• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 475.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy o‘sish masalasi tarixan iqtisodchilarni eng ko‘p qiziqtirgan mavzulardan biri hisoblanadi. Klassik iqtisodchilar A. Smit, D. Rikardo va T. Maltus o‘z asarlarida iqtisodiy o‘sishning mohiyati va uning ishlab chiqarish omillari bilan bog‘liqligini izohlagan. Ularning qarashlari iqtisodiy taraqqiyotning dastlabki nazariy asoslarini yaratdi. XIX–XX asrlarda iqtisodiy o‘sish nazariyalari yanada rivojlandi. J. M. Keynes iqtisodiy o‘sishni talab va investitsiyalar bilan bog‘lab, davlatning iqtisodiyotdagi faol rolini ta’kidladi. Keyinchalik R. Xarrod va E. Domar o‘sishning matematik modellari orqali iqtisodiy muvozanat masalasini tahlil qildilar. R. Solou va J. Shumpeter esa innovatsiya, texnologik yangilik va ilm-fanning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rnini alohida ta’kidladilar. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston olimlari ham iqtisodiy o‘sishning nazariy va amaliy jihatlarini keng tadqiq etib kelmoqda. Xususan, iqtisodiy islohotlar, tarkibiy o‘zgarishlar, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlari iqtisodiy o‘sishning asosiy yo‘nalishlari sifatida ilmiy adabiyotlarda keng yoritilgan. Prezident Sh. M. Mirziyoyevning iqtisodiy siyosatga oid nutqlari va konsepsiyalari ham iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishda amaliy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunday qilib, mazkur mavzuning ilmiy o‘rganilganlik darajasi keng bo‘lsa-da, O‘zbekiston sharoitida ijtimoiy natijalar nuqtayi nazaridan yanada chuqur tahlil qilish dolzarbdir. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Iqtisodiy o‘sish nazariyasi iqtisodiy fanlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu nazariya orqali ishlab chiqarish omillari, resurslardan samarali foydalanish, investitsiya va innovatsiyalarning o‘sishga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Shu jihatdan kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy o‘sish tushunchasi, uning modellari, ko‘rsatkichlari va ijtimoiy natijalarini ilmiy asosda yoritishga imkon beradi. Nazariy tahlillar yordamida mamlakat taraqqiyotining istiqbollari haqida umumiy ilmiy xulosalar chiqariladi. Boshqa tomondan, ushbu mavzuning amaliy ahamiyati ham juda yuqori. Chunki O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirish, aholi turmush darajasini yaxshilash, 30daromadlarning sezilarli o‘sishi, kambag‘allik darajasining pasayishi va bandlikni oshirish kabi ko‘rsatkichlar men uchun bunyodkorlik va ijtimoiy barqarorlik nuqtai nazaridan muhim omil ekanini isbotladi. Uchinchidan, iqtisodiy o‘sish ijtimoiy infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash, transport, madaniyat va raqamli iqtisodiyot sohalaridagi ijobiy o‘zgarishlarni ta’minlaganini aniq kuzatdim. Respublikamizda yangi maktablar, kasalxonalar, yo‘llar, madaniy maskanlar, sport inshootlari va raqamlashtirilgan xizmatlar band bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot bilan ijtimoiy barqarorlik o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni yaqqol ko‘rsatmoqda. Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy o‘sish – bu mamlakatimizda ijtimoiy taraqqiyotning – aholi farovonligi, imkon yaratish, tenglikni ta’minlash va jamiyat sifatini yaxshilashning eng asosiy omilleridan biridir. Menimcha, ushbu mavzu bo‘yicha olib borilgan tahlillar nafaqat ilmiy asos yaratadi, balki iqtisodiy siyosat va amaliyotga ham muhim yo‘l-yo‘riq beradi. Bu kurs ishi orqali men o‘rgangan asosiy narsa – iqtisodiy o‘sish faqat raqamlar emas, balki har bir fuqaroning hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan real kuch ekanidir. Shu maqsadlar sari biz barqaror rivojlanish strategiyalarini amalga oshirishda, ijtimoiy insonga doir har bir sohani rivojlantirishda davom etsak, iqtisodiy o‘sish nafaqat iqtisod, balki jamiyat va odam salomatligi uchun muhim omil bo‘lib qoladi. 22 25O‘zbekiston tajribasida oxirgi yillarda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. 2022– 2025 yillarda qabul qilingan “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da ham sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport va uy-joy kommunal xizmatlari sohalariga yirik investitsiyalar kiritish belgilangan. Jumladan, minglab kilometr yangi avtomobil yo‘llari, zamonaviy maktab va bog‘chalar, zamonaviy kasalxonalar qurilmoqda. Bu esa aholining ijtimoiy farovonligini oshirish bilan birga iqtisodiy rivojlanishga ham xizmat qilmoqda. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi hududiy tengsizliklarni kamaytirishda muhim omil hisoblanadi. Masalan, qishloq joylarda zamonaviy ta’lim va sog‘liqni saqlash muassasalarining qurilishi aholining migratsiya jarayonini kamaytiradi, ularning yashash sharoitlarini yaxshilaydi. Natijada iqtisodiy resurslar hududlar bo‘ylab samarali taqsimlanadi. Iqtisodiy o‘sish infratuzilmaga ijobiy ta’sir ko‘rsatish bilan birga, ayrim xavf va cheklovlarni ham yuzaga chiqarishi mumkin. Masalan, juda tez iqtisodiy o‘sish resurslarning yetishmovchiligi, ekologik muammolar, infratuzilma tizimlarining haddan tashqari yuklanishiga olib kelishi ehtimoldan xoli emas. Shu sababli infratuzilma rivojini rejalashtirishda iqtisodiy o‘sishning barqarorlik tamoyillari inobatga olinishi zarur. Iqtisodiy o‘sish ijtimoiy infratuzilma rivojining asosiy manbai hisoblanadi. Barqaror iqtisodiy o‘sishsiz zamonaviy ta’lim, sog‘liqni saqlash, transport va boshqa infratuzilmani rivojlantirish mumkin emas. Shu bilan birga, infratuzilmaning rivojlanishi ham iqtisodiy o‘sishning asosiy drayverlaridan biri sifatida xizmat qiladi. Demak, iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy infratuzilma o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni chuqur tahlil qilish va uni amaliyotda to‘g‘ri yo‘naltirish jamiyat taraqqiyotining asosiy sharti hisoblanadi. 2.3. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalari O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va uni ijtimoiy taraqqiyotga yo‘naltirish masalasi davlat siyosatining markaziy 20Iqtisodiy o‘sishning aholi turmush darajasiga ta’sirini ko‘rsatadigan muhim indikatorlardan yana biri – aholining real daromadlari. 2025 yilning dastlabki yarmida aholining real daromadlari o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 9,5 foizga oshdi. Bu esa aholining xarid qobiliyati ortib borayotganini bildiradi. Demak, iqtisodiy o‘sish bevosita aholi daromadlariga ta’sir qilmoqda, ular orqali esa turmush sifati yaxshilanmoqda. Sanoat va xizmatlar sohasi rivoji ham turmush darajasini ko‘tarishga xizmat qilmoqda. Masalan, 2025 yilning birinchi yarmida sanoat ishlab chiqarishi 6,6 foizga, qurilish sohasi 10,7 foizga, xizmatlar sohasi esa 13,3 foizga o‘sdi. Bu jarayon aholining kundalik hayotida zarur bo‘lgan mahsulotlar va xizmatlarga kengroq kirish imkoniyatini yaratmoqda. Shu bilan birga, savdo aylanmasi ham sezilarli darajada kengaydi: eksport hajmi 29,1 foizga, import esa 7 foizga oshdi. Inflyatsiya jarayonlari ham turmush darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12,3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yilda 8,7 foizga tushdi. 2024 yilda esa inflyatsiya 9,8 foiz darajasida qayd etildi, 2025 yilda esa bu ko‘rsatkich 8,4 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Inflyatsiyaning bunday kamayib borishi aholining real daromadlarini asrashga, xarid qobiliyatini mustahkamlashga imkon yaratmoqda. Bandlik masalasi ham ijtimoiy taraqqiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. 2024 yilda mamlakatda ishsizlik darajasi 6,3 foizni tashkil etdi. Bu esa yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, ayniqsa kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlarning samarasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Shu tariqa iqtisodiy o‘sish bandlikning ortishiga va ijtimoiy himoya tizimining mustahkamlanishiga yordam bermoqda. Kambag‘allik darajasining kamayishi ham iqtisodiy o‘sishning bevosita natijasi sifatida ko‘zga tashlanadi. 2022–2024 yillar davomida kambag‘allik darajasi 14,1 foizdan 11 foizga pasaydi. Bu o‘zgarish aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari uchun yangi imkoniyatlar yaratilganini ko‘rsatadi. Xususan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, uy-joy bilan ta’minlash va boshqa ijtimoiy 13Model nomi Asosiy g‘oya Asosiy omillar Cheklovlar belgilaydi. Davlat aralashuvi muhim. va taklif muvozanati. xavfi yuzaga keladi. Endogen model (P. Romer, R. Lukas) Inson kapitali, ta’lim, ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalar barqaror o‘sishning asosiy manbai hisoblanadi. Inson kapitali, ta’lim sifati, ilmiy-texnik yangiliklar, davlat qo‘llab-quvvatlashi. Ta’lim va ilmiy tadqiqotlarga yetarli mablag‘ ajratilmasa, innovatsiyalar sust rivojlanadi. 1.3. Iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlari Iqtisodiy o‘sish nazariy jihatdan turlicha talqin etilsa-da, amaliyotda uni baholash uchun aniq ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Chunki iqtisodiy o‘sishning mavjudligi yoki yo‘qligini aniqlash, uning barqarorligi va samaradorligini o‘lchash faqat statistik hamda makroiqtisodiy indikatorlar orqali mumkin. Bu ko‘rsatkichlar mamlakatning ishlab chiqarish hajmini, milliy daromadning o‘sishini, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadni, bandlik va ijtimoiy rivojlanish darajasini ifodalaydi. Iqtisodiy o‘sishni baholashda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri – Yalpi ichki mahsulot (YAIM) hisoblanadi. YAIM – bu mamlakat hududida ma’lum bir davrda yaratilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymati. Uning hajmi ortib borishi ishlab chiqarishning kengayganidan, iqtisodiy resurslarning samarali ishlatilayotganidan dalolat beradi. Shuningdek, YAIM dinamikasi iqtisodiy o‘sish sur’atlarini aniqlashda asosiy mezon sifatida qaraladi. YAIMni o‘lchash ikki xil shaklda amalga oshiriladi: nominal YAIM va real YAIM. Nominal YAIM joriy narxlarda hisoblanadi, real YAIM esa inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda tuzatiladi. Shu bois iqtisodiy o‘sishni baholashda real YAIM ko‘rsatkichlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki narxlarning o‘zgarishi o‘sish sur’atlarini sun’iy ravishda oshirib ko‘rsatishi mumkin. 6I BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning mazmuni Iqtisodiy fanlar tizimida “iqtisodiy o‘sish” tushunchasi eng ko‘p uchraydigan, ayni paytda eng ko‘p muhokama qilinadigan kategoriyalardan biridir. Uning mazmuni keng qamrovli bo‘lib, ishlab chiqarish hajmining ortishi, milliy daromadning o‘sishi, yalpi ichki mahsulotning kengayishi, shuningdek, aholi turmush darajasining yaxshilanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Iqtisodiy o‘sish — bu nafaqat statistik ko‘rsatkichlarning ko‘payishi, balki jamiyatning sifat jihatidan yuksalishi, ijtimoiy taraqqiyotning yangi bosqichlarga ko‘tarilishi demakdir. Iqtisodiy o‘sishning mazmunini izohlash uchun eng avvalo uning tarixiy ildizlariga murojaat qilish zarur. XVIII asr klassik iqtisodchilari, jumladan, Adam Smit “Millatlar boyligi” asarida boylik manbai mehnatda ekanini ta’kidlagan va milliy iqtisodiyotning o‘sishini ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat taqsimoti bilan bog‘lagan. Keyinchalik D. Rikardo ishlab chiqarish resurslarining cheklanganligi va ularning taqsimlanish mexanizmi iqtisodiy o‘sishga qanday ta’sir qilishini tahlil qilgan. T. Maltus esa aholining tez o‘sishi iqtisodiy resurslarning yetishmasligiga olib kelishini ko‘rsatib, o‘sishni tabiiy cheklovlar bilan bog‘lagan. XIX asrda Karl Marks iqtisodiy o‘sishni kapitalning jamg‘arilishi, ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan izohladi. Uning nazariyasida iqtisodiy o‘sishning asosiy omili mehnatning ijtimoiylashuvi, ishlab chiqarish kuchlarining rivoji va qo‘shimcha qiymatning kengayishi deb qaraldi. Bu 14Iqtisodiy o‘sishning muhim ko‘rsatkichi – YAIMning aholi jon boshiga nisbatidir. Bu ko‘rsatkich aholining turmush darajasi va farovonligini aks ettiradi. Agar umumiy YAIM o‘sib borsa-yu, aholi soni undan tezroq o‘sayotgan bo‘lsa, unda jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad kamayadi. Shu sababli iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy samaradorligini baholashda jon boshiga YAIM ko‘rsatkichi asosiy mezonlardan biri hisoblanadi.Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda Milliy daromad ko‘rsatkichi ham qo‘llanadi. Milliy daromad mamlakat fuqarolari tomonidan yaratilgan barcha moddiy va nomoddiy boyliklarning umumiy qiymatini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish samaradorligi hamda ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy natijasini ko‘rsatadi.Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari tarkibida mehnat unumdorligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat unumdorligi ishlab chiqarish hajmini oshirishning eng asosiy manbalaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini bir ishchi yoki vaqt birligiga nisbati orqali aniqlanadi. Mehnat unumdorligining ortishi ishlab chiqarishning intensiv yo‘l bilan rivojlanayotganini bildiradi. Iqtisodiy o‘sishni baholashda yana bir muhim ko‘rsatkich – kapitalning samaradorligidir. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishga jalb etilgan kapital resurslarining qancha daromad keltirayotganini o‘lchaydi. Kapital samaradorligi yuqori bo‘lsa, investitsiyalarning iqtisodiy o‘sishga ta’siri ham kuchli bo‘ladi. Shuning uchun ham investitsion siyosatning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi iqtisodiy o‘sishning asosiy shartidir. Iqtisodiy o‘sishning yana bir ko‘rsatkichi – bandlik darajasidir. Aholining ish bilan band bo‘lgan qismi qancha ko‘p bo‘lsa, iqtisodiyotda yaratiladigan boylik ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Shu bilan birga, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, ishsizlik darajasini kamaytirish, yangi ish o‘rinlari yaratish barqaror iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy o‘sishni o‘lchash uchun faqat an’anaviy ko‘rsatkichlargagina emas, balki ijtimoiy ko‘rsatkichlarga ham katta e’tibor 7yondashuv iqtisodiy o‘sishni faqat moddiy ishlab chiqarish bilan emas, balki ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan ham bog‘liq ekanini ko‘rsatdi. XX asr boshlariga kelib, iqtisodiy o‘sish nazariyasi yangi bosqichga o‘tdi. J. M. Keynesning g‘oyalari asosida davlatning iqtisodiyotdagi faol ishtiroki zarurati o‘rtaga chiqdi. Keynes iqtisodiy o‘sishni talab, investitsiya va bandlik bilan izohlab, davlat tomonidan iqtisodiy siyosatni tartibga solishni muhim deb bildi. Uning izdoshlari bo‘lgan R. Xarrod va E. Domar iqtisodiy o‘sishning matematik modellarini ishlab chiqib, iqtisodiy muvozanatni saqlash masalasini nazariy jihatdan asoslab berdilar. Keyinchalik R. Solou tomonidan yaratilgan neoklassik o‘sish modeli iqtisodiy nazariyada muhim burilish yasadi. Bu modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishning barqarorligi uchta asosiy omil — kapital, mehnat va texnologik taraqqiyot bilan belgilanadi. Ayniqsa, texnologik taraqqiyotning o‘sishga qo‘shadigan hissasi alohida e’tirof etildi. Solou modeli iqtisodiy o‘sishda ilmiy-texnik taraqqiyotning bevosita rolini ko‘rsatib berdi va bu bugungi kun uchun ham dolzarbdir. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab iqtisodiy o‘sishning yangi nazariyalari shakllandi. Jumladan, endogen o‘sish nazariyalari (P. Romer, R. Lukas) innovatsiya, ta’lim, inson kapitali va bilimlar iqtisodiy o‘sishning asosiy manbai ekanini ta’kidladilar. Endogen o‘sish modeli klassik va neoklassik nazariyalardan farqli ravishda o‘sishni ichki omillar bilan izohlaydi. Bu esa ijtimoiy taraqqiyotning sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarilishida ilm-fan, texnologiyalar va bilim iqtisodiyotining muhim ahamiyatini ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sishning mazmunini chuqurroq anglash uchun uni ikki xil ko‘rinishda tasavvur qilish mumkin: Kengaytirilgan iqtisodiy o‘sish – ishlab chiqarishning ko‘lamini kengaytirish, ya’ni ko‘proq kapital, ko‘proq mehnat resurslari jalb qilish orqali amalga oshiriladigan o‘sish. 3319) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 17tadbirkorlikdan olinadigan foyda oshadi. Bu esa aholi daromadlari hajmining o‘sishiga olib keladi. Iste’mol imkoniyatlarining kengayishi – daromadlarning o‘sishi aholiga ko‘proq tovar va xizmatlarni xarid qilish imkoniyatini yaratadi. Bu esa hayot sifatini oshiradi. Ijtimoiy xizmatlar rivoji – iqtisodiy o‘sish hisobiga davlat byudjeti daromadlari ortadi, bu esa ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, sport kabi sohalarga ko‘proq mablag‘ ajratish imkonini beradi. Infratuzilmaning rivojlanishi – yo‘l, transport, aloqa, energetika kabi infratuzilma tarmoqlarining rivojlanishi aholining turmush sharoitini bevosita yaxshilaydi. Atrof-muhitni muhofaza qilish imkoniyatlari – barqaror iqtisodiy o‘sish ekologik loyihalarni moliyalashtirishni ham ta’minlaydi, bu esa sog‘lom yashash sharoitini yaratadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, iqtisodiy o‘sishning turmush darajasiga ta’siri avtomatik tarzda yuz bermaydi. Ya’ni, ishlab chiqarish hajmining oshishi avtomatik ravishda barcha aholi qatlamlari hayotini birdek yaxshilamaydi. Bu jarayon samarali taqsimot siyosati, ijtimoiy himoya mexanizmlari, soliq siyosati orqali boshqarib turilishi lozim. Aks holda iqtisodiy o‘sish natijasi aholining kichik bir qatlami qo‘lida to‘planib qolishi, ijtimoiy tengsizlik kuchayishi mumkin. Aholi turmush darajasini baholashda xalqaro miqyosda qabul qilingan bir qator ko‘rsatkichlar mavjud. Jumladan: Jon boshiga YAIM – aholining umumiy farovonligini ko‘rsatadi. Real daromadlar – inflyatsiya ta’siridan tozalangan holda aholining haqiqiy xarid qobiliyatini ifodalaydi. Inson rivojlanishi indeksi (IRI) – daromad, ta’lim va umr ko‘rish davomiyligi ko‘rsatkichlari orqali baholanadi. 29 Xulosa Men uchun “Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida” mavzusini o‘rganish nafaqat nazariy bilimlarimni kengaytirish, balki amaliyotga aloqador yondashuvlar shakllantirish imkonini berdi. Birinchidan, iqtisodiy o‘sish tushunchasini o‘rganish orqali men bu jarayonning iqtisodiy taraqqiyotning poydevori ekanligini, unga erishish yo‘llaridagi nazariy asoslarni chuqur angladim. Klassikdan tortib endogen o‘sish modellargacha bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganib, o‘sish mexanizmlarining zamonaviy iqtisodiyotdagi ahamiyatini ko‘z oldimda tasavvur qila oldim. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning shakllanishi va uning ijtimoiy ta’siri men uchun dolzarb ilmiy-amaliy muammo ekanligini ta’kidladi. Ikkinchidan, 2022–2025 yillar statistikasiga asoslanib olib borgan tahlillarim yordamida iqtisodiy o‘sish sur’atlari real-iqtisodiy natijalarga qanday aylanganini tahlil etdim. YAIM o‘sish sur’atlarining barqarorligi, jon boshiga YaIM, real 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 18Kambag‘allik darajasi – aholining ehtiyoj savatidan past daromad oladigan qismini ko‘rsatadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda aholining turmush darajasini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Iqtisodiy o‘sishdan asosiy maqsad – bu xalqimizning turmush darajasini oshirish va har bir oilaning farovonligini ta’minlashdir”. Shu bois respublikamizda iqtisodiy islohotlarning markazida inson manfaatlari va turmush darajasini yaxshilash masalasi turibdi. So‘nggi yillarda aholining daromadlari barqaror o‘sib bormoqda. Masalan, ish haqi va pensiyalar miqdori muntazam oshirilmoqda, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda, tadbirkorlikni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar berilmoqda. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosati natijasida yuz minglab fuqarolar o‘z faoliyati orqali daromad topish imkoniga ega bo‘lmoqda. Iqtisodiy o‘sish aholining iste’mol imkoniyatlarini ham sezilarli kengaytirdi. Bugungi kunda iste’mol bozorida turli tovar va xizmatlar xilma-xilligi ta’minlangan, raqobat muhiti kuchaygan. Natijada aholi sifatli va arzon mahsulotlarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bundan tashqari, ipoteka kreditlari va uy-joy dasturlari aholining uy-joy sharoitini yaxshilashga yordam bermoqda.Shuningdek, iqtisodiy o‘sish hisobiga davlatning ijtimoiy sohalarga ajratayotgan mablag‘lari ham yildan-yilga ortmoqda. Masalan, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish, zamonaviy shifoxona va maktablar qurish, oliy ta’lim muassasalari sonini oshirish, stipendiya va grantlarni kengaytirish – bularning barchasi bevosita aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qilmoqda.Biroq, aholining turmush darajasini oshirishda qator muammolar ham mavjud. Xususan, kambag‘allikni qisqartirish, hududlar o‘rtasidagi ijtimoiy- iqtisodiy tafovutlarni kamaytirish, ishsizlikni bartaraf etish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Shu bois O‘zbekistonda kambag‘allikni qisqartirish dasturlari, 24kommunikatsiyalar va boshqa infratuzilma obyektlarini qurish va modernizatsiya qilish uchun investitsiya sifatida yo‘naltiriladi. Masalan, O‘zbekistonda oxirgi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari barqaror bo‘lib, 2022–2025 yillar davomida aholi sonining ko‘payishi va urbanizatsiya jarayonining jadallashuvi infratuzilmaga talabni oshirdi. Shu sababli davlat tomonidan infratuzilmani rivojlantirishga katta mablag‘ yo‘naltirilmoqda. Ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi aholining turmush darajasi va sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ta’lim tizimiga investitsiya kiritilishi kelajakda malakali kadrlar yetishtirishga, sog‘liqni saqlash tizimiga mablag‘ ajratilishi esa aholining umr davomiyligini uzaytirishga xizmat qiladi. Transport va kommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanishi esa hududlararo integratsiyani kuchaytiradi, ichki va tashqi bozorlar bilan samarali aloqalarni o‘rnatishga zamin yaratadi. Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilma rivojiga ta’sirini bir nechta yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin: Birinchidan, iqtisodiy o‘sish ijtimoiy infratuzilmaga moliyaviy asos yaratadi. Bu mablag‘lar davlat investitsiyalari, xususiy sektor investitsiyalari hamda xorijiy investitsiyalar orqali shakllanadi. Shu jihatdan iqtisodiy o‘sish qanchalik yuqori bo‘lsa, ijtimoiy infratuzilma uchun resurs bazasi ham keng bo‘ladi. Ikkinchidan, iqtisodiy o‘sish infratuzilmaning sifat jihatdan rivojlanishiga turtki beradi. Masalan, yangi texnologiyalarning joriy qilinishi, raqamli xizmatlarning kengayishi, energiya tejamkor texnologiyalardan foydalanish infratuzilma samaradorligini oshiradi. Bu aholining hayot sifatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Uchinchidan, ijtimoiy infratuzilma iqtisodiy o‘sishning qayta tiklanish mexanizmini ta’minlaydi. Ya’ni, yaxshi infratuzilma iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, bu esa yana yangi infratuzilma loyihalariga yo‘l ochadi. Shunday qilib, iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy infratuzilma o‘rtasida “aylanma” bog‘liqlik mavjud. 19bandlikni ta’minlash strategiyalari, hududlarni kompleks rivojlantirish loyihalari amalga oshirilmoqda. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, barqaror iqtisodiy o‘sishning asosiy maqsadi – aholining farovonligini ta’minlashdir. Shu ma’noda iqtisodiy o‘sishni baholash faqat ishlab chiqarish hajmining ortishi bilan emas, balki uning natijasida aholining hayot sifatida qanday o‘zgarishlar yuz berayotganini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalardan hisoblanadi. Har qanday mamlakatda iqtisodiy o‘sishning barqaror ta’minlanishi ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishi, investitsiyalar hajmining oshishi, texnologik taraqqiyotning jadallashishi va natijada aholining farovon hayot kechirish imkoniyatlarining kengayishini anglatadi. Shunday ekan, iqtisodiy o‘sish darajasining yuqori bo‘lishi nafaqat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi, balki jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda barqaror o‘sish sur’atlarini namoyon etmoqda. 2022 yilda yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi 6 foizni tashkil etdi. Keyingi 2023 yilda bu ko‘rsatkich 6,3 foizga yetdi. 2024 yilda o‘sish darajasi 6,5 foiz atrofida qayd etildi, 2025 yilda esa kutilayotgan o‘sish sur’ati 5,9 foiz darajasida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Bu shuni ko‘rsatadiki, mamlakatimiz iqtisodiyoti barqaror va izchil rivojlanish bosqichida bo‘lib, ijtimoiy hayotning turli jabhalarida sezilarli natijalar bermoqda. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ham yildan-yilga o‘sib bormoqda. 2022 yilda bu ko‘rsatkich 2555 AQSh dollariga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda 2849 dollarga, 2024 yilda 3113 dollarga, 2025 yilda esa 3487 dollarga yetishi kutilmoqda. Bu ko‘rsatkich aholining real turmush darajasi yildan-yilga yaxshilanayotganini anglatadi. Ayniqsa, xizmatlar sohasi va iste’mol bozori imkoniyatlarining kengayishi aholining farovonligini oshirishda muhim o‘rin tutmoqda. 10sharoitda faqat texnologiyani rivojlantirish va samaradorlikni oshirish orqaligina yuqori o‘sish sur’atlariga erishish mumkin. Xarrod – Domar modeli Keynschilik maktabining yorqin namoyandalari E. Domar va R. Xarrod iqtisodiy o‘sishni investitsiyalar va jamg‘armalarning o‘zaro munosabati orqali izohlab berishga harakat qildilar. Ularning modeli bo‘yicha, iqtisodiy o‘sish investitsiyalarning hajmi va samaradorligiga bevosita bog‘liq. Xarrod-Domar modeli shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun ishlab chiqarish hajmi bilan talab o‘rtasida muvozanat bo‘lishi shart. Aks holda, iqtisodiy inqirozlar kelib chiqishi mumkin. Mazkur modelning muhim jihati shundaki, u davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish zaruriyatini ko‘rsatadi. Keynes nazariyasida bo‘lgani kabi, Xarrod-Domar modelida ham iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosatining faol ishtiroki alohida ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Endogen o‘sish nazariyalari XX asr oxiriga kelib iqtisodiy o‘sishning endogen modellari paydo bo‘ldi. P. Romer, R. Lukas, J. Aghion kabi olimlar iqtisodiy o‘sishni ichki omillar — inson kapitali, ta’lim, ilmiy tadqiqotlar, innovatsiyalar, bilimlar almashinuvi bilan izohlashdi. Endogen o‘sish nazariyasiga ko‘ra, davlatning ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlashi, ta’lim tizimini rivojlantirishi va innovatsiyalarni rag‘batlantirishi barqaror o‘sishning asosiy manbai hisoblanadi. Masalan, Romer modelida iqtisodiy o‘sish bilim va texnologiyalarning doimiy yangilanishi bilan bog‘liq. R. Lukas esa inson kapitali va ta’limni o‘sishning hal qiluvchi omili deb hisoblaydi. Ushbu modelning ahamiyati shundaki, u o‘sishni tashqi omillar bilan emas, balki ichki iqtisodiy siyosat va ijtimoiy institutlar bilan izohlaydi. Iqtisodiy o‘sish omillari Iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi omillar odatda ikki turga bo‘linadi: 26yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Chunki iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalari aholining turmush darajasini yaxshilash, bandlikni oshirish, kambag‘allikni qisqartirish, sog‘liqni saqlash va ta’lim sifatini yuksaltirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash kabi ko‘plab sohalarda o‘z aksini topadi. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalarini bir necha asosiy yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin. 1. Aholining turmush darajasining oshishi So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish sur’atlari aholining moddiy farovonligini oshirishga imkon berdi. 2022–2025 yillar davomida jon boshiga YaIM ko‘rsatkichlari muntazam o‘sib bormoqda. Aholining real daromadlari ortishi natijasida oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy va boshqa zaruriy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari kengaydi. Shu bilan birga, yangi uy-joylar qurilishi, kommunal xizmatlarning yaxshilanishi turmush sifatini oshirdi. 2. Bandlik va mehnat bozoridagi o‘zgarishlar Iqtisodiy o‘sishning muhim ijtimoiy natijalaridan biri — yangi ish o‘rinlarining yaratilishidir. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga yuz minglab ish o‘rinlari tashkil etilmoqda. Shu jarayon ishsizlik darajasini kamaytirish, aholi, ayniqsa, yoshlarning bandligini ta’minlashga yordam bermoqda. Mehnat bozorida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi ortib, qishloq xo‘jaligidan sanoat va xizmatlar sektoriga ishchi kuchining ko‘chishi kuzatilmoqda. Bu esa mamlakat iqtisodiy tuzilmasida sifatli o‘zgarishlarga olib kelmoqda. 3. Kambag‘allikning qisqarishi O‘zbekiston hukumati so‘nggi yillarda kambag‘allikni kamaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda. Iqtisodiy o‘sish natijasida aholining ijtimoiy ta’minoti yaxshilanib, kam ta’minlangan qatlamlarni qo‘llab-quvvatlash dasturlari kengaymoqda. Masalan, ijtimoiy yordam mexanizmlarining raqamlashtirilishi, “temir daftar”, “ayollar daftari” va “yoshlar 288. Madaniyat va sport sohasidagi natijalar Iqtisodiy o‘sish madaniyat va sport sohasiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Yangi teatr, kutubxona, sport majmualari qurilishi, xalqaro sport musobaqalarining o‘tkazilishi aholining ma’naviy va jismoniy rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Bu esa jamiyatning ijtimoiy birligini kuchaytiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. 9. Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari So‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish O‘zbekistonda raqamli infratuzilmaning rivojlanishini ham ta’minladi. Internet tarmog‘ining kengayishi, elektron hukumat tizimi, raqamli bank xizmatlari aholining kundalik hayotini yengillashtirmoqda. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi esa yangi ish o‘rinlari va innovatsion xizmatlarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. 10. Hududiy tengsizliklarni kamaytirish O‘zbekistonning barcha hududlarida infratuzilma rivojiga yo‘naltirilayotgan investitsiyalar natijasida qishloq joylarda ham turmush sharoitlari yaxshilanmoqda. Bu esa iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijasi sifatida hududlararo tafovutlarni kamaytirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalari keng ko‘lamda namoyon bo‘lmoqda. U, bir tomondan, aholining moddiy farovonligini oshirsa, ikkinchi tomondan, ijtimoiy xizmatlar sifatini yaxshilash orqali jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilmoqda. Ta’lim va sog‘liqni saqlashning rivojlanishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, kambag‘allikning qisqarishi, madaniyat va sportning yuksalishi — bularning barchasi O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishining ijtimoiy natijalari sifatida e’tirof etilishi mumkin. Demak, iqtisodiy o‘sish mamlakatimizda nafaqat raqamlar bilan ifodalanadigan ko‘rsatkich, balki har bir fuqaroning hayot sifatini yaxshilovchi real jarayon sifatida namoyon bo‘lmoqda. 21xizmatlarga kirish imkoniyatlarining kengayishi kambag‘allikning kamayishiga yordam bermoqda. Yuqoridagi ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sish sur’atlari ijtimoiy hayotda sezilarli natijalar bermoqda. Aholining real daromadlari, jon boshiga yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichlarining oshishi, inflyatsiyaning pasayishi, bandlikning ortishi va kambag‘allik darajasining kamayishi buni tasdiqlab turibdi. 2022–2025 yillarda mamlakatimizda iqtisodiy o‘sish nafaqat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki aholining kundalik hayotida ham o‘z aksini topdi. Barqaror iqtisodiy rivojlanish siyosati, ijtimoiy sohalarga e’tiborning ortishi, bandlik va daromadlarni oshirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida aholining turmush darajasi sezilarli darajada ko‘tarilmoqda. 11Ekstensiv omillar — yangi resurslarni jalb qilish orqali o‘sishga erishish. Masalan, ko‘proq mehnat resurslari, kapital mablag‘lar yoki yer maydonlarini safarbar qilish. Intensiv omillar — mavjud resurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnologiyalarni joriy etish, boshqaruvni takomillashtirish. Amaliyotda iqtisodiy o‘sish quyidagi asosiy omillar orqali yuzaga chiqadi: Mehnat resurslari: ishchi kuchining soni va malakasi. Kapital: investitsiyalar, ishlab chiqarish vositalari va infratuzilma. Tabiiy resurslar: yer, suv, foydali qazilmalar. Ilmiy-texnik taraqqiyot: texnologiyalar, innovatsiyalar, ishlab chiqarish samaradorligi. Inson kapitali: ta’lim, sog‘liqni saqlash, malaka oshirish. Institutsional omillar: davlat siyosati, qonunchilik, iqtisodiy institutlar. Zamonaviy yondashuvlar Bugungi globallashuv sharoitida iqtisodiy o‘sishning omillari yanada kengayib bormoqda. Endilikda iqtisodiy o‘sishni nafaqat ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, balki axborot texnologiyalari, ekologik barqarorlik, innovatsion rivojlanish va ijtimoiy tenglik ham belgilamoqda. Shu bois BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar iqtisodiy o‘sishni baholashda “barqaror rivojlanish maqsadlari”ni mezon sifatida qo‘llashni tavsiya etmoqda. O‘zbekiston sharoitida ham iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari sifatida sanoatni modernizatsiya qilish, qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya qilish, yangi texnologiyalarni joriy etish, transport va kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish, inson kapitaliga investitsiya kiritish alohida o‘rin tutadi. Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishning eng asosiy yo‘li — innovatsion rivojlanish, bilimli va malakali kadrlarni tayyorlashdir” [2]. Bu fikr endogen o‘sish nazariyasi bilan to‘liq uyg‘unlikda. 8Intensiv iqtisodiy o‘sish – mavjud resurslardan samarali foydalanish, ilmiy- texnik yutuqlarni joriy etish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali erishiladigan o‘sish. Bugungi kunda aksariyat rivojlangan davlatlar intensiv o‘sish yo‘lidan bormoqda. Chunki resurslarning cheklanganligi, ekologik muammolar, aholining o‘sishi va global muvozanat masalalari iqtisodiy o‘sishni sifat jihatdan yangi asoslarda davom ettirishni talab etadi. O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sishning mazmuni yanada kengroq talqin qilinadi. Mamlakatda iqtisodiy o‘sish nafaqat YAIM hajmining ortishi bilan, balki tarkibiy o‘zgarishlar, yangi tarmoqlarning shakllanishi, modernizatsiya, innovatsiyalar va ijtimoiy sohalarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bizning asosiy maqsadimiz – barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasini yuksaltirish va yangi ish o‘rinlarini yaratishdir” [1]. Ushbu fikr iqtisodiy o‘sishning mazmuni bevosita ijtimoiy taraqqiyot bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sishning sifat ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromadning ortishi, bandlik darajasi, ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarining yuksalishi iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy samaradorligini belgilovchi mezonlardir.iqtisodiy o‘sish tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, u nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarning ortishi, balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasining oshishini ham o‘zida mujassam etadi. Iqtisodiy o‘sishning mazmuni ishlab chiqarish samaradorligi, resurslardan oqilona foydalanish, innovatsiyalarni joriy etish, inson kapitalini rivojlantirish va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda namoyon bo‘ladi. 1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari va omillari Iqtisodiy o‘sish nazariyasi tarixan juda keng va murakkab yo‘lni bosib o‘tgan. Har bir davrda iqtisodiy tafakkur rivojining o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lgan. Shu sababli, iqtisodiy o‘sish masalalari ham turli xil nazariyalar va modellarda turlicha yondashuvlar asosida izohlangan. Umuman olganda, iqtisodiy o‘sish 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda dunyo mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga kirib bormoqda. Global bozor munosabatlari, xalqaro integratsiya jarayonlari va texnologik yangilanishlar iqtisodiy o‘sishning mazmunini tobora murakkablashtirib, uni ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga bevosita ta’sir qiluvchi asosiy omilga aylantirmoqda. Iqtisodiy o‘sish darajasi davlatning xalqaro maydondagi nufuzi, ichki siyosiy barqarorligi va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashdagi imkoniyatlarini belgilaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgan O‘zbekiston uchun barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish dolzarb vazifadir. Mamlakatimizda ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, infratuzilmani modernizatsiya qilish va aholi farovonligini oshirish ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Prezidentimiz tomonidan qabul qilinayotgan rivojlanish strategiyalari, xususan, “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” va “Harakatlar strategiyasi”da ham iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish va uning ijtimoiy samaradorligini oshirish ustuvor vazifa qilib qo‘yilgan. 1 Shu boisdan kurs ishining mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim dolzarblik kasb etadi. Bu mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish, balki ijtimoiy taraqqiyotning istiqbollarini belgilash imkonini ham beradi. 1 Mirziyoyev Sh. M. “Makroiqtisodiy barqarorlik va inflyatsiyani jilovlash — asosiy vazifamizdir”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy sayti. — Toshkent, 2023 yil. Manba: president.uz . 16 Kapital samaradorligi;  Bandlik darajasi va ishsizlik ko‘rsatkichi;  Real daromadlar va turmush darajasi;  Inson rivojlanishi indeksi (IRI);  Tashqi savdo balansi va eksport-import hajmi;  Ijtimoiy infratuzilma rivoji va ekologik barqarorlik ko‘rsatkichlari. Shu ko‘rsatkichlar tizimi iqtisodiy o‘sishni nafaqat miqdoriy, balki sifat jihatidan ham baholash imkonini beradi. Iqtisodiy o‘sishning barqaror va samarali bo‘lishi esa ijtimoiy taraqqiyot va xalq farovonligining poydevori hisoblanadi. II BOB. IQTISODIY O‘SISHNING IJTIMOIY TARAQQIYOTGA TA’SIRI 2.1. Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan tushunchalardir. Chunki iqtisodiy o‘sish natijasida yaratiladigan qo‘shimcha qiymat jamiyat ehtiyojlarini qondirishga, aholining moddiy va ma’naviy hayotini yaxshilashga xizmat qiladi. Aksincha, aholining turmush darajasi past bo‘lgan sharoitda barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish ham qiyin kechadi. Shu bois iqtisodiy taraqqiyot siyosati har doim inson manfaatlarini, aholining turmush darajasini yuksaltirishni bosh maqsad qilib qo‘yadi. Aholining turmush darajasi ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, u nafaqat daromadlar miqdori bilan, balki ularning barqarorligi, taqsimlanish tengligi, iste’mol imkoniyatlari, ijtimoiy xizmatlardan foydalanish darajasi, yashash muhiti, madaniyat va ta’lim imkoniyatlari bilan belgilanadi. Demak, iqtisodiy o‘sish aholining farovonligi darajasini bevosita belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishning aholining turmush darajasiga ta’sirini quyidagi yo‘nalishlarda ko‘rish mumkin: Daromadlarning ortishi – ishlab chiqarish hajmi kengaygani sayin, iqtisodiyotda yangi ish o‘rinlari yaratiladi, ish haqi fondi kengayadi, 9modellarini uch asosiy guruhga ajratish mumkin: klassik va neoklassik modellar, keynschilik yo‘nalishidagi modellar va zamonaviy endogen o‘sish modellaridir. Klassik yondashuvlar Klassik iqtisodchilar — A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus o‘z asarlarida iqtisodiy o‘sishning asosiy omillarini ishlab chiqarish resurslari, mehnat unumdorligi va tabiiy cheklovlar bilan izohlaganlar. Adam Smitning nazariyasida iqtisodiy o‘sishning asosi — mehnat taqsimoti va bozor mexanizmining samaradorligida. Unga ko‘ra, bozor erkinligi, raqobat va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni kengaytiradi va milliy boylikni orttiradi. D. Rikardo esa iqtisodiy o‘sish jarayonida yer resurslarining cheklanganligini asosiy omil sifatida ko‘rib, renta nazariyasi orqali o‘sishning tabiiy chegaralarini ko‘rsatgan. T. Maltus iqtisodiy o‘sishning “aholi tuzoq modeli”ni taklif etib, aholining tez o‘sishi iqtisodiy resurslar yetishmovchiligiga olib kelishini ta’kidladi. Uningcha, agar iqtisodiy o‘sish aholining ehtiyojlariga yetarli bo‘lmasa, jamiyatda qashshoqlik va ocharchilik kuchayadi. Klassik yondashuvlarning umumiy jihati shundaki, ular iqtisodiy o‘sishni asosan ishlab chiqarish resurslari va tabiiy omillar bilan izohlashga harakat qilganlar. Neoklassik modellar XX asrda iqtisodiy o‘sish nazariyasida muhim burilish yuz berdi. R. Solou tomonidan yaratilgan neoklassik o‘sish modeli iqtisodiy nazariyada yangi bosqichni boshlab berdi. Ushbu modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish uch asosiy omilga — kapital, mehnat va texnologiyaga bog‘liqdir. Solou modelida texnologik taraqqiyotning roli alohida e’tirof etilgan. Unga ko‘ra, kapital va mehnat cheklangan resurslar bo‘lsa-da, texnologiyaning yangilanishi cheksiz imkoniyatlarga ega. Shu sababli uzoq muddatda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda ilmiy-texnik taraqqiyot hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Neoklassik modelda iqtisodiy o‘sishning muhim tushunchasi — kapitalning kamayib boruvchi samaradorligidir. Ya’ni, ma’lum bir nuqtadan so‘ng qo‘shimcha kapital kiritilishi ishlab chiqarishni unchalik tez oshirmaydi. Bunday 27daftari” orqali yordam ko‘rsatish tizimi samaradorlikni oshirdi. Natijada kambag‘allik darajasi bosqichma-bosqich qisqarib bormoqda. 4. Ta’lim tizimining rivojlanishi Iqtisodiy o‘sish ta’lim sohasiga ham sezilarli ijtimoiy natijalarni olib keldi. Davlat budjetidan ta’lim sohasiga ajratilayotgan mablag‘larning ko‘payishi tufayli yangi maktablar qurildi, mavjudlari rekonstruksiya qilindi, oliy ta’lim muassasalari soni oshdi. Oliy ta’lim qamrovi kengayib, yoshlarning ilm olish imkoniyatlari kengaydi. Shu bilan birga, zamonaviy kasb-hunar ta’limi tizimi shakllanmoqda. Bu esa kelajakda iqtisodiyot uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi. 5. Sog‘liqni saqlash tizimidagi natijalar Iqtisodiy o‘sishning muhim ijtimoiy natijalaridan yana biri — sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanishi. So‘nggi yillarda yangi shifoxonalar, diagnostika markazlari, qishloq vrachlik punktlari tashkil etildi. Zamonaviy tibbiy texnologiyalar va dorilar import qilinmoqda, telemeditsina xizmatlari yo‘lga qo‘yildi. Natijada aholining umr davomiyligi oshib, o‘lim darajasi qisqarib bormoqda. Bu esa iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy samaralaridan biridir. 6. Ijtimoiy tenglik va gender masalalari O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish natijasida ijtimoiy tenglikni ta’minlash, ayollar va yoshlarni qo‘llab-quvvatlash borasida ham muhim natijalar kuzatilmoqda. Ayollar bandligini oshirish, ularni tadbirkorlikka jalb etish, yoshlarning innovatsion g‘oyalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash orqali ijtimoiy adolatni ta’minlash yo‘lida sezilarli yutuqlar erishildi. 7. Infratuzilmaning rivojlanishi Iqtisodiy o‘sish natijasida transport, aloqa, uy-joy kommunal xo‘jaligi kabi infratuzilmalar modernizatsiya qilinmoqda. Bu esa aholiga qulay yashash sharoitlari yaratib, ijtimoiy hayot sifatini oshirmoqda. Masalan, yangi yo‘llar va temir yo‘l tarmoqlari qurilishi hududlar o‘rtasida integratsiyani kuchaytirdi, ichki turizmni rivojlantirdi. 15qaratiladi. Masalan, aholining real daromadlari, iste’mol savati hajmi, ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlari sifati, ijtimoiy tenglik darajasi va atrof-muhit holati iqtisodiy o‘sishning sifat ko‘rsatkichlari sifatida baholanadi. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarini tahlil qilish jarayonida xalqaro tajribada keng qo‘llaniladigan Inson rivojlanishi indeksi (IRI) ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu indeks uchta asosiy ko‘rsatkich – aholi jon boshiga daromad, umr ko‘rish davomiyligi va ta’lim darajasi asosida aniqlanadi. IRI mamlakatlarning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy rivojlanish darajasini ham ifodalaydi. Iqtisodiy o‘sishni baholash uchun yana sanoat ishlab chiqarishi hajmi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi, eksport-import balansi kabi ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi. Masalan, eksportning o‘sishi iqtisodiy samaradorlikni oshirsa, importning haddan tashqari ko‘payishi iqtisodiy xavfsizlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bois tashqi iqtisodiy faoliyatning balansli rivojlanishi ham iqtisodiy o‘sishning muhim ko‘rsatkichidir.O‘zbekiston sharoitida ham iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari alohida e’tibor markazida turibdi. Masalan, mamlakat YAIM hajmi yildan-yilga ortib bormoqda, sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda, yangi ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirilmoqda. Prezident Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash orqali xalqimizning farovonligini oshirish eng ustuvor vazifamizdir” [ 3 ]. Demak, iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlari turlicha bo‘lsa-da, ular bir- biri bilan uzviy bog‘liqdir. YAIMning o‘sishi mehnat unumdorligi va kapital samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, jon boshiga YAIM va inson rivojlanishi ko‘rsatkichlari orqali uning ijtimoiy samaradorligi aniqlanadi. Iqtisodiy o‘sishni baholashda quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:  Yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi va uning o‘sish sur’atlari;  Aholi jon boshiga YAIM ko‘rsatkichi;  Milliy daromad;  Mehnat unumdorligi; 232.2. Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilma rivojiga ta’siri Iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy infratuzilma o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik har qanday jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biri sanaladi. Chunki iqtisodiy o‘sish natijasida yaratilgan moddiy va moliyaviy resurslar bevosita ijtimoiy infratuzilmaning rivojiga yo‘naltiriladi. Ijtimoiy infratuzilma — bu aholining hayot faoliyati, yashash sharoitlari, salomatligi, bilim olishi va madaniy hordiq chiqarishi uchun zarur bo‘lgan sohalar majmuasidir. Unga sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat, sport, transport-kommunikatsiya tarmoqlari, turar-joy kommunal xo‘jaligi va boshqa xizmat ko‘rsatish tizimlari kiradi. Avvalo, iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilmaga ta’sirini moliyaviy manbalar nuqtayi nazaridan tahlil etish mumkin. YaIMning yillik o‘sishi davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar olib keladi. Bu esa o‘z navbatida ijtimoiy infratuzilmaga — maktablar, kasalxonalar, yo‘llar, transport vositalari, 324) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24- fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 2Mavzu: Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida MUNDARIJDA Kirish ……………………………………………………………………………… . I BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning mazmuni ………………………………. 1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari va omillari …………………………………………. 1.3. Iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlari …………………………………….. II BOB. IQTISODIY O‘SISHNING IJTIMOIY TARAQQIYOTGA TA’SIRI 2.1. Iqtisodiy o‘sish va aholi turmush darajasi …………………………………….. 2.2. Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy infratuzilma rivojiga ta’siri ……………………... 2.3. O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalari ………………... Xulosa …………………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….. 5ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun iqtisodiy o‘sishni to‘g‘ri yo‘naltirish zarur. Kurs ishida beriladigan ilmiy xulosalar va amaliy tavsiyalar iqtisodiy siyosatni takomillashtirishda, davlat dasturlarini ishlab chiqishda, shuningdek, amaliyotchi mutaxassislar faoliyatida qo‘l kelishi mumkin. Bundan tashqari, talabalarning ilmiy salohiyatini oshirish, ularni iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish va muammolarni hal etishda mustaqil yondashishga o‘rgatish ham mazkur ishning muhim ahamiyatiga kiradi. Shunday qilib, kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati ilmiy bilimlarni kengaytirish hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga bevosita hissa qo‘shish imkoniyatida namoyon bo‘ladi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy o‘sish jarayonlari va ularning ijtimoiy taraqqiyotga ta’sirini o‘rganishdan iboratdir. Kurs ishi mavzusining predmeti – iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari, modellari va ko‘rsatkichlari, shuningdek uning ijtimoiy hayotga ta’sirini ilmiy- nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilishdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – iqtisodiy o‘sish tushunchasi, nazariy asoslari va amaliy mexanizmlarini o‘rganish, ularning ijtimoiy taraqqiyotdagi o‘rnini ochib berish hamda O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sish natijalarini tahlil qilishdan iboratdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va mazmunini yoritish;  Iqtisodiy o‘sish modellari va omillarini tahlil qilish;  Iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash;  Iqtisodiy o‘sishning aholi turmush darajasiga ta’sirini o‘rganish;  Ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishida iqtisodiy o‘sishning o‘rnini ochib berish;  O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy natijalarini tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 12Iqtisodiy o‘sish modellari jamiyat taraqqiyotini tushunishda va siyosiy qarorlar qabul qilishda muhim ilmiy asos vazifasini bajaradi. Klassik modellar iqtisodiy o‘sishning resurslarga bog‘liqligini ko‘rsatgan bo‘lsa, neoklassik yondashuvlar texnologiyaning hal qiluvchi rolini ta’kidladi. Zamonaviy endogen nazariyalar esa inson kapitali va innovatsiyalarni asosiy omil sifatida ko‘rsatmoqda. Shunday qilib, iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda ko‘plab omillar birgalikda ta’sir ko‘rsatadi, ammo ularning samarali uyg‘unlashuvi davlat siyosati, bozor mexanizmlari va ijtimoiy institutlarga bevosita bog‘liqdir. Iqt isodiy o‘sish modellar i va omillar i jadvali Model nomi Asosiy g‘oya Asosiy omillar Cheklovlar Klassik model (A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus) Iqtisodiy o‘sish mehnat, kapital va yer kabi ishlab chiqarish resurslariga bog‘liq. Tabiiy cheklovlar muhim rol o‘ynaydi. Mehnat taqsimoti, raqobat, yer resurslari cheklanganligi, aholining tez o‘sishi. Yer resurslarining cheklanganligi, aholining haddan tashqari o‘sishi iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin. Neoklassik model (R. Solou) Kapital, mehnat va texnologiya o‘sishning asosiy omillari. Texnologiya uzoq muddatli o‘sishni ta’minlaydi. Kapital jamg‘arilishi, mehnat resurslari, texnologik taraqqiyot. Kapitalning kamayib boruvchi samaradorligi mavjud. Texnologiyasiz o‘sish sekinlashadi. Xarrod – Domar modeli Investitsiyalar va jamg‘armalar hajmi iqtisodiy o‘sishni Jamg‘armalar, investitsiyalar samaradorligi, talab Investitsiyalar yetarli bo‘lmasa yoki talab yetarli bo‘lmasa inqiroz

Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida 

Купить