• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 52.7KB
Покупки 2
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Zokirjon Xolmuhammedov

Дата регистрации 14 Апрель 2025

12 Продаж

Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari

 Hududiy raqobat afzalligi : Geografik joylashuv (masalan, transport yo‘llari yaqinligi) iqtisodiy faoliyatga bevosita ta’sir qiladi. Yerning cheklanganligi Yer resurslari – cheklangan va qayta tiklanmaydigan resurslar hisoblanadi. Shu sababli, yer va tabiiy resurslardan oqilona va barqaror foydalanish iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy iqtisodiyotda ekologik barqarorlik tamoyili aynan ushbu omil bilan chambarchas bog‘liq. Klassik iqtisodiy yondashuvda omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik Klassik iqtisodchilar (Adam Smit, D. Rikardo, T. Malthus) iqtisodiy o‘sishni aynan mehnat, kapital va yer omillari orqali tushuntirgan. Ularning nazariyalarida ishlab chiqarish omillarining o‘zaro nisbati va ularning rentabelligi asosiy rol o‘ynaydi. Masalan:  Adam Smit ishlab chiqarish jarayonida ixtisoslashuv va mehnat taqsimotining muhimligini urg‘ulagan.  Rikardo yer resurslarining chegaralanganligi va differentsial renta orqali yerning iqtisodiy ahamiyatini asoslagan.  Malthus esa aholining haddan tashqari ko‘payishi bilan resurslar yetishmovchiligi o‘rtasidagi muvozanatga e’tibor qaratgan. Zamonaviy yondashuvlar Hozirgi zamon iqtisodiy fanida ushbu uchlik omillar hali ham muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ularning mazmuni kengayib bormoqda. Xususan:  Mehnat – inson kapitali, ta’lim, sog‘liq, malaka bilan bog‘lanmoqda.  Kapital – jismoniy kapitaldan tashqari intellektual va innovatsion kapitalni ham o‘z ichiga olmoqda.  Yer – ekologik salohiyat, barqarorlik, yashil iqtisodiyot bilan boyitilmoqda. Bu o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishni nafaqat miqdoriy, balki sifat jihatdan baholash zaruratini kuchaytirmoqda. 1. Mulk huquqi va biznes faolligi Aniq mulk huquqi himoyasi bo‘lmagan jamiyatda tadbirkorlik sust bo‘ladi. Chunki hech kim o‘z investitsiyasining xavfsizligiga ishonch hosil qila olmaydi. Mulk huquqining kafolatlanishi esa xorijiy investitsiyalar oqimini ham oshiradi. 2. Sud tizimi va huquq ustuvorligi Adolatli va mustaqil sud tizimi bo‘lishi iqtisodiy munosabatlarni barqaror qiladi. Sud orqali bitimlarni bajarish, qarzlarni undirish yoki nizolarni hal qilish imkoniyati bo‘lmasa, bozor ishonchga asoslanmagan bo‘ladi. 3. Korrupsiyaning darajasi Yuqori korrupsiya darajasi – resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib keladi. Korrupsiyalashgan iqtisodiyotda innovatsiyalarga emas, “aloqalarga” sarmoya qilinadi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning samarasiz bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 4. Iqtisodiy erkinlik va regulyatsiya Bozor iqtisodiyoti samarali ishlashi uchun iqtisodiy erkinlik muhim. Ortiqcha litsenziyalash, byurokratiya, davlat aralashuvining ko‘pligi tadbirkorlikni susaytiradi. Shu bilan birga, regulyatsiyaning butunlay yo‘qligi ham bozorning noaniqlik bilan to‘lishiga olib keladi. Muhimi – muvozanatli regulyatsiya. Davlatning iqtisodiy o‘sishdagi roli Davlat – bu faqat byudjet xarajatlarini amalga oshiruvchi emas, balki iqtisodiy tizimni shakllantiruvchi, institutsional muhitni yaratib beruvchi asosiy subyektdir. Uning roli ikki asosiy yo‘nalishda ko‘zga tashlanadi: 1. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash  Pul-kredit siyosati: inflyatsiyani nazorat qilish, stavkalarni tartibga solish.  Fiskal siyosat: byudjet xarajatlari, soliq yengilliklari, investitsiya rag‘batlari.  Valyuta siyosati: milliy valyutaning barqarorligi, eksport-import muvozanati. O‘sishning intensiv va barqaror elementlari:  Texnologik yangilanish : energetika, transport, qishloq xo‘jaligida zamonaviy texnika va avtomatlashtirish joriy etilmoqda.  Raqamli infratuzilma : “Digital Uzbekistan”, elektron hukumat, IT Park’lar, startaplar.  Inson kapitaliga sarmoya : oliy ta’lim muassasalari soni va sifatini oshirish, xalqaro reytinglarda ishtirok, STEM va IT ta’limiga e’tibor.  Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) : kambag‘allikka qarshi kurashish, ekologik xavfsizlik, gender tengligi.  Yashil energetika : quyosh va shamol elektr stansiyalarining qurilishi (Masalan: Navoiy, Jizzax, Buxoroda). Natijada 2020–2023 yillar davomida O‘zbekiston YaIM o‘sish sur’atlari 5– 7% atrofida barqaror bo‘ldi, xorijiy investitsiyalar hajmi sezilarli darajada ortdi. 4. Sektorlar kesimida o‘sish tiplari a) Sanoat : Sanoatda o‘sish asosan intensiv modelga tayanmoqda. Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, sanoat klasterlari, texnoparklar intensiv o‘sish belgilaridir. b) Qishloq xo‘jaligi : Avval ekstensiv usullar (yer maydonini kengaytirish, ko‘p suv sarfi) ustuvor bo‘lgan. Bugun esa tomchilatib sug‘orish, zamonaviy texnika, agrobiznes modeli joriy qilinmoqda — bu intensiv o‘sish ga yo‘l ochmoqda. c) Xizmatlar sohasi : Xizmatlar sektori (bank, IT, turizm) asosiy intensiv o‘sish tarmog‘i hisoblanadi. Bu sohada inson kapitali va texnologiyalar asosiy rol o‘ynaydi. d) Energetika : Yaqin yillarda energetika sektori barqaror va yashil o‘sish modeli ga o‘tayotgan sohalardan biri bo‘lib qolmoqda. Muqobil energiya manbalari (quyosh, shamol) salohiyati kuchaymoqda. Takliflar 1. Innovatsion rivojlanishni jadallashtirish o O‘zbekistonda intensiv iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalaridan biri bu innovatsiyalar hisoblanadi. Shu sababli, ilmiy-tadqiqot institutlari, startaplar, texnoparklar va universitetlar o‘rtasida faol hamkorlikni kuchaytirish zarur. o Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish, intellektual mulk himoyasini kuchaytirish lozim. 2. Inson kapitaliga investitsiyani oshirish o Ta’lim sifati va muvofiqligini oshirish orqali iqtisodiyot talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash kerak. o Texnik va kasb-hunar ta’limiga alohida e’tibor qaratish, STEM sohalarini ommalashtirish tavsiya etiladi. 3. Institutsional islohotlarni chuqurlashtirish o Huquqiy tizimda ishonchlilikni ta’minlash, korrupsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish, davlat boshqaruvida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash orqali investorlar ishonchini oshirish mumkin. o Samarali sud-huquq tizimi iqtisodiy erkinlikni kengaytiradi va tadbirkorlik muhitini yaxshilaydi. 4. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish o Raqamli infratuzilmani butun mamlakat bo‘ylab kengaytirish, ayniqsa, qishloq joylarda Internetga kirishni ta’minlash lozim. o Elektron hukumat, elektron savdo, elektron bank xizmatlari orqali ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish samaradorligini oshirish mumkin. 5. Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish va ekologik barqarorlik o Quyosh, shamol va bioenergiyadan foydalanishni kengaytirish orqali energiya mustaqilligi ta’minlanadi. o Atrof-muhitni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan iqtisodiy siyosat nafaqat ekologik xavfsizlik, balki sog‘lom demografik rivojlanish uchun ham muhim. 6. Tarmoqlar kesimida intensiv o‘sishga o‘tishni jadallashtirish o Sanoat va qishloq xo‘jaligida zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish, resurslarni tejovchi usullarga o‘tish bilan iqtisodiy samaradorlikni oshirish mumkin. o Raqobatbardosh eksport mahsulotlari ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan klaster tizimini rivojlantirish muhim. 7. Hududiy iqtisodiy o‘sishni muvozanatlash 1.3. Iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari va ko‘rsatkichlari Iqtisodiy o‘sish – bu davlat iqtisodiyotining rivojlanish darajasini aniqlovchi asosiy omillardan biri bo‘lib, uni baholash uchun turli mezon va ko‘rsatkichlar mavjud. Bu ko‘rsatkichlar orqali mamlakat iqtisodiyotining real holatini, o‘sish sur’atini, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni va resurslardan foydalanish samaradorligini aniqlash mumkin. Iqtisodiy siyosatning samarali olib borilishi uchun o‘sish ko‘rsatkichlarini aniq va izchil hisoblab borish zarur. Mazkur bo‘limda iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar, ularning turlari, ahamiyati va cheklovlari chuqur tahlil qilinadi. Iqtisodiy o‘sishning asosiy o‘lchovi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM) Iqtisodiy o‘sishni baholashda eng ko‘p ishlatiladigan mezon bu – yalpi ichki mahsulot (YaIM) dir. YaIM – bu ma’lum bir davrda (odatda bir yilda) mamlakat ichida ishlab chiqarilgan barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning bozor qiymatini bildiradi. U iqtisodiyotning umumiy hajmini ifodalab beradi va davlatlararo solishtirish imkonini yaratadi. YaIMning turlari: 1. Nominal YaIM – joriy bozor narxlarida hisoblanadi. 2. Real YaIM – inflyatsiyani hisobga olib, bazaviy narxlarda ifodalanadi. Bu ko‘rsatkich vaqt davomida iqtisodiy o‘sishning real (haqiqiy) sur’atini aniqlashda ishlatiladi. 3. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM (per capita GDP) – mamlakat iqtisodiyoti hajmini aholiga nisbatan ko‘rsatadi. Bu aholi farovonligi haqida fikr yuritishga yordam beradi. Yalpi milliy mahsulot (YAM) va boshqa ko‘rsatkichlar Yalpi milliy mahsulot (YAM) – bu mamlakat fuqarolari tomonidan, ular qayerda ishlashidan qat’i nazar, ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning umumiy qiymatini bildiradi. YAM va YaIM o‘rtasidagi farq shundaki, YaIM faqat mamlakat hududidagi ishlab chiqarishni qamrab oladi, YAM esa rezidentlar faoliyatini hisobga oladi. 2.3. Institutsional omillar va iqtisodiy siyosatning roli Iqtisodiy o‘sishga faqat moddiy resurslar – mehnat, kapital, yer yoki hatto innovatsiyalar, texnologiyalar orqali erishiladi, degan yondashuv yetarli emas. So‘nggi o‘n yilliklarda iqtisodiy o‘sishni izohlashda institutsional omillar va iqtisodiy siyosat ning o‘rni kuchayib bormoqda. Chunki real iqtisodiyotni tartibga soluvchi qonun-qoidalar, iqtisodiy erkinlik, huquqiy muhit, davlat boshqaruvi sifati kabi omillar resurslardan qanday samarali foydalanilishini bevosita belgilab beradi. Ushbu bo‘limda iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi institutsional omillar tahlil qilinadi hamda samarali iqtisodiy siyosat yuritishning ahamiyati ochib beriladi. Institutsional omillar nima? Institutsiyalar – bu jamiyatdagi rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar va mexanizmlar bo‘lib, ular iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi. Boshqacha qilib aytganda, bu “o‘yinning qoidalari”dir. Institutsiyalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Qonunchilik tizimi  Mulk huquqi  Sud tizimi va korrupsiyaga qarshi kurash  Hukumatning hisobdorligi va shaffofligi  Bozor institutsiyalari (banklar, birjalar, regulyatorlar) Qattiq va yumshoq institutsiyalar  Qattiq institutsiyalar : qonunlar, davlat tuzilmalari, nazorat organlari.  Yumshoq institutsiyalar : odat, madaniyat, ijtimoiy me’yorlar, ishonch. Iqtisodiy o‘sish uchun aynan qattiq va yumshoq institutsiyalarning uyg‘un ishlashi muhim. Misol uchun, agar qonunlar bo‘lsa-yu, ularni buzganlar jazolanmasa yoki jamiyatda ishonch past bo‘lsa – bu iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir qiladi. Institutsiyalarning iqtisodiy o‘sishga ta’siri Ishsizlikning kamayishi ko‘pincha iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq. Ammo bu har doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi, ayniqsa texnologik rivojlanish davrida avtomatlashtirish ish o‘rinlarini qisqartirishi mumkin. 4. Inflyatsiya darajasi Sog‘lom iqtisodiy o‘sish past va barqaror inflyatsiya bilan birga kechadi. Yuqori inflyatsiya iqtisodiy beqarorlik belgisi bo‘lishi mumkin. 5. Tashqi savdo balansi Eksport hajmining importdan ortiq bo‘lishi – iqtisodiyotning raqobatbardoshligini va mahsulotlar sifati oshayotganini bildiradi. Bu ham iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq. 6. Energiya iste’moli Ko‘pgina hollarda, energetik resurslarga bo‘lgan talab iqtisodiy o‘sish bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Elektr energiyasi, neft va gaz iste’molining ortishi ishlab chiqarish hajmining kengayishini ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarining cheklovlari Ko‘plab iqtisodiy ko‘rsatkichlar samarali bo‘lishiga qaramay, ularning ayrim cheklovlari mavjud:  YaIM sifat omillarini hisobga olmaydi : Masalan, ta’lim sifatining oshishi yoki sog‘liqni saqlash tizimining yaxshilanishi ko‘pincha YaIMda aks etmaydi.  Noinformal sektor e’tibordan chetda qoladi : Ayrim mamlakatlarda iqtisodiyotning katta qismi norasmiy bo‘lishi mumkin va bu rasmiy ko‘rsatkichlarda inobatga olinmaydi.  Ekologik zarar inobatga olinmaydi : Ishlab chiqarish hajmining ortishi bilan atrof-muhitga zarar yetishi mumkin, ammo bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy o‘sishni “yaxshi” deb ko‘rsataveradi.  Teng taqsimlanmagan o‘sish : YaIM o‘sib borayotgan bo‘lsa-da, aholi guruhlari o‘rtasida farovonlikda katta tafovut bo‘lishi mumkin. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarini takomillashtirish yo‘llari O‘zbekiston sharoitida barqaror o‘sish masalasi O‘zbekiston tabiiy resurslar (ayniqsa yer va suv) bo‘yicha boy bo‘lishiga qaramay, ekologik jihatdan sezgir hududda joylashgan:  Aral dengizi fojiasi – ekologik halokat darajasiga yetgan global muammo.  Cho‘llanish va yer degradatsiyasi – paxta yetishtirishdagi noto‘g‘ri irrigatsiya va intensiv dehqonchilik oqibati.  Suv resurslari tanqisligi – iqlim o‘zgarishi va mintaqaviy muammolar sababli.  Atmosfera ifloslanishi – kon sanoati, transport va energiya sohasidagi emissiyalar natijasi. Barqaror rivojlanish yo‘lidagi harakatlar:  “Yashil energetika” konsepsiyasi doirasida quyosh va shamol stansiyalari barpo etilmoqda.  Suv tejovchi texnologiyalar (tomchilatib sug‘orish) joriy etilmoqda.  Aralbo‘yi hududini rekultivatsiya qilish bo‘yicha xalqaro loyihalar amalga oshirilmoqda.  Barqaror rivojlanish milliy strategiyasi (2021–2030) qabul qilingan. Bularning barchasi O‘zbekistonni barqaror iqtisodiy o‘sishga yo‘naltirishda muhim qadamlardir. Ammo ekologik muammolar miqyosi, resurslarga bosimning ortib borayotgani va urbanizatsiya darajasi bu yo‘lda davomiy e’tibor talab qiladi. Barqaror iqtisodiy o‘sish bugungi global va milliy siyosatdagi eng muhim yo‘nalishlardan biridir. Uning mohiyati faqatgina YaIM o‘sishiga erishish emas, balki bu o‘sishni ijtimoiy va ekologik xavfsizlik ni saqlagan holda amalga oshirishdir. Zamonaviy dunyoda iqtisodiy taraqqiyot – ekologik muvozanatni buzmasdan, innovatsion va yashil texnologiyalar asosida qurilishi lozim. O‘zbekiston uchun bu yo‘nalish alohida dolzarbdir. Ayni damda barqaror o‘sishga erishish uchun resurslarni tejash, atrof-muhitni himoya qilish, yashil energetika va ekologik boshqaruv tizimini rivojlantirish bo‘yicha strategiyalarni kengaytirish lozim. Xulosa va takliflar Mazkur tadqiqot natijalariga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Iqtisodiy o‘sish deganda mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar hajmining barqaror ravishda ortib borishini tushunamiz. Bu tushuncha nafaqat miqdoriy o‘zgarishlarni, balki sifat jihatdan rivojlanishni ham o‘z ichiga oladi. Tadqiqot davomida iqtisodiy o‘sishning nazariy asoslari, o‘lchovlari, asosiy omillari va tiplari keng qamrovda tahlil qilindi. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish tushunchalari o‘rtasidagi farq ochib berildi. O‘sish odatda yalpi ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan tavsiflanadi, rivojlanish esa kengroq, ya’ni iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy o‘sish omillari klassik (mehnat, kapital, yer) va zamonaviy (innovatsiya, texnologiya, inson kapitali, institutsional tizimlar) guruhlarga ajratildi. Ayniqsa, bugungi globallashuv sharoitida zamonaviy omillar ahamiyati ortib bormoqda. Bu omillar iqtisodiyotda raqobatbardoshlik, barqarorlik va yuqori samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Tadqiqotning muhim jihatlaridan biri — iqtisodiy o‘sish tiplari bo‘yicha tahlil olib borilishi bo‘ldi. Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari o‘rtasidagi asosiy farq — resurslarga tayanish yoki samaradorlikni oshirishga qaratilgan yondashuvda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, barqaror (sustainable) o‘sish modeli XXI asrda ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni uyg‘unlashtirish zaruratidan kelib chiqmoqda. O‘zbekiston misolida o‘rganilgan amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mamlakat mustaqillikdan buyon turli iqtisodiy o‘sish tiplari bosqichma- bosqich tatbiq etilgan. Dastlabki yillarda ekstensiv model ustuvor bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi davrda intensiv va barqaror o‘sish tiplari tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. So‘nggi yillarda olib borilayotgan islohotlar, texnologik modernizatsiya, inson kapitaliga e’tibor, raqamli iqtisodiyotga o‘tish va yashil energiyaga investitsiya kiritish iqtisodiy o‘sish sifatini yaxshilamoqda. Shunday qilib, iqtisodiy o‘sishni faqat yalpi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining ortishi sifatida emas, balki kompleks tizim sifatida baholash lozim. Bunda zamonaviy omillar, barqarorlik tamoyillari, ijtimoiy adolat va ekologik xavfsizlikni hisobga olgan holda siyosat yuritilishi zarur.  Sog‘liqni saqlash – jismoniy va ruhiy sog‘lik inson mehnatga layoqatliligini ta’minlaydi.  Ijtimoiy muhit – inklyuzivlik, teng imkoniyatlar, ijtimoiy xavfsizlik. Inson kapitalining o‘sishiga ijobiy ta’siri:  Ishchi kuchining samaradorligi oshadi.  Innovatsion muhit shakllanadi – ilmiy tadqiqotlar, startaplar ko‘payadi.  O‘zini o‘zi band qilish va tadbirkorlik darajasi ortadi.  Rivojlangan inson kapitaliga ega davlatlar ko‘proq investitsiya jalb etadi. Masalan, Janubiy Koreya va Singapur iqtisodiy mo‘jizalarini aynan inson kapitaliga sarmoya kiritish orqali amalga oshirdi. Innovatsiya – texnologiya – inson kapitali: o‘zaro bog‘liqlik Ushbu uch omil bir-birini to‘ldiruvchi va mustahkamlovchi kuch sifatida harakat qiladi:  Inson kapitali – innovatsiyalarni yaratadi va texnologiyalarni boshqaradi.  Innovatsiyalar – ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, yangi mahsulot va xizmatlar yaratadi.  Texnologik taraqqiyot – innovatsiyalarni keng doirada qo‘llashni ta’minlaydi. Misol uchun, sun’iy intellekt texnologiyalarini yaratish uchun yuqori malakali muhandislar (inson kapitali) zarur. Bu texnologiyalar esa yangi dasturlar, xizmatlar yaratadi (innovatsiyalar), bu esa iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Davlat siyosati va qo‘llab-quvvatlash choralarining o‘rni Davlat bu uch omilni rivojlantirishda quyidagi yo‘llar bilan bevosita ishtirok etadi:  Ilm-fan va innovatsiyani moliyalashtirish  Ta’lim tizimini isloh qilish, STEM yo‘nalishlarini rivojlantirish  Startap va texnoparklar uchun preferensiyalar yaratish 5. Muammolar va takliflar Muammolar:  Texnologik transformatsiya hali barcha tarmoqlarda to‘liq amalga oshmagan  Inson kapitalining sifati (ta’lim, sog‘liqni saqlash) intensiv o‘sishga to‘liq mos emas  Ekologik barqarorlikka tahdid: suv resurslari tanqisligi, Aralbo‘yi holati  Raqamli tengsizlik: urban va qishloq joylar o‘rtasida katta farq Takliflar: 1. Innovatsiyalarni milliy iqtisodiyotning markaziy elementiga aylantirish 2. Ijtimoiy tenglikni ta’minlagan holda intensiv va barqaror o‘sishni uyg‘unlashtirish 3. Raqamli savodxonlik va raqamli infratuzilmani umumxalq darajasida rivojlantirish 4. Yashil texnologiyalarni subsidiyalash va uglerod izini kamaytirish 5. Barqaror iqtisodiy siyosatni qo‘llab-quvvatlovchi institutlar va qonunchilikni mustahkamlash O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishi har xil bosqichlarda turli model va yondashuvlarga asoslandi. Dastlab ekstensiv o‘sish resurslarga tayangan holda amalga oshirilgan bo‘lsa, bugun mamlakat intensiv va barqaror rivojlanish sari dadil qadam tashlamoqda. Bu yo‘lda amalga oshirilayotgan islohotlar, texnologik yangilanish, yashil energetika va inson kapitaliga sarmoya kiritish intensiv va barqaror iqtisodiy o‘sishning poydevorini mustahkamlamoqda. Kelajakda bu model milliy raqobatbardoshlikni oshirib, aholining farovonligi va ekologik xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Mehnat, kapital va yer iqtisodiy o‘sishning eng muhim va asosiy klassik omillaridir. Ular ishlab chiqarish jarayonining poydevorini tashkil qiladi. Bugungi kunda ushbu omillarga zamonaviy yondashuvlar orqali qaralmoqda: mehnat inson kapitali bilan, kapital innovatsion rivojlanish bilan, yer esa ekologik barqarorlik bilan boyitilib bormoqda. Shu sababli, iqtisodiy o‘sish strategiyalarini ishlab chiqishda ushbu omillarning har biri alohida va kompleks tarzda tahlil qilinishi, ularning samaradorligini oshirish yo‘llari ishlab chiqilishi muhimdir. Shuningdek, quyidagi ko‘rsatkichlar ham iqtisodiy o‘sishni baholashda qo‘llaniladi:  Sof milliy mahsulot (SMM) – YAMdan kapital eskirish (amortizatsiya)ni ayirish orqali olinadi.  Toza milliy daromad (TMD) – SMMdan soliqlar ayirib tashlangan qiymat. Iqtisodiy o‘sish sur’atini hisoblash usullari Odatda, iqtisodiy o‘sish sur’ati quyidagicha hisoblanadi: O‘sish   sur’ati=YaIMt−YaIMt−1YaIMt−1×100%\text{O‘sish sur’ati} = \ frac{YaIM_{t} - YaIM_{t-1}}{YaIM_{t-1}} \times 100\% O‘sish   sur’ati = YaIMt − 1 YaIMt − YaIMt − 1 × 100% Bu yerda:  YaIMtYaIM_t YaIMt – joriy yildagi yalpi ichki mahsulot  YaIMt−1YaIM_{t-1} YaIMt − 1 – o‘tgan yildagi yalpi ichki mahsulot Bu formula orqali yilma-yil o‘sish dinamikasi baholanadi. Ijobiy sur’at – iqtisodiy o‘sish mavjudligini, salbiy sur’at esa iqtisodiy qisqarishni anglatadi. Boshqa muhim ko‘rsatkichlar 1. Sanoat ishlab chiqarish indeksi Iqtisodiy o‘sish sanoat ishlab chiqarish hajmi ortishi orqali ham baholanadi. Bu indeks ishlab chiqarish tarmoqlaridagi faollikni ko‘rsatadi. 2. Investitsiyalar hajmi Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bu – investitsiyalardir. Asosiy kapitalga kiritilayotgan investitsiyalar hajmi va ularning tarkibi iqtisodiy faollik darajasini ko‘rsatadi. 3. Ishsizlik darajasi Mavzu: Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari Kirish I BOB. Iqtisodiy o‘sishning nazariy asoslari 1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning makroiqtisodiy ahamiyati 1.2. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish o‘rtasidagi farqlar 1.3. Iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari va ko‘rsatkichlari II BOB. Iqtisodiy o‘sish omillari: klassik va zamonaviy yondashuvlar 2.1. Mehnat, kapital va yer – iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari 2.2. Innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitali 2.3. Institutsional omillar va iqtisodiy siyosatning roli III BOB. Iqtisodiy o‘sish tiplari va ularning amaliy ko‘rinishlari 3.1. Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari 3.2. Barqaror (sustainable) o‘sish va ekologik jihatlar 3.3. O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish tiplari tahlili Xulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Aralash model: ekstensiv + intensiv elementlar Bu davrda iqtisodiy o‘sishning intensiv omillariga o‘tish bo‘yicha ilk qadamlarga guvoh bo‘ldik. Garchi ekstensiv elementlar hali ham mavjud bo‘lsa-da, mehnat unumdorligini oshirish, texnologiyalarni joriy etish va tarkibiy islohotlar boshlangani sezildi. Muhim yo‘nalishlar:  Xususiylashtirish jarayonlari  Bank-moliya tizimini modernizatsiya qilish  Import o‘rnini bosuvchi sanoat siyosati  Avtomobilsozlik, neft-gaz va to‘qimachilik sohalariga sarmoya kiritish Intensiv o‘sish alomatlari:  Mahalliylashtirish darajasining oshishi  Texnologik quvvatlarni bosqichma-bosqich yangilash  Iqtisodiy o‘sishda inson kapitali va innovatsiyalarning ahamiyat kasb etishi Biroq bu bosqichda iqtisodiy islohotlar sekin amalga oshirildi, bozor mexanizmlari to‘liq shakllanmagani sababli intensiv o‘sish to‘liq natija bermadi. 3. Faol islohotlar va ochiqlik siyosati davri (2017-yildan hozirgacha) Intensiv va barqaror o‘sish modellariga o‘tish Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan islohotlar natijasida O‘zbekiston iqtisodiyotida tub burilish yuz berdi. Iqtisodiy o‘sishning yangi tiplari – intensiv va barqaror yo‘nalishlar ustuvor bo‘lib bormoqda. Asosiy islohotlar:  Valyuta bozorining liberallashuvi (2017)  Soliq tizimi va litsenziyalashda soddalashtirish  Erkin iqtisodiy zonalar (FEZ) va texnoparklar tashkil etilishi  Bank tizimi transformatsiyasi , xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik  Yashil energetika va raqamli iqtisodiyotga o‘tish 2.2. Innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitali Zamonaviy davrda iqtisodiy o‘sishni faqatgina klassik omillar – mehnat, kapital va yer orqali izohlash yetarli emas. Global raqobat, bozor talabining dinamik o‘zgarishi va texnologik revolyutsiyalar fonida iqtisodiy o‘sishni belgilovchi innovatsiyalar , texnologik taraqqiyot va inson kapitali kabi zamonaviy omillar asosiy drayverga aylanmoqda. Ushbu bo‘limda mazkur uchlikning iqtisodiy o‘sishga ta’siri, ularning o‘zaro bog‘liqligi hamda ularni rivojlantirishning strategik yo‘nalishlari yoritiladi. Innovatsiyalar tushunchasi va iqtisodiyotga ta’siri Innovatsiya – bu yangilik yaratish va uni iqtisodiy faoliyatga joriy etish orqali yangi qiymat hosil qilish jarayonidir. Bu tushuncha ixtiro (yangi g‘oya), uni tijoratlashtirish (bozorga chiqarish) va amaliyotda qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Innovatsiyaning iqtisodiy o‘sishga ta’siri:  Ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi – yangi texnologiyalar yordamida kamroq resurs sarfi bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish mumkin.  Yangi tarmoqlar paydo bo‘ladi – sun’iy intellekt, biotexnologiya, yashil energiya kabi sohalar iqtisodiyotning yangi yo‘nalishlarini shakllantiradi.  Raqobatbardoshlikni kuchaytiradi – innovatsion mahsulotlar milliy ishlab chiqaruvchilarning jahon bozoridagi pozitsiyasini mustahkamlaydi.  Yangi ish o‘rinlari yaratiladi – innovatsiyalar ko‘pincha yangi kasblar va malaka turlarini talab qiladi. Masalan, IT sohasida kichik innovatsiyalar (masalan, mobil ilovalar yoki bulutli xizmatlar) hatto mikro darajadagi kompaniyalarga ham global bozorga chiqish imkonini berdi. Texnologik taraqqiyot: turlar va ta’sir doiralari Texnologik taraqqiyot – bu ishlab chiqarish vositalari va jarayonlarining takomillashuvi, yangi texnika va texnologiyalarning joriy etilishi orqali  Resurslar chegaralangan bo‘lgani sababli uzoq muddatda barqaror emas  Texnologik yutuqlarga asoslanmaydi, ya’ni raqobatbardoshlik past bo‘ladi Ekstensiv model asosan industrializatsiya davrida yoki iqtisodiy islohotlarning boshlanish bosqichida qo‘llaniladi. Sovet Ittifoqi iqtisodiyoti uzoq yillar shu model asosida faoliyat yuritgan. Intensiv o‘sish modeli: mazmuni va xususiyatlari Intensiv iqtisodiy o‘sish – bu ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi mavjud resurslardan yanada samaraliroq foydalanish, yangi texnologiyalarni joriy etish, mehnat unumdorligini oshirish evaziga erishiladi. Asosiy belgilar:  Innovatsiyalar, texnologiyalar, ilmiy yondashuvlar asosida rivojlanish  Inson kapitaliga sarmoya kiritish  Mehnat va kapital samaradorligini oshirishga urg‘u berish  Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga intilish Afzalliklari:  Barqaror, uzoq muddatli o‘sishni ta’minlaydi  Resurslar cheklangan sharoitda yuqori samaradorlik beradi  Raqobatbardoshlikni oshiradi Kamchiliklari:  Dastlab katta sarmoya va vaqt talab qiladi  Kadrlar salohiyati, ilm-fan infratuzilmasi, boshqaruv sifati talab etiladi  Qiyin isloh va o‘zgarishlarni talab qiladi Intensiv o‘sish modeli rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa texnologik jihatdan ilg‘or davlatlarda keng qo‘llaniladi. Masalan, Yaponiya va Germaniya iqtisodiyotlari aynan intensiv modelga asoslangan. Ekstensiv va intensiv o‘sishning taqqoslanishi Iqtisodiy o‘sish masalasi turli iqtisodiy maktablar tomonidan har xil talqin etilgan. Klassik iqtisodchilar (A. Smit, D. Rikardo) iqtisodiy o‘sishni asosan mehnat, kapital va yer kabi omillar bilan izohlashgan. Keyinchalik neoklassiklar (R. Solou va boshqalar) texnologik taraqqiyot va kapitalning cheklangan rentabelligiga urg‘u berganlar. Zamonaviy iqtisodiy nazariyada esa innovatsiyalar, inson kapitali, institutsional muhit va davlat siyosatining roli alohida o‘rganiladi. Ayniqsa, yangi o‘sish nazariyasida (New Growth Theory – P. Romer) bilim va texnologiyalar eng muhim ishlab chiqarish omili sifatida ko‘riladi. Iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy barqarorlik Barqaror iqtisodiy o‘sish ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Aksincha, iqtisodiy inqirozlar, o‘sishning sustlashuvi yoki ishsizlikning kuchayishi ijtimoiy noroziliklar, kambag‘allik va ijtimoiy ajralish kabi salbiy holatlarga olib kelishi mumkin. Shu bois har bir hukumat iqtisodiy o‘sishni nafaqat raqamlar bilan, balki uning ijtimoiy ta’siri bilan ham baholashi zarur. Iqtisodiy o‘sish – bu zamonaviy davlatlarning eng muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha nafaqat ishlab chiqarish hajmining ortishini, balki iqtisodiy samaradorlikning, ijtimoiy farovonlikning va xalqaro raqobatbardoshlikning oshishini ham anglatadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‘sishning ahamiyati shundaki, u mamlakat ichidagi barcha iqtisodiy faoliyat turlarining o‘zaro uyg‘unligini, resurslardan oqilona foydalanilishini va milliy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlaydi. Shu sababli, iqtisodiy o‘sishni izchil, barqaror va sifatli qilish har qanday mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega vazifa sanaladi. o Mamlakatda iqtisodiy o‘sish hududlar kesimida notekis kechayotganligi bois, infratuzilma va investitsiyalarni hududlar bo‘yicha adolatli taqsimlash zarur. o Aholi bandligini oshirish, kambag‘allikni kamaytirish, qishloq joylarda iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish barqaror o‘sishga xizmat qiladi. Yakuniy fikr Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston iqtisodiyotining keyingi yillardagi muvaffaqiyatli o‘sishi va global raqobatda barqaror o‘rin egallashi uchun iqtisodiy o‘sish tiplari va omillariga strategik yondashuv talab etiladi. Innovatsion, inson kapitaliga tayangan, raqamli va yashil iqtisodiyotga asoslangan barqaror o‘sish modeli — hozirgi va kelajak avlodlar farovonligi uchun mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlardir. Iqtisodiy o‘sish, odatda, rivojlanish uchun zaruriy shart hisoblanadi, ammo yetarli emas. Rivojlanish uchun resurslar samarali taqsimlanishi, adolatli siyosat yuritilishi, ijtimoiy guruhlar o‘rtasida teng imkoniyatlar yaratilishi kerak. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, sifatli o‘sish (ya’ni barqaror, inklyuziv va ijtimoiy adolatli o‘sish) rivojlanishning kaliti hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish tushunchalari o‘rtasidagi farqni tushunish va ular orasida muvozanatni ta’minlash zamonaviy iqtisodiy siyosatning asosiy talabi hisoblanadi. O‘sish bu vosita, rivojlanish esa maqsaddir. Shu sababli, mamlakatlar iqtisodiy strategiyalarini ishlab chiqishda nafaqat YaIMni oshirishga, balki aholining haqiqiy hayot sifatini oshirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishlari zarur. Bu mezonlar shuni ko‘rsatadiki, rivojlanish – bu faqat raqamlar emas, balki inson hayotining sifat jihatdan yaxshilanishidir. O‘sish va rivojlanish o‘rtasidagi asosiy farqlar Ko‘rsatkich Iqtisodiy o‘sish Iqtisodiy rivojlanish Asosiy mazmuni Ishlab chiqarish hajmining ortishi Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot O‘lchov vositalari YaIM, YAM, sanoat hajmi va h.k. HDI, savodxonlik, umr ko‘rish, tenglik Xarakteri Miqdoriy Sifat va miqdoriy Natijasi Ko‘proq mahsulot Yaxshilangan hayot sifati Ijtimoiy jihatlari Kam hisobga olinadi Asosiy o‘rinda Atrof-muhitga ta’siri Ko‘pincha salbiy E’tibor bilan muvozanatga intiladi Amaliy misollar orqali farqlar 1. Xitoy : 1980-yillardan boshlab Xitoyda iqtisodiy o‘sish juda yuqori sur’atlarda kechdi. Biroq bu davrda atrof-muhit ifloslanishi, ijtimoiy tengsizlik, shahar va qishloq o‘rtasidagi tafovutlar kuchaydi. Bu iqtisodiy o‘sish bo‘lsa-da, rivojlanish har doim izchil bo‘lmadi. 2. Norvegiya : Yalpi ichki mahsuloti yuqori, lekin asosiy e’tibor inson kapitali, sog‘liqni saqlash va ekologiyaga qaratilgan. Bu iqtisodiy rivojlanishga misol bo‘ladi. Nima uchun bu farq muhim? Iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda bu ikki tushuncha o‘rtasidagi farqni aniq anglash zarur. Aks holda, faqat o‘sishga yo‘naltirilgan strategiyalar qisqa muddatli foyda keltirib, uzoq muddatli muammolarga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, iqtisodiy o‘sishni rivojlanish bilan uyg‘unlashtirish har qanday mamlakat uchun strategik zaruratdir. Shu bilan birga, hal qilinishi kerak bo‘lgan muammolar ham mavjud: sud mustaqilligi to‘liq ta’minlanmagan, korrupsiya darajasi yuqoriligi, ayrim reglamentatsiyalarda haddan ortiq byurokratiya mavjud. Institutsional omillar va iqtisodiy siyosat iqtisodiy o‘sishning sifat jihatidan ustun komponentlaridir. Samarali institutsiyalar mavjud bo‘lmagan joyda hatto eng katta resurslar ham to‘g‘ri ishlatilmaydi. Huquq ustuvorligi, iqtisodiy erkinlik, korrupsiyaga qarshi kurash, mustahkam moliyaviy va fiskal siyosat – bular barqaror iqtisodiy o‘sishning negizidir. Shu bois, har qanday mamlakat uchun uzoq muddatli iqtisodiy taraqqiyotga erishish yo‘lida faqat moddiy resurslar emas, balki mustahkam institutsional asos yaratish ustuvor yo‘nalish bo‘lishi kerak. Kapital omili Kapital – ishlab chiqarishda foydalaniladigan moddiy va nomoddiy resurslar majmuasidir. Bu qurilmalar, texnika, inshootlar, ishlab chiqarish uskunalari, dasturiy ta’minot, moliyaviy resurslar va intellektual mulkni o‘z ichiga oladi. Kapitalning turlari: 1. Jismoniy kapital – ishlab chiqarishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qatnashadigan mashina, uskunalar, bino-inshootlar. 2. Moliyaviy kapital – investitsiya va ishlab chiqarish jarayonini moliyalashtirishda ishtirok etuvchi pul mablag‘lari. 3. Nomoddiy kapital – brend, texnologiyalar, innovatsiyalar, bilim va ixtirolar. Kapitalning iqtisodiy o‘sishga ta’siri Kapital omilining o‘sishi quyidagilarga olib keladi:  Ishlab chiqarish hajmining ortishi  Mehnat samaradorligining oshishi  Yangi texnologiyalarning joriy etilishi  Raqobatbardoshlikning kuchayishi Investitsiyalar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishning asosiy mexanizmlaridan biridir. Yangi ishlab chiqarish quvvatlariga sarmoya kiritish orqali iqtisodiyotning o‘sish salohiyati oshadi. Yer omili Yer – iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan tabiiy resurslar majmuasidir. Unga nafaqat quruqlik, balki foydali qazilmalar, suv resurslari, o‘rmonlar, iqlim sharoiti va ekologik salohiyat ham kiradi. Yer omilining iqtisodiy ahamiyati:  Agrar sektor : Qishloq xo‘jaligida unumdor yerlar iqtisodiy o‘sishning bevosita manbai hisoblanadi.  Resurslar ta’minoti : Energetika, tog‘-kon sanoati kabi tarmoqlar tabiiy resurslarga bog‘liq bo‘lib, bu iqtisodiyotning eksport salohiyatini shakllantiradi.  Raqamli infratuzilmani kengaytirish  Xalqaro texnologiyalar transferini rag‘batlantirish O‘zbekiston misolida olib qaralganda, 2022 yildan beri “Yangi O‘zbekiston” strategiyasi doirasida ilm-fan va innovatsiyaga ajratilayotgan mablag‘lar sezilarli darajada oshmoqda. “Bir million dasturchi” loyihasi, “IT Park”, Yoshlar texnoparklari va Digital Uzbekistan loyihalari aynan shu yo‘nalishga qaratilgan. Innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitali XXI asr iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchlari hisoblanadi. Ushbu omillar iqtisodiy o‘sishni faqat miqdoriy emas, balki sifat jihatdan ham barqaror va uzoq muddatli qilish imkonini beradi. Innovatsion iqtisodiyotga o‘tish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va inson kapitalini rivojlantirish mamlakatlar raqobatbardoshligini oshiradi, aholi farovonligini ta’minlaydi. Davlat bu jarayonlarda faol ishtirok etishi, strategik rejalashtirish va sarmoyaviy muhitni takomillashtirish orqali ushbu omillarni samarali uyg‘unlashtirishi zarur. Iqtisodiy o‘sish makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, bandlikni oshirishda, soliq tushumlarini ko‘paytirishda, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Quyida iqtisodiy o‘sishning ba’zi asosiy makroiqtisodiy ahamiyatlari keltirilgan: 1. Aholi farovonligining ortishi Iqtisodiy o‘sish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlar ko‘payadi, bu esa aholining iste’mol qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. O‘z navbatida, bu turmush darajasining oshishiga olib keladi. 2. Bandlik darajasining oshishi Ishlab chiqarish hajmining ortishi yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga sabab bo‘ladi. Bu esa ishsizlikning kamayishiga va aholi daromadlarining ko‘payishiga olib keladi. 3. Davlat byudjeti daromadlarining oshishi O‘sayotgan iqtisodiyot ko‘proq soliq tushumlari keltiradi, bu esa davlatga ko‘proq sarmoya kiritish, ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish va infratuzilmani rivojlantirish imkonini beradi. 4. Milliy valyuta barqarorligi va inflyatsiyaning boshqarilishi Sog‘lom iqtisodiy o‘sish milliy valyutaning barqarorligini ta’minlaydi, importga qaramlikni kamaytiradi va inflyatsiya bosimlarini yengillashtiradi. 5. Xalqaro maydondagi iqtisodiy pozitsiyalarni mustahkamlash Raqobatbardosh ishlab chiqarish, yuqori texnologiyalar asosida eksport qilinadigan mahsulotlarning ko‘payishi davlatning global iqtisodiy tizimdagi o‘rnini mustahkamlaydi. Iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari Iqtisodiy o‘sishni aniqlashda qo‘llaniladigan asosiy o‘lchov bu – yalpi ichki mahsulot (YaIM) hisoblanadi. YaIM real va nominal shakllarda o‘lchanadi. Nominal YaIM – joriy narxlarda ifodalanadi, real YaIM esa inflyatsiyaga moslab tuzatilgan bo‘ladi va iqtisodiy o‘sishni aniqroq ko‘rsatadi. Bundan tashqari quyidagi ko‘rsatkichlar ham keng qo‘llaniladi:  YaIMning har bir kishiga to‘g‘ri keladigan qismi (per capita GDP)  Sanoat ishlab chiqarish hajmi  Investitsiyalar darajasi  Ishsizlik darajasi  Inflyatsiya ko‘rsatkichi Iqtisodiy o‘sishga oid nazariy yondashuvlar 2. Struktura va institutsional islohotlar  Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish  Monopoliyalarni cheklash, raqobat muhitini shakllantirish  Sud, huquqni muhofaza qilish va davlat xizmatlarini isloh qilish Masalan, Osiyo yo‘lbarslari (Janubiy Koreya, Singapur, Tayvan)da davlat aynan dastlabki davrlarda faol institutlar yaratish orqali bozorning to‘g‘ri ishlashiga zamin yaratgan. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar institutsiyalari Rivojlangan mamlakatlarda:  Mustahkam qonunlar va amaliy ijro mavjud  Mustaqil sudlar va shaffof boshqaruv tizimi faol  Innovatsiyani rag‘batlantiruvchi institutlar ishlab turadi Rivojlanayotgan mamlakatlarda:  Qonunlar amalda sust ishlaydi  Korrupsiya yuqori  Davlat resurslari samarali taqsimlanmaydi Bu farqlar iqtisodiy o‘sish sur’atlaridagi tafovutlarga ham bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston misolida institutsional rivojlanish So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri aynan institutsional muhitni yaxshilashga qaratilgan:  “Yangi O‘zbekiston” strategiyasi doirasida tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlovchi qonunlar, erkin iqtisodiy zonalar, soliq islohotlari amalga oshirilmoqda.  Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi faoliyati kuchaytirildi.  Sud-huquq tizimi isloh qilinmoqda.  Tashqi investitsiyalarni himoya qilish mexanizmlari kuchaytirilmoqda.  Xulosa va takliflar ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti – iqtisodiy o‘sish jarayonining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida shakllanishi va rivojlanishidir. Tadqiqot predmeti – iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi omillar, ularning o‘zaro aloqasi hamda turli o‘sish turlarining iqtisodiy tizimdagi roli va samaradorligidir. Tadqiqot usullari sifatida ilmiy-abstrakt, tahliliy, solishtirma, statistik, grafik va sistematik yondashuvlar qo‘llanildi. Shuningdek, iqtisodiy nazariyalar, xalqaro tajriba va O‘zbekiston makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga tayangan holda tahliliy fikrlar yuritildi. 3.2. Barqaror (sustainable) o‘sish va ekologik jihatlar . XXI asrning global muammolari orasida ekologik inqiroz, iqlim o‘zgarishi va resurslar tanqisligi tobora dolzarb masalaga aylanmoqda. Shu bois, iqtisodiy o‘sish faqat miqdoriy ko‘rsatkichlar bilan emas, balki barqarorlik , ya’ni ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy muvozanatni saqlagan holda amalga oshirilishi kerak. Bugungi kunda barqaror iqtisodiy o‘sish (sustainable growth) konsepsiyasi jahon miqyosida e’tirof etilgan ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Ushbu bo‘limda barqaror iqtisodiy o‘sishning mohiyati, tamoyillari, ekologik jihatlari va O‘zbekiston sharoitida uning dolzarbligi tahlil qilinadi. Barqaror iqtisodiy o‘sish tushunchasi Barqaror o‘sish — bu hozirgi avlodning ehtiyojlarini qondirar ekan, kelajak avlodlar uchun hayot sifati va resurslardan foydalanish imkoniyatlarini xavf ostiga qo‘ymaydigan iqtisodiy o‘sishdir. Boshqacha aytganda, bu — iqtisodiyotning tabiatga zarar yetkazmasdan, ijtimoiy tenglikni saqlagan holda o‘sishidir. Barqaror o‘sishning asosiy komponentlari: 1. Iqtisodiy barqarorlik – o‘sish sur’atlarining izchil va samarali bo‘lishi. 2. Ijtimoiy barqarorlik – kambag‘allikni kamaytirish, ijtimoiy tenglik va inklyuziya. 3. Ekologik barqarorlik – tabiiy resurslar va atrof-muhitni muhofaza qilish. Nima uchun ekologik jihatlar muhim? An’anaviy iqtisodiy o‘sish yondashuvlari ko‘pincha tabiiy resurslar ekspluatatsiyasi orqali tez natijaga erishishga qaratilgan. Biroq bu yondashuv:  Atmosfera va suv ifloslanishi  Biologik xilma-xillik yo‘qolishi  Iqlim o‘zgarishi  Cho‘llanish va yer degradatsiyasi iqtisodiy o‘sish sur’atining ortishi demakdir. U quyidagi turlarda namoyon bo‘ladi: 1. Mahsuldorlikni oshiruvchi texnologiyalar  Robototexnika  Avtomatlashtirilgan tizimlar  Yordamchi dasturiy mahsulotlar 2. Energiya tejovchi va ekologik texnologiyalar  Quyosh va shamol elektr stansiyalari  Elektr transport vositalari  “Yashil” ishlab chiqarish texnologiyalari 3. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)  Internet tarmog‘i, raqamli xizmatlar  Bulutli texnologiyalar  Sun’iy intellekt, Big Data, IoT Ta’sir doiralari:  Mikroiqtisodiy darajada : Korxonalar xarajatlarini kamaytiradi, mahsulot sifatini oshiradi.  Makroiqtisodiy darajada : Umumiy ishbilarmonlik muhitini yaxshilaydi, yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sish sur’atini oshiradi. Texnologik taraqqiyot, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun “innovatsion sakrash” orqali oraliq bosqichlarni chetlab o‘tib, ilg‘or bosqichlarga o‘tish imkonini beradi. Inson kapitali: mazmuni va iqtisodiy ahamiyati Inson kapitali – bu insonlarning bilim, ko‘nikma, sog‘liq, kreativlik va malaka shaklidagi salohiyatini anglatadi. U zamonaviy iqtisodiyotda eng muhim resursga aylanmoqda. Inson kapitali elementlari:  Ta’lim – sifatli maktab, kollej, oliy o‘quv yurtlari va doimiy malaka oshirish. I BOB. Iqtisodiy o‘sishning nazariy asoslari 1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning makroiqtisodiy ahamiyati Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot va xizmatlar hajmining vaqt o‘tishi bilan ortib borish jarayonidir. Bu ko‘rsatkich odatda YaIM (Yalpi ichki mahsulot) yoki YAIM (Yalpi amaliy ichki mahsulot) darajasi va uning real o‘sish sur’atlari orqali ifodalanadi. Iqtisodiy o‘sish milliy iqtisodiyotning salohiyati, uning ishlab chiqarish quvvatlari, aholi turmush darajasi va ijtimoiy farovonlikning o‘sish darajasini ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi nafaqat mahsulot ishlab chiqarish hajmining ortishini, balki resurslardan samarali foydalanish, texnologik yangiliklar, inson kapitali sifatining oshishi kabi omillarni ham o‘z ichiga oladi. Ya’ni, iqtisodiy o‘sish – bu faqat miqdoriy o‘sish emas, balki sifat jihatidan ham taraqqiyot demakdir. Shu sababli iqtisodiy o‘sishni keng va tor ma’noda tushunish mumkin. Keng ma’noda iqtisodiy o‘sish bu – ijtimoiy-iqtisodiy tizimning samaradorligining ortishi, tor ma’noda esa – yalpi ichki mahsulot hajmining vaqt bo‘yicha ortib borishidir. Iqtisodiy o‘sish masalasi makroiqtisodiy nazariyaning markaziy mavzularidan biri hisoblanadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‘sish mamlakatning umumiy iqtisodiy holatini, uning xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini va aholisining hayot darajasini aniqlovchi asosiy ko‘rsatkich sifatida xizmat qiladi. Shu boisdan har bir davlat o‘zining iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda va strategik rejalashtirishda iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi omillarni chuqur tahlil qiladi. Iqtisodiy o‘sishning asosiy xususiyatlari Iqtisodiy o‘sish quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: 1. Dinamik jarayon – iqtisodiy o‘sish vaqt davomida yuzaga keladi va turli davrlarda turli sur’atlarda kechadi. 2. Sistemali hodisa – u iqtisodiyotning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi: sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmatlar sohasi, eksport-import faoliyati va boshqalar. 3. Ko‘p omilli jarayon – iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi omillar turli- tuman: tabiiy resurslar, mehnat kuchi, texnologiya, investitsiyalar, hukumat siyosati va h.k. Makroiqtisodiy darajadagi ahamiyati II BOB. Iqtisodiy o‘sish omillari: klassik va zamonaviy yondashuvlar 2.1. Mehnat, kapital va yer – iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillarini tahlil qilish har bir mamlakat uchun uzoq muddatli taraqqiyot yo‘lini belgilab olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyot nazariyasining ilk bosqichlaridan boshlab, iqtisodiy o‘sishga ta’sir etuvchi asosiy uch omil sifatida mehnat , kapital va yer ko‘rsatilib kelinadi. Bu omillar klassik iqtisodiy nazariyalarning poydevorini tashkil qiladi va hanuzgacha iqtisodiy tahlillarda o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Mazkur bo‘limda ushbu omillarning iqtisodiy o‘sishga qanday ta’sir ko‘rsatishi, ularning o‘zaro aloqasi, klassik va zamonaviy iqtisodiy yondashuvlar orqali tahlil qilinadi. Mehnat omili Mehnat – insonning jismoniy va aqliy faoliyati orqali mahsulot va xizmatlar yaratishga qo‘shgan hissasidir. U iqtisodiy o‘sishning eng muhim va faol omillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismidir. Mehnat omilining asosiy jihatlari:  Ishchi kuchi soni : Mehnat resurslari sonining ko‘payishi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Bu ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkonini yaratadi.  Mehnat samaradorligi : Ishchilarning ko‘nikmalari, tajribasi, sog‘lig‘i va bilim darajasi yuqori bo‘lsa, ular ko‘proq va sifatli ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi.  Mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv : Mehnatning ratsional taqsimlanishi va mutaxassislik bo‘yicha chuqurlashuvi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. Mehnat omilining o‘zgaruvchanligi Zamonaviy iqtisodiyotda mehnat faqat son bilan emas, balki inson kapitali sifatida ham baholanadi. Bu esa ta’lim, sog‘liq, malaka va motivatsiya kabi omillarni qamrab oladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda mehnat samaradorligi yuqori bo‘lib, u kam sonli ishchi kuchi bilan ham yuqori daromad olish imkonini beradi.  Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini qurish  Ishchi kuchini ommaviy jalb qilish  Agrar sektorda ko‘proq yerni o‘zlashtirish orqali amalga oshirildi Ammo so‘nggi yillarda iqtisodiy siyosatda intensiv modelga o‘tish harakatlari kuchaymoqda: Intensiv model elementlari:  Innovatsion rivojlanish strategiyasi (2019–2021)  IT Park va Digital Uzbekistan loyihalari  Ilm-fanni rivojlantirish jamg‘armasi orqali R&D sohasiga sarmoya  Ta’lim tizimini isloh qilish , STEM yo‘nalishlarini rivojlantirish Shu bilan birga, mamlakatda hali ham ekstensiv elementlar mavjud: masalan, infratuzilma qurilishi, sanoat zonalarini kengaytirish, yer resurslaridan yanada ko‘proq foydalanish. Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari iqtisodiy rivojlanishning har xil bosqichlariga mos keladigan strategiyalardir. Ekstensiv model tez o‘sish uchun qulay bo‘lsa-da, uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlay olmaydi. Intensiv model esa resurslardan oqilona foydalanish orqali raqobatbardosh, innovatsion iqtisodiyot barpo etish imkonini beradi. O‘zbekiston uchun istiqboldagi maqsad – intensiv modelga to‘liq o‘tish, buning uchun esa inson kapitali, texnologik bazani rivojlantirish va institutsional islohotlarni jadallashtirish zarur. KIRISH Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir davlat o‘zining iqtisodiy rivojlanishini barqarorlashtirish va raqobatbardoshligini oshirishga intiladi. Bunda iqtisodiy o‘sishning tahlili, uning turlari va unga ta’sir qiluvchi omillarni chuqur o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki iqtisodiy o‘sish mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmining ortishi, aholining turmush darajasining oshishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning ta’minlanishiga xizmat qiladi. Aynan shu jihatlar mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Bugungi globallashuv jarayonlarida mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy integratsiya chuqurlashib borar ekan, iqtisodiy o‘sish faqat ichki resurslar hisobidan emas, balki tashqi omillar bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘lmoqda. Shu nuqtai nazardan, zamonaviy sharoitda iqtisodiy o‘sishni faqat an’anaviy omillar – kapital, mehnat va yer bilan emas, balki innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot, ilmiy-texnik yutuqlar, inson kapitali va institutsional islohotlar bilan baholash zaruriyati tug‘ilmoqda. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, bugungi kunda har bir rivojlanayotgan davlat, jumladan O‘zbekiston ham iqtisodiy o‘sishning barqaror, muvozanatli va inklyuziv shakllarini qo‘llab-quvvatlashga intilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan “Yangi O‘zbekiston” strategiyasi doirasida barqaror iqtisodiy o‘sish, innovatsion taraqqiyot, eksport salohiyatini oshirish, ilm-fan va texnologiyalarni rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlar sifatida belgilanmoqda. Bu esa mavzuni o‘rganish va tahlil qilishni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb masalaga aylantiradi. Kurs ishining maqsadi – iqtisodiy o‘sishning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur tahlil qilish, iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlash hamda uning tiplari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritishdan iborat. Kurs ishining vazifalari :  Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning asosiy xususiyatlarini ochib berish;  Iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi klassik va zamonaviy omillarni o‘rganish;  Iqtisodiy o‘sish turlarini nazariy jihatdan tavsiflash;  O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish omillarini amaliy tahlil qilish; kabi ekologik falokatlarga olib kelmoqda. Bugun ko‘plab rivojlangan davlatlar, xususan Yevropa Ittifoqi a’zolari, o‘sish strategiyalarini “yashil iqtisodiyot” tamoyillari asosida qayta ko‘rib chiqmoqda. Yashil iqtisodiyot va uglerod neytrallik Yashil iqtisodiyot (green economy) – bu ekologik barqarorlikka erishishga yo‘naltirilgan iqtisodiyot modelidir. U quyidagilarga asoslanadi:  Qayta tiklanuvchi energiya manbalari (quyosh, shamol, gidro)  Chiqindilarni qayta ishlash va atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan ishlab chiqarish  Uglerod izini kamaytirish  Barqaror qishloq xo‘jaligi va suv resurslarini boshqarish Uglerod neytrallik (carbon neutrality) esa — chiqarilayotgan karbon gazini boshqa yo‘llar bilan kompensatsiya qilish orqali iqlimga ta’sirni nolga tushirish strategiyasidir. Bu, ayniqsa, Parij iqlim kelishuviga qo‘shilgan mamlakatlar uchun asosiy maqsad bo‘lib qolmoqda. Barqaror o‘sishning tamoyillari 1. Energiyani tejash va muqobil manbalarni joriy etish An’anaviy yoqilg‘ilardan (neft, gaz, ko‘mir) foydalanish o‘rniga quyosh, shamol va biomassa kabi muqobil manbalarga o‘tish. 2. Resurslardan oqilona foydalanish Suv, yer, o‘rmon kabi resurslar cheklangan. Ulardan iqtisodiy manfaatdorlik bilan foydalanish orqali ularning avlodlar uchun ham saqlanishi ta’minlanadi. 3. Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash “Zero waste” (nol chiqindi) tamoyili asosida ishlab chiqarish va iste’molni yo‘lga qo‘yish. 4. Atrof-muhit monitoringi va ekologik nazorat Ekologik qonunlarni kuchaytirish, kompaniyalar uchun chiqindilar me’yorini belgilash. 5. Ekologik ta’lim va ongni oshirish Jamiyatda ekologik madaniyatni shakllantirish orqali barqaror hayot tarzi targ‘ib qilinadi. 1.2. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish o‘rtasidagi farqlar Iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish ko‘pincha bir-biriga yaqin tushunchalar sifatida qo‘llaniladi. Biroq, ularning mazmuni, mohiyati va amaliy natijalari o‘zaro sezilarli darajada farqlanadi. Har ikkisi ham mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ifodalasa-da, ularning mezonlari, yo‘nalishlari va o‘lchov usullari bir-biridan farq qiladi. Ushbu bo‘limda aynan shu farqlar tahlil qilinadi, hamda iqtisodiy o‘sishning rivojlanishga qanday hissa qo‘shishi yoritiladi. Iqtisodiy o‘sish va uning xarakteri Yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiy o‘sish bu – mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlar hajmining miqdoriy ortishidir. U asosan yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki yalpi milliy mahsulot (YAM) o‘sish sur’atlari orqali o‘lchanadi. Iqtisodiy o‘sish miqdoriy o‘zgarishni bildiradi: ko‘proq ishlab chiqarish, ko‘proq iste’mol, ko‘proq eksport va shu kabilar. Ammo iqtisodiy o‘sish doimo ijobiy natijalar bermaydi. Masalan, ishlab chiqarish hajmi oshgan bo‘lishi mumkin, ammo ijtimoiy tengsizlik kuchaygan, atrof-muhit ifloslangan, yoki aholi sog‘lig‘i yomonlashgan bo‘lishi mumkin. Demak, iqtisodiy o‘sish mavjud bo‘lishi – ijobiy rivojlanishning kafolati emas. Iqtisodiy rivojlanish tushunchasi Iqtisodiy rivojlanish – bu yanada kengroq tushuncha bo‘lib, nafaqat ishlab chiqarish hajmining o‘sishini, balki inson salohiyatining rivojlanishi, ijtimoiy tenglik, sog‘liqni saqlash, ta’lim tizimining yaxshilanishi, atrof-muhit muhofazasi, institutlarning mustahkamlanishi va umuman olganda, jamiyatdagi hayot sifatining yaxshilanishini o‘z ichiga oladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Jahon banki, va Inson Rivojlanishi Indeksi (HDI) kabi xalqaro tashkilotlar iqtisodiy rivojlanishni o‘lchashda quyidagi omillarga e’tibor qaratadi:  Aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi  Ta’limga yondashuv (savodxonlik darajasi, maktabda o‘qish muddati)  Yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan miqdori Ko‘rsatkichlar Ekstensiv o‘sish Intensiv o‘sish Rivojlanish manbai Resurslar hajmini oshirish Resurslardan samarali foydalanish Mehnat unumdorligi Past Yuqori Innovatsiyalar Kam Ko‘p Samaradorlik Past Yuqori Uzoq muddatli istiqbol Barqaror emas Barqaror Misollar Sobiq Ittifoq, dastlabki industrializatsiya Yaponiya, Janubiy Koreya, Germaniya Ko‘rib turganimizdek, har ikki model o‘zining afzallik va kamchiliklariga ega. Ammo zamonaviy iqtisodiyot sharoitida intensiv model ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Gibrid model va zamonaviy tendensiyalar Amaliyotda toza ekstensiv yoki sof intensiv model kam uchraydi. Aksincha, ko‘plab davlatlar gibrid (ya’ni aralash) modeldan foydalanadi. Dastlab resurslar bazasi kengaytiriladi (ekstensiv), so‘ngra samaradorlikni oshirishga o‘tiladi (intensiv). Bundan tashqari, bugungi global iqtisodiyotda quyidagi tendensiyalar kuzatilmoqda:  Raqamli transformatsiya orqali intensiv o‘sishga o‘tish  Ekologik cheklovlar sababli resurslarni tejash zaruriyati  Innovatsiyalarga asoslangan “raqobat ustunligi” konsepsiyasi O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish modellari O‘zbekiston mustaqillik yillarida, ayniqsa dastlabki bosqichda, ekstensiv o‘sish modelidan foydalandi. Bu: Zamonaviy iqtisodiy tadqiqotchilar an’anaviy ko‘rsatkichlarni to‘ldiruvchi yangi indikatorlarni ishlab chiqmoqdalar. Masalan:  Inson rivojlanishi indeksi (HDI) – umr ko‘rish davomiyligi, ta’lim va daromadlarni o‘z ichiga oladi.  Genuine Progress Indicator (GPI) – iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy omillarni birgalikda baholaydi.  Barqaror rivojlanish ko‘rsatkichlari (SDGs) – BMT tomonidan ishlab chiqilgan 17 yo‘nalishdagi taraqqiyot mezonlari. Iqtisodiy o‘sishni aniqlash va baholashda ko‘plab ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot asosiy o‘lchov vositasi bo‘lsa-da, zamonaviy yondashuvlar uni ijtimoiy, ekologik va sifat mezonlari bilan to‘ldirish zaruriyatini ko‘rsatmoqda. Har bir ko‘rsatkichning o‘z afzalliklari va cheklovlari bor. Shu sababli kompleks yondashuv iqtisodiy o‘sishning real manzarasini yaratish imkonini beradi. Strategik iqtisodiy siyosatda ushbu ko‘rsatkichlardan to‘g‘ri foydalanish nafaqat miqdoriy o‘sishni, balki sifatli, inklyuziv va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ham ta’minlaydi. Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti https://president.uz → Mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat, strategiyalar va islohotlar haqida rasmiy manba. 2. Lex.uz – Normativ-huquqiy hujjatlar milliy bazasi https://lex.uz → Iqtisodiy sohadagi qarorlar, farmonlar, konsepsiyalar va qonunlar. 3. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi https://stat.uz → Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, YaIM, inflyatsiya, bandlik va boshqa rasmiy statistikalar. 4. Markaziy bank rasmiy sayti https://cbu.uz → Pul-kredit siyosati, foiz stavkalari, bank sektori tahlillari va valyuta kurslari. 5. Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi sayti https://miit.uz → Investitsiya loyihalari, iqtisodiy tarmoqlar va hududiy rivojlanish strategiyalari. 6. Jahon bankining O‘zbekiston bo‘yicha sahifasi https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan → Mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha xalqaro hisobotlar va tavsiyalar. 7. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF) https://www.imf.org/en/Countries/UZB → O‘zbekiston iqtisodiyoti haqida tahlillar va makroiqtisodiy tavsiyalar. 8. BMT Taraqqiyot Dasturi (UNDP) – O‘zbekiston https://www.undp.org/uzbekistan → Barqaror rivojlanish, yashil iqtisodiyot va inson kapitali bo‘yicha ma’lumotlar. 9. OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) https://www.oecd.org → Innovatsiyalar, institutsional islohotlar va iqtisodiy o‘sish tahlillari. 10. Raqamli iqtisodiyot va IT rivoji – IT Park Uzbekistan https://it-park.uz → Texnologik taraqqiyot, innovatsiya va startaplar bo‘yicha ma’lumotlar. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2. Madumarov A., Tohirov Q. Makroiqtisodiyot . – Toshkent: “Iqtisod- Moliya”, 2022. 3. Salimov S. Iqtisodiy o‘sish nazariyalari . – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. 4. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va farmonlari: o “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. – www.lex.uz o “Yashil iqtisodiyotga o‘tish konsepsiyasi” (2023-yil). – www.gov.uz 5. World Bank. Uzbekistan Country Economic Memorandum . – Washington, 2023. https://www.worldbank.org 6. Mankiw, N. G. Principles of Economics (9th Edition). – Cengage Learning, 2021. 7. Todaro, M.P., Smith, S.C. Economic Development (12th Edition). – Pearson Education, 2020. 8. Barro, R. J., Sala-i-Martin, X. Economic Growth . – MIT Press, 2004. 9. United Nations Development Programme (UNDP). Human Development Reports . – https://hdr.undp.org 10. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari: – https://stat.uz 11. OECD (2023). Innovations for Sustainable Economic Growth . – https://www.oecd.org 12. Krugman, P., Wells, R. Macroeconomics (6th Edition). – Worth Publishers, 2022. 13. Romer, D. Advanced Macroeconomics (5th Edition). – McGraw- Hill, 2018. 14. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tahliliy sharhlari: – https://cbu.uz 15. Jahon banki, IMF va Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (OECD) statistik hisobotlari. III BOB. Iqtisodiy o‘sish tiplari va ularning amaliy ko‘rinishlari 3.1. Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari Iqtisodiy o‘sishning tabiati va sifati har bir davlatning rivojlanish strategiyasini belgilovchi asosiy omillardandir. Bu o‘sishning qanday omillar evaziga yuzaga kelayotganligi — ya’ni resurslarning kengaytirilgan holda miqdoran oshirilishi yoki mavjud resurslardan samaraliroq foydalanish orqali sodir bo‘layotgani — iqtisodiy o‘sish turlarini belgilaydi. Shu nuqtai nazardan iqtisodiy o‘sish, odatda, ekstensiv va intensiv modellarga bo‘linadi. Mazkur bo‘limda ushbu ikki asosiy modelning mohiyati, ularning o‘zaro farqlari, afzallik va cheklovlari hamda O‘zbekiston misolida amaliy jihatlari tahlil qilinadi. Ekstensiv o‘sish modeli: mazmuni va xususiyatlari Ekstensiv iqtisodiy o‘sish – bu ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi asosan resurslarning (mehnat, kapital, yer) son jihatdan ko‘paytirilishi orqali yuzaga keladigan o‘sishdir. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarishni oshirish uchun ko‘proq ishchi kuchi jalb qilinadi, yangi texnika emas, balki mavjud vositalar soni ko‘paytiriladi. Asosiy belgilar:  Ishlab chiqarishning miqdoriy kengayishi  Yangi korxonalar ochish, mavjudlarini son jihatdan ko‘paytirish  Resurslardan foydalanish samaradorligiga e’tibor nisbatan past  Ishchi kuchi va kapitalning keskin ko‘payishi asosiy drayver bo‘lib xizmat qiladi Afzalliklari:  Rivojlanishning dastlabki bosqichida tez natija beradi  Ishsizlikni kamaytirishda samarali  Kichik infratuzilmali iqtisodiyotlar uchun oddiy amalga oshiriladi Kamchiliklari:  Mahsulot birligiga resurs sarfi yuqori 3.3. O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish tiplari tahlili Har bir davlat o‘zining iqtisodiy rivojlanish bosqichida muayyan o‘sish modeliga tayangan holda taraqqiy etadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan beri o‘ziga xos iqtisodiy yo‘lni bosib o‘tdi. Bu yo‘l davomida mamlakat turli bosqichlarda ekstensiv , intensiv va barqaror o‘sish tiplari ni birgalikda qo‘llab kelmoqda. Ushbu bo‘limda O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishining tarixiy bosqichlari, qo‘llanilgan o‘sish tiplari va ularning samaradorligi tahlil qilinadi. 1. Mustaqillikdan keyingi dastlabki bosqich (1991–2000 yillar) Ekstensiv o‘sish ustuvor edi Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini shakllantirishda avvalo mavjud resurslarni safarbar qilishga tayanishga majbur bo‘ldi. Buning asosiy sabablari:  Markaziy rejalashtirilgan iqtisodiyotdan meros bo‘lib qolgan sanoat korxonalari  Yuqori darajadagi ishsizlik va yashash darajasining pasayishi  Xomashyo eksportiga tayanilgan iqtisodiy struktura Shu sababli 90-yillar O‘zbekiston uchun ekstensiv o‘sish modelining ustuvor bo‘lgan davri hisoblanadi. Asosiy chora-tadbirlar:  Yangi korxonalarni ishga tushirish  Qishloq xo‘jaligini kengaytirish (ayniqsa paxta yetishtirish hajmini oshirish)  Ishchi kuchini ko‘p miqdorda jalb qilish  Sanoatni milliylashtirish va muqobil ichki ishlab chiqarishni rivojlantirish Bu model qisqa muddatda iqtisodiy barqarorlikka erishishga yordam berdi, biroq o‘sish samaradorligi nisbatan past bo‘ldi. 2. Islohotlar chuqurlashuvi bosqichi (2001–2016 yillar)

Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari KURS ISHI

Купить