• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 32
Дата загрузки 19 Август 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari

22Iqtisodiy o’sish kategoriyasi iqtisodiyot amal qilishining asosiy ko’rsatkichlari jumlasiga kirgan holda, u real yalpi ichki mahsulotning yildan-yilga hajmining ko’payishini yoki aniqroq qilib aytganda, aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulot m iqdo r i n i n g o sh i s h i ni k o’ rsat a d i . ― I q ti s o d iy ri v o j l a n i sh ‖ k at e go r i y a s i ― iq t i so d i y o ’ s i s h ‖ b i l a n c h a m barc h a s b o g’ l iq ko ’p o ’ lc h a m li v a k o ’ p qi r r a li k o ’ rs a t k i c h b o ’ l i b , mamlakatda ijtimoiy institutsional va siyosiy o’zgarishlar, aholining turmush darajasini, inson ehtiyojlarining qondirish darajasini ifodalaydi. Darhaqiqat, ― iqti so diy rivo j la ni sh ‖ kat e g ori y a s i ― iq t i s o d iy o’ sis h ‖ t us h u n c ha si ga n i s b a t a n k e n g m a ’ noli h is o b l a n a d i . Ba ’ zan i q ti s od iy o ’s i sh y a q q o l t a’ m inl a n g an h o l da ― iq t i so d i y ri v o j l a n i s h ‖ y uz b er m a s li g i m u m ki n . D e m a k , ― iqt is o di y rivo j l a n is h ‖ in s o n ehtiyojlarini ta’minlash, yashash sharoitini, tibbiy xizmatni, ta’lim olish, barkamol avlodni taraqqiy etish imkoniyatlarini o’zida qamrab oladi. Tahlillarga ko’ra, iqtisodiy rivojlanish sifati iqtisodiyotni intellektuallashtirish va globallashtirish, uning ichki omillariga aylanishi bilan belgilangan iqtisodiy rivojlanish sifat va miqdoriy xususiyatlari dinamik nisbati bilan belgilanadi. Ushbu asosda zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning yangi sifati mazmuni ochib beriladi, u texnologik tartiblar almashuvi, texnologik taraqqiyotning ekzogen rivojlanish omilidan endogen omilga aylanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va natijalariga intellektual mehnat ulushning ortishi, shuningdek, u zamonaviy texnologiyalarning nomoddiy ishlab chiqarish sohasiga jadal kirib kelishi umumiqtisodiy tendensiyalarini aks ettiradi. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni, ijobiy va salbiy tamonlarni olib notekis boradi. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo’lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o’sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo’lib, o’z 12tushunchasi uning dinamikasini aniq aniqlamaydi, balki iqtisodiy o’sish yo’llarini taxminiy belgilaydi. Ko’p ko’rsatkichli iqtisodiy o’sishning o’ziga xos xususiyatlari iqtisodiy o’sish tezliklariga qat’iy talablar qo’yilmagan holdagina amalda qo’llanishi mumkin. Iqtisodiy o’sishning o’zgaruvchi funksiyalar yordamida aks ettirishda ayrim noaniqliklar bo’lishi mumkin. Ko’rib chiqiladigan vaqt davomida iqtisodiy o’sishni aniq va to’liq ifodalovchi eksponentani yoki boshqa oddiy funksiyani topish murakkab masala. Iqtisodiy o’sishning o’zgaruvchan tezligini murakkab funksiyalar yordamida aks ettirishimiz mumkin, ammo bunda parametrlarni baholash va olingan natijalarni talqin qilishda kiyinchiliklar yuzaga keladi (4- jadval). 2- jadval Iqtisodiy o’sishning oddiy va murakkab konsepsiyasini asosiy belgilari Asosiy belgilar Mohiyatlarning xarakterlari oddiy murakkab Ma’nolarning o’ziga xosligi rivojlanish tushunchasiBir ko’rsatkichli Ko’p ko’rsatkichli Rivojlanish tushunchasiga kiradi Moddiy boylik xizmatlarini yaratish va Moddiy va ma’naviy boylik va xizmatlar, har xil shakldagi ishlab chiqarish va xizmatlarda mehnatning jamlanishi Iqtisodiy o’sishni belgilovchi omillar soni Kam Katta Tanlangan xususiyatla ri omillarning o’ziga xos Asosan miqdoriy Miqdoriy va sifatiy O’sish bosqichlarini belgilash Har xil o’sish O’sishning har xil 19himoyaga xarajatlar – AR(1), AR(3), MA(1) 2003, 4 eq1_8 log(GRX) – davlat boshqaruvi organlariga xarajatlar log(GR) – jami daromadlar, SEES1 – AR(3), MA(2) 2,4 - 0,06 0,06 0,33 1997, 1- 2003, 4 0, 75 2,3 barqaror eq1_9 log(GS) – ijtimoiy ehtiyojlarga xarajatlar GR – jami daromadlar, SEES2 – MA(2), MA(4) 0,79 0,02 8 0,01 0,57 1997, 1- 2003, 4 0, 61 2,2 barqaror emas Eq1 log(GR) – jami xarajatlar log(GDP)- YaIM, SEES3 – AR(1), MA(4) 0,45 0,00 1 0,00 0,09 1997, 2- 2002, 4 0, 79 1,9 7 barqaror Eq2 log(PIT) – daromad solig’i log(WAGE(-1))- o’rtacha ish haqi, SEES1, AR(1), AR(4), MA(4) 0,43 0,01 0,00 0,09 1998, 2- 2002, 4 0, 90 2,3 barqaror Eq3 log(INDTAX) – jami bilvosita soliqlar log(GDP*rVAT*0,0 01)- YaIM va sanoatda QQS stavkalari 0,98 0,06 1997, 2- 2003, 3 0, 63 2,1 barqaror Eq4 GDP t – YaIMo’sish sur’atlari GE – davlat xarajatlari (YaIMga nisbatan, %) GE^2 AR(1), MA(2) 8,85 - 0,12 1 0,00 0,00 1992 - 2003 0, 99 1,0 barqaror Eq5 GDP t – YaIM GE – davlat xarajatlari (YaIMga 7,69 - 0,01 0,01 1992 - 0, 1,9 barqaror 13mumkin omillari bo’yicha yo’nalishlari bo’yicha O’sish va bog’liqlik uning omillari o’rtasida Texnik-iqtisodiy bog’liqlik Ijtimoiy-iqtisodiy bog’liqliklar O’zaro almashish Bir omilning ikkinchisi bilan almashinishi cheklanmagan, uzluksiz va bir xil tezlikda Bir yo’nalish ikkinchisi bilan cheklangan, davriy va har xil tezlikda O’sish tezligi Doimiy, o’zgarmas O’zgaruvchan Amaliy qo’llashdagi qulayliklar, statistik bazis, asosiy bog’liqliklarni shakllantirish mumkinmi? Mos kelishi mumkin To’liqmas, qisman mumkin O’sish matematik modellarida barcha konsepsiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini qamrab olish mumkinmi? Mumkin Mumkin emas Bu muammolarni ko’riladigan vaqtni kichik-kichik qismlarga bo’lib ko’rib chiqish bilan hal qilinishi mumkin. Bunda vaqtning har bir bo’lagini oddiy funksiya bilan ifodalashga olib kelinadi. Bu usulning kamchiligi butun ko’rib chiqiladigan vaqt davomida bo’ladigan iqtisodiy o’sishni bir butunligicha tasavvur qilib bo’lmaydi. 4k o’ ra mamlakatimizda 2017-2021 yillarda "...iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, ... kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish ko’zda tutilgan" 2 . ― I q t i s od iy o ’ si sh n i ng m ate m atik m ode l l a r i ‖ f a n i i q t is o d i y o tn i n g o ’ s i s h i va rivojlanishida o’zgaruvchan raqobat muhiti va bozor sharoitini ilg’ab olish, ularning rivojlanish qonuniyatlarini chuqur tahlil qilishda iqtisodiy-matematik, ekonometrik, imitatsion modellardan foydalanish, iqtisodiy o’sish va rivojlanishning ko’p variantli muqobil yechimlarini ishlab chiqish, iqtisodiy o’sish va rivojlanishning asosiy yo’nalishlarini aniq belgilash masalalarining nazariy va amaliy tomonlarini o’rganishda talabalarni zarur bo’lgan bilimlar bilan qurollantiradi. 283. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 143. Iqtisodiy o’sishning bir omilli modellari Iqtisodiy o’sishning asosiy omillaridan biri - tabiiy resurslar hisoblanadi. Tabiiy resurslarga foydali qazilmalar, suv, o’rmonlar, qishloq xo’jalik yerlari, hayvonot dunyosi va hokazolar hamda atrof-muhit, iqlim sharoiti, tabiiy boyliklarning joylashuvi, yer releflari va shunga o’xshash tabiiy holat va narsalar kiradi. Albatta, mavjud tabiiy resurslarning miqdori va sifati insonning iqtisodiy faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Ammo, tabiiy resurslar insonning iqtisodiy faoliyatida passiv o’rin tutadi. Shuning uchun ham tabiiy rusurslarga boy davlatlar o’z-o’zidan taraqqiy etgan boy davlatlarga aylanib qolishmaydi. Tabiiy resurs omillari ishlab chiqarishda keng qo’llanilganda, ularga mehnat sarf qilingandagina iqtisodiy o’sishga ta’sir qilishi va uni tezlashtirishi mumkin. Iqtisodiy faoliyatning asosiy maqsadi bo’lib, inson ehtiyojlarini qondirishdan iborat. Demak, iqtisodiy o’sish darajasi bilan inson ehtiyojlarini qondirish o’rtasida chambarchas bog’liqlik mavjud. Davlat iqtisodiyoti qancha rivojlangan bo’lsa, uning aholisi ehtiyojlari shuncha to’liq qondirilgan bo’ladi. Iqtisodiy o’sish inson talablarini qondirish darajasini ikki tomonlama izohlaydi. Birinchidan, yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar qanday ehtiyojlar yuzaga kelishlarini belgilaydi va ulardan ozgina ilgarida bo’lishlari lozim. Ikkinchidan, yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklarning taqsimlanish usullari, jamiyatning va uning har bir a’zosining talablarining qondirilish darajalarini aniqlaydi. Yaratilgan moddiy boyliklarni bir o’lchamga keltirish ham nazariy, ham amaliy jihatdan mumkin. Faqat xo’jalik faoliyatini ayrim sohalari yoki ayrim mahsulotlarning natural miqdoriy o’zgarishini sifat jihatidan baholash murakkab jarayon. Chunki, mahsulotlarning sifat o’zgarishi uning barcha o’ziga xos xususiyatlarining ham o’zgarishiga olib keladi. Sifat o’zgarishlarining barchasini bir qancha sifat o’zgarishlarni, bir yo’la e’tiborga oluvchi o’zgaruvchilar to’plami yordamida ko’rsatishimiz mumkin. Ko’p omilli iqtisodiy o’sishning tahlilida iqtisodiy faoliyatning ayrim yo’nalishlarini va mahsulotlarining ayrim 16Elementlar va qismlar Bo’yicha agregirlashgan Mavjud Mavjud Qisman mavjud Mavjud emas Ko’p omilli iqtisodiy o’sishda statistik ma’lumotlar bilan ta’minlash muammolari yuzaga keladi. Chunki, ma’naviy boyliklar va ishlab chiqarish hamda iste’mol bo’yicha ko’p hollarda kuzatuvlar olib borilmaydi. Ayrimlarini faqat tanlab baholanadi va bu esa to’liq bo’lmagan statistik axborotga ega bo’lishimizga sabab bo’ladi. Ayrim hollarda iqtisodiy o’sishning elementlarini va qoidalarini qisman baholashgagina imkon beradigan statistik ma’lumotlar mavjud. 1-jadvaldan ko’rinib turibdiki, iqtisodiy o’sishning har ikkala tushunchasining ham yutuq va kamchiliklari bor. Shuning uchun ham biri uchun ikkinchisini inkor etish zarur asosga ega emas. Iqtisodiy o’sish tushunchasini birining oldida ikkinchisini afzal ko’rish qo’yilgan aniq muammodan va maqsaddan kelib chiqib hal qilinadi. Ammo, iqtisodiy o’sishni kompleks ko’rib chiqilayotgan ko’rsatkichli iqtisodiy o’sish tushunchasidan foydalanish maqsadga muvofiq. 4. Iqtisodiy o’sish va byudjet-soliq siyosati Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy o’sishga ta’sir etish mexanizmlari xususiyatlari, uning o’zgarishlarida vujudga keladigan katta miqdordagi ijobiy va salbiy oqibatlarning mavjud bo’lishi bilan ifodalanadi hamda ushbu jarayon vaqt bo’yicha keskin farq qilishi mumkin. Xususan, tibbiyot va ta’lim xarajatlarining real o’sishi inson kapitali sifatini va iqtisodiy o’sish sur’atlarini o’rta davrga mo’ljallangan muddatga oshiradi. Boshqa tomondan esa, agar qo’shimcha byudjet xarajatlari soliq stavkalarini oshirishni taqozo etsa, bu esa aholining egalik qiladigan daromadlari va tovar ishlab chiqaruvchilar foydasining pasayishiga olib keladi. Buning natijasida jamg’arish qisqarib, korxonalaring investitsiya faolligi pasayadi. Yuqorida ko’rib chiqilgan inson kapitali sifati o’sishidan keladigan ijobiy samaraga nisbatan, o’sish uchun salbiy samara tez sodir bo’ladi. Agar byudjet xarajatlari o’sishi byudjet kamomadlariga mos ravishda o’sib borsa, bunda qisqa muddatli davrda pul hajmi ortadi va inflyatsiya jarayonlari 25Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan xarakterlanadi: a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya’ni uning unumdorligi; b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi; v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat; g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, kooperatsiyasi va ixtisoslashtirilishi. Iqtisodiy o’sishning jahon amaliyotida keng qo’llaniladigan boshqa ko’rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo’yicha hisoblab chiqilgan, YaMM ko’rsatkichi asosida tahlil qilinadi. 9Eksport qilinadigan tovarning solishtirish darajasi. Albatta, bu tizim davlatning iqtisodiy rivojlanishining to’laqonli ko’rsatib bera olmaydi, lekin ayrim faoliyati sohasi xalqaro bozorda raqobatbardoshligi yaqqol ko’rsata oladi. Ko’pchilik mamlakatlarning tarixiy tajribasida tasdiqlangan qonuniyat borki, unga ko’ra iqtisodiy o’sishning ko’lami va sur’atlari o’zaro teskari mutanosiblikda o’zgaradi, ya’ni o’sish ko’lami miqdoran oshgan sari, uning sur’atlari pasayishiga moyil bo’ladi. Iqtisodiy o’sishning nafaqat miqdoriy, balki sifat me’yori ham mavjud. 2. Iqtisodiy o’sish modellari va ularning nazariy jihatlari Iqtisodiy rivojlanishning umumiy tendensiyasi iqtisodiy o’sishni baholashning eng asosiy usuli bo’lmasdan, ko’plab usullaridan biridir. Iqtisodiy rivojlanishni baholashda alohidagi hududlarga va alohidagi davrlarga individual yondashish maqsadga muvofiq. Chunki, umumiqtisodiyotning o’sish tezligi iqtisodiy o’sish muammolari bo’yicha kerakli ma’lumotlarni bera olmaydi. Iqtisodiy rivojlanish yo’llarini xarakterlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlarning vaqt davomida o’zgarishlarida quyidagilarga alohida e’tibor berilmog’i lozim: a) har bir ko’rsatkichlarning vaqt davomida shakllanish bir tekisda bo’lmay, tez o’sish, sekin o’sish bilan ayrim hollarda turg’unlik bilan almashib turadi; b) ma’lum bir vaqtda aniqlangan har bir iqtisodiy ko’rsatkichlarning o’sish tezligi, chunki ayrim o’zgaruvchilar tez o’sayotgan bo’ladi, ayrim o’zgaruvchilar sekin o’sayotgan bo’ladi yoki butunlay turg’un holatda bo’ladi; v) o’zgaruvchilarning uzoq davrlardagi o’sish tezligi qisqa davrlardagidan nisbatan bir-biridan kam farq qiladi. Iqtisodiy rivojlanish yo’llari bilan iqtisodiy o’sish tushunchasi o’rtasida bog’liqlik mavjud. Ammo, milliy iqtisodiyotning o’sishi iqtisodiy o’sish yo’llarini qisman belgilaydi. Masalan, bir ko’rsatkichli iqtisodiy o’sish tushunchasida iqtisodiy bir tekis o’sish tushunchasi yo’q (3-jadval). 18haqidagi gipotezani tekshirish imkonini beradi. Byudjet tahlili natijalarining ko’rsatishicha, hisobot davridagi oxirgi 6-8 yilda byudjetning xarajat va daromadlari qisqarishining barqaror tendensiyasi shakllandi. Ekonometrik tahlil natijalari byudjet daromadlarining qisqarishiga turli xildagi byudjet xarajatlarining turlicha bog’liqligi haqidagi gipotezani tasdiqladi. Mavjud byudjet statistikasi hisoboti byudjet xarajatlarining to’rt xilini: davlat investitsiyalari uchun xarajatlar GI , ijtimoiy ehtiyojlar (ta’lim, sog’liqni saqlash va hokazo) uchun xarajatlar GS , ijtimoiy himoya uchun xarajatlar GOTH , davlat boshqaruvi organlari uchun xarajatlar GRX larni tahlil qilishga hamda bu ko’rsatkichlarning regression tenglamalarini tuzishga imkon beradi. O’tkazilgan ekonometrik tahlillarning ko’rsatishicha (1-jadval), hisobot davrida davlat boshqaruvi organlari uchun xarajatlar GRX daromadlar qisqarishiga eng ko’p bog’liq bo’lgan. 4- jadval. Byudjetning daromad va xarajat qismining o’zaro aloqalarining tahlili uchun tuzilgan tenglamalar parametrlarini baholash Eveiw s faylid a tengla ma №Bog’liq o’zgaruvchi Omillar parametrlari To’la tenglamaning parametrlari Tenglama ning adekvatlig ini baholashOmillar Koe f. qiy m. p- qiy mat Tanla ma R 2 D W eq1_4 log(GI) – asosiy kapitalga davlat investitsiyalari log(GR) – jami daromadlar, SEES3 – mavsumiylik omili. AR(1), MA(1) 1,14 - 0,14 0,01 0,25 1997, 1- 2003, 4 0, 54 1,8 8 barqaror emas eq1_7 log(Goth) – ijtimoiy log(GR) – jami daromadlar, SEES3 0,88 0,04 1997, 1 – 0, 67 1,8 6 barqaror 20o’sish sur’atlari nisbatan, %) GE^2.47 AR(1), AR(2), MA(3) 0,01 49 2003 95 2 Byudjetga umumiy tushumlar - GR ning o’sish sur’atlarining 1 % darajaga qisqarishi xarajatlarning shu ko’rsatkich bo’yicha sur’atlarning o’rtacha 2,4 % darajaga, mos holda davlat investitsiyalari bo’yicha 1,14 % darajaga pasayishiga olib keldi. Ijtimoiy ehtiyojlar va ijtimoiy himoya uchun xarajatlarning sezgirligi eng kam bo’lib chiqdi. Mos holda ular bo’yicha elastiklik koeffitsientlari 0,79 va 0,88 qiymatlarni tashkil qildi. Umuman olganda mazkur holat byudjet siyosatining ijtimoiy yo’naltirilganligi haqida xulosani tasdiqlaydi, bu esa iqtisodiy o’sishning muhim omillaridan biri bo’lgan inson kapitalining sifatini oshirishga xizmat qiladi. O’z navbatida byudjet daromadlarining o’sish sur’atlari butun iqtisodiyotning o’sishiga bog’liq. Bu haqda GR va GDP ni bog’lovchi tenglama parametrlari tasdiqlaydi. Bu holda YaIM o’sishi sur’atining qo’shimcha 1 foizli darajaga o’sishi, byudjet daromadlari dinamikasini 0,45 foizli darajaga oshiradi. Deyarli shunday elastiklik «daromad solig’i ~ o’rtacha ish haqi» o’zaro aloqasi uchun ham xarakterlidir. Ish haqining o’sishi bu ko’rsatkich bo’yicha byudjetga tushumlar o’sishi sur’atlarining 0,43 foizli darajaga o’sishiga olib keladi. Bilvosita (egri) soliqlar YaIM dinamikasiga sezgirroqdir. GDP * rVAT soliqqa tortiluvchi bazaning ( rVAT - sanoatda QQS stavkasi) 1 foizli darajaga o’zgarishi INDTAX dinamikasini 0,98 foizli darajaga o’zgartiradi. Shunday qilib, byudjetning daromadlari va xarajatlari iqtisodiy dinamika bilan chambarchas bog’liq. Bundan kelib chiqadiki, byudjet boshqaruvi sohasi tarmoqlaridagi holat faqatgina iqtisodiyot real sektori rivojlanishi tezlashganda, uning tarkibi takomillashtirilganda, iqtisodiy o’sishning barcha potensial omillaridan foydalanish samaradorligi ko’tarilganda yaxshilanishi mumkin. Byudjet-soliq siyosati parametrlarini asoslashning hal qiluvchi asosiy masalasi rivojlanishning turli bosqichlarida xarajatlarning optimal darajasini asoslashdir. Dunyoda bu muammo bo’yicha ko’plab tadqiqotlar mavjud. Ularning 111- jadval O’zgarmas va o’zgaruvchan o’sish tezliklariga ega bo’lgan iqtisodiy o’sish yo’llarining asosiy tavsiflari Asosiy xususiyatlari Mohiyatlarning xarakterlari Doimiy o’sish tezligida O’zgaruvchan o’sish tezligida Asosiy ma nolari ‟ iqtisodiy o’sish yo’llari ifodalanadi Bir ko’rsatkichning vaqt qatori bilan Ko’rsatkichlar to’plamining har birining alohida vaqtli qatori bilan va ular barchasining birgalikdagi vaqtli qatori bilan Iqtisodiy o’sish yo’llari uchun xos Faqat vaqt davomida o’zgarish Vaqt davomida tuzilmaviy o’zgarishlar bilan birgalikda kechadigan o’zgarishlar O’sish tezligi Doimo O’zgaruvchan Iqtisodiy o’sish yo’llari xususiyatlari vaqt omiliga bog’liqmi? Bog’liq emas Bog’liq Iqtisodiy o’sish yo’llari xususiyatlari agregirlanish darajasiga bog’liqmi? Bog’liq emas Bog’liq Foydalishdagi qulayliklar iqtisodiy o’sish yo’llarini tasvirlash mumkin Bitta oddiy funksiya yordamida Ko’rib chiqiladigan davrni qisqa vaqt bo’laklariga bo’linsa va iqtisodiy o’sishning ayrim xususiyatlari bilan chegaralansa, oddiy funksiya yordamida Ko’p ko’rsatkichli iqtisodiy o’sish ham doimiy, ham o’zgaruvchan iqtisodiy o’sish tendensiyasi bilan bog’langan. Demak, iqtisodiy o’sish 8iste’mollik darajasi, mehnat resurslarining kvalifikatsiya darajasi, 10 ming aholi soni ichidan qanchasi o’qiyotgani va talabalarning soni, YaIM dagi bilimlarni oshirishdagi sarf xarajatlarning soni; - soha xizmatlarining rivojlanishi (10 ming aholiga to’g’ri keladigan shifokorlar soni, ming aholiga to’g’ri keladigan shifoxonadagi o’rinlar soni, aholining o’y-joy bilan ta’minlaganligi, o’y jihozlari va h.k.). Oxirgi yillarda jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, turmush sifatini aniqlash uchun o’z ichiga ijtimoyi-iqtisodiy ko’rsatkichlarni hamda aholining savodxonligini oshishi hayot kechirish davomiyligi ayrim ko’rsatkichlardan yoki bo’lmasa umumjamiyat rivojlanishini ta’minlovchi indekslardan foydalanmoqda va h.k. larni o’z ichiga qamrab olgan. Shu ko’rsatkichlarga alohida to’xtalib o’tib, eng muhimlarini aytib o’tishimiz lozim: YaIM kapital sig’imining birligi yoki aniq bir ishlab chiqarish ko’rinishi; mehnat bilan ta’minlash (ishlab chiqarish va agrar xo’jalik, ishlab chiqarish alohida sohalari); fondlarning asosiy fond taqsimlash birligi; YaIM xomashyo sig’imi birligi va asosiy ishlab chiqarish ko’rinishi. Ohirgi yillarda Xalqaro valyuta fondi (XVF) hamda MDH da qabul qilingan keng qamrovli raqobatbardosh ko’rsatkichlardan foydalanilmoqda, bir qator ko’rsatkichlar narx-navoni o’sishini o’lchash uchun hamda davlatda ishlab chiqarilgan mahsulotni qolib ketishini va boshqa rivojlangan davlatlarda nisbatan solishtirish ko’rsatkichlaridir: maosh to’lash uchun ketayotgan sarf xarajatlar (bir-birlik ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga); bir ish kuniga ketadigan me’yoriy xarajatlar (bir-birlik ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga); narx-navo ustiga qo’shilgan elementlarning darajasi va h.k. Birinchi ishlab chiqarish omillarining xarajatlari ko’rsatkichlari; mahsulot chakana narxining solishtirish darajasi. 24ifodasidagi ko’rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko’rsatkichga keltirish qiyin). Iqlim ko’rsatkichlari keng qo’llaniladi, ammo ҳar doim xam uni inflyatsiyadan to’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o’sishish asosiy qiymat ko’rsatkichlari quyidagalar hisoblanadi: - YaMM (SMM) yoki milliy daromad hajmining real ko’payishi; - YaMM (SMM) yoki milliy daromadning aholi jon boshi hisobiga o’sishi; - YaMM (SMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ortishi; Iqtisodiy o’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Masalan: agar diqqat markazida iqtisodiy salohiyat muammosi tursa, birinchi ko’rsatkichdan aniqlash ko’proq mos keladi. Alohida mamlakat va hududlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko’proq ikkinchi ko’rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko’rsatkichga ustuvorlik beriladi. Odatda iqtisodiy o’sish foizda o’sishniig yillik sur’ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o’tgan yili real YaMM 60 mlrd. so’mni va joriy yilda 70 mlrd. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, o’sish sur’atini joriy yildagi real YaMM hajmiga bo’lish yo’li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o’sish sur’ati 16,6% ni (70/60*100) tashkil qiladi. Iqtisodiy o’sishning alohida tomonlarnni xarakterlovchi ko’rsatkichlari ham mavjud bo’lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi. 7sohasining tizimi hisoblanadi, tizimlarga bo’lib chiqarilib, unga YaIM asnosida tashhis qo’yiladi. Birinchi navbatda milliy iqtisodiyot sohasida yirik tizimlardan, ya’ni moliyaviy va moliyaviy bo’lmagan mahsulotlar orasidagi farq o’rganilib chiqiladi. Bu solishtiruv birinchi navbatda ishlab chiqarishni umumiy belgilab beradi. Boshqa sohalarning tizimini o’rganib chiqish ham katta ahamiyatga ega. Davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasini uning asosiy ishlab chiqarayotgan mahsulotiga qarab belgilanadi (milliy iqtisodiyotning tayanchi hisoblangan mahsulotlarni). Shu asosiy ishlab chiqarishgan mahsulotlarning qanchalik davlat uchun ehtiyojini qondirayotganligiga qarab beriladi. Birinchi o’rinda bunday asosiy ishlab chiqarishga yetarli darajada elektr quvvati olinadi. Elektr quvvati rivojlanish asosi hamda buning orasida yana bir soha chambarchas yotadi, ya’ni texnik rivojlanish hamda bularning ishlab chiqarish sifati, soni va xizmat ko’rsatish e’tiborga molikdir va h.k. Hozirgi vaqtda rivojlangan hamda rivojlanish past bo’lgan davlatlarda bu ko’rsatkich 500 taga bitta to’g’ri keladigan, ba’zi hollarda undan ham ko’proq. Bu aholi soniga to’g’ri keladigan asosiy ishlab chiqarilayotgan mahsulotdir. Statistika shuni ko’rsatadiki ya’ni, mis ishlab chiqarish, metall eritish, stanoklar, avtomobillar, mineral o’g’itlar, kimyoviy tolalar va bir qator boshqa mahsulotlar. Davlatda ishlab chiqarayotgan mahsulot aholi soniga to’g’ri keladigan asosiy iste’mol mahsulotlaridan qo’yidagilardir: - Don mahsulotlari; - Sut mahsulotlari; - Go’sht mahsulotlari; - Shakar; - Kartoshka va h.k. Yashash sharoiti darajasi qo’yidagi ko’rsatkichlar orqali ham belgilanishi mumkin: - mehnat resurslarining holati, o’rtacha hayot davomiyligi, aholining savodxonligi darajasi, aholi soniga to’g’ri keladigan asosiy mahsulotlarning 6modellarni qo’llash. 2. Iqtisodiy rejalashtirish. Xo’jaliklar taraqqiyotini oshirish maqsadida qo’llaniladigan iqtisodiy siyosat. 3. Tenglik. Barcha uchun yanada teng ijtimoiy va huquqiy mavqe, daromadlar va hayot tarzining yaratilishini ta’minlash. Ijtimoiy institutlar va aql-idrokdagi o’zgarishlar. Bu yerda mehnat unumdorligini oshiradigan, raqobatni rivojlantirib tadbirkorlikka yo’l ochadigan, ma’lum bir ma’noda insonlar xohish va imkoniyatlaridan foydalanishga zamin yaratadigan o’zgarishlar to’g’risida fikr yuritiladi. Institutsional o’zgarishlar o’z ichiga yer islohotlari, monopoliyaga qarshi kurash, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimini takomillashtirish va davlat boshqaruvining o’zgarishini oladi. Turli xildagi ishlab chiqarish omillarini birikishi hamda har-xil davlatlarning rivojlanishi sharoiti, iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilab berishga yo’l qo’ymaydi, degan bir fikr mavjud. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi: 1. Aholi soniga to’g’ri keladigan YaIM. 2.Aholi soniga to’g’ri keladigan ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari. 3. Aholini turmush darajasi va sifati. 4. Iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlarining natijasi. Aytib o’tish joizki, iqtisodiy rivojlanish darajasi bu tarixiy tushuncha bo’lib, milliy iqtisodiy rivojlanishning har bir pog’onasi hamda jahon hamjamiyatiga uning asosiy ko’rsatkichlariga ozmi-ko’pmi o’z ta’sirini ko’rsatadi. Aholi soniga to’g’ri keladigan YaIM ko’rsatkichi iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlab beruvchilardan hisoblanadi. Bir qancha rivojlangan davlatlar 90 yillarning o’rtalarida aholi soniga YaIM ko’rsatkichi juda yuqori darajada boshqa rivojlangan davlatlarga solishtirganda, lekin boshqa ko’rsatkichlarga qaraganda iqtisodiyot sohasining tizimi aholi soniga to’g’ri kelgan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning turlari va boshqalar bunday davlatlar rivojlangan davlatlar sarasiga kirmaydi. Boshqa ko’rsatkichlar xalqaro ko’lamda keng qo’llaniladigan, iqtisodiyot 3 Kirish Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan boshlab jamiyatni demokratik yangilash va milliy iqtisodyotni erkinlashtirish yo’lida ulkan ishlarni amalga oshirdi. Bu avvalambor milliy iqtisodiyotda erishilgan yutuqlar va natijalar negizida iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish va uni modernizatsiya qilishning puxta ishlab chiqilgan modeli va uzoq muddatga mo’ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish bo’yicha olib borilayotgan tizimli, izchil, qat’iy harakatlar majmuasi ekanligini ko’rish mumkin. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi uchun jahon hamjamiyatida munosib o’rinni egallash, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni shakllantirish va uning barqaror rivojlanishini ta’minlash ustuvor vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so’nggi yillarda milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini ko’paytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosati olib borilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev Vazirlar Mahkamasida 2018 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida respublikamiz iqtisodiyotini ri v o j l a n ti r i sh m a s al a la r iga to’ x ta li b , ― A y ni sh u a s o s da a m alga o s h i r i l g a n c h ora- tadbirlar natijasida 2017 yilda barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari 5,5 foizni tashkil etdi, eksport hajmi qariyb 15 foizga ko’paydi. Tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi 854 million dollarga etdi. Milliy valyutamizni erkin konvertatsiya qilishga kirishdik ‖ 1 , - deb ta’kidlab o’tdi. ― O ’ z b e k is t o n R e s p u b l i k a s i n i y a n a d a ri v o j l a n ti r i sh bo ’ y ic h a H ar a ka t lar st r at e g i y a s i t o ’g’ ri sid a ‖ g i O ’ z b e k i s to n R e s pu b l i k a s i Pr e z i d e n ti n in g Far m on i ga 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. http://uza.uz/oz/documents/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-22-12-2017. 21umumiy xulosasi - yetarlicha uzoq vaqt oralig’i doirasida davlat xarajatlari va iqtisodiy o’sish orasida statistik ahamiyatga ega bo’lgan manfiy aloqa mavjud. Har bir guruhning ekonometrik tahlili natijalari ko’rsatishicha, ularning to’qqiztasidan uchtasi uchun davlatning (byudjet xarajatlari indikatoriga ko’ra, YaIM ga nisbatan foiz hisobida) o’sishi va o’lchami orasida musbat o’zaro bog’liqlik xarakterlidir. Bu aholi soni 1 mln. kishidan kam bo’lgan davlatlardir. Qolgan barchasi uchun aloqa manfiy bo’ladi. Bu holda O’zbekiston kiruvchi 4- guruh uchun bu o’zaro aloqaning eng baland darajasi xarakterlidir. Davlat xarajatlarining 1 foizli darajaga pasayishi, YaIM o’sishining sur’atlarini 0,32 foizli darajaga oshirdi. Uning o’sib borishi bilan barqaror o’sish to’xtaydi va pasayish boshlanadi. Tadqiqotning muhim natijasi shu bo’ldiki, o’sish sur’atining YaIM ga bog’liqligi qavariq egri chiziq shakliga ega (1-rasm), ya’ni xavfli nuqtadan tashqari davlat xarajatlari o’qida shunday nuqta mavjudki, YaIM ning o’sish sur’atlari maksimal qiymatga erishadi. To’rtinchi guruh davlatlari uchun mazkur baho 20-24% ni tashkil qiladi. a) Rossiya b) O’zbekiston 1- rasm. O’zbekiston va Rossiyada iqtisodiy o’sish va davlat o’lchamlari orasidagi o’zaro aloqasi 15xususiyatlarini miqdoriy aniqlash qo’shimcha murakkabliklar bilan bog’liq. Iqtisodiy o’sishning asosiy elementlari bir-biridan ham shaklan, ham mazmunan farq qiladi. Bu elementlarning natural ko’rinishlari ham, ko’rinishlari ham bir xil bo’lmaydi. Har xil sifat xususiyatlarni agregirlashni ham turli sifatlarini bir vaqt o’lchaydigan va baholaydigan yagona, umumiy shart mavjud bo’lgandagina amalga oshirilishi mumkin. Bir omilli va ko’p omilli iqtisodiy o’sishni o’ziga xos xususiyatlarini aniqroq tasavvur qilishimiz uchun quyidagi 3-jadvalni keltiramiz. 3- jadvalBir va ko’p ko’rsatkichli iqtisodiy o’sishni o’ziga xos xususiyatlari Asosiy xususiyatlar Tushunchalarning farq qilish belgilari bir omilli ko’p omilli Tushunchalarning xos ma’nolari, faoliyatning chiqiladigan sohalari o’ziga iqtisodiy ko’rib Yaratilgan moddiy boyliklar va ko’rsatilgan xizmatlar Moddiy boyliklar va xizmatlarni, ma’naviy boyliklarni to’plash. Har xil shakldagi ishlab chiqarish va ist’emollarni ko’rib chiqish Tushunchalarning xususiyatlari davriy Ma’lum bir jarayon ko’rinishida bo’ladi. Hodisalarning vaqtdagi hajmini xarakterlaydi ma’lu m va bir holatin i Amalda qo’llanishda va tahlilga yaroqliligi. Miqdoriy baholashga yaroqliligi: Elementlar va bo’yicha qismlar Oson Qiyinchilik bilan Agregirlashgan holda Kerakli baholar mavjud bo’lganda Agregirlashmaydi Statistik bazisi: 2Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari Reja Kirish 3 1.Iqtisodiy o’sish . Iqtisodiy o’sishning asosiy ko ’rsatkichlari 5 2. Iqtisodiy o’sish modellari va ularning nazariy jihatlari 9 3. Iqtisodiy o’sishning bir omilli modellari 12 4. Iqtisodiy o’sish turlari 11 Xulosa 22 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 23 51.Iqtisodiy o’sish. Iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichlari Iqtisodiy o’sish jarayoni jamiyatdagi bir qator miqdoriy va sifat jihatdagi o’zgarishlar bilan kuzatiladi. Shulardan birinchi navbatda iqtisodiyotning tarkibiy transformatsiyasini alohida ko ’ rsatish kerak . Iqtisodiy o ’ sishni ko ’ zlagan mamlakatlarda birinchi navbatda qishloq xo ’ jaligining milliy mahsulot va bandlikdagi ulushini kamaytirishi xarakterlidir . Mavjud ma ’ lumotlarga ko ’ ra , AQShda 1920- yilda ishchi kuchining 70 % qishloq xo ’ jaligida band bo ’ lgan , bu ulush 1941- yilga kelib 20 % dan kamni va 1987- yilga kelib atigi 3 % ni tashkil qilgan . Jamiyat tomonidan ishlab chiqariladigan va iste ’ mol qilinadigan xizmatlar turli xildagi kategoriyalarga bo ’ linadi : - maxsus bilimlarni talab qiluvchi intellektual xizmatlar (ta’lim berish, vositachilik, reklama faoliyat turlari); - sog’liqni saqlash, ta’lim bilan bog’liq xizmatlar; - mehmonxona va restoranlar faoliyati bilan bog’liq xizmatlar; - aloqa vositalari (transport, pochta, telekommunikatsiya); - moliyaviy xizmatlar (banklar tomonidan taqdim qilinadigan kredit va boshqa xizmatlar, sug’urtalash); - jamiyat himoyasini ta’minlovchi va uning a’zolari o’rtasidagi aloqalarni tartibga solib turuvchi umumiy xizmatlar (mamlakat mudofaasi, jamoat tartibini saqlash, adliya, milliy va mahalliy darajadagi umumiy boshqaruv). Iqtisodiyot jabhalaridagi o’zgarishlar ijtimoiy institutlar, insonlar xatti- harakatlari va mafkuralarida sezilarli o’zgarishlarga olib keladi. Mazkur o’zgarishlar modernizatsiya deb yuritiladi. Shved iqtisodchisi G. Myurtal «uchinchi dunyo» mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyotiga bag’ishlangan «Osiyo dramasi» nomli kitobida modernizatsiyaning quyidagi tamoyillarini ko’rsatib o’tgan: 1. Ratsionalizm. An’anaviy fikrlash tarzi va ishlab chiqarish shaklini o’zgartirish, jamoatchilik va inson faoliyatining barcha sohalarida yangi metod va 17tezlashib, foiz stavkalari oshadi hamda iqtisodiy o’sishga to’sqinlik qiluvchi omillar va boshqa muammolar paydo bo’ladi. Byudjetning xarajat va daromad ko’rsatkichlarining muayyan vaqt bo’yicha qatorlari absolyut ko’pchiligining statsionar xarakteri ekonometrik tahlil o’tkazishga hamda byudjet boshqaruvi doirasida ham, iqtisodiy siyosatning boshqa turlarining doirasida ham statistik ahamiyatga ega bo’lgan o’zaro aloqalarining mavjudligi 26 Xulosa Iqtisodiy o’sishni ko’pchilik modellariga kam omilli konsepsiyasi xarakterlidir. Iqtisodiy o’sish modellari odatda ikki omilli yoki ayrim hollarda bir omilli bo’ladi. Iqtisodiy o’sish nuqtai nazarida mehnatning nafaqat miqdori balki, sifati ham katta ahamiyatga ega bo’ladi. Mehnat sifati, ya’ni uning murakkabligi uni bajaruvchilarning bilim darajalari, amaliy tajribalari, murakkab operatsiyalarni bajarish qobiliyatlari, chaqqonligi kabi ko’rsatkichlar bilan baholanadi. Empirik modellarga omil sifatida kiruvchi mehnat inson faoliyatning faqat miqdoriy ko’rsatkichini ifodalovchi tor ma’nodagi tushunchadir. Bunday modellarda mehnat hajmi ko’p hollarda bajarilgan ish soatlari yoki ishlab chiqarishda band bo’lgan odamlar soni bilan belgilanadi. Ayrim hollarda mehnat sifatini aniqlashga harakatlar bo’lgan edi. Bunda mehnat sifatini aholining bilim darajasi, mehnatkashlarning yoshi va jinsi kabi ko’rsatkichlar bian izohlangan. Yuqorida qayd qilganimizdek, kam omilli modellarda mehnat va asosiy fondlardan tashqari ayrim hollarda boshqa omillardan ham foydalanishimiz mumkin. Bu omillar o’z ma’nolarini bo’yicha uch guruhga bo’linadi. Birinchi guruh ishlab chiqarish resurslarining turlari, masalan ekin maydonlari va yer osti qazilma boyliklaridir. Ikkinchi guruh mehnat va asosiy fondlarning sifat xususiyatlari hisoblanadi. Uchinchi guruh omillari ishlab chiqarish shart-sharoitlarini ifodalovchi xususiyatlardir. Masalan, ishlab chiqarishni tashkil qilinish darajasi, ishlab chiqarishning institutsional shakllarining miqdor va sifat xususiyatlari, tashqi savdo aloqalari omillarning birinchi yoki uchinchi guruhlariga taalluqli bo’ladi. Mehnatning har bir aniq shakli har xil murakkablik darajasida namoyon bo’ladi. Sarf qilingan mehnatlarning murakkablik darajasini o’lchash, aniqlash imkoniyati mavjud emas, ularning har birining sifat o’zgarishini alohida taxminiy baholash mumkin. Bu sifat o’zgarishlarini ko’rsatuvchi ko’rsatkichlar ishchilar tarkibi malakasi va uning o’zgarishi, har xil kasbiy tayorgarliklarini va malakalarini talab kiluvchi mehnat turlari o’rtasidagi nisbatlar bo’ladi. 1O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari Bajardi:________________________________ _____________________________ Ilmiy rahbar: ___________________________ 10 27Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to’g’risida"gi Farmoni. 4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari / Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil. 7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 8. O’lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet. Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti. 2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 23ifodasini real YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko’payishida topadi. Mahsulotning o’sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi. Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab chiqarishping avvalgi mexnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati bo’yicha, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishchda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi. Iqtisodiy o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini oshirishi, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir-birligidan olinadigan samara, pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana bir korxona qurishga hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnik qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo’lmaydi, balki muayyan uyg’unlikda, bir-biri bilan qo’shilgan tarzda bo’ladi. Shu sababli ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o’sish turlari tahlil qilinadi. Iqtisodiy o’sish murakkab va ko’p qirrali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bitta ko’rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan ko’rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko’rsatkichlar tizimida jismoniy va qiymat

Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari

Купить