Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Iqtisodiy o‘sish sifati va aholi daromadlari o‘rtasidagi mutanosiblik

29Modelda yalpi talab investitsion va iste`mol xarajatlari bilan belgilanadi deb
olinadi.
Y = C + I
Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari xam iste`mol va
investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi.
R.Solou bitta ishchiga to‘gri keladigan maxsulot ishlabchikarish xajmi kapital
bilan kurollanish darajasining funktsiyasi deb karaydi.
Kapital bilan kurollanganlik darajasining o‘sishi esa jamgarish normasiga
boglik. Jamgarish normasining o‘sishi, kapital bilan kurollanganlik darajasining
oshishiga va ishlab chikarishning yuksalishiga olib keladi. Ammo kapital
jamgarish normasi yukori bo‘lmasa kapitalning sikib ketishi, axoli sonining o‘sishi
tufayli kapital bilan kurollanganlik darajasi o‘zgarmasdan kolishi yoki pasayib
ketishi mumkin.
R.Soluning fikriga ko‘ra , barkaror muvozanat sharoitida kapital, mexnat va
milliy daromad darajasi bir xil, axoli soni o‘sishiga teng sur`atda o‘sib boradi.
Axoli sonining tez o‘sishi iktisodiyotning o‘sish sur`atlari jadallashishiga ta`sir
etadi, ammo barkaror muvozanat xolatida axoli jon boshiga maxsulot ishlab
chikarish kamayadi. O‘z navbatida, jamgarish normasining oshirilishi axoli jon
boshiga to‘gri keladigan daromad mikdorini oshiradi va kapital bilan
kurollanganlik koeffitsentini ko‘tarilishiga olib keladi, lekin barkaror xolatdagi
o‘sish sur`atiga ta`sir ko‘rsatmaydi. SHu sababli barkaror xolatdagi iktisodiy
o‘sishning yagona sharti texnik tarakkiyotning o‘sish sur`ati xisoblanadi.
Model asosida jamgarishning ”oltin koidasi” yotadi. e Felpsning “oltin
koidasi” moxiyati shundaki jamgarishning shunday optimal normasi mavjudki u
iste`molning maksimal darajasida muvozanatli iktisodiy o‘sishni ta`minlaydi.
R.Solou modeli iktisodiy o‘sishning uch manbai- investitsiyalar, ishchi
kuchi soni va texnik tarakkiyotning o‘zaro alokadorliklarini ochib berish imkonini
beradi. Davlat iktisodiy o‘sishga jamgarish normasi xamda texnik tarakkiyotning
tezligiga ta`sir etish bilan jadallashtirishi mumkin.

252.2.Iktisodiy o‘sishning keynscha va R.Solouning neoklassik iktisodiy o‘sish
modellari
Keyns o‘z taxlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta`sirini krgangani o‘oldaa,
yalpi taklifga ta`sirini ko‘rib chikmaydi. Undan farkli tarzda Domar modelida
mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab
turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital kuyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi
doimiy deb olinadi.
E.Domar investitsiyalarni xam talab xam taklif omili deb karaydi. YA`ni
investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko‘rsatib yalpi talabni oshiradi, balki
ishlab chikarish kuvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chikarishni rivojlantiradi,
tovarldar taklifini oshiradi . SHunday ekan, yalpi talabning o‘sishi yalpi taklifning
o‘sishiga teng bo‘lishi uchun investitsiyalar kanday o‘sishi kerak degan savol
paydo bo‘ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o‘z ichiga
olgan tenglamalar sistemasini tuzdi:
1) taklif tenglamasi;

24qo‘shimcha ishlab chiqarishning tabiiy resurslardan qo‘shimcha foydalanishga
nisbati - , ya'ni tabiiy resurslarning marjinal unumdorligi.
Marjinal mahsuldorlik ko‘rsatkichlari (mehnat, kapital va tabiiy resurslar)
har bir ishlab chiqarish omilining umumiy mahsulot hajmini oshirishdagi ma'lum
hissasini ifodalaydi:
Shunday qilib, jami ishlab chiqarish - bu foydalanilgan ishlab chiqarish
omillarining har birining qiymati va uning chegaraviy mahsuldorligi mahsulotlari
yig'indisidir.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishning asosiy vositalaridan biri ishlab chiqarish
funktsiyasidir. Ishlab chiqarish funktsiyasi maksimal mahsulot va uni ishlab
chiqarish uchun zarur bo‘lgan xarajatlar o‘rtasidagi munosabatlarni, shuningdek
xarajatlarning o‘zlari o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi.

153) kapital samaradorligi (Y/K) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga
sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
4) kapital sig‘imi (K/Y) — kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
5) tabiiy resurslar samaradorligi (Y /N ) — mahsulot ishlab chiqarish
hajmining unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlariga nisbati;
6) mahsulotning resurslar sig‘imi (N /Y ) — tabiiy resurslar sarfining
mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) — ishlab
chiqarish jarayonida qoMlanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga
nisbati. Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda yuqorida ko‘rib chiqilgan
ko‘rsatkichlardan tashqari yana keyingi qo‘shilgan ishlab chiqarish omillari
unumdorligi ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlar,
boshqa omillar sarfi o‘zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo‘shimcha
o‘sishi ta'sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo‘shimcha o‘sishi hajmini
belgilab beradi:
1) keyingi qo‘shilgan mehnat unumdorligi (AY/AL);
2) keyingi qo‘shilgan kapital unumdorligi (AY/AK);
3) keyingi qo‘shilgan tabiiy resurslar unumdorligi (AY/AN). Bu
ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o‘sishida har bir
omilning hissasi ni namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi:
Y = ( A Y / A L ) L + ( A Y / A K ) K + ( A Y /A N ) N .
Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish
salohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy
jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur.
Resurslarning o‘sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli
mahsulotning mutlaq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishga ta'sir ko‘rsatuvchi taklif va taqsimlash omillari o‘zaro bog'liq va
bir-birini taqozo qiladi. Masalan. resurslar miqdorining o‘sishi va sifatining
yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o‘sish uchun imkoniyat

28Bu ko‘rsatkichlar doimiy bo‘lganligi sababli kafolatlangan o‘sish sur`atlari xam
doimiy bo‘ladi.
Agar xakikiy o‘sish sur`ati kafolatlangan o‘sish sur`atiga mos kelsa iktisodiyotda
barkaror uzluksiz o‘sish ta`minlanadi. Amaliyotda bunga doimo erishib
bo‘lmasligi tufayli kiska muddatli davriy tebranishlar ro‘y beradi.
Xarrod modelida resurslardan to‘lik foydalangan sharoitda ta`minlanishi mumkin
bo‘lgan maksimal o‘sish sur`ati tabiiy o‘sish sur`ati deb nomlandi.
Gn cr = yoki ≠ s
Iktisodiyotning barkaror dinamik muvozanati to‘lik bandlilik sharoitida
kafolatlangan va tabiiy o‘sish sur`atlari o‘zaro teng bo‘lganda ta`minlanadi.Ammo
bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orkaliginaerishiladi.
Neoklassiklar keynschilardan farkli o‘larok iktisodiy o‘sish modellarini
tuzishganda iktisodiy o‘sish ishlab chikarishning barcha omillari, shu jumladan
texnik tarakkiyot tomonidan ta`minlanadi, kapital va mexnat subsititutlar, ular bir-
birini alishtirishi mumkin, bozor mexanizmi va barkaror pul tizimi muvozanatni
avtomatik tiklashi mumkin degan nazariy asoslarga tayanadilar. Neoklassik
modellar barcha iktisodiy jarayonlarning anik xolatini kamrash xususiyatiga
egadir.
Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda”Iktisodiy o‘sish
nazariyasiga xissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957 yilda “Texnik
tarakkiyot va agregativ ishlab chikarish funktsiyasi” nomli asarida rivojlantirildi.
R.Solou modeli mutanosib iktisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi
taklifning tengligi xisoblanadi. Modelda yalpi taklif Kobba-Duglasning ishlab
chikarish funktsiya bilan ifodalangan, ya`ni
Y= f( L,K,N), modelda yukori texnik rivojlanish boskichida erning kichik
axamiyatga egaligi tufayli ishlab chikarish fakat mexnat resurslari va kapitalga
boglik deb olingan.
Y= f( L,K), funktsiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi kuyidagicha:
Y= (ΔY/ Δ L) L + (ΔY/ ΔK)K

4qizg'in. Katta turdagi ishlab chiqarish omillaridan foydalanish orqali keng miqyosli
o‘sish bilan ta'minlanadi: ishchi, kapital va er o‘zining avvalgi texnik bazasini
yuritishda. Shu bilan birga, ishchilarning sonining sonini va malaka tarkibining
miqdoriy o‘sishi va korxona sig'imini ko‘paytirish hisobiga ishlab chiqarishni
oshiradi. O‘rnatilgan uskunani ko‘paytiring. Natijada har bir xodim uchun
mahsulot ishlab chiqarish bir xil bo‘lib qolmoqda.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi ishlab chiqarishning ko‘payishining
ko‘payishi bilan ajralib turadi, bu ishlab chiqarishning yanada samarali va sifatli
mukammal omillaridan keng foydalanishga asoslangan. Ishlab chiqarishning
o‘sishi ko‘proq mukammal texnologiyalar, ilg'or texnologiyalar, fan yutuqlari,
bilimdonlik yutuqlari, xodimlarning malakasini oshirish bilan ta'minlanadi. Ushbu
faktlar tufaylit. oRS mahsulotlarining sifati, mehnat unumdorligi, resurslarni tejash
va hk.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi bo‘yicha bunday rivojlanish tushuniladi, chunki
mahsulotlarning o‘sishi sezilarli yoki hatto yuqori darajada mahsulot o‘sishi ishlab
chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligini oshirish orqali erishilmoqda.
Resurslarning yirtqichligi tufayli vaqtincha ishlab chiqarishning o‘sishiga erishish
mumkin. Bunday o‘sish yoki beqaror yoki istalmagan. Shuning uchun iqtisodiy
o‘sish ijtimoiy barqarorlik va ijtimoiy optimizm bilan birlashtirilganda ma'no
beradi. Bunday o‘sish bir qator muvozanatli maqsadlarga erishishni o‘z ichiga
oladi.
Bu - umr ko‘rish davomiyligini oshirish, kasallanish va shikastlanishni
kamaytirish; Ta'lim va madaniyat darajasini oshirish; Iste'mol ehtiyojlari va
ratsionalizatsiyasidan yanada to‘liq qondirish; Sizning kelajagingizga ijtimoiy
barqarorlik va ishonch; turmush darajasida qashshoqlik va keskin farqlarni engish;
Maksimal bandlikka erishish; atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik
xavfsizlikni rivojlantirish; Kamaytirilgan jinoyatlar. Ushbu mavzuning dolzarbligi
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishining tabiati va dinamikasi tufayli iqtisodchilar
va siyosatchilarning eng yaqinligi muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga,
rivojlanishning dinamikasi va rivojlanish darajasi yuzaga keladi, shu bilan birga,

3 Kirish
Bugungi kunda dunyoda qashshoqlik va kambag‘allikka barham berish hamda
barqaror rivojlanishni ta’minlash muammolari markaziy o‘rinda turibdi. Soni о‘sib
borayotgan aholi uchun mos, to‘yimli va xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlaridan
foydalana olishni ta’minlash deyarli barcha halqlar to‘qnash kelayotgan eng
murakkab muammolardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonni 2030-yilgacha ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy
o‘sish barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligini,
investitsion va eksport salohiyatini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va himoya
qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mehnat bozorida keskinlik darajasini
pasaytirish, aholi daromadlari o‘sishi va kam ta ’minlanganlikni qisqartirish
nazarda tutiladi. Iqtisodiy o‘sish, jumladan uning sifati to‘g‘risidagi masala
mamlakat, uning mintaqalari, umuman biror-bir ijtimoiy tizimning rivojlanish
istiqbollarini aniqlash uchun ham juda muhim. Iqtisodiy o‘sish jamiyatning
rivojlanish istiqbollarini prognozlash imkonini beradi. Bundan tashqari, iqtisodiy
o‘sish resurslaming cheklanganligi muammosini hal etish uchun sharoit yaratadi.
Ushbu kurs ishimizda iqtisodiy o‘sish, uning tarkibi,xususiyatlari, turlari,
omillari, modellari, mexanizmlari va ularing amal qilish qonuniyatlari, davlatning
iqtisodiy o‘sish va rivojlanish siyosati hamda uning asosiy yo‘nalishlari, iqtisodiy
o‘sish to‘g‘risidagi turli xil qarashiar, ulaming asoslari va manbalarini, iqtisodiy
o‘sishni ta’minlashda davlat hamda nodavlat sektorining ahamiyatini o‘rganib
chiqamiz. Iqtisodiy o‘sish nazariyasi bozor iqtisodiyotini o‘rganishga
bag'ishlangan iqtisodiy fanning eng murakkab qismlaridan biridir. Ushbu
nazariyalar tushunchasida ijtimoiy mahsulotni ko‘paytirish jarayonida ishlab
chiqarish omillarining har birining hissasini aniqlash kerak, mehnat, kapital va erni
sifatli yaxshilash tushiniladi. Ushbu o‘zgarishlarni aks ettirishi mumkin. So‘nggi
o‘n yillikda iqtisodiy o‘sishni alohida tahlil qilish. Talablarning ko‘tarilishi,
an'anaviy resurslar tugashi, aholining ko‘payishi ikki tomonlama vazifa qarori
bilan belgilanadi: iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishi va samaradorligi. Iqtisodiy
o‘sishning o‘zi qarama-qarshi. Iqtisodiy o‘sishning ikki turi mavjud: keng va

11yillik hisobot sifatida dunyo iqtisodchilari qismlarga bo lishadi. YIM ushbu yildagiʻ
narxlarning o sishini joriy narxlarga (nisbat berilmasdan) asoslanib dunyo
ʻ
bozorlarida belgilaydi. YIM (inqirozni to g ri baholashligi bilan) narxlardagi o sish
ʻ ʻ ʻ
hususiyatini oldingisi yoki har qanday boshqasini yillik zahira taqsimotiga
muhrlaydi. Har doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga olinadi va
qanday darajada mamlakatlarda ishlab chiqarishning o sishi mavjudligi bilan
ʻ
narxlarni YIM darajasi yordamida aniqlanadi. YIM yonida iqtisodiyot o z
ʻ
imkoniyatlarini to laqonli sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradi.
ʻ
YIM imkoniyati — bu YIM bilan to laqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini
ʻ
boshqa sohalardagi tadqiqotlar bilan o zaro va bevosita bog liqlik ahamiyatini
ʻ ʻ
oshiradi. [2] YIM mamlakatlar orasida zarurat chog ida
ʻ birja nuqtalarida har
qanday milliy valyutada kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida
qiymatlashtiriladi. Bularni shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida
Paritet Haridorlik qobiliyati (PHQ) (xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini
bilish uchun)taqdim etilgan. Bugun "Bozor qiymati" deb nomlanuvchi ma lum
ʼ
miqdorda hisoblash yoki barqaror kattalikdagi mahsulotlar erkin jahon bozorida
amal qila oladi.
Yalpi ichki mahsulot mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr (oy,
chorak, yil) davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko rsatkich ham
ʻ
hisoblanadi. Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qo shma
ʻ
korxonalari ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan
ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo lib,
ʻ
uning miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda
foydalaniladi.
1.2.Iqtisodiy o‘sish turlari va omillari.
Iqtisodiy o‘sishning ikkita asosiy turi mavjud: ekstensiv va intensiv. Ekstensiv
iqtisodiy o sish deganda ishlab chiqarish omillarining sifat jihatidan o zgarmasligi
ʻ ʻ
bilan mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining sof miqdoriy o sishi
ʻ
tushuniladi. Iqtisodiy o‘sishning ekstensiv omillariga band bo‘lgan ishchilar

10miqdoriy va sifat jihatdan o‘zgarishiga, ma’lum bir davrda ijtimoiy mahsulotning
ko‘payishiga va xalq farovonligining oshishiga olib keladi. Keng ma'noda:
iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy rivojlanish mezoni sifatida, o‘z mohiyatiga ko‘ra,
jamiyat taraqqiyotining umumiy trayektoriyasining asosiy tarkibiy qismidir.
Boshqa tarkibiy qismlar (ijtimoiy, siyosiy, demografik va boshqalar) bilan
birgalikda u jamiyat harakatining yo‘nalishini, butun ijtimoiy rivojlanish
xarakterini belgilaydi (progressiv, regressiv yoki inertial). Bugungi kunda iqtisodiy
o‘sish zamonaviy dunyoning muhim xususiyati hisoblanadi. Aholi soni ortib
bormoqda, ishlab chiqarish va bandlik ko‘lami, milliy mahsulot, turmush darajasi,
ishdan ko‘proq bo‘sh vaqt iqtisodiy o‘sishdan dalolat beradi.
Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda
makroiqtisodiy ko rsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlarʻ
aks ettiruvchi bozor qiymati (ya ni bevosita iste mol uchun mo ljallangan).
ʼ ʼ ʻ
Shuningdek, YIMA davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida iste mol
ʼ
qilish uchun yil davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab
chiqarish omillari ishlatilgan qat iy eksportning jamg armalari hisoblanadi.
ʼ ʻ
Birinchi marta 1934-yilda Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif
etilgan edi. YIM mavjud va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini

22rivojlanish yo‘nalishi. Boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan birgalikda
bunday ma'lumotlar davlat darajasida qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish,
shuningdek, samaradorlikni tekshirish va monitoring qilish uchun zarur bo‘lgan
iqtisodiy tahlil uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. iqtisodiy siyosat hukumat.
Iqtisodiy o‘sishni o‘lchash uchun, ayniqsa, xalqaro miqyosda solishtirganda,
"jon boshiga yalpi ichki mahsulot" (va o‘sish sur'atlari) kabi ko‘rsatkich ham keng
qo‘llaniladi. Ushbu ko‘rsatkichlar odatda ma'lum bir mamlakat aholisining
turmush darajasini va farovonlik dinamikasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Haqiqiy
milliy mahsulotning bir xil hajmi bilan uning aholi jon boshiga qiymati ma'lum bir
mamlakat aholisiga bog'liq bo‘ladi. O‘rtacha turmush darajasining o‘sishi faqat
ishlab chiqarishning (YaMM) aholi o‘sishidan oshib ketishiga olib keladi.
Iqtisodiy o‘sish bir-biriga bog'liq bo‘lgan ikkita usulda aniqlanadi va
o‘lchanadi:
1) real yalpi milliy mahsulotning (YaIM) ma'lum vaqt oralig'ida o‘sishi sifatida;
2) aholi jon boshiga real YaIMning ma'lum vaqt oralig'ida o‘sishi sifatida.
Ikkala ta'rifdan ham foydalanish mumkin. Biroq, aholining turmush
darajasini solishtirganda tanlangan mamlakatlar bolta va hududlar, ikkinchi ta'rif
aniqroq afzalroqdir. “Shunday qilib, Hindiston yalpi ichki mahsuloti Shveytsariya
yalpi ichki mahsulotidan deyarli 70 foizga yuqori, biroq turmush darajasi bo‘yicha
Hindiston Shveytsariyadan 60 barobardan ko‘proq ortda qolmoqda. Odatda, ushbu
ta'riflarning har qandayiga asoslanib, iqtisodiy o‘sish% bilan yillik o‘sish sur'atlari
bilan o‘lchanadi. Misol uchun, agar real YaIM 200 milliard dollar bo‘lsa. o‘tgan
yili va 210 mlrd. joriy yilda o‘tgan yilgi real YaIMni joriy yilning real YaIMdan
ayirish va farqni o‘tgan yilgi real YaIM bilan o‘zaro bog‘lash orqali o‘sish sur’atini
hisoblash mumkin. Bunday holda, o‘sish sur'ati (210 milliard dollar200 milliard
dollar) / 200 milliard dollar bo‘ladi. = 5%.
Shuningdek, iqtisodiy o‘sishni ishlab chiqarish natijasi va uning omillari
o‘zgarishini aks ettiruvchi o‘zaro bog'liq ko‘rsatkichlar tizimi yordamida baholash
mumkin.

19an'anaviy ijtimoiy va siyosiy tuzilmalarga chuqur kirib bormagan va faqatgina
iqtisodiy va texnik o‘zgarishlar talab qilingan. Ushbu namunaga ergashgan xalqlar
Shimoliy Amerika va Okeaniyada (Yangi Zelandiya va Avstraliya) edi. Bu
o‘tishning uchta muhim jihati bor: birinchidan, sekin bo‘lsada agrar jamiyatdan
sanoat yoki ishlab chiqarish jamiyatiga o‘tish boshlanadi. Ikkinchidan, xalqning
savdo va boshqa tijorat faoliyati bozorni nafaqat qo‘shni hududlarga, balki uzoq
hududlarga ham kengaytirib, xalqaro bozorlarni yaratadi. Nihoyat, erishilgan
ortiqcha mablag‘ yer egalarining yoki davlatning ko‘zga ko‘rinadigan iste'moliga
sarflanmasligi, balki sanoat tarmoqlarini, infratuzilmani rivojlantirishga sarflanishi
va shu orqali keyinchalik iqtisodiyotning o‘zini o‘zi ta'minlab o‘sishiga
tayyorlanishi kerak. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi texnologik taraqqiyot orqali
tijoratlashtiriladi va mexanizatsiyalanadi; naqd pulga yoki eksportga yo‘naltirilgan
ekinlarga ko‘proq o‘tadi va qishloq xo‘jaligi tadbirkorligining o‘sishi kuzatiladi.
Uchinchi bosqich - ko‘tarilish. Bu bosqich ishlab chiqarishga investitsiyalar
hajmining oshishi bilan tavsiflanadi. Milliy daromadning 5-10 foizini tashkil
qiladi. Bundan tashqari, bir yoki bir nechta yangi sanoat tarmoqlari rivojlanmoqda,
bu esa rivojlanish tendentsiyasining iqtisodiyotning qolgan qismiga tarqalishiga
olib keladi. Ushbu bosqich dinamik iqtisodiy o‘sish bilan tavsiflanadi. Rostov
ta'kidlaganidek, barchasi iqtisodiy, siyosiy va texnologik o‘zgarishlarning har
qanday yoki barchasi keskin rag'batlantirishga (yoki bir nechta stimullarga)
asoslanadi. Ushbu bosqichning asosiy xususiyati tez, o‘z-o‘zidan barqaror
o‘sishdir. Ko tarilish sohaga bog liq o sish odatiy holga aylanganda va jamiyatʻ ʻ ʻ
an analardan ko ra ko proq iqtisodiy jarayonlarga tayanganida sodir bo ladi. Ayni
ʼ ʻ ʻ ʻ
paytda iqtisodiy o‘sish me’yorlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan va o‘sish xalqning
“ikkinchi tabiati” va umumiy maqsadiga aylanadi. Parvozni muhokama qilishda
Rostov an'anaviy iqtisodiyotning zamonaviy iqtisodiyotga aylanishi jarayonini
tavsiflovchi "o‘tish" atamasini qabul qilgani ta'kidlanadi. Samolyot inqilobida
ishtirok etgan va Rostov o‘z g'oyalarini ishlab chiqqan paytda tashkil etilgan
mamlakatlarda bo‘lgani kabi, havoga ko‘tarilgandan so‘ng, mamlakat model

12sonining ko‘payishi; iste'mol qilinadigan xomashyo va materiallar, yoqilg'i
hajmining o‘sishi; texnologiyaning hozirgi darajasini saqlab qolgan holda
investitsiyalarni oshirish kiradi. Iqtisodiyotning intensiv o‘sishi mahsulot va
xizmatlar ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi ishlab chiqarish omillari
samaradorligini oshirish hisobiga ta’minlanishi bilan bog‘liq. Ushbu turdagi ishlab
chiqarish cheklangan ishlab chiqarish resurslarini yengib o‘tishga olib keladi,
texnologik jarayonni rag'batlantiradi. Intensiv iqtisodiy o‘sish omillari: fan-texnika
taraqqiyotini jadallashtirish (birinchi navbatda, asosiy fondlarni yangilash hisobiga
yangi texnologiyani joriy etish); asosiy va aylanma mablag'lardan foydalanishni
takomillashtirish; xodimlarning malakasini oshirish; ishlab chiqarishni tashkil
etishni takomillashtirishdan iborat. Haqiqatda ikkita qarama-qarshi turdagi
iqtisodiy o‘sish bir-biriga bog'lanishi, birgalikda mavjud bo‘lishi mumkin, chunki
ishlab chiqarish resurslarining ayrim turlaridan intensiv foydalanish ko‘pincha
boshqalardan keng foydalanish orqali erishiladi. Shunday qilib, biz ishlatiladigan
ishlab chiqarish omillari sonining ko‘payishi va asbob-uskunalar va texnologiyani
takomillashtirish natijasida ishlab chiqarish quvvatining oshishi bilan yuzaga
keladigan aralash turdagi iqtisodiy o‘sish haqida gapirishimiz mumkin. Qoida
tariqasida, qaysi omillar ustun bo‘lishiga qarab, iqtisodiy o‘sishning asosan
ekstensiv yoki asosan intensiv turlari haqida gapiriladi. Iqtisodiy o‘sishni
o‘rganishda, aksariyat iqtisodiy muammolarni o‘rganishda bo‘lgani kabi, vaqt
omili ham muhim ahamiyatga ega. Vaqt o‘tishi bilan intensiv o‘sish omillari keng
tarqalishi mumkin. Iqtisodiy o‘sish milliy mahsulotning ayrim ko‘rsatkichlarining
ma'lum vaqt oralig'ida o‘sishi sifatida o‘lchanadi. Ekstensiv iqtisodiy o‘sish ishlab
chiqarishning texnik tarkibiy qismining bir xil darajasini saqlab qolgan holda
ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar sonini ko‘paytirishni nazarda tutadi. Ushbu
yondashuv vositasi qo‘shimcha xodimlarni yollash yoki ishlab chiqarishga
investitsiyalarni ko‘paytirish, xom ashyo sotib olish va ishlab chiqarishni
kengaytirish bo‘lishi mumkin. Ushbu usullar bir xil mahsulot yoki xizmatni ishlab
chiqarishni ko‘paytirishga va shu orqali yalpi ichki mahsulotning umumiy
darajasini oshirishga imkon beradi.

21geografik va madaniy tuzilishi, shuningdek, jamiyatda mavjud bo‘lgan
qadriyatlarni hisobga oladi.
Oltinchi bosqich - Iste'moldan tashqari (sifat izlash). Taklif etilganda, bu
qadam Rostov tomonidan amalga oshirilgan jarayondagi analitik qadam emas,
balki Rostov tomonidan taklif qilingan ko‘proq nazariy spekulyatsiyadir. Odamlar
ko‘proq oilaga ega bo‘lishni boshlaydilar va ko‘proq ta'til kunlari uchun asosiy
shart sifatida daromadni qadrlamaydilar. Iste'mol tovarlari yanada mustahkam va
xilma-xil bo‘ladi. Yoshlar yuqori iqtisodiy xavfsizlik va ommaviy iste'mol darajasi
normal deb hisoblangan tarzda o‘zini tutadi. Rostov shuni ta'kidlaydiki, shahar va
shahar atrofi aholisining ko‘payishi bilan iste'mol tovarlari va xizmatlarining ham
ko‘payishi shubhasiz.
Yalpi milliy mahsulotning, sof milliy mahsulotning o‘sishi, milliy daromad ,
shaxsiy daromad iqtisodiy o‘sish natijasida keladi.
Iqtisodiy o‘sish - bu ma'lum vaqt oralig'ida milliy mahsulot va xizmatlar
ishlab chiqarishning o‘sishi. U ikki xil usulda o‘lchanadi:
-real yalpi milliy mahsulot yoki sof milliy mahsulotning ma'lum bir davrda
o‘sishi sifatida;
-ma'lum bir davrda yalpi milliy mahsulot yoki aholi jon boshiga sof milliy
mahsulotning o‘sishi sifatida.
Iqtisodiy o‘sish o‘lchanadigan ko‘rsatkich yalpi milliy mahsulotdir (YaIM).
Bundan tashqari, xuddi shu maqsadlarda yalpi ichki mahsulot (YaIM)
dinamikasidan foydalaniladi. Bunda faqat real YaMM (yoki YaIM)dagi
o‘zgarishlar hisobga olinadi. Joriy davrda yuqori narxlar tufayli YaIMning o‘sishi,
ya'ni. milliy yalpi ichki mahsulotning (narx bo‘yicha) o‘zgarishini iqtisodiy o‘sish
deb hisoblash mumkin emas.
Iqtisodiy o‘sish odatda yillik o‘sish sur'atlari bilan foizlarda o‘lchanadi.
masalan, agar real YaIM o‘tgan yili 200 milliard dollar, bu yil esa 210 milliard
dollar bo‘lsa, u holda YaIMning o‘sish sur'ati: 210-200 bo‘ladi. 100=5%.
Bir necha yillar davomida YaIMning o‘sish sur'atlarini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlarni qurish orqali tendentsiyani aniqlash mumkin, ya'ni. iqtisodiy

7aks ettirish uchun boshqa bir ko rsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilganʻ
real YAIMning o zgarishi qo llaniladi.
ʻ ʻ
Real YAIM hajmining o zgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining
ʻ
muayyan davr oralig idagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga to g ri
ʻ ʻ ʻ
keladigan real YAIM hajmining o zgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush
ʻ
darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer, kapital
va mehnat resurslarining o zaro ta sirida shakllanadi. Bular iqtisodiy O sishning
ʻ ʼ ʻ
miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni kengaytirish
YAIM o sishiga ijobiy ta sir ko rsatadi). Ushbu omillarni ishlab chiqarish
ʻ ʼ ʻ
jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy O sishekstensiv
ʻ
o sish deb ataladi.
ʻ
Iqtisodiy O sishning sifat omillari ham mavjud bo lib, ularga mehnat, kapital va
ʻ ʻ
yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan
iqtisodiy O sish intensiv o sish deb yuritiladi.
ʻ ʻ
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv O sish.ning imkoniyatlarini
ʻ
chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida intensiv o sish
ʻ
samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy o sishni
ʻ
rag batlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qo rsatkichlar iktisodiy O sish
ʻ ʻ ʻ
sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. O sish sohasida — bandlikning yukobiy
ʻ
dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator
ko rsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish
ʻ
moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; iste mol sohasida
ʼ
— iste molning va noishlab chiqarish jamg arishning o sishi shunday
ʼ ʻ ʻ
ko rsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy o sishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab
ʻ ʻ
chiqarish va iste mol tuzilmasi o zgarishlariga ta sir ko rsatishidir.
ʼ ʻ ʼ ʻ
Yuqoridagi rasmda biz turli xil davlatlardagi yalpi ichki mahsulotni o‘sish
qiymatlarini ko‘rishimiz mumkin.
YAlpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil
kilar ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI
“IQTISODIYOT(TARMOQLAR VA SOHALAR)” YO N
ʻ А LISHI
682-23-GURUH TALABASI
KOMILOV SOBITNING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” f а nid а n
KURS ISHI
Mavzu: Iqtisodiy o‘sish sifati va aholi daromatlari o‘rtasidagi
mutanosiblik
Bajardi: Komilov S
Ilmiy rahbar: Xidirnazarov A
Jizzax-2024

9Xar bir mamlakat iktisodiy o‘sishga intiladi, chunki iktisodiy o‘sish, birinchidan,
milliy maxsulot xajmi va daromadning ko‘payishiga, ikkinchidan, resurslardan
samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning
paydo bo‘lishiga, to‘rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro‘sining
oshishiga olib keladi.
Iqtisodiy o‘sish kategoriyasi har qanday iqtisodiy tizimlarda ijtimoiy ishlab
chiqarishning eng muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish deganda
ma'lum vaqt oralig'ida ma'lum darajada cheklangan resurslar muammosini hal
qilish osonlashadi va inson ehtiyojlarini yanada kengroq qondirish mumkin
bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismidir. Iqtisodiy
o‘sishni yalpi ichki mahsulot mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon
boshiga real yalpi ichki mahsulot miqdorining ortishi orqali o‘lchash buning
qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog'liq bo‘ladi. Odatda, biron-bir
mamlakat iqtisodiy o‘sishini yalpi ichki mahsulot mutloq hajmining ortishi orqali
o‘lchash uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real yalpi ichki
mahsulot miqdorining ortishi orqali o‘lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini
taqqoslashda qo‘llaniladi. Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini tavsiflaydigan
mazkur ko‘rsatkichlar (real yalpi ichki mahsulot va aholi jon boshiga real yalpi
ichki mahsulotning o‘sishi) miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ular birinchidan,
mahsulot sifatining oshishini to‘liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning
haqiqiy o‘sishini to‘liq tavsiflab berolmaydi; ikkinchidan, real yalpi ichki mahsulot
va aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o‘sishi bo‘sh vaqtning sezilarli
ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib
ko‘rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash
boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta'sirini
hisobga olmaydi. Iqtisodiy o‘sish o‘z ifodasini potentsial va real yalpi milliy
mahsulotning (YaIM 1-rasm) o‘sishida, millat, mamlakat, mintaqaning iqtisodiy
qudratining oshishida topadi. Tor ma'noda iqtisodiy o‘sish - bu bevosita ishlab
chiqarish bosqichida tug'iladigan jarayon bo‘lib, ijtimoiy ishlab chiqarishning
qolgan bosqichlarida barqaror xarakter kasb etadi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning

16yaratadi. To‘liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o‘sishni
ro‘yobga chiqaradi. Iqtisodiy o‘sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o‘z
o‘miga ega bo‘lsa-da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga
qaratilishi zarur. Mehnat unumdorligining o‘sishiga olib keluvchi omillarni
to‘laroq qarab chiqamiz. Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy
o‘sishni ta'minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o‘z ichiga
nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab
chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan-
texnika taraqqiyoti deyilganda pirovard mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish
maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg'unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi
usullaming topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital
qo‘yilmalar (investitsiyalar) mustahkam o‘zaro bog'liq, texnika taraqqiyoti
ko‘pincha yangi mashina va uskunalaiga investitsiyalar qo‘yilishga olib keladi.
Masalan, atom enetgjyasidan foydalanish bo‘yicha texnologiyani qo‘llash uchun
atom elektrostansiyalarini qurish zarur bo‘ladi. Bir qarashda texnika taraqqiyoti
tarixiy va shiddatli ro‘y berish tavsifiga ega bo‘ladi. Gaz va yoqilg'i dvigatellari,
konveyer va yig'ma liniyalar bizning hayotga o‘tmishning eng muhim yutuqlari
sifatida kirib keldi. Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta'sir qiladi. Ishlab
chiqarish calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar
iqtisodiy jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham
zarur.
Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o‘sishi sur`atlarini,
ko‘lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va
jarayonlar iktisodiy o‘sish omillari deyiladi.
Iktisodiy o‘sish omillari ikki guruxga ajratiladi.
Birinchi gurux omillari ixtisodiy o‘sishni fizik (ashyoviy) jixatdan
ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi:
· tabiiy resurslar soni va sifati;
· mexnat resurslari soni va sifati;
· asosiy kapital xajmi;

337. Fisher S., Dornbush R., Shmalenzi R. Iqtisodiyot: Per. ingliz tilidan. – M.: Delo,
1998 yil.
8 «Iqtisodiy nazariya», Shishkina A.F., 1996 y
9. «Iqtisodiyot nazariyasi kursi», Chepurin M.N., Kiseleva E.A., «ACA», Kirov
1997 yil tahririda.
10. «Iqtisodiyot kursi», Raizberg B.A. tahriri, 1999 y.
11. “Iqtisodiyot”, Bulatov A.S. tahriri ostida, 1996 y.
12. 2001-2005 yillarda Belarus Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
dasturining asosiy qoidalari. i.Belarus Respublikasini 2005-2010 yillarda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish dasturining asosiy qoidalari, Misanta MChJ, Minsk, 2002
yil.
Undan tashqari quyidagi internet saytlaridan ham foydalanildi:
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining
rasmiy sayti.
www.uza.uz – O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
www.ceep.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
www.ziyonet.uz

30Xozirgi zamon iktisodiyotini taxlil kilishda yangi paydo bo‘lgan iktisodiy o‘sish
modellaridan kam foydalanilmokda. Jumladan, J. Mid va A. L’yuis modellari
iktisodiy o‘sish masalasini o‘ziga xos tarzda tushuntiradilar. Bu modellarning
amaliy axamiyati ayrim mamlakatning rivojlanish darajasi va iktisodiyotining
tuzilishidan kelib chikadi.

Xulosa
Iqtisodiy o‘sish YaIMning o‘sish sur'atlari yoki uning o‘sish sur'atlari bilan
o‘lchanadi. Birinchi holatda yalpi ichki mahsulotning asosi 100% tomonidan qabul
qilingan, ikkinchisining hajmi nolga teng bo‘lgan ishlab chiqarish hajmi. Biroq,
vaqt o‘tishi bilan mutlaqo YaIMning mutlaqo qadriyatlari va vaqt o‘tishi bilan
ularning o‘zgarishlari mamlakatning iqtisodiy kuchini va uning dinamikasini
bildiradi. Biroq, millatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi , aholining turmush
darajasi aniq ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. Xususan, aholi jon boshiga YaIM.
Mamlakatning yalpi ichki mahsuloti aholisi soniga bo‘lingan holda, har bir kishi
(jon boshiga) yalpi ichki mahsulot miqdorini aniqlash imkonini beradi.
Iqtisodiy o‘sish taklifning tabiiy resurslar, mehnat resurslari , kapital,
texnologiyalar kabi takliflar bilan belgilanadi. Iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish ,

5milliy iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishlari ro‘y beradi, bu mamlakat hayotida va
uning istiqbollariga bog'liq.
Yuqorida aytilganlardan xulosa qilishimiz mumkinki, iqtisodiy o‘sish
muammolari butun mamlakat iqtisodiyoti uchun ham, ushbu mamlakatda
yashovchi har bir inson uchun ham muhimdir.

31asosan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni ko‘paytirish orqali erishish
mumkin. Bunga keng o‘sish deyiladi. Maxsus ajoyib imkoniyatlar O‘sishni
tezlashtirish, mehnat kapitalining ko‘payishi kabi omillardan foydalanish; Fan va
texnologiya yutuqlari asosida ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish ;
cheklangan resurslarning taqsimotiga hissa qo‘shadigan iqtisodiy mexanizmlarni
takomillashtirish; Ishchilarning ta'lim darajasini oshirish va boshqalarning
faoliyatini oshirish va hokazo. Ushbu omillar vaqt o‘tishi bilan o‘sib borayotgan
intensiv o‘sishni ta'minlaydi. Aholi sonining ko‘payishi va ishlab chiqarish
omillarining maksimal hosildorligi tufayli ochlikni saqlash tahdididan qochish
mumkin. Iqtisodiy o‘sishni o‘rganishga yangi yondashuvlarni shakllantirishda
iqtisodiy o‘sish nazariyalari katta rol o‘ynaydi. Bu ushbu nazariyalardan iqtisodiy
o‘sish sur'atlarini o‘zgartirish choralarini ko‘rish uchun yondashuvlar asosidir.
Yangi, hali rivojlanayotgan sharoitlarda , iqtisodiy aloqalar U faqat iqtisodiy qayta
tiklanish uchun hech qanday imkoniyat bermasdan, faqat o‘lik bilan olib boradi.
Shuning uchun iqtisodiy o‘sish turini o‘zgartirish va tarjima qilish ob'ektiv
ravishda zarur milliy iqtisodiyot Intensiv rivojlanish yo‘lida. Biroq, ekologik
muammo kabi iqtisodiy rivojlanishning salbiy omillari haqida unutmaslik kerak.
Va eng katta natijalarga erishish uchun olimlarning turli yo‘nalishdagi
rivojlanishidan foydalanish kerak. Iktisodiy o‘sish to‘lik bandlilik sharoitiga mos
keluvchi potentsial ishlab chikarish potentsial YAIM xajmining uzok muddatli
ko‘payishi tendentsiyasini anglatadi. Iktisodiy o‘sish real YAIM ning, yoki axoli
jon boshiga to‘gri keladigan real YAIM ni o‘sish sur`ati bilan o‘lchanadi. Iktisodiy
o‘sish taklif, talab va taksimot omillari bilan belgilanadi. Iktisodiy o‘sishni
belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va sifati, mexnat resurslari soni va
sifati, kapital, texnologiya va boshkalar kiradi. Bulardan foydalanish usuliga ko‘ra
iktisodiy o‘sish ekstensiv va intensiv turlarga bo‘linadi. Ishlab chikarish resurslar
mikdorini o‘zgartirmagan xolda o‘ssa, intensiv omillar xisobiga amalga oshgan
xisoblanadi. Iktisodiy o‘sish modellari deganda iktisodiy o‘sishni taxlil kilishda
foydalaniladigan, ularning manbalarini aniklash va konuniyatlarini ochib berishga
xizmat kiluvchi modellar tushuniladi. Keynschilar ( Xarrod, Domar) modellarida

32iktisodiy o‘sishning asosiy omil investitsiyalar deb karaladi. Jamgarish
normasini ko‘tarish orkali investitsiyalarni ko‘paytirish va ularning
samaradorligini oshirish ixtisodiy o‘sish shartlari deb karaladi.
Klassik modellarda iktisodiy o‘sish ishlab chikarishning barcha omillariga
boglik, mexnat va kapital o‘zaro almashiniladi deb karaladi. SHunga ko‘ra
kapitalning ma`lum darajasida mexnatning kapital bilan kurollanganlik darajasi,
o‘z navbatida ishlab chikarish xajmi xam turlicha bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Andreev B.F. . Iqtisodiy nazariyaning tizimli kursi. - Sankt-Peterburg: Lenizdat,
1998 yil.
2. Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya: Proc. nafaqa. – M.: Yurayt, 2000 yil.
3. Devid V. Pirs. Makmillanning zamonaviy iqtisodiy nazariya lug'ati . Per. ingliz
tilidan. M.: Infra-M, 1997 yil.
4. Kamaev V.D. Iqtisodiy nazariya. 6-nashr. M. 2000 yil.
5. Iqtisodiyot nazariyasi kursi / Umumiy. ed. M.N. Chepurina, E.A. Kiseleva. -
Kirov: ASA, 1997 yil.
6. Raizberg B.A., Lozovskiy L.Sh., Starodubtseva E.B. Zamonaviy iqtisodiy
lug'at.- M.: Infra - M, 1999.

262) talab tenglamasi;
3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama.
1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chikarish omillarining kanchaga
ko‘shimcha o‘sishini ko‘rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar
I o‘ssa, yalpi ishlab chikarish DK α mikdorga o‘sadi:
DYs= DK α , DK investitsiyalar xisobiga ta`minlanganligi uchun tengikn
DYs= I α deb yozish mumkin. , bunda,α – kapital
kuyilmalar( investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi
ishlab chikarishni 1 mlrd. so‘mga oshirish uchun 4 mlrd so‘m investitsiya talab
etilsa α =0,25 bo‘ladi. α=DYs / I bir so‘mlik investitsiya xisobiga yaratilgan yangi
maxsulot mikdorini ko‘rsatadi.
2. Talab tenglamasi kuyidagi ko‘rinishga ega
DYd= D I ( 1/ μ) , bu erda 1/ μ – xarajatlar mul’tiplikatori,
μ–jamgarishga chegaralangan moyillik.
Bu tenglama milliy daromad DYd, yoki yalpi talab ko‘shimcha
investitsiyalarning mul’tiplikativ ko‘payishiga teng mikdorda o‘sishini ko‘rsatadi.
Ishlab chikarish to‘plangan jami kapital bilan ta`minlanishi, milliy daromad esa
ko‘shimcha investitsiyalarning multiplikativ ta`siri ostida ko‘payishi sababli taklif
tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa ko‘shimcha
investitsiyalargina ko‘rib chikilaadi.
3. Daromadlar va ishlab chikarish kuvvatlarining ko‘shimcha o‘sish sur`atlari
tengligi tenglamasi:
D I ( 1/ μ) = I α
Bu tenglamani echib suyidagi natijani olamiz:
D I / I = μ α
(D I / I ) – investitsiyalarning yillik o‘sish sur`ati bo‘lib, ishlab chikarish
kuvvatlarini oshirish yordamida to‘lik bandlilikni ta`minlab turish uchun
(μ α) mikdorga teng bo‘lishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning
mutanosib o‘sish sur`atijamgarishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning
unumdorligi ( kapital kaytimi) darajalarining xosilasi ekan.

20bo‘yicha yetuk bosqichga erishish uchun odatda ellik yildan yuz yilgacha vaqt
oladi.
To‘rtinchi bosqich - tez yetuklik. Bu bosqichda urbanizatsiya rivojlanib,
mehnat sifati yaxshilanadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni boshqarish
yaxshilanib boradi va parvozdan so‘ng, yetuklikka intilish bosqichi deb
nomlanuvchi barqaror o‘sishning uzoq oralig'i kuzatiladi. Rostov buni "jamiyat o‘z
resurslarining asosiy qismiga zamonaviy texnologiyalar qatorini samarali qo‘llagan
davr" deb ta'riflaydi. Hozir muntazam o‘sib borayotgan iqtisodiyot zamonaviy
texnologiyalarni butun iqtisodiy faoliyat sohasida kengaytirishga intilmoqda.
Milliy daromadning qariyb 10-20 foizi doimiy ravishda investitsiya qilinmoqda, bu
esa ishlab chiqarishning muntazam ravishda aholi o‘sishidan oshib ketishiga imkon
beradi. Iqtisodiyotning tarkibi to‘xtovsiz o‘zgarib turadi, chunki texnika
yaxshilanadi, yangi tarmoqlar tezlashadi, eski tarmoqlar tekislanadi. Iqtisodiyot
xalqaro iqtisodiyotda o‘z o‘rnini topadi: ilgari import qilingan tovarlar o‘zimizda
ishlab chiqariladi; yangi import talablari rivojlanadi va ularga mos keladigan yangi
eksport tovarlari ishlab chiqariladi. Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari nafaqat
texnologiya bilan, balki resurslar bilan ta’minlanganlik xususiyati bilan ham
belgilanadi.
Beshinchi bosqich – yuqori ommaviy iste'mol davri. Ushbu bosqich uzoq
muddat foydalaniladigan tovarlar va xizmatlarga talabning ortishi bilan
tavsiflanadi, chunki aholi allaqachon o‘zini zarur tovarlar bilan ta'minlashga qodir.
Jamiyatning oliy maqsadi xavfsizlik va ijtimoiy farovonlik bo‘lgan farovonlik
davlati kabi hodisa mavjud. Yuqori ommaviy iste'mol davri ko‘plab g'arb davlatlari
tomonidan taqdim etilgan zamonaviy qulaylik davrini anglatadi Bunda
iste'molchilar uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga e'tibor qaratadilar va
oldingi bosqichlardagi yashash tashvishlarini deyarli eslay olmaydilar. Ommaviy
iste'mol davrida jamiyat asosiy e'tiborni harbiy va xavfsizlik masalalariga, tenglik
va farovonlik masalalariga yoki yuqori sinf uchun katta hashamatni rivojlantirishga
qaratishni tanlashi mumkin Rostov modeliga ko‘ra, mamlakat o‘zining o‘ziga
xosligini aniqlashga harakat qiladi va unga ta'sir qiluvchi omillar uning siyosiy,

8vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To‘lik
bandlilik darajasiga erishilgandan so‘ng real YAIM xajmini bundan keyingi
ko‘paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o‘ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni
foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko‘paytirishimiz zarur.
“Agar iktisodiyotning kiska muddatli xolati ko‘prok yalpi talab bilan belgilansa
, uzok davrga iktisodiyotning rivojlanishi ko‘prok ishlab chikarish imkoniyatlari
bilan belgilanadi. SHu sababli iktisodiy o‘sishni modellashtirishda dikkat
markazida real sektor turadi” * Iktisodiy o‘sish to‘lik bandlilik sharoitiga mos
keluvchi potentsial ishlab chikarish darajasini uzok muddatli ko‘payishi
tendentsiyasini anglatadi. Iktisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshkacha
aytganimizda, xakikiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iktisodiy
o‘sish nafakat mamlakat real daromadlarining o‘sishi, shuningdek, jon boshiga
to‘gri keladigan real daromadlarning o‘sishini xam anglatadi. SHu sababli xam
iktisodiy o‘sish ikki xil usul bilan o‘lchanadi.
Birinchi usulda iktisodiy o‘sish real YAIM ni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi
sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiktisodiy imkoniyatlari dinamkasini
aniklash uchun ishlatiladi.
Ikkinchi usulda iktisodiy o‘sish axoli jon boshiga to‘gri keladigan real YAIM
ning o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniklanadi.
Iktisodiy o‘sish nazariyasi va modellarida YAIM o‘rniga SIM, YAMD, SMD
ko‘rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iktisodiy nazariyada iktismodiy
o‘sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo‘linishiga
boglik deb karaladi.
. Iste`mol xajmi dinamikasi iktisodiyotning provard maksadini va yashash
darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o‘zgarishi resurs
imkoniyatlarining o‘sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi.
Iste`mol va investitsiya o‘rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy
iste`mol mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish
iktisodiy o‘sish imkoniyatlarini kiskartiradi.
Iktisodiy o‘sish real kattaliklarda, kiyosiy baxolarda o‘lchanadi..

27Agar μ = 0,2 α=0,4 bo‘lsa D I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 %
Demakinvestitsiyalarning o‘sish sur`ati 8% bo‘lishi talab etiladi.
E. Domar moddelidan kelib chikadigan umumiy xulosa shuki iktisodiy o‘sishni
ta`minlash uchun investitsiyalar xajmini oshirish, bu uchun esa jamgarish normasi
xamda fan texnika tarakkiyoti orkali kapitalning samaradorligini oshirish zarur..
Agar E. Domar o‘z modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan mikdor
ded olgan bo‘lsa R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chikilgan iktisodiy
o‘sish modeliga akselerator printsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan
endogen funktsiyasi xam kiritildi. Akselerator printsipiga ko‘ra nafakat
investitsiyalar ishlab chikarishning o‘sishini keltirib chikaradi, balki ishlab
chikarish va daromadlarningning o‘sgan xajmi xam investitsiya jarayonlarining
jadallashishiga olib keladi.
R.Xarrod o‘z modeliga uch tenglamani kiritadi:
1)kafolatlangano‘sish surti tenglamasi;
2) xakikiy o‘sish sur`ati tenglamasi;
3)tabiiy o‘sish sur`ati tenglamasi.
R Xarrod modelida xakikiy o‘sish sur`ati ishchi kuchining o‘sish sur`ati va kapital
unumdorligining o‘sish sur`ati bilan belgilanadi.
G c = s , bu erda
G - YAIMning xakikiy ko‘shimcha o‘sish sur`ati; Δ Y/ Y;
c- ishlab chikarishning kapital talabchanligi koeffitsenti, I / Δ Y ;
s– Milliy daromaddagi jamgarish xajmi yoki jamgarishga o‘rtacha moyillik, S / Y;
Tadbirkorlar dinamik muvozanat ta`minlangan o‘sish sur`ati bo‘lgan kafolatlangan
(prognoz kilingan) o‘sish sur`atiga asoslanib o‘z investitsiya rejalarini tuzadilar.
Kafolatlangan o‘sish sur`ati jamgarishga o‘rtacha moyillik darajasini akseleratorga
nisbati sifatida aniklanadi:
Gw = s / cr , bu erda:
Gw – kafolatlangan o‘sish sur`ati
cr – talab etiladigan kapitaltalabchanlik koeffitsenti ( ktgan yillardagi shakllangan
darajasi);

17· texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish;
· jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi..
Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iktisodiy o‘sish potentsialini yuzaga
chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar)
kiritiladi:
· bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;
· iktisodiyotdagi solik muxiti;
· kredit-bank tizimi samaradorligi;
· iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o‘sishi;
· eksport xajmining o‘sishi;
· iktisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari;
· daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi.
Iktisodiy o‘sishning bu ikki tipi sof xolda ro‘y bermaydi. Iktisodiy o‘sish uni
ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko‘prok
ekstensiv, yoki ko‘prok intensiv bo‘lishi mumkin.

14Chizmadan ko‘rinadiki, real mahsulot ikki asosiy usulda ko‘paytirilishi
mumkin:
1) resurslarning ko‘proq hajmini jalb etilishi
2) ulardan ancha unumli foydalanish yo‘li
Respublika oldida texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa ishlab
chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo‘llash. ishlab chiqarishni tashkil
qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi. Mehnat
unumdorligining o‘sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir ishlovchiga to‘g'ri
keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida, kapitalning hajmi
mutloq ko‘payishi mumkin. ammo ishchi kuchi soni tezroq o‘ssa, mehnat
unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan qurollanganlik
darajasi kamayadi.
Ma’lumki, yalpi milliy (ichki) mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy
resurslar sarflarining funksiyasi hisoblanadi,
ya'ni: Y = f ( L , K , N ) .
Bu yerda: Y — yalpi milliy (ichki) mahsulot;
L — ishchi kuchi sarflari;
К — kapital sarflari;
N — tabiiy resurslar sarflari.
Bu funksional bog'lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o‘sishni belgilab
beruvchi bir qator xususiy ko‘rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin:
1) mehnat unumdorligi (Y/L) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli
mehnat sarflariga nisbati;
2) mehnat sig‘imi (L/Y) — jonli mehnat sarflarining mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga nisbati;

13Intensiv iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy sifatni oshirish bilan bog'liq. Masalan,
mahsulot birligini ishlab chiqarishda xomashyo sarfini kamaytirish bo‘yicha ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borilmoqda, ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashtirish
intensiv iqtisodiy o‘sishga sabab bo‘ladi. Shunday qilib, intensiv iqtisodiy o‘sish
tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning yanada zamonaviy va progressiv
usullaridan foydalanishga asoslangan.
Zamonaviy dunyoda iqtisodiy o‘sishning faqat bitta turi kuzatilgan misollar
yo‘qligini tushunish muhimdir. Masalan, qo‘shimcha ishchilarni yollash va eski
xodimlarni yangi ishlab chiqarish texnologiyalariga o‘rgatish tartiblari bo‘lishi
mumkin. Amerikalik iqtisodchilar Kempbell Makkonnel va Stenli Bryu tadqiqotiga
ko‘ra, mamlakatning iqtisodiy o‘sishi olti omil bilan belgilanadi:
1. Tabiiy resurslarning miqdori va sifati. Ko‘proq mahsulot va xizmatlar ishlab
chiqarish imkoniyati xom ashyoning mavjudligiga bog'liq.
2. Mehnat resurslarining miqdori va sifati. Ishlab chiqarilgan mahsulot va
xizmatlar hajmi va sifati shu omilga bog'liq.
3. Asosiy kapitalning hajmi. Bu omil ishlab chiqarishni rivojlantirishga
yo‘naltirilishi mumkin bo‘lgan mablag'lar miqdorini cheklaydi.
4. Texnologiyalar. Bu omil tovar va xizmatlarni qanday ishlab chiqarish
mumkinligini belgilaydi.
5. Talab omili. Iqtisodiy o‘sish uchun zarur.
6. Samaradorlik omili. Bu omil ham tabiiy, ham inson resurslarini o‘z ichiga oladi.
Ulardan shunday foydalanish kerakki, resurslardan foydalanish eng kam xarajat
bilan amalga oshiriladi.

18II BOB. IQTISODIY O‘SISH NAZARIYALARINING MOHIYATI
2.1.Iqtisodiy o‘sishning bosqichlari va hisoblash usullari
1959 yilda amerikalik iqtisod professori Volt Rostov iqtisodiy o‘sishning
besh bosqichini ishlab chiqdi va 1971 yilda u o‘z ishida oltinchi bosqichni qo‘shdi.
Birinchi bosqich - an'anaviy jamiyat. Bu mehnat resurslarining asosiy qismi
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida bandligi bilan tavsiflanadi. Bundan tashqari,
jamiyat ierarxik tizim bilan ajralib turadi. Sanoat inqilobigacha bo lgan o troqʻ ʻ
qishloq xo jaligi jamiyatlarida ierarxik ijtimoiy tuzilma an analarga deyarli mutlaq
ʻ ʼ
hurmat va itoatkorlik va itoatkorlik talabiga tayangan. Bu ko‘p hollarda siyosiy
hokimiyatning yer egalari qo‘lida to‘planishiga olib keldi; hamma joyda, oila va
nasl-nasab, nikoh rishtalari, diniy urf-odatlar bilan bir qatorda boshlang'ich
ijtimoiy tashkilotni tashkil etgan va davlat mahalliy aholi bilan kamdan-kam
hollarda va hayotning cheklangan sohalarida o‘zaro aloqada bo‘lgan. Bu ijtimoiy
tuzilma asosan feodalistik xarakterga ega edi. Zamonaviy sharoitda bu xususiyatlar
tashqi ta'sirlar bilan o‘zgartirildi, ammo eng kam rivojlangan mintaqalar va
jamiyatlar bu tavsifga juda to‘g'ri keladi.
Ikkinchi bosqich – o‘tish davri jamiyati. Ushbu bosqichda qishloq xo‘jaligi,
tashqi savdo va transportda tub o‘zgarishlar bilan birga rivojlangan ishlab chiqarish
turiga o‘tish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Iqtisodiy o‘sishning ikkinchi
bosqichida iqtisodiyot o‘sish va yuksalish uchun shart-sharoitlarni yaratish uchun
o‘zgarishlar jarayonini boshdan kechiradi. Rostovning aytishicha, jamiyat va
iqtisodiyotdagi bu o‘zgarishlar ijtimoiy-siyosiy tuzilish va ishlab chiqarish
texnikasida fundamental xarakterga ega bo‘lishi kerak edi. Uning fikricha,
ijtimoiy-siyosiy tuzilmani o‘zgartirishga hojat yo‘q, chunki bu iqtisodiyot eski

6I BOB. IQTISODIY O‘SISH: MOHIYAT VA OMILLAR
1.1.Iqtisodiy o‘sishning mazmun va mohiyati
Iqtisodiy o sishʻ — mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar yaratish
hajmining oldingi yil (davr)larga nisbatan ko paygan miqdorda takrorlanishi.
ʻ
Iqtisodiy o sishni ta minlash har qanday mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy
ʻ ʼ
maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi sonining ko payishi, kishilar
ʻ
ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy O sishni shart qilib qo yuvchi asosiy
ʻ ʻ
sabablardandir. Iqtisodiy O sish aholi turmush darajasini oshirishga, xalq
ʻ
farovonligini ta minlashga xizmat qiladi.
ʼ
Iqtisodiy O sish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi
ʻ
turadi. Iqtisodiy o sish ishlab chiqarishning ilg or tuzilmasiga, yuqori mehnat
ʻ ʻ
unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta bo lgan raqobatbardosh
ʻ
mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi.
Boshqacha aytganda, iqtisodiy O sish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini
ʻ
muttasil qo paytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik,
ʻ
iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy O sishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iktisodiy taraqqiyotining eng
ʻ
umumiy ko rsatkichi bo lgan
ʻ ʻ yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos bo lib xizmat ʻ
qiladi va iqgisodiy o sishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining
ʻ
ijobiy tomonga o zgarishini ko rsatadi. Iqtisodiy o sish sur atlari YAIM o sish
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
sur atlarida o z aksini topadi.
ʼ ʻ
Iqtisodiy O sish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini
ʻ
ifodalaydi. Real YAIM hajmining o zgarishi mamlakat iktisodiyoti holati va
ʻ
dinamikasi to g risida ma lumot bersada, iqtisodiy O sishni to liq aks ettirmaydi.
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
Mas, mamlakat aholisining O sish sur ati 3% ni, real YAIM ning O sish sur ati
ʻ ʼ ʻ ʼ
ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi o sgan bo lsada,
ʻ ʻ
kishilarning daromadlari o zgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy O sishni to laroq
ʻ ʻ ʻ

23Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni ta'minlash
uchun, ma'lumki, ishlab chiqarishning uchta omili: mehnat, kapital va yer (tabiiy
resurslar) zarur. Demak, umumiy mahsulot Y mehnat xarajatlari (L), kapital (K)
va Tabiiy boyliklar (N):
Iqtisodiy o‘sishni tavsiflash uchun ishlab chiqarishning alohida omillaridan
foydalanish samaradorligini o‘lchash uchun bir qator ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi.
Birinchidan, muhim ko‘rsatkich iqtisodiy o‘sish - bu nisbat - mehnat unumdorligi,
ya'ni mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida amalga
oshirilgan tirik mehnat qiymatiga mahsulot hajmining nisbati. Teskari nisbat ishlab
chiqarishning mehnat intensivligi deyiladi.
Ikkinchidan, ishlab chiqarish hajmining ishlab chiqarish jarayonida
foydalaniladigan kapital miqdoriga nisbati kapital unumdorligi yoki kapital
unumdorligidir. Teskari ko‘rsatkich - ishlab chiqarishning kapital
sig'imi.Uchinchidan, iqtisodiy o‘sishning muhim ko‘rsatkichi ishlab chiqarish
hajmining tabiiy resurslar - yer, energiya va boshqalar tannarxiga nisbati
hisoblanadi. – tabiiy resurslarning unumdorligi. Teskari nisbat mahsulotlarning
resurs intensivligini ko‘rsatadi.
Ko‘rib chiqilayotgan ko‘rsatkichlar , , va tegishli ishlab chiqarish
omillarining unumdorligini tavsiflaydi. Ishlab chiqarish va alohida ishlab chiqarish
omillari o‘rtasidagi bu munosabatlardan tashqari, ular o‘rtasidagi munosabatlarni
tavsiflash uchun ishlab chiqarish omillarining o‘zlari o‘rtasidagi munosabatlar ham
qo‘llaniladi. Bunday ko‘rsatkich, eng avvalo, kapital qiymati va mehnat qiymati
o‘rtasidagi nisbat, ya'ni mehnatning kapital va mehnat nisbati hisoblanadi.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish uchun ishlab chiqarishning boshqa omillari
o‘zgarishsiz qolgan holda har bir alohida omilning o‘sishiga qarab ishlab chiqarish
hajmini oshirish hajmini belgilovchi marjinal mahsuldorlik ko‘rsatkichlari ham
muhimdir. Birinchidan, bu ortiqcha mahsulotning ortiqcha mehnatga nisbati, ya'ni
mehnatning chegaraviy unumdorligi. Ikkinchidan, bu qo‘shimcha mahsulotning
nisbati qo‘shimcha kapital - , ya'ni kapitalning marjinal unumdorligi. Uchinchidan,

2 Mundarija.
Kirish………………………...……………………………..….…….…………3
I BOB. IQTISODIY O‘SISH: MOHIYAT VA OMILLAR ………................6
1.1. Iqtisodiy o‘sishning mazmun va mohiyati……...………………..…...........6
1.2. Iqtisodiy o‘sish turlari va omillari………………………....……......…….11
II BOB. IQTISODIY O‘SISH NAZARIYALARINING
MOHIYATI …………………………………………………………………...18
2.1. Iqtisodiy o‘sishning bosqichlari va hisoblash usullari...……………..…..18
2.2. Iktisodiy o‘sishning keynscha va R.Solouning neoklassik iktisodiy o‘sish
modellari………………………………………………………………………25
Xulosa ……...….………...…………………………………...………............30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…....……………….........……………..32

Iqtisodiy o‘sish sifati va aholi daromadlari o‘rtasidagi mutanosiblik

Купить