushundimki, iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi o‘ziga xos milliy jihatlarga ega. Davlatning faol ishtiroki, bosqichma-bosqich islohotlar, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan siyosat va xalqaro hamkorlik mamlakatimiz iqtisodiy modelini belgilab bermoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda investitsiyalarni jalb etish, soliq tizimini soddalashtirish, mehnat bozorini rivojlantirish va ijtimoiy himoya tizimini mustahkamlash orqali iqtisodiy kategoriyalar samarali ishlamoqda. Men uchun bu mavzu dolzarb bo‘ldi, chunki iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganish orqali nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki mamlakatimiz iqtisodiy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlarning mazmunini ham chuqurroq tushundim. Ushbu kurs ishi davomida men o‘zim uchun muhim xulosaga keldim: iqtisodiy kategoriyalarni to‘g‘ri anglash va ularning amal qilish mexanizmlarini puxta o‘rganish har qanday iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshiradi, barqaror o‘sish va xalq farovonligini ta’minlashning muhim sharti hisoblanadi.Shu bois, men o‘ylaymanki, iqtisodiy kategoriyalarni yanada mukammal o‘rganish va ularni amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash orqali O‘zbekistonning kelajakdagi taraqqiyoti yanada barqaror va samarali bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini 30mumkin. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalardan biri sifatida daromadlarni qayta taqsimlash mexanizmi alohida ahamiyatga ega. Progressiv soliq tizimi, ijtimoiy nafaqalar, subsidiyalar va davlat qo‘llab-quvvatlash dasturlari — bularning barchasi ijtimoiy tenglikni saqlashda yordam beradi.Shuningdek, iqtisodiy kategoriyalar ekologik muammolarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlarida resurslardan foydalanish, energiya manbalarini sarflash, chiqindilarni kamaytirish masalalari nafaqat iqtisodiy samaradorlik, balki ijtimoiy farovonlik bilan ham bevosita bog‘liqdir. “Yashil iqtisodiyot” tushunchasi aslida iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy jarayonlarga ta’sirining zamonaviy ko‘rinishidir. Raqamli iqtisodiyot davrida esa yangi iqtisodiy kategoriyalar shakllanmoqda. Masalan, elektron pul, kriptovalyuta, raqamli aktivlar kabi tushunchalar nafaqat iqtisodiy faoliyat, balki jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni ham o‘zgartirib yubormoqda. Raqamli to‘lov tizimlari aholiga qulaylik yaratmoqda, lekin shu bilan birga yangi xavf-xatarlarni ham keltirib chiqarmoqda. Shu jihatdan, iqtisodiy kategoriyalar jamiyatning raqamli transformatsiyasida ham asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Xalqaro iqtisodiy kategoriyalar ham ijtimoiy jarayonlarga ta’sir etadi. Globalizatsiya sharoitida transmilliy kompaniyalar, xalqaro kapital oqimlari, tashqi qarzlar, valyuta kurslari bevosita milliy iqtisodiyotga va aholining farovonligiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Valyuta kursining o‘zgarishi import tovarlar narxiga, demakki, aholining xarid qobiliyatiga ta’sir qiladi. Tashqi qarzlarning ko‘payishi esa kelajak avlodlarning iqtisodiy yukini orttiradi. Jamiyat taraqqiyotida iqtisodiy kategoriyalarning ta’siri turli davrlarda turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichida talab va taklif kategoriyalari ijtimoiy jarayonlarga eng katta ta’sir ko‘rsatadi. Talabning keskin ortishi narxlarning oshishiga olib keladi, taklifning yetarli darajada bo‘lmasligi esa inflyatsion bosimni kuchaytiradi. Bunday vaziyatda aholining real daromadlari kamayadi, kambag‘allik kuchayadi va ijtimoiy 37oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 19Pul va kredit – iqtisodiy muomalani boshqaradi. Soliq va davlat – iqtisodiyotni tartibga soladi. Raqobat – samaradorlik va sifatni oshiradi. Demak, bozor iqtisodiyoti – bu iqtisodiy kategoriyalarning real mexanizmlari asosida ishlovchi murakkab tizimdir. Bugungi globallashuv va raqamli iqtisodiyot davrida iqtisodiy kategoriyalar — qiymat, mehnat, kapital, narx, foyda, pul va kredit — nafaqat nazariy tushunchalar, balki iqtisodiy hayotni boshqaruvchi real mexanizmlar sifatida namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekiston 2022–2025 yillar oralig‘ida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirdi, bozor tamoyillarini kuchaytirdi, tashqi dunyo bilan integratsiyani kengaytirdi. Ushbu jarayonlarning barchasi iqtisodiy kategoriyalar faoliyatida o‘z aksini topmoqda. Statistik ma’lumotlar ham aynan shu mexanizmlarni tahlil qilish imkonini beradi. YAIM va iqtisodiy o‘sish 2022 yilda O‘zbekistonning real YAIM o‘sishi 5,7% bo‘ldi. Bu davrda pandemiya oqibatlari barham topib, ishlab chiqarish zanjirlari qayta tiklandi. Talabning tiklanishi, eksport hajmining kengayishi va ichki investitsiyalar YAIM o‘sishini ta’minladi. 2023 yilda o‘sish sur’ati 6,0% darajaga yetdi. Bu davrda mehnat kategoriyasi o‘z ifodasini topdi: bandlik darajasining oshishi, ishchi kuchining samaradorligi va xizmatlar sohasining kengayishi YAIMni yuqoriga ko‘tardi. 2024 yilda esa o‘sish 6,5% gacha tezlashdi. Bu raqam investitsiyalar, ayniqsa, sanoat, transport va energetika sohalarida kapital qo‘yilmalar oshgani bilan izohlanadi. Kapital kategoriyasi bozor mexanizmlarida markaziy rol o‘ynadi. 2025 yil uchun prognoz qilingan 5,9% YAIM o‘sishi esa iqtisodiyotning barqarorlashayotganidan dalolat beradi. Narx va inflyatsiya kategoriyalari ta’sirida iqtisodiy o‘sish biroz sekinlashsa-da, mehnat unumdorligi va innovatsiyalar orqali iqtisodiyotda muvozanat saqlanmoqda. 121.3. Asosiy iqtisodiy kategoriyalar va ularning tasnifi Iqtisodiy nazariya fanining eng muhim tushunchalari va ilmiy asoslarini tashkil etuvchi kategoriyalar jamiyat hayotini, ishlab chiqarish jarayonini, taqsimot, ayirboshlash hamda iste’mol munosabatlarini chuqur anglashga imkon beradi. Iqtisodiy kategoriyalar yordamida murakkab iqtisodiy jarayonlarning mohiyati o‘rganiladi, ularning o‘zaro bog‘liqligi ochib beriladi va nazariy tahlil uchun asos yaratiladi. Shu bois iqtisodiy fanlarda kategoriyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi Iqtisodiy kategoriya – bu jamiyatda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ilmiy jihatdan ifodalovchi umumlashtirilgan tushuncha. Har bir kategoriya ma’lum bir davrning iqtisodiy asoslarini, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining o‘zaro uyg‘unligini o‘zida aks ettiradi. Masalan, “qiymat” kategoriyasi mahsulot ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining nazariy ifodasi hisoblanadi. Kategoriyalar doimo tarixiy xususiyatga ega bo‘lib, ular jamiyat taraqqiyoti davomida mazmun va shakl jihatidan o‘zgarib boradi. Masalan, feodalizm davrida “yer rentasi” asosiy kategoriyalardan biri bo‘lsa, bugungi kunda “raqamli iqtisodiyot” yoki “innovatsion rivojlanish” tushunchalari zamonaviy iqtisodiyotning muhim kategoriyalariga aylanmoqda. Asosiy iqtisodiy kategoriyalar Iqtisodiyotda yuzaga keladigan kategoriyalar juda ko‘p bo‘lsa-da, ularning ichida asosiylari mavjud bo‘lib, ular iqtisodiy nazariyaning poydevorini tashkil etadi. Quyidagilarni asosiy iqtisodiy kategoriyalar sifatida ajratib ko‘rsatish mumkin:  Mehnat – insonning moddiy va ma’naviy boylik yaratishga qaratilgan ongli faoliyati. 17Talab – iste’molchilarning ma’lum narxda tovar sotib olish istagi va imkoniyati. Taklif – ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narxda tovar taklif qilish hajmi. Talab va taklifning kesishgan nuqtasida muvozanat narxi va muvozanat miqdori shakllanadi. Bozor iqtisodiyotida talab va taklifning har bir o‘zgarishi narx signali orqali butun iqtisodiyotga ta’sir qiladi. Masalan, yoqilg‘i narxining oshishi barcha sohalarga ta’sir etadi, chunki transport xarajatlari oshadi va bu iste’mol narxlarining o‘sishiga olib keladi. 5. Pul va kredit kategoriyalarining amal qilishi Bozor iqtisodiyotida pul barcha ayirboshlash jarayonlarining asosi hisoblanadi. Pul yordamida qiymat ifodalanadi, tovarlar muomalaga kiradi va iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi. Pul – muomala vositasi, hisob birligi va boylikni jamg‘arish vositasi. Kredit – vaqtincha bo‘sh mablag‘larni samarali ishlatish mexanizmi. Bank tizimi orqali kreditlar iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bank xizmatlari va kreditlash mexanizmining kengayishi kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Bu pul va kredit kategoriyalarining amalda qanday ishlashini yaqqol ko‘rsatadi. 6. Soliq va davlatning iqtisodiy roli Bozor iqtisodiyotida davlat ham muhim ishtirokchi sifatida faoliyat yuritadi. Davlatning asosiy iqtisodiy kategoriyasi – bu soliq hisoblanadi. Soliq – davlatning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun xo‘jalik subyektlaridan majburiy undiriladigan to‘lov. Soliq mexanizmi orqali davlat iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi. Rag‘batlantiruvchi soliq siyosati investitsiyalarni ko‘paytiradi, yuqori soliq stavkalari esa aksincha, ishlab chiqarishni cheklaydi. 262.2. Iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’siri Iqtisodiy kategoriyalar insoniyat taraqqiyoti davomida jamiyat hayotining barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatib kelgan. Mehnat, kapital, qiymat, narx, foyda, raqobat, talab va taklif kabi kategoriyalar faqat iqtisodiy faoliyatni emas, balki ijtimoiy jarayonlarni ham belgilab beradi. Chunki ular jamiyatning moddiy ishlab chiqarish asosini tashkil etadi, bu esa siyosat, madaniyat, ta’lim va hatto axloqiy me’yorlarga ham bevosita ta’sir qiladi. Masalan, mehnat kategoriyasi faqat ishlab chiqarishdagi kuch sifatida emas, balki insonning jamiyatdagi o‘rni va ijtimoiy mavqeini ham belgilovchi mezon sifatida qaraladi. Har bir davrda mehnatning qadrlanishi darajasi, uni tashkil etish uslubi va samaradorligi jamiyatning umumiy rivojlanish sur’atlariga ta’sir ko‘rsatgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa mehnat samaradorligi bevosita insonning daromad darajasi, farovonligi va ijtimoiy himoyalanishi bilan bog‘lanadi.Shuningdek, kapital kategoriyasi jamiyatda iqtisodiy resurslarning taqsimlanishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Kapitalning jamlanishi va 31norozilik kuchayishi mumkin. Shu sababli davlat siyosatida ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, ichki bozorni to‘ldirish va inflyatsiyani jilovlash muhim vazifa sifatida qaraladi. Narx kategoriyasi ham ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda asosiy omillardan biridir. Narxlarning keskin o‘zgarishi aholining xarid qobiliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, oziq-ovqat narxlarining ko‘tarilishi kam ta’minlangan oilalarning ijtimoiy ahvolini og‘irlashtiradi. Shu sababli davlatlar asosiy mahsulotlar bo‘yicha narxlarni barqarorlashtirish siyosatini yuritadi. Bu siyosat nafaqat iqtisodiy barqarorlikni, balki ijtimoiy adolatni ham ta’minlashga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotida foyda kategoriyasi ham ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Foyda tadbirkorlikning asosiy maqsadi bo‘lishi bilan birga, jamiyatning umumiy farovonligiga ham ta’sir etadi. Foydaning ko‘payishi ishlab chiqarish hajmining ortishiga, yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga olib keladi. Shu bilan birga, foydaning haddan tashqari ortishi monopoliyalashuv xavfini kuchaytiradi, bu esa jamiyatda ijtimoiy tengsizlikni keltirib chiqaradi. Kapital kategoriyasi esa ijtimoiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Kapitalning samarali taqsimlanishi ishlab chiqarishning o‘sishini ta’minlaydi, noto‘g‘ri taqsimlanishi esa ijtimoiy muammolarga olib keladi. Masalan, kapitalning asosan moliyaviy sektorga yo‘naltirilishi real ishlab chiqarishning sustlashuviga olib kelishi mumkin. Bu esa ishsizlikning ortishiga va ijtimoiy beqarorlikka sabab bo‘ladi. Mehnat kategoriyasi ham iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Mehnat unumdorligining oshishi jamiyat farovonligini yuksaltiradi, aholining turmush darajasini yaxshilaydi. Aksincha, mehnatning qadrlanmasligi, ishchi kuchining arzonligi ijtimoiy noroziliklarni kuchaytiradi. Shu sababli davlat siyosatida mehnatga haq to‘lash, kasb-hunar ta’limi va mehnat sharoitlarini yaxshilash alohida ahamiyat kasb etadi.Ijtimoiy adolat tamoyillarini ta’minlashda iqtisodiy kategoriyalarning bevosita ta’siri yaqqol 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 35Davlat ishtirokini optimallashtirish. Iqtisodiyotni bevosita boshqarishdan ko‘ra tartibga solishga o‘tish. Hududiy iqtisodiy siyosatni chuqurlashtirish. Har bir hududning o‘ziga xos imkoniyatlarini inobatga olish. Soliq siyosatini yanada soddalashtirish. Tadbirkorlikni rag‘batlantirish uchun qulay sharoit yaratish. Mehnat bozorini rivojlantirish. Kasb-hunar ta’limini kengaytirish, mehnat migrantlari bilan ishlash tizimini mustahkamlash. Investitsiyalarni jalb qilish. Xorijiy investorlar uchun huquqiy kafolatlarni kuchaytirish va mahalliy investorlarga rag‘batlar berish. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi o‘ziga xos milliy yo‘l asosida rivojlanmoqda. U davlatning faol ishtiroki, bosqichma-bosqichlik tamoyili, milliy qadriyatlar va xalqaro integratsiya talablariga moslashgan holda shakllanmoqda. Kelajakda bu mexanizmlarni yanada takomillashtirish mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sishini va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. X ulosa Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmlarini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Mavzu bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarim davomida shuni angladimki, iqtisodiy kategoriyalar jamiyat taraqqiyotining nazariy va amaliy asosini tashkil etadi. Ular nafaqat iqtisodiyotda, balki ijtimoiy hayotda ham hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Men o‘rgangan manbalar va tahlillar shuni ko‘rsatdiki, iqtisodiy kategoriyalar bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘zaro chambarchas bog‘liq holda amal qiladi. Masalan, narx, talab va taklif, foyda, mehnat, kapital, investitsiya, soliq kabi kategoriyalar bir-birini to‘ldiradi va yagona iqtisodiy tizimning samarali ishlashini ta’minlaydi. 15II BOB. IQTISODIY KATEGORIYALARNING AMAL QILISH MEXANIZMI 2.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilishi Kirish Bozor iqtisodiyoti – bu talab va taklif asosida shakllanadigan, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning erkin faoliyatiga tayanuvchi iqtisodiy tizimdir. Ushbu tizimda iqtisodiy kategoriyalar amalda harakat qiluvchi asosiy mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Chunki mehnat, qiymat, narx, foyda, kapital, pul, kredit, soliq, talab va taklif kabi kategoriyalar bozor iqtisodiyotining barcha bosqichlarida faoliyat ko‘rsatadi. Iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi deganda, ular orqali iqtisodiy jarayonlarning qanday shakllanishi, qanday kuchlar ta’sirida harakatlanishi va qanday natijalarga olib kelishi tushuniladi. Bozor sharoitida bu kategoriyalar nafaqat nazariy tushunchalar sifatida, balki amaliyotda iqtisodiy faoliyatning “motoriga” aylanadi. 1. Mehnat kategoriyasining amal qilishi Bozor iqtisodiyotida mehnat insonning ishlab chiqarishdagi asosiy omili sifatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Mehnatning samaradorligi tovarlarning tannarxi va raqobatbardoshligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif shakllanadi. Ish haqi mehnatning qiymatini ifodalaydi. Malakali va samarali mehnat yuqori daromad olishga imkon beradi. 27to‘planishi ijtimoiy tabaqalanishga olib kelishi, ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi tengsizlikni kuchaytirishi yoki aksincha, davlat tomonidan qayta taqsimlash mexanizmlari orqali adolatni ta’minlashi mumkin. Shu nuqtai nazardan, iqtisodiy kategoriyalar jamiyatda ijtimoiy barqarorlikning saqlanishi va rivojlanish darajasini belgilaydi. Narx kategoriyasi esa iqtisodiy hayotning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. U nafaqat bozor muvozanatini ta’minlaydi, balki aholining ijtimoiy hayot tarziga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Narxlarning oshishi inflyatsiya jarayoniga olib keladi, bu esa ijtimoiy norozilikni kuchaytirishi mumkin. Shu sababli davlat tomonidan narxlarni barqarorlashtirish choralari nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy muvozanatni ta’minlash uchun ham muhimdir. Talab va taklif kategoriyalari ham ijtimoiy jarayonlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Aholining talab darajasi, ularning xarid qobiliyati, ehtiyojlarning qondirilish darajasi — bularning barchasi jamiyatda turmush darajasi va ijtimoiy kayfiyatni belgilaydi. Taklif esa ishlab chiqarishning rivojlanish darajasini, innovatsiyalarni, yangi texnologiyalarning joriy etilishini ta’minlaydi. Foyda kategoriyasi esa tadbirkorlik faoliyatining asosiy rag‘batlantiruvchi omili sifatida iqtisodiy jarayonlarning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, foydaning taqsimlanishi ijtimoiy adolat masalasini ham keltirib chiqaradi. Agar foyda faqat ma’lum bir guruh qo‘lida to‘plansa, ijtimoiy tengsizlik ortadi; agar u adolatli taqsimlansa, jamiyat barqarorligi va aholining turmush farovonligi oshadi. Iqtisodiy kategoriyalar jamiyatdagi ijtimoiy tenglik va adolat tamoyillarini shakllantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Masalan, daromad kategoriyasi aholining turmush darajasini belgilaydi, ularning iste’mol qilish imkoniyatlarini kengaytiradi yoki toraytiradi. Yuqori daromad guruhlariga mansub qatlamlar ko‘proq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, past daromad guruhlari ko‘pincha faqat asosiy ehtiyojlarini qondirish bilan cheklanadi. Shu sababli 7kategoriyalardan foydalanganlar. Keyinchalik, iqtisodiy tafakkurning mustaqil fan sifatida shakllanishi bilan iqtisodiy kategoriyalar falsafadan ajralib chiqib, alohida ilmiy tushunchalar tizimini tashkil eta boshladi. Iqtisodiy kategoriyalar o‘zining bir qancha asosiy xususiyatlariga ega. Birinchidan, ular umumiylik xususiyatiga ega bo‘lib, konkret iqtisodiy hodisalarni umumlashtirish orqali shakllanadi. Ikkinchidan, ular tarixiy xarakter kasb etadi, ya’ni jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida mazmun jihatidan o‘zgarib boradi. Uchinchidan, iqtisodiy kategoriyalar doimo amaliy hayot bilan bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy jarayonlarning ilmiy ifodasini beradi. Adam Smit iqtisodiy kategoriyalarni inson ehtiyojlarini qondirish jarayonida shakllanadigan iqtisodiy hodisalarning ilmiy ifodasi sifatida ta’riflagan. Devid Rikardo esa ularni ishlab chiqarish omillari va ularning taqsimlanishi bilan bog‘liq tushunchalar sifatida talqin qilgan. Karl Marksning ta’kidlashicha, iqtisodiy kategoriyalar ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarining ifodasi bo‘lib, ular sinfiy xarakterga ega. XX asrda iqtisodiy tafakkurda yangi oqimlar vujudga keldi. Masalan, Keyns nazariyasida “talab”, “taklif”, “bandlik” kabi kategoriyalar markaziy o‘rinni egalladi. Monetarizm vakillari esa “pul”, “inflyatsiya”, “foiz stavkasi” kabi kategoriyalarning rolini alohida ta’kidlashdi. Shu tarzda, har bir nazariy maktab iqtisodiy kategoriyalarni o‘z qarashlari asosida talqin etib, ularning amal qilish mexanizmlarini turlicha izohladi. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganish masalasi mustaqillikdan so‘ng yanada dolzarb bo‘ldi. Chunki bozor iqtisodiyotiga o‘tish, erkin raqobat muhitini shakllantirish, xususiy mulkni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish kabi jarayonlar iqtisodiy kategoriyalarning milliy talqini va ularning amaliy mexanizmlarini chuqur tahlil qilishni talab etdi. Masalan, “xususiy mulk”, “raqobatbardoshlik”, “tadbirkorlik”, “erkin bozor” kabi kategoriyalar yangi sharoitda alohida ahamiyat kasb eta boshladi. 6 O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmining o‘ziga xos jihatlarini ochib berish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. IQTISODIY KATEGORIYALAR NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi va mohiyati Iqtisodiy fanlarda eng muhim nazariy tushunchalardan biri bu – iqtisodiy kategoriyalardir. Iqtisodiy kategoriya deganda, iqtisodiy jarayon va hodisalarning umumlashtirilgan ilmiy ifodasi, ularning mohiyatini anglatadigan tushunchalar yig‘indisi tushuniladi. Har bir iqtisodiy munosabat o‘z mazmuniga ko‘ra ma’lum bir kategoriya orqali ifodalanadi. Masalan, “mehnat”, “kapital”, “pul”, “foyda”, “renta”, “raqobat” kabi tushunchalar iqtisodiy kategoriyalar sifatida qaraladi. Iqtisodiy kategoriyalar jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida shakllanadi va mazmun jihatidan doimiy ravishda o‘zgarib boradi. Bu esa shuni anglatadiki, ular abadiy va o‘zgarmas emas, balki tarixiy xarakterga ega. Misol uchun, “kapital” tushunchasi dastlab savdo va moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lsa, sanoat inqilobi davrida ishlab chiqarish vositalariga kiritilgan investitsiyalarni anglatadigan kategoriya sifatida talqin qilindi. Iqtisodiy kategoriyalarni chuqur o‘rganish iqtisodiy nazariya rivojining poydevorini tashkil etadi. Chunki ular iqtisodiy qonunlarni anglash, iqtisodiy hodisalarni tahlil qilish va umumlashtirishda asosiy metodologik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Kategoriyalar orqali iqtisodiy tizimning tuzilishi, uning tarkibiy qismlari va ular o‘rtasidagi bog‘liqlik ilmiy jihatdan izohlanadi. Tarixiy nuqtayi nazardan, iqtisodiy kategoriyalar falsafiy kategoriyalar bilan uzviy bog‘liq holda shakllangan. Qadimgi yunon mutafakkirlari Aristotel va Ksenofont iqtisodiy hodisalarning mohiyatini tushuntirishda falsafiy 21Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil 2024 yil 2025 yil –3,0 Budjet saldosi va davlatning roli 2022 yilda jamoa ijro budjeti YAIMga nisbatan –3,9% defitsit bilan yakunlandi. Bu davrda davlat investitsiyalari va ijtimoiy xarajatlar ko‘paygan edi. 2023 yilda budjet defitsiti –5,5% gacha kengaydi. Bu fiskal siyosatda ijtimoiy sohalarga, infratuzilmaga va aholiga qo‘llab-quvvatlash choralariga ko‘proq mablag‘ sarflangani bilan bog‘liq. 2024 yilda budjet defitsiti –3,2% gacha kamaydi. Soliq tushumlarining ortishi, xususiy sektor faolligining kuchayishi va davlat qarzini boshqarish mexanizmlarining yaxshilanishi bunga sabab bo‘ldi. 2025 yil prognozida budjet defitsiti –3% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu davlatning iqtisodiy kategoriyalardan biri sifatida soliq va xarajatlarni muvozanatlashtirishga intilayotganidan darak beradi. Bandlik va mehnat bozori 2023 yilda ishsizlik darajasi 6,8% bo‘ldi. Bu hali ham yuqori ko‘rsatkich sanaladi, chunki mehnat bozorida taklif ko‘pligi ishchi kuchining samarali joylashishini qiyinlashtirgan. 2024 yilning uchinchi choragida ishsizlik 5,7% gacha kamaydi. Bu kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi, xizmatlar sektorining kengayishi bilan bog‘liq. Mehnat kategoriyasi talab va taklif mexanizmi orqali bozorni muvozanatlashtirdi. 2025 yil uchun prognoz qilingan ishsizlik darajasi 4,9% atrofida bo‘lib, bu iqtisodiyotning bandlik sohasida muvozanatga erishayotganidan dalolat beradi. Mehnat migratsiyasi va pul o‘tkazmalari 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida iqtisodiy jarayonlar o‘zaro chambarchas bog‘langan holda rivojlanmoqda. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalarni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish zamonaviy iqtisodiy nazariyaning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki har bir iqtisodiy hodisa, jarayon yoki munosabat ma’lum bir kategoriya orqali ifodalanadi va ular iqtisodiy tizimning asosiy elementlari sifatida amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni, davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, yangi institutlarning shakllanishi ham iqtisodiy kategoriyalarni chuqur tahlil qilishni taqozo etmoqda. Xususan, “talab va taklif”, “raqobat”, “kapital”, “foyda”, “mehnat” kabi kategoriyalar mamlakat iqtisodiyotida bozor mexanizmlarining ishlashini belgilab bermoqda. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligi ham bevosita ushbu kategoriyalarning to‘g‘ri talqin qilinishiga va ularning amaliy mexanizmlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishiga bog‘liqdir 1 . Shu bois iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir. Bu, o‘z navbatida, xalq farovonligini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini kuchaytirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi qadimiy davrlardan buyon olimlarning e’tibor markazida bo‘lib kelmoqda. Antik davr mutafakkirlari Aristotel va Platon iqtisodiy tushunchalarga falsafiy jihatdan yondashgan bo‘lsalar, keyinchalik 1 Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan inflyatsiyaning aholining daromadi va turmush tarziga ta’sir qiluvchi omil ekanligi to‘g‘risidagi fikr — 2023-yilgi yig‘ilish nutqi. Газета.Uz 4merkantilistlar iqtisodiy kategoriyalarni savdo va kapital yig‘ilishi bilan bog‘lashgan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari – Adam Smit va Devid Rikardo iqtisodiy kategoriyalarni bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari orqali izohlashga harakat qilganlar. Karl Marks esa ularni ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari va tarixiy taraqqiyot kontekstida yoritib bergan. Keyingi bosqichlarda Keyns va uning izdoshlari iqtisodiy kategoriyalarni davlatning tartibga soluvchi roli bilan bog‘lagan bo‘lsa, Hayek va Fridman singari olimlar bozor erkinligini ustuvor qo‘yib, kategoriyalar amal qilishining liberal mexanizmlarini asoslab bergan. O‘zbekistonda mustaqillikdan keyin iqtisodiy kategoriyalarni milliy bozor iqtisodiyotiga moslashtirish bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, iqtisodiy mustaqillik, erkin bozor tamoyillari, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti kabi g‘oyalar bu borada alohida o‘ringa ega bo‘ldi. Hozirgi kunda ham respublika olimlari iqtisodiy kategoriyalarni yangi islohotlar, raqamli iqtisodiyot va innovatsion rivojlanish kontekstida chuqur o‘rganib kelmoqdalar. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganish, avvalo, iqtisodiy nazariyaning chuqurlashuviga xizmat qiladi. Ularning mazmuni, shakllanish jarayoni va amal qilish mexanizmlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish orqali iqtisodiy fanlarning metodologik asoslari boyiydi. Bu jarayon iqtisodiy hodisalar mohiyatini tushunish, ularni ilmiy kategoriyalar orqali izohlash imkonini beradi. Nazariy ahamiyat shundan iboratki, kurs ishida ishlab chiqilgan ilmiy xulosalar iqtisodiy fanlar tizimida qo‘shimcha bilim manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa, “talab va taklif”, “foyda”, “kapital”, “narx”, “mehnat” kabi kategoriyalarning mohiyati haqida yangicha qarashlar shakllantirish imkoniyati yaratiladi. 2Mavzu: Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. IQTISODIY KATEGORIYALAR NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi va mohiyati ……………………………. 1.2. Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayoni ……………………………. 1.3. Asosiy iqtisodiy kategoriyalar va ularning tasnifi …………………………... II BOB. IQTISODIY KATEGORIYALARNING AMAL QILISH MEXANIZMI 2.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilishi ……... 2.2. Iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’siri …………. 2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmining o‘ziga xos jihatlari ………………………………………………..……………… Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 9Iqtisodiy kategoriyalar jamiyat taraqqiyotining mahsuli sifatida shakllanadi. Ular insoniyatning iqtisodiy faoliyati davomida paydo bo‘lib, ma’lum bir davr ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini umumlashtirib ifodalashga xizmat qiladi. Demak, iqtisodiy kategoriyalar tasodifiy emas, balki jamiyat rivojlanishining ob’ektiv zarurati sifatida yuzaga keladi. Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayoni bir necha bosqichlardan iborat. Birinchi bosqich – amaliy faoliyat bosqichi bo‘lib, bunda insonlar iqtisodiy hayotda turli munosabatlarga kirishadilar: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonlari. Bu jarayonlar hali ilmiy tushunchalarga ega emas, ular oddiy kundalik faoliyat shaklida namoyon bo‘ladi. Ikkinchi bosqich – empirik umumlashtirish bosqichi. Insoniyat tarixida iqtisodiy tajribalar ortib borgani sayin odamlar ularni umumlashtirishga va tushunchalar orqali ifodalashga harakat qila boshladilar. Masalan, qadimgi davrda “boylik”, “savdo”, “ayirboshlash” kabi dastlabki iqtisodiy kategoriyalar shakllandi. Aristotel davrida pulning mohiyati, uning qiymatni ifodalovchi vosita sifatidagi funksiyasi haqida ilk nazariy qarashlar paydo bo‘ldi. Uchinchi bosqich – nazariy shakllanish bosqichi bo‘lib, bunda iqtisodiy hodisalar va jarayonlar chuqur ilmiy tahlil qilinadi. Bu davrda iqtisodiy tafakkur mustaqil fan sifatida rivojlanib, iqtisodiy kategoriyalar tizimli ravishda ishlab chiqildi. Masalan, Adam Smit “xalq boyligi”, “mehnat unumdorligi” kabi kategoriyalarni nazariy asoslab berdi. Karl Marks esa “qiymat”, “kapital”, “qo‘shimcha qiymat” tushunchalariga chuqur ilmiy ta’rif berdi. Shuningdek, iqtisodiy kategoriyalar shakllanishida ijtimoiy tuzumning alohida o‘rni mavjud. Chunki har bir iqtisodiy kategoriya ma’lum bir ijtimoiy- iqtisodiy tuzilma bilan bog‘liq. Masalan, “yer rentasi” kategoriyasi feodal tuzumda shakllangan bo‘lsa, “daromad solig‘i” kategoriyasi kapitalistik tuzumda keng tarqaldi. Sotsialistik iqtisodiyot davrida esa “rejalashtirish”, “umumxalq mulki”, “davlat buyurtmasi” kabi kategoriyalar yuzaga keldi. 11Bosqich nomi Mazmuni Tarixiy misollar Ahamiyati yaratilishi. 4. Ijtimoiy tuzumga xos bosqich Har bir iqtisodiy tuzum o‘ziga mos kategoriyalarni shakllantiradi. Feodalizm – “yer rentasi”, Kapitalizm – “foyda”, “soliq”; Sotsializm – “rejalashtirish”. Kategoriyalar ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning mohiyatini aks ettiradi. 5. Falsafiy umumlashmalar bosqichi Iqtisodiy tushunchalar falsafiy kategoriyalar bilan uyg‘unlashadi. Sabab–oqibat, zaruriyat–tasodif, mazmun–shakl kabi umumiy falsafiy kategoriyalar. Nazariy iqtisodiyotning metodologik asosini shakllantiradi. 6. Zamonaviy bosqich Globallashuv, raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar natijasida yangi tushunchalar paydo bo‘lmoqda. “Inson kapitali”, “raqamli pul”, “kriptoaktivlar”, “yashil iqtisodiyot”, “barqaror rivojlanish”. Yangi davr ehtiyojlariga mos iqtisodiy kategoriyalarni shakllantiradi. 7. Milliy rivojlanish bosqichi Har bir mamlakat o‘z sharoitiga mos iqtisodiy kategoriyalarni ishlab chiqadi. O‘zbekistonda – “xususiylashtirish”, “erkin bozor”, “elektron tijorat”, “innovatsion klaster”. Milliy iqtisodiyot rivoji va islohotlarning nazariy asosini yaratadi. O‘zbekiston misolida ham iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayonini kuzatish mumkin. Mustaqillikdan so‘ng “xususiylashtirish”, “erkin bozor”, “raqobatbardoshlik”, “tadbirkorlik sub’ekti”, “erkin iqtisodiy zona” kabi kategoriyalar milliy iqtisodiyotga singib bordi. Bugungi kunda esa “raqamli iqtisodiyot”, “elektron tijorat”, “innovatsion klaster” kabi tushunchalar keng qo‘llanmoqda. Iqtisodiy kategoriyalar shakllanish jarayoni jamiyat taraqqiyotining uzluksiz mahsulidir. Ular amaliy faoliyatdan nazariy umumlashtirishgacha bo‘lgan murakkab bosqichlarni bosib o‘tadi. Har bir yangi davr yangi iqtisodiy ehtiyojlarni yuzaga keltiradi, natijada yangi iqtisodiy kategoriyalar shakllanadi va fan rivojiga hissa qo‘shadi. 13 Qiymat – mahsulot yoki xizmatning ishlab chiqarish xarajatlari va jamiyat ehtiyojlarini qondirishdagi ahamiyatini ifodalovchi kategoriya.  Narx – tovarning qiymatini pul shaklida ifodalovchi tushuncha.  Kapital – qiymatning o‘zini o‘stirish maqsadida qayta investitsiya qilinadigan shakli.  Foyda – tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan qo‘shimcha qiymat.  Talab va taklif – bozor muvozanatini ta’minlovchi asosiy kuchlar.  Ish haqi – mehnatga to‘lanadigan haq, ya’ni ishchi kuchining qiymati.  Yer rentasi – yer resurslaridan foydalanish evaziga olinadigan daromad.  Soliq – davlat ehtiyojlarini qondirish uchun majburiy pul to‘lovlari.  Pul va kredit – ayirboshlash jarayonida vositachilik qiluvchi hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi kategoriyalar. Bu kategoriyalar iqtisodiy nazariyaning markazida turib, barcha iqtisodiy jarayonlarni anglash va tahlil qilishda asosiy nazariy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Iqtisodiy kategoriyalarning tasnifi Iqtisodiy kategoriyalarni bir nechta mezonlarga asoslanib tasniflash mumkin: Jamiyat hayoti bosqichlariga ko‘ra: Ishlab chiqarish bilan bog‘liq kategoriyalar: mehnat, ishlab chiqarish vositalari, texnologiya.  Taqsimot kategoriyalari: daromad, foyda, renta, ish haqi.  Ayirboshlash kategoriyalari: pul, narx, kredit, bozor.  Iste’mol kategoriyalari: talab, ehtiyoj, iste’mol qiymati.  Davr va tuzumlarga ko‘ra:  Qadimgi davr kategoriyalari: “boylik”, “savdo”.  Feodal davr kategoriyalari: “yer rentasi”, “sug‘orish inshootlari”.  Kapitalistik davr kategoriyalari: “kapital”, “foyda”, “soliq”.  Sotsialistik davr kategoriyalari: “rejalashtirish”, “umumxalq mulki”.  Zamonaviy davr kategoriyalari: “raqamli iqtisodiyot”, “kriptoaktivlar”.  Iqtisodiy jarayonlarga ko‘ra: 5Amaliy ahamiyat esa, birinchi navbatda, iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va uni samarali amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Chunki iqtisodiy kategoriyalarni to‘g‘ri talqin qilish orqali davlat organlari iqtisodiyotni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirishi mumkin. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, raqobatbardoshlikni oshirish, aholi farovonligini yuksaltirishga bevosita ta’sir qiladi.Shuningdek, kurs ishining amaliy natijalari oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiy fanlarni o‘qitishda qo‘llanishi mumkin. Bu talabalarga iqtisodiy nazariya va amaliyotni uyg‘un holda o‘rganish imkonini beradi. Shu bilan birga, ishda olingan ilmiy xulosalar tadqiqotchilar, amaliyotchi iqtisodchilar va siyosat ishlab chiquvchilar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti. – bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qiladigan iqtisodiy kategoriyalar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’siridir. Kurs ishi mavzusining predmeti iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmini, ularning shakllanish jarayonini, tasnifini va O‘zbekiston sharoitida namoyon bo‘lish xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi – iqtisodiy kategoriyalarning nazariy asoslarini tahlil qilish, ularning amal qilish mexanizmini ochib berish hamda O‘zbekiston misolida amaliy jihatlarini yoritishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari.  iqtisodiy kategoriyalarning tushunchasi va mohiyatini yoritish;  iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayonini tahlil qilish;  asosiy iqtisodiy kategoriyalarni guruhlarga ajratib, ularning tasnifini berish;  bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmini o‘rganish;  iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini tahlil qilish; 16Masalan, O‘zbekistonda mehnat bozorining rivojlanishi, kasb-hunar markazlarining tashkil etilishi, inson kapitaliga qaratilgan investitsiyalar aynan mehnat kategoriyasining amaldagi mexanizmini kuchaytiradi. 2. Qiymat va narxning amal qilishi Qiymat bozor iqtisodiyotining eng markaziy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Har qanday tovar yoki xizmat mehnat sarfi orqali yaratiladi va u o‘z qiymatiga ega bo‘ladi. Bu qiymat bozorga chiqqanda narx shaklida namoyon bo‘ladi. Narx talab va taklif ta’sirida shakllanadi. Narx ishlab chiqaruvchilar uchun daromad manbai, iste’molchilar uchun esa xarajat mezonidir. Narx o‘zgarishi bozor signali sifatida xizmat qiladi: narx ko‘tarilsa – ishlab chiqarish kengayadi, narx tushsa – qisqaradi. Misol tariqasida, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining mavsumiy narx o‘zgarishlarini keltirish mumkin. Bahorda sabzavot narxlari yuqori bo‘lsa, yozda taklif ortishi natijasida narxlar pasayadi. Bu esa qiymat va narx kategoriyalarining amaliy harakatini ko‘rsatadi. 3. Kapital va foydaning amal qilishi Kapital – qiymatning o‘sishga yo‘naltirilgan shakli. U bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarishni kengaytirish va daromadni ko‘paytirish vositasidir. Kapital investitsiya ko‘rinishida ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi. Kapitalning samaradorligi natijasida foyda hosil bo‘ladi. Foyda esa tadbirkorlar uchun asosiy rag‘batdir. Bozor sharoitida foyda olish mexanizmi raqobat orqali kuchayadi. Kim samarali ishlab chiqarsa va mahsulotini raqobatbardosh narxda taklif etsa, u ko‘proq foyda oladi. 4. Talab va taklifning amal qilishi Talab va taklif bozor mexanizmining “yuragi” hisoblanadi. 25

Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi

Купить