• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 123.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

6 Продаж

Iqtisodiy o’sishni prognozlash

Iqtisodiy tahlilning nazariyasi va amaliyoti, uslubiyati va usullari adabiyotlarda keng yoritilgan. Prognozlash fan sifatida 20 - asrning o‘rtalarida shakllantirildi va u doimiy ravishda takomillashtirilmoqda. Barcha sohada, jumladan, makroiqtisodiy jarayonlar faoliyati bilan shug‘ullanayotgan boshqaruvchilar, mutaxassislar prognozlashni to‘liq o‘zlashtirgan prognozist bo‘lishi kerak. CHunki mamlakat iqtisodiyoti o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tarmoqlardan iborat bo‘lib yuqori darajadagi murakkab tizim hisoblanadi, bir necha o‘nlab ishlab chiqarish resurslari harakatda bo‘ladi, turli ehtiyojlar uchun tayyor mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ushbu dinamik tizimning kelajagini to‘g‘ri baholash prognozlash asosida amalga oshiriladi. “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanini o‘zlashtirish uchun talabalar birinchi va ikkinchi kursda bevosita shu fanga ta’luqli bir nechta fanlar bo‘yicha etarli darajada bilimga ega bo‘lishlari shart. Ushbu holatdan kelib chiqib “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining shakllanishi, maqsadi, mohiyati va boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi 1.2.1-rasmda keltirilgan. Makroiqtisodiy tahlilini amalga oshirish uchun dastlab makroiqtisodiy jarayonlarni ob’ekt sifatida, ya’ni makroko‘rsatkichlarni bilish kerak, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, hisoblash usullarini, ularga ta’sir qiluvchi omillar tizimi haqida to‘liq tassavurga ega bo‘lish lozim. Iqtisodiyot nazariyasi Mikroiqtisodiyot Milliy iqtisodiyot Makroiqtisodiyot Mintaqa iqtisodiyoti Xalqaroiqtisodiy munosabatlar Iqtisodiy tahlil Oily matematika Ehtimollar nazariyasi Ekonometriya Matematik statistika Iqtisodiy matematik modellashtirish Matematik dasturlash Tarmoqlararo balansMakroiqtisodiy tahlil Prognozlash “ Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash ” XULOSA Iqtisodiy prognoz ob’ektilariga qo‘yiladigan talab bu prognoz srukturasi va tashkil etuvchilarini tuzish. Har bir iqtisodiy prognoz o‘zida: qisqa prognoz yo‘nalishi tahlili; uning zamonaviy holati; kelajakda rivojlanish yo‘nalishi; prognozlash davrida sodir bo‘ladigan muammolar va ularning echimlari natijalarini amaliyotga tadbiq etish; olib borilayotgan ilmiy izlanishlar, tajriba izlanishlar va ularni prognozlash davrida va undan tashqarisida kutilayotgan natijalar; fundamental tadqiqotlarni baholash; berilgan vaqt oralig‘ida prognoz natijalari, takliflarini ko‘rib chiqish, ushbu natijalarni ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini baholash. Prognoz qilingan natijalarni amaliyotga tadbiq etish uchun har bir prognozga quyidagilar zarurdir: berilgan davr mobaynida sodir bo‘layotgan asosiy voqealarni aniqlab, prognoz natijalariga ta’sirini aniqlash; prognoz natijalarini eng bashoratlash – insonning topqirligi, sezgirligi bilan bog‘liq bo‘lgan bashoratlashlarni o‘z ichiga oladi. Ilmiy bashoratlashning oddiy bashoratlashdan prinsipial farqi shundaki, ilmiy bashoratlash orqali kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisa to‘g‘risida ishonchliroq va aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bu orqali esa amaliyotda eng muhim va maqsadga muvofiq qarorlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ilmiy bashoratlashning xilma-xil shakllari orasida eng ko‘p tarqalgan turlaridan bittasi prognozlashtirish hisoblanadi. Prognoz shu paytgacha hech bir til tizimida hali kuzatilmagan ehtimolli voqeani atamalar orqali qayd etishga, biror bir ob’ekt, jarayon, hodisaning holatini uzoq yoki yaqin kelajak uchun qayd etishga yordam beradi. Prognozni ishlab chiqishda tekshirilgan, aniq va ziddiyatga uchramaydigan prognozlashtirish metodidan foydalanish lozim. Ana shundagina, prognozni shaxsiy intuitiv tarzda emas, balki ilmiy asoslangan tarzda ishlab chiqilganligini etirof etish mumkin. Qolaversa, prognozlashtirilgan voqea-hodisaning realizatsiyasini kelajakda tekshirish usullari ham aniq bo‘lishi shart. SHunday qilib, prognoz – bu kelajakda, ma’lum bir muddat oralig‘ida ob’ekt, hodisa yoki jarayonlarning rivoji samarasi hamda ularning ehtimolli yo‘nalishlari to‘g‘risidagi ilmiy-uslubiy asoslangan mulohaza hisoblanadi. Prognozlashtirish sohasi keng qamrovli va xilma-xildir. Bugungi kunda geografik, geologik, ekologik, tibbiy prognozlashtirish, ilm-fan va texnika prognozi, iqtisodiy, sotsiologik, harbiy prognozlashtirish, tashqi-siyosiy, yuridik, madaniy-estetik va boshqa turdagi prognozlashtirish sohalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. . Прогнозлар Мақ садлар Ресу рслар Дастурлар РежаларГипотезала р yo‘nalishi mutaxassislarining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Ushbu fanning yutuq va xulosalaridan mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning qisqa va uzoq muddatlarga belgilangan dasturlarini ishlab chiqishda keng foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlash uchun talabning yuqori bo‘lganligi sababli fanning ahamiyati va uni o‘rganish zarurati katta. SHunday qilib, «Makro iqtisodiy tahlil va prognozlash » kursi ichki va tashqi sharoitda mamlakatning iqtisodiy ahvolini tahlil qilish usullari va vositalarini; real, byudjet va tashqi sektorlar manfaatlarining muvazanatini hisobga olgan holda umuman iqtisodiyot bo‘yicha moliyaviy oqimlarni tartibga solish mexanizmlarini, iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, pul , byudjet va valyuta siyosati vositalari yordamida nomutanosibliklarga barham berish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish istiqbollarini belgilash, rejalashtirishni asosi bo‘lgan prognozlashni amalga oshirish, makro iqtisodiy muammolarga tuzatishlar kiritish maqsadida makro iqtisodiy dasturlarni tuzish tamoyillarini o‘rganadi. Makro iqtisodiy tahlil , yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiyotning to‘rtta sektorini tahlil qilishga qaratilgan : real (xususiy), davlat (byudjet), pul va tashqi. Real sektor – unda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ularni iste’mol qilish amalga oshiriladigan sektor. Real sektorning asosiy sub’ektlari bo‘lib uy xo‘jaliklari va korxonalar hisoblanadi . Uy xo‘jaliklari resurslar bozoriga er, mehnat resurslari va kapitalni etkazib beradi, tovarlar bozorida tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni yuzaga keltiradi. Uy xo‘jaliklari , o‘zining yuzaga kelgan iqtisodiy vaziyat va uni o‘zgartirish istiqbollari haqidagi tasavvuriga asoslangan holda iste’mol qilish, jamg‘arish va moliyaviy bozorlarda investitsiyalarga qancha summa sarflash haqida qarorlar qabul qiladi . Pul sektori iqtisodiyotni moliyaviy xizmatlar bilan ta’minlaydi . Ushbu sektorga asosan moliyaviy vositachilik bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar , - bank Prognozlashning ekspertli usullar sinflariga evristik (evristika - unumli, ijodkor fikr yuritishni o‘rganuvchi fan)prognozlash usuli kiradi. Ushbu usulda yuqori malakali mutaxassislarni tizimlashgan holda so‘rov olib borish yo‘li bilan olingan prognozli ekspert baholash natijalari qayta ishlanadi. U rivojlantirish tahlilini to‘liq yoki qisman rasmiylashtirishga imkon bo‘lmaydigan ilmiy-texnik muammo va ob’ektlarni prognozlashni ishlab chiqish uchun qo‘llaniladi. Evrestik prognozlash usulining tarkibi asosiy unsurlar sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi: sintez graf 1 - ob’ektning modeli; ekspert brigadalarni shakllantirish va ekspertlarning vakolatliligini baholash; masalalarni shakllantirish va ekspert baholash jadvalini tuzish; ekspretlar ishini tahlil qilish; ekspert baholash jadvallarini qayta ishlash algoritmlari; olingan prognozlar variatsiya uslubi, prognoz modellarini sintez qilish. Iqtisodiy prognozlash usullarini tavsiflashda boshqa turli usullarni birlashtiradigan kombinatsiyalangan deb nom olgan usullar muhim o‘rin tutadi. Masalan, jamoa ekspert baholash va modellashtirish usuli yoki statistika usuli va ekspertlarni so‘rovdan o‘tkazish, bo‘lishi mumkin. Agar rasmiylashgan usullarni qo‘llayotganda axborot etarli bo‘lmasa ekspert usullardan foydalanib axborotni to‘ldirish mumkin. Axborot sifatida faktografik va ekspertli axborotlardan foydalaniladi. Prognozlash usullarini tasniflashda prognozlash usullarining mazmunli tizimlashtirilishi prognozlash ob’ekti o‘zi bilan, rivojlanishning iqtisodiy jarayonlari va ularning qonuniyatlari bilan aniqlanishi lozimligini inobatga olinishi zarur hisoblanadi. Ilmiy-texnik rivojlanishining mumkin bo‘lgan natija va yo‘llarini baholash nuqtai nazardan prognozlarni uchta bosqichlarga qarab tasniflash mumkin: tadqiqot, dasturiy va tashkiliy. Tadqiqot prognozining maqsadi kelgusi rivojlanishda mumkin bo‘lgan natijalarni aniqlash va ko‘plab mumkin bo‘lgan variantlar orasidan bitta yoki bir nechta ijobiy natijalarni tanlashdan iborat. Masalan, hisoblash texnika vositalarining rivojlanishi ularning tezkor ishlash 1 Граф деганда кесма (чизиқ) билан бирлашган нуқталар-учлардан таркиб топган фигураларни тушунилади. 1.2.1-Rasm. Fanning shakllanishi va fanlar bilan bog‘liqlik tizimi Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni shakllanishini nazariy tomonlarini “Iqtisodiyot nazariyasi” fani o‘rgatadi. Tarmoq ichidagi bilvosita ishlab chiqarish va xizmat qilish ko‘rsatkichlarif, ularni belgilovchi omillar, mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi resurslardan oqilona foydalanish ko‘rsatkichlari ularni hisoblash usullarini “Mikroiqtisodiyot” fani o‘rgatadi. Milliy va mintaqaviy iqtisodiyot har bir mamlakatning geografik joylashish, mintaqaviy xususiyatlarining o‘ziga xosligi masalalari haqida etarli bilimga ega bo‘lish makroiqtisodiy tahlilni to‘g‘ri o‘tkazishga asos bo‘ladi. Makroiqtisodiy tahlilda mamlakatning eksport va import salohiyatini o‘zida aks ettiruvchi to‘lov balansi asosiy mavzulardan hisoblanib ushbu yo‘nalishning kengroq o‘rganadigan fan “Xalqaro iqtisodiy munosabatlar” fanidir. Faning nomiga alohida urg‘u beradigan yo‘nalish bu iqtisodiy tahlil hisoblanadi. Iqtisodiy tahlil keng qamrovli ilmiy amaliy faoliyat turi bo‘lib uning nazariy va uslubiy yo‘nalishlari ko‘plab ilmiy asarlar, adabiyotlarda yoritilgan. Albatta XXI asrda har qanaqa fanni o‘rganishda va o‘rgatishda axborot texnologiyalari hamda ular uchun texnik vositalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Prognozlashtirish o‘ta murakkab jarayon bo‘lib u oliy matematika va extimollar nazariyasi kabi fundamental fanlarni chuqur o‘zlashtirishni taqozo qiladi. Iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish va ularni amaliyotga keng qo‘llash usullarini ekonometirika, matematik statistika hamda iqtisodiy matematik modellar fanlari o‘rganadi. YUqorida qayd etilgan fanlarni amaliyotda kengInnovasion loyihalar tahlili Axborot texnologiyalar Falsafa Axborot texnologiyalari“ Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash ” Xalqaro iqtisodiyotga integratsiyalashish Xalqaro Valyuta fondi, Jahon Banki, Osiyo taraqqiyoti banki kabi xalqaro moliya tashkilotlar faoliyatiga qatnashish bir qancha qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Bulardan biri bo‘lib mamlakatni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini tahlil qilganda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini bir xil usul va uslublarda hisoblash kiradi. Mamlakatni iqtisodiy holatini, o‘tkazilayotgan joriy chora tadbirlarini zarurligini, samarasini baholashda iqtisodiy tahlil juda katta ahamiyatga ega. Tahlilni muhim vazifalaridan biri bo‘lib mamlakatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni modellashtirishning sifatini oshirish, o‘tkazilayotgan iqtisodiy siyosatni natijalarini aniqlashdir. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash asosiy ilmiy-amaliy yo‘nalishlardan biri bo‘lib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini o‘zaro bog‘liqliklarini aniqlab berishga yordam beradi. yaqin va eng uzoq amalga oshish davrini va ushbu vaqt o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; prognoz jarayonini ishlatilish sohasini yoki umumiy sohasini prognozlatirilayotgan ob’ektga boshqa ob’ektlar tomonidan ichki va tashqi ta’sirini sifat va miqdor jihatdan aniqlash; prognoz natijalarini amalga oshirish uchun kerak bo‘ladigan xom-ashyo, energiya, mehnat va moliyaviy resurslar hajmini aniqlash; prognozlash natijalarini texnik iqtisodiy va boshqa ko‘rsatgichlar bo‘yicha baholash. Tarmoqlarni prognozlashtirishda qo‘yiladigan asosiy uslubiy savollardan biri bu tarmoqning boshqa tarmoqlar o‘zaro aloqasi, prognozlashtirilayotgan tarmoqning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni. Bu jarayonda xo‘jaliklar bilan tarmoqning bog‘liqligi, tarmoqlar aro jo‘natmalar, tarmoqning oraliq iste’moli, yalpi ishlab chiqarish, tarmoqning sotilgan va yakuniy mahsuloti va boshqa tarmoqlar bilan aloqalari o‘rganiladi. Prognozlash vazifalarini belgilash uchun quyidagi hujjatlar mavjud: prognoz ob’ektini aniqlash, prognoz maqsad va vazifasi,uni amalga oshirish tartibi. Topshiriq progonozni ishlab chiqishda asos bo‘ladi unda buyurtmachi va bajaruvchi ko‘rsatiladi. Ob’ektni ifodalash uchun uning maqsad va vazifalarini shakllantirish asosiy vazifa bo‘lib hisoblanadi. SHakllantirilgan maqsad va vazifa ob’ektning paramatr va xarakteristikasini ifodalashi, boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqadorligi, rivljlanishini ifodalovchi, prognozlash jarayonida hisobga olinidigan chegaralar bo‘lishi kerak. Tashkilotni prognozlashtirish qismida quyidagilar aniqlashtiriladi: kerakli ma’lumotlar ro‘yxati, shu jumladan, bajaruvchiga buyurtmachi tomonidan taqdim etilgan; prognoz qismlarini bajaruvchilar o‘rtasidagi taqsimot; prognozni ishlab chiqish davri va uni bajarilish muddati; ishni moliyalashtirish tartibi va manba’si; har bosqichda hisobot berish va ishning yakuniy natijasi. Ikkinchi bosqichda prognozning aniqliligi va ishonchliligini aniqlanadi. Bu erda ikki ta muammoni echishga to‘g‘ri keladi: prognozning vazifasi manba’si va uning xususiyatini aniqlash; mavjud bilimlar asosida prognozning ishonchliligini aniqlash. alohida o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarning miqdorlarini va ularning o‘lchamlarini baholashga asoslangan. Iqtisodiy-matematik modeli masalan quyidagicha ifodalanilishi mumkin Z = aX . Bu model misol tariqasida u yoki bu buyumni tayyorlash uchun talab qilinadigan materiallarga bo‘lgan prognoz talablarini aniqlashda qo‘llanilishi mumkin. Bu holatda X – buyumlar soni, a – bitta buyum uchun material sarflanish me’yori, Z –materiallarga bo‘lgan umumiy ehtiyoji. Iqtisodiy-matematik modeli, agar bir nechta tur buyumlarni tayyorlash uchun materiallarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash kerak bo‘lsa, murakkab ko‘rinishga ega bo‘ladi: Z=a1X1+a2X2+a3X3+… +anXn yoki Z=∑i=1 n aiXi , bu erda n = 1, 2, 3,... n. Ushbu model materiallarga bo‘lgan ehtiyojning ikki guruh omillarga bog‘liq ekanligini ko‘rsatib turibdi: tayyorlanayotgan buyumlar soni va buyum uchun materiallar sarflanish me’yori. Bunday model deskriptiv (lotincha “desckribo”)deb ataladi/ Iqtisodiy va ijtiomiy parognozlash modellarining ayrim turlari optimallashtirish mezoni yoki eng yaxshi kutilayotgan natijaga qarab tasniflanishi mumkin. Xususan, iqtisodiy-matematik modellar (unda xarajatlar minimallashtiriladi) va masalan imkon qadar ko‘p mahsulot olishga qaratilgan modellar ajratiladi. Vaqt omilini hisobga olgan holda modellar statistik (ya’ni modelda rejali davr mobaynida muayyan bir vaqt kesimi uchun chegaralar qo‘yilgan va bu sharoitlarda xarajatalar minimalashtiriladigan yoki yakuniy natija maksimallashtiradigan holatlar mavjud) yoki dinamik (bu holatda chegaralar butun rejali davr uchun samarani huddi shunday minimallashtirish yoki makismallashtirish sharoitida bir nechta vaqt kesimi uchun o‘rnatilgan). Quyidagi ekonometrik modellarni ajratib olish mumkin: omilli, tarkibli va kombinatsion. Bitta model turi turli iqtisodiy ob’ektlarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Agregirlashgan darajasiga qarab iqtisodiyotni rivojlanishining ko‘rsatkichlarini makroiqtisodiy, tarmoqlararo, hududlararo, tarmoqli,hududiy darajasidagi o‘zgarishlar va ular rivojlanish qoidalarining takomillashuvining nazariy va amaliy asoslarini o‘rgatadi. Makroiqtisodiy tahlilning asosiy bo‘limlari quyidagilar: makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishning uslubiy asoslari, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlilini o‘rganish, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirish, mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanish, erishilgan muvaffaqiyatlarni keng yoyish va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarning sabablarini o‘rganish hamda ularni imkoni boricha tugatishga yordam berishdan iborat. SHunday qilib, makroiqtisodiy tahlilning vazifalariga quyidagilar kiradi:  iqtisodiy tahlil va prognozlashning ilmiy asoslari o‘rganish;  makroiqtisodiy tahlilning uslubiyoti va usullari har tomonlama o‘rganish;  makroiqtisodiy tahlil va prognozlashning axborot ta’minotini mustahkamlash choralarini ko‘rish, kamchiliklarni o‘z vaqtida oldini olish;  real sektorning batafsil o‘rganish asosida rejaning bajarilishiga baho berish;  to‘lov balansining iqtisodiy tahlilga ta’sir qilgan omillar va ularning sabablarini o‘rganish;  byudjet-soliq sektorining makroiqtisodiy tahlilini qilish va undagi o‘zgarishlarni amaliyotga tadbiq etishni o‘rganish;  pul-kredit sektorining iqtisodiy tahlil qilish va ilg‘or tajribalarga tayangan holda rivojlantirish va mustahkamlashga yordam beradigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;  bandlik, ishsizlik va inflyasiya darajasining iqtisodiy tahlil yakuniga ko‘ra, ish natijalariga ta’sir qilgan omillar va sabablarni o‘rganish;  makroiqtisodiy jarayonlarning kelajak holatini aniqlash, prognoz modellari va usullarini to‘liq o‘rganish;  aniq ob’ekt misolida prognozlashni amalga oshirishni o‘rganish. Bu vazifalarning bajarilishini ta’minlash uchun makroiqtisodiy tahlil ob’ektiv va aniq bo‘lishi, muntazam o‘tkazilib turilishi lozim. Noxolis va mavhum tahlil natijalarga noto‘g‘ri baho berilishiga, sektorlar faoliyati samaradorligini oshirish yuzasidan noto‘g‘ri takliflar kiritilishiga olib keladi. ular bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish usul va vositalar natijasida vujudga keladi. Ushbu talablar asosan quyidagi holatlarni nazarda tutadi: -uslubiyat mazkur prognoz uchun muayyan tuzilmaga ega bo‘lgan kirish ma’lumotining tavsifi va ko‘rsatkichlari to‘g‘risida etarli darajada keng taxminlarda alohida progozlarni tuzishga imkon beradigan qoida (algoritm)larning ketma-ketligini aniq izohlab berishi lozim; -uslubiyat odatda prognoz variantlar bo‘yicha o‘zgaradigan, bir xil bo‘lmagan va katta hajmdagi ma’lumotlardan kelib chiqib o‘z vaqtida va ko‘p marotaba hisob-kitoblarni olib borishga imkon beradigan usul va texnik vositalarini qo‘llashi lozim; -o‘xshash usubiyatlarda prognoz qilinayotgan jarayon va ko‘rsatkichlarning murakkab, ko‘p omilli aloqalar hisobga olinishi lozim. Ushbu sharoitlarda muhim va turg‘un qonuniyat va tendensiyalarning aniqlanishi ta’minlanishi lozim. Ushbu aniqlash jarayoni boshlang‘ich materiallarda ham, uslubiyat ma’lumotlari bo‘yicha olinadigan natijalarni va u bilan bog‘liq bo‘lgan modellar majmuasi bo‘yicha ularning hisob-kitoblarini tahlil qilish jarayonida ham zurur hisoblanadi; -tizimdagi alohida prognozlarning muvofiqligita’minlanishi lozim. Prognozlar tizimi ziddiyatsizlik bo‘lishi lozim. Matematik usullardan foydalanish ilmiy-texnik taraqqiyoti prognozining asoslanganligi, amaliyotliligi va o‘z vaqtliligiga nisbatan yuqori talablarga javob beradigan prognozlash usullarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar hisoblanadi. Iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining qonuniyatlarini o‘rganish vositasi iqtisodiy-matematik modeli hisoblanadi. Iqtisodiy-matematik modeli o‘z mohiyatiga ko‘ra iqtisodiy tizimni hosil qiluvchi elementlarining asosiy o‘zaro aloqasini izohlab beruvchi rasmiylashgan nisbatlar tizimini ifodalaydi. Ekonometrik turdagi iqtisodiy-matematik modellar tizimi iqtisodiy va ijtimoiy sohaning nisbatan murakkab jarayonlarini izohlash uchun xizmat qiladi. Ekonometrik modellashtirish retrospektivga oid statistik axborotlarni qayta ishlash, modellarga bo‘linadi. Iqtisodiyotni rivojlantirish jihatlari bo‘yicha asosiy fondlarni, mehnat resurslarnitakror ishlab chiqarish, moliya tizimi va narx shakllantirish hamda boshqa modellarajralib turadi. Omilli modellar u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichning darajasi va dinamikasi hamda unga ta’sir etuvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar-dalillarning darajasi va dinamikasiga bo‘lgan nisbatlarini izohlaydi. Ekonometrik modellarning o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlari ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) modellarga bo‘linadi. Masalan modeldagi ekzogen omillar korxona uchun etkazib berishlarning jo‘shqinligini, endogen omillar esa korxonada mehnat resurslarning mavjudligini ko‘rsatib berishi mumkin. Omilli modellar o‘zgaruvchi ko‘rsatkichlarning turli miqdorini va ularga mos ravishda o‘lchamlarini o‘z tarkibiga olishi mumkin. Omilli modelning sodda turi bir omilli model hisoblanadi. Unda omil sifatida biron bir vaqt ko‘rsatkichi xizmat qiladi. Bu holatda u yoki bu ko‘rsatkichni tahlil va prognoz qilish vaqtning xronologik qatoriga nisbatan bog‘liqlikda amalga oshiriladi va shu yo‘l bilan trendlar (u yoki bu dinamik qatori o‘zgarishining umumiy tendensiyani tavsiflovchi bog‘liqlik) aniqlanadi. Zamonaviy dinamik tarmoqlararo modellar iqtisodiy rivojlanishning sur’atlari va nisbatlarini aniqlovchi uchta asosiy omillar guruhi bo‘yicha iqtisodiyotning rivojlanish istiqbolini bashoratlashga imkon beradi. Xususan ular quyidagilar: rejali davr boshiga yig‘ilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarnimiqyosi va tarkibi bilan tavsiflanadigan iqtisodiy salohiyatning boshlang‘ich darajasi; mehnat resurslaridan unumli foydalanish ko‘rsatkichlar o‘zgarishining istibolli tendensiyalar; jamiyatning yakuniy ehtiyojlarining istiqbolli tarkibi. Ko‘p mahsulotli modellarda butun tarmoq ishlab chiqarayotgan mahsulotga va xomashyo yoki boshqa qandaydir resurslarni iste’mol qilishga bo‘lgan talab bo‘yicha ikkita yoki undan ham ko‘p chegaralar ko‘rib chiqiladi. Ushbu modellarda turli mahsulotlarni iste’molida o‘rnini bosadigan xususiyatini hisobga olgan holda turdosh mahsulotga keltirish imkoniyatidan unumli foydalanilishi mumkin. Makro iqtisodiy tahlilning p redmeti sifatida milliy iqtisodiy jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari , iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi universal bog‘liqliklarning o‘ziga xos shakllari, iqtisodiy siyosatning turli vositalaridan foydalanishda amal qiladigan sabab-oqibat mexanizmlari, shuningdek, ichki iqtisodiyot hamda tashqi dunyoning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri ishtirok etadi. Makro iqtisodiy tahlil davlat iqtisodiy siyosatining asosiga aylanib bormoqda. Iqtisodiy siyosat – davlat va jamoat institutlarining makro iqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishga erishish maqsadida iqtisodiy jarayonlarga tuzatishlar kiritishga yo‘naltirilgan harakatlari tizimi. Ta’kidlash lozimki, huddi makro iqtisodiyot kabi , makrotahlil ham pozitiv va normativ tarkibiy qismlarni o‘zida mujassam etgan. Pozitiv tarkibiy qism «Nima sodir bo‘layapti?» degan savolga javob beradi va prognoz qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi (bunda muayyan faktlar, nisbatlar va raqamlardan foydalaniladi ). Normativ tarkibiy qism «Qanaqa bo‘lishi kerak?» degan savolga javob beradi va iqtisodiy siyosat vositalarini ishlab chiqish orqali vaziyatni to‘g‘rilashga yordam beradi. Ushbu ikkita tarkibiy qismning uyg‘unlashuvi siyosiy tizimdan qat’i nazar har qanday mamlakatning iqtisodiy ahvolini makro iqtisodiy tahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi farqlar birinchi galda pozitiv va normativ tarkibiy qismlarning ulushi bilan belgilanadi. Davlat tomonidan tartibga solish tarafdorlarida normativ yondashuv yaqqol ifodalangan, liberallarda esa bilim orttirishga (pozitiv) yo‘naltirilganlik ustunlik qiladi, ular ko‘proq bozorning kuchiga ishonib, bozor erkinligini nazarda tutadi, davlat tomonidan ta’sir etishning bilvosita, tuzatish kirituvchi vositalaridan foydalanishni afzal ko‘radi: • iqtisodiy vaziyatni monitoring qilish; • iqtisodiyotda amal qiluvchi sababli-oqibatli mexanizmlarni tahlil qilish ; • moliyaviy oqimlarni tadqiq etish asosida iqtisodiyot sektorlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni o‘rganish; 1-BOB . IQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLASHNING ILMIY ASOSLARI. 1.1 “M akroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining predmeti va ob’ekti Iqtisodiy fikr tarixida XX asr makro iqtisodiyot bosqichi bo‘ldi. Makro iqtisodiyot milliy iqtisodiyotning fundamental muammolarini tadqiq etuvchi insonlarning umumiy xatti-harakati haqidagi fan, yaxlit siyosiy-iqtisodiy tizim sifatida ta’riflanadi . Makro iqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi iqtisodiy rivojlanish strategiyasi va ijtimoiy muammolarni hal etish yo‘llarini o‘rganuvchi, tahliliy ishlanmalar beruvchi va iqtisodiy siyosat vositasining samaradorligini hisob-kitob qiluvchi amaliy makro iqtisodiyotning paydo bo‘lishiga olib keldi . Aynan amaliy makro iqtisodiyot, o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlar uchun ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalish hisoblanadi . «Makro iqtisodiyot » atamasi ilmiy lug‘at tarkibiga nisbatan yaqinda kirib kelgan bo‘lsa-da, makro iqtisodiy tahlilning o‘zi iqtisodiy fan bilan deyarli bir vaqtda paydo bo‘lgan. XVIII asrdayoq F.Kenening « Iqtisodiy jadvalida » xo‘jalik hayotining makro iqtisodiy modeli taqdim etilgan edi. Hozirda jahon hamjamiyatida yuz berayotgan jarayonlar (globallashuv, o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda bozor munosabatlarining rivojlanishi ) milliy iqtisodiyotni tartibga solish sohasida muvofiqlashtirilgan qarorlarni qabul qilishning asosi sifatida makro iqtisodiy tahlil usullaridan faol foydalanishni nazarda tutadi . SHu munosabat bilan o‘quv dasturiga «Makro iqtisodiy tahlil » kursi kiritilgan. «Makro iqtisodiyot » nazariy kursidan farqli o‘laroq ushbu kurs amaliy fan sifatida tavsiflanib, uning asosiy xususiyati o‘zining amaliy ahamiyatga egaligi, muayyan muammolarni hal etishga imkon qadar yaqinlashtirilganligidadir . Mazkur kurs tayanch iqtisodiy fanlarni o‘rganish jarayonida olingan bilimlar qanday qilib makro iqtisodiy tahlilning amaliy maqsadlarini amalga oshirish va u yoki bu mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni prognoz qilish uchun qo‘llanishi mumkinligini ifodalaydi. INTERNET SAYTLAR 1 http: www. vqi.freenet. ғtrudyғdratisviko.htm 2 http: www. Yabloko.ruғthemesғbelorusғbelfrus-25.html 3 http://www.vqi.freenet.lezғtrudyғbratisvriko.htm 4 http: www. Bibbio.rkғencaztaғhumanitarianғcicle.htm 5 http: www. vqi.freenet. ғtrudyғdratisviko.htm 6 http://www.vqi.freenet.lezғtrudyғbratisvriko.htm 7 Arxiv.uz tendensiyalarini vaqtlararo taqqoslashlar, iqtisodiyot joriy ahvolini uning salohiyati bilan taqqoslash, mamlakatlararo taqqoslashlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Makro iqtisodiy dasturlashning asosida asosiy iqtisodiy ayniyatlar yotadi. Ularning muhimligi quyidagilardan iborat: - birinchidan, iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha daromadlar va xarajatlarning tengligi har bir sektorning byudjet bilan cheklanishini belgilab beradi; - ikkinchidan, ushbu ayniyatlar orqali alohida sektorning iqtisodiyotning boshqa sektorlari bilan o‘zaro bog‘liqligi aniqlanadi. Iqtisodiyotning ochiqligi eksport-import operatsiyalarining amalga oshirilishini, xorijiy aktivlarni investitsiya qilishda va barcha sub’ektlar tomonidan chet el qarzlarining jalb etilishida ishtirok etishni anglatadi. Milliy hisob varaqlar tizimining asosida yotuvchi umumiy muvazanat modeli tovarlar va xizmatlar taklifi va ularga bo‘lgan talab hajmining tengligiga asoslangan. Xalqaro iqtisodiyot umumiy talab va umumiy taklifni nafaqat muayyan mamlakat doirasidagi ishlab chiqarish hajmi va narxlar darajasiga, balki umumjahon ishlab chiqarishi va jahon bozori narxlarining darajasiga bog‘liq qilib qo‘ygan holda ularni talqin etishning an’anaviy doirlarini kengaytiradi. Xalqaro iqtisodiyot ichki ishlab chiqarishni chet elda ishlab chiqarilgan tovarlar bilan to‘ldirish imkonini beradi, ya’ni umumiy taklif tovarlar va xizmatlarni ichki ishlab chiqarish ( Y ) hamda chet eldan import qilishdan ( M ) iborat. SHunday qilib, umumiy taklif huddi ushbu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotga bo‘lgan umumiy talab kabi rezidentlar va hukumat tomonidan ham, norezidentlar tomonidan ham taqdim etiladi. Ushbu talab korxonalar ( ishlab chiqarish iste’moli ), insonlar (shaxsiy iste’mol ), hukumat (davlat iste’moli) tomonidan tovarlar xarid qilinishi, ichki kapital qo‘yilmalar ( C+I+G ) va tovarlarni xorijga eksport qilishdan ( X ) iborat. KIRISH Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy-ijtimoiy prognozlashtirish-bu, o‘tmishni, hozirgi zamonning rivojlanish qonuniyatlari, tendensiyalariga asoslangan holatda kelajakni oldindan ilmiy bilish va istikboldagi rivojlanish maqsadlarini va vazifalarini aniqlashdan iborat. Prognozlashtirish mamlakat iqtisodiyotini boshqarish nazariyasi va amaliyotida katta ahamiyatga ega. Bu fan boshqaruv echimlarni tanlashda asos bo‘lib xizmat qiladi, kelajak maksadlariga erishish uchun hozirgi paytda iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish yullarini aniqlaydi. «Prognozlash» - bu iqtisodiyotni tartibga solish jarayonining yana bir bosqichi yoki mamlakat iqtisodiy - ijtimoiy rivojlanish dasturini ishlab chiqishning bir qismidir. SHu bilan birga bu nisbatan mustaqil fan bo‘lib, o‘ziga xos bir qancha belgilari bilan farqlanadi: prognozlar direktiv harakterga ega emas, ularning mikdor baholari asosan ehtimollik harakteriga ega, ular ko‘proq darajada sodir bo‘lgan rivojlanish muamolarini aniqlashga va ularni echish yullarini izlashga qaratilgan. “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining predmeti - prognozlashtirish ob’ektining rivojlanish qonuniyatini o‘tmishi asosida o‘rganib, butun bir iktisodiy majmua va uning tarkibiy kismlari ob’ektiv asoslangan rivojlanish holatlari va tendensiyalarining vaqt va fazodagi miqdor va sifat darajalarini aniqlashdir. komplekslariga etib borishigacha bo‘lgan asosli rejalar ishlab chiqishni ta’minlaydi. Keltirilgan sxema mustaqil mazmunni anglatmaydigan, reja oldi materiali singari prognoz haqida mulohaza yuritishga olib kelishi mumkin. Bejiz bizning barcha iqtisodiy adabiyotlarimizda oltmishinchi yillargacha “prognozlashtirish” atamasidan, uni planlashtirishdan ajratmaslik maqsadida, yiroq bo‘lishgan. Albatta, prognozlashtirish – iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida butun boshli rejali boshqaruv tizimining tarkibiy qismiga aylangan, ammo uning o‘ziga xos xususiyati, o‘z metodlari va to‘liq mustaqil mazmuni ham mavjud. Prognoz hamda reja o‘rtasidagi muhim farqlarni ko‘rib chiqishning o‘zi kifoya. 2.2. Iqtisodiy prognozlash usullarining tasnifi Hozirgi kunda olimlarning baholashicha 150 dan ortiq turli xil prognozlash usullari mavjud. Ammo amaliyotda asosiylari sifatida 15-20 tadan foydalaniladi. Mavjud manbalarda prognozlash usullarining turli tasnifiy tamoyillari keltirilgan. Prognozlash usulining eng muhim tasnifiy belgilaridan biri prognostik usullarni to‘liq qamrab oladigan rasmiylilik darajasi hisoblanadi. Ikkinchi tasnifiy belgilari sifatida progozlash usuli amal qilishining umumiy tamoyili, uchinchisi esa prognoz axborotini olish uslubi hisoblanadi, to‘rtinchi asosiy belgisi esa prognoz ob’ektlarini o‘ziga xos xususiyatlaridir. Prognozlash usullarning tasnifiy guruhlarni batafsilroq ko‘rib chiqishga o‘tishdan oldin iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usuli yoki usullari tushunchasini aniqlash lozim. Ularga prognozlash ob’ektining retrospektiv ma’lumotlarni tahlil qilish, ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) aloqalar hamda ko‘rib chiqilayotgan hodisa yoki jarayon doirasida ularning o‘lchamlari asosida uning (ob’ektining) kelgusi rivojlanishiga nisbatan muayyan ishonchlilik to‘g‘risida mulohaza qilishga imkon beradigan fikr yuritishning uslub va usullar yig‘indisi tushuniladi. qobiliyatining o‘sishi, hotira hajmining oshishi va logistik imkoniyatlarning doirasi kengayishida aks ettirish mumkin. Ushbu bosqichning asosiy maqsadi progoz qilinayotgan davr mobaynida hal qilinishi lozim bo‘lgan bir yoki bir qator ilmiy- texnik muammolar ko‘rinishida mumkin bo‘lgan istiqbolning keng ko‘lamini izohlab berishdan iborat. Prognozning tashkiliy tomoni u yoki bu variant bo‘yicha muayyan natijalarga erishishini ta’minlab beruvchi tashkiliy-texnik choralar majmuasini o‘z ichiga oladi. Tashkiliy jihati iqtisodiy resurslarning mavjudligi va to‘plangan ilmiy salohiyati to‘g‘risida tassavurga ega bo‘lishidan iborat. Bu erda fanning tashkiliy o‘lchamlar majmuasi rivojlanishining asoslangan gipoteza ifodalanishi, resurslarni taqsimlashning tavsiya etilayotgan chizmasini va prognoz qilinayotgan davr uchun ilmiy saloxiyatning o‘sish istiqbolini ehtimollik baholanilishi lozim. Prognozlarni ishlab chiqish uchun jamoa ekspert baholash usulining mohiyati ayrim mutaxassislar ilgari izohlab bergan prognozlash ob’ektini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha ekspertlar fikrlarning muvofiqligini aniqlashdan hamda boshqa usul (masalan, tahlili hisob-kitob, sinov va h.k.) bilan aniqlashga imkon bo‘lmaydigan ob’ektni rivojlantirish jihatlarini baholashdan iborat. Jamoa ekspert baholash usulining mazmuni quyidagilardan iborat. Birinchidan, ekspert baholashni olib borishni tashkil etish uchun ishchi guruh tuzilib, ularning vazifalari so‘rovnova o‘tkazish, materiallarni qayta ishlash va jamoa ekspert baholash natijalarini tahlil qilishdan iborat bщladi. Ishchi guruh mazkur sohaning rivojlanish istiqbollariga ta’alluqli savollarga javob berishga ma’sul bo‘lgan ekspertlarni taynlaydi. Prognozni ishlab chiqish uchun jalb qilinayotgan ekspertlar soni ob’ektning murakkabligiga qarab 5 tadan 50 tagacha bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, ekspertlarni so‘rovnoma o‘tkazshni tashkil etishdan oldin ob’ektni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlashtirish va bosh maqsad, unga erishish vositalarini aks ettiruvchi matritsani tuzish lozim. Bunda dastlabki tahlil qilish chog‘ida mutaxassislar guruhi bilan hamkorlikda qo‘yilgan vazifalarni II-BOB. MAKROIQTISODIY PROGNOZLASHNING MOHIYATI, PREDMETI VA OB’EKTI 2 .1 . Iqtisodiy prognozlash tushunchasi, uning mohiyati va funksiyasi Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, kelajakni baholamasdan uning rivojlanish istiqbolini prognozlashsiz tasavvur qilish qiyin. Rejali ijtimoiy xo‘jalik yuritish sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyat rivojlanishining mumkin bo‘lgan maqsadlarni ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni, uzoq muddatli, o‘rta muddatli va joriy rejalarning ehtimol bo‘lishi mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan samarali variantlarni aniqlash uchun, iqtisodiy va texnik siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash, qabul qilinayotgan qarorlarning natijalarini prognozlash va har bir muayyan vaqtda aniq tadbirlarni, faoliyatni amalga oshirish uchun zarur hisoblanadi. Bozor islohotlari va ilmiy-texnik taraqqiyotni takomillashtirish sharoitida prognozlash ijtimoiy rivojlanishining strategiya va taktikani shakllantirishning hal qiluvchi ilmiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Insonning aqliy faoliyati mobaynidagi eng asosiy va muhim jihatlardan biri – bu kelajakni oldindan bashorat qilishdir. Bugungi kunda oldindan bashorat qilishning ikki xildagi ko‘rinishi mavjud – ilmiy bashoratlash hamda ilmiy asoslanmagan bashoratlash. Ilmiy asoslanmagan bajarish uchun eng muhim maqsadlar aniqlanadi. Maqsadga erishish vositasi deganda ilmiy tadqiqot va ishlanmalarning yo‘nalishlari tushunilib, ularning natijalari prognozlash uchun amalda bevosita foydalanilishi mumkin. Bunda ilmiy tadqiqotva ishlanmalarning yo‘nalishlari bir-biri bilan kesishmasligi mumkin, ushbu holatda o‘zaro kelishuvga yщl qo‘yilmaydi, fikrlar alohida bo‘lishi shart. . Jamoa ekspert baholashning keyingi bosqichi savollarni tuzishdan iborat. Ular keyinchalik ekspertlarga taqdim etiladi. Savollarning shakli jadval ko‘rinishida ishlab chiqilishi mumkin, ammo ularning mazmuni prognoz qilinayotgan ob’ekt yoki tarmoqning ixtisosligiga mos kelish kerak. bunda savollar muayyan tarkibiy-ierarxiya chizmasi bo‘yicha tuzilishi, ya’ni keng savollardan tor savollarga, murakkab savollardan oson savollarga o‘tilishi lozim. Uchinchidan, ekspertlarni so‘rovdan o‘tkazish paytida alohida savollarning bir martadayoq tushunish hamda ekspertlarning fikr yuritish erkinligini ta’minlashi lozim. 2.3 Iqtisodiy prognozlash modellarining turlari Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashda turli modellardan keng foydalaniladi. “Model” so‘zi lotincha “modulus” so‘zidan kelib chiqib, o‘lcham, namuna deb anglatadi. “Model” fanda tadqiqot ob’ektining qandaydir shartli shakli, prognozlashda esa iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni bildiradi. Model iqtisodiy prognozlashning, tadqiqot qilinayotgan jarayonlarni ilmiy jihatdan bilish dastaklardan biri hisoblanadi. Modellashtirish jarayonining mazmuniga ob’ekt yoki jarayonni dastlab o‘rganib olish, uning muhim tavsilotlarini yoki belgilarini aniqlash asosida modellarni tuzish, modellarni nazariy va sinovli tahlil qilish, modellashtirish natijalarni ob’ekt yoki jarayon to‘g‘risidagi haqiqiy ma’lumotlar bilan taqqoslash, modelni to‘g‘rilash va aniqlashtirish kabilar kiradi. Prognozlashning alohida modellari va modellar tizimiga qo‘yiladigan talablari modellar ishlab chiqilishi mumkin va lozim bo‘lgan usullarni tanlash va FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Андреев Б.Ф. “Системный курс экономической теории”- М.: “Прогресс”, 1992. 2. Костюк В.И. “Макроэкономика”-М. “Прогресс”1998. 3. Коз и рева В.М. “Теоретическая экономика”  М.: “Прогресс”1998. 4. Лебедев В.В. “Основы эконмических знаний”.  М.: 1995. 5. Луссе А.. «Макроэкономика». Сантк-Петербург, изд. Питер, 1999. 6. “Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш». ХВФ семинар материаллари.  Вена, 2000. Inormatsion aloqalar Moddiy – xom-ashyo aloqalari 8.1-Rasm. Ishlab chiqarish va boshqarish jarayonining dinamik sxemasi Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirish o‘z ichiga to‘liq iqtisodiyot taraqqiyotini o‘z qamroviga olgan holda, uning tarmoqlari, hududlari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyoti, axoli va turmush darajasi, resurslari va iste’moli, tashqi-iqtisodiy kon’ukturasi hamda ekologiyasi va shu kabi qismlarini ham o‘z ichiga oladi. SHunga o‘xshash prognozlashtirish klassifikatsiyalari to‘g‘risida keyinchalik batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Hozircha esa, ishlab chiqarishni boshqarish tizimida prognozlashtirishning funksional xususiyatlari to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tsak. 1-rasmda ishlab chiqarish va boshqarish jarayonini amalga oshirishda maqsad va resurslar o‘rtasidagi taqqoslash hisobga olingan funksional sxema keltirib o‘tilgan Izohlanayotgan jarayonda 1-bosqich bo‘lib prognozlashtirish hisoblanadi. Prognoz – maqsadli dasturlar orqali jamiyatning ehtiyojlarini qondirish, uni kengaytirish va xalq xo‘jaligining resurslar bazasidan foydalanishga tayanib, iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘llarini ochib beradi. Prognozlashtirish funksiyasining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik jarayonlar va tendensiyalardan tashkil topgan ilmiy analiz; muammolarni, vaziyatlarni, kekelajakdai rivojlanish tendensiyalarini ehtimolli va ko‘p variantli bashorat qilish; ushbu jarayonlarga faol ta’sir etuvchi imkoniyat va natijalar bahosi va tanlovi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning samarali va ratsional variantlari haqidagi prognoz axborotlari maqsadli-dasturiy metodlarga tayanuvchi kompleks dasturlar ishlab chiqarilishi asosiga quriladi. Prognozlar kabi dasturlar ham aniq maqsadlar va resurslarni solishtirishni hisobga olish orqali, ularni so‘nggi ishlab chiqarish Иш лаб чиқ ару вчи м аж м у ала qo‘llanishi, optimal va statistik masalalarni axborot texnologiyalari yordamida echish uchun albatta matematik dasturlashni bilish lozim bo‘ladi. SHuning bilan birgalikda prognozist, psixolog, optimist hamda yuqori darajada fikrlaydigan, atrof muhitga to‘g‘ri baho beradigan, kelajakni to‘g‘ri tassavvur qila oladigan faylasuf bo‘lishi kerak. Fanning amaliy ahamiyati, uning murakkabligi o‘qituvchi va o‘rganuvchi talabalardan alohida uslubiy yondoshuvni talab qiladi. Fanning o‘zlashtirish uslubiyati 1.2.2-rasmda keltirilgan. Hayotdagi har bir xodisa, voqea o‘rganiladi, tahlil qilinadi va shuning natijasida ma’lum fikr va xulosalar qilinadi. Tahlilning ob’ektlar xususiyatiga qarab bir nechta turlari va usullari mavjud. Fizikaviy, kimyoviy va texnologik ob’ektlarni tahlil qilganda biz ushbu jarayonlarni ko‘ramiz, sezamiz. Iqtisodiy ob’ektlarni tahlil qilganda esa tassavvur qilamiz, abstrakt holatni tadqiqot qilamiz. Iqtisodiy tahlilni ikki ob’ekt misolida, ya’ni, makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy ko‘rinishda amalga oshirish mumkin. Makrodaraja mikrodarajadagi ob’ektlar ko‘rsatkichlarining yig‘indisidan kelib chiqadi. 1.2.2- rasmdagi ketma ketlik bo‘yicha fanning mazmuni makroiqtisodiy tahlilga va prognozlashga qaratilgan. Makroiqtisodiy ob’ektlarning xususiyatlariga qarab tahlil usullari tanlanadi va tahlil natijalari makrojarayonlarni prognozlashda bevosita qo‘llaniladi. Prognoz natijalarini ilmiy asoslanganligi amaliyotda keng qo‘llanishining mumkinligi o‘rganib chiqiladi hamda tegishli xulosalar asosida ulardan amaliyotda rejalashtirish uchun qo‘llaniladi. • iqtisodiy siyosatni tadqiq etish va yangi iqtisodiy strategiya variantlarini ishlab chiqish (makro iqtisodiy tuzatishlar kiritish dasturlarini ishlab chiqish ); Ma’lumki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida bir qator institutsional tarkibiy o‘zgarishlarni, xususan, mavjud makroiqtisodiy imkoniyatlardan oqilona foydalanish, pul-kredit siyosati, byudjet-soliq siyosati hamda to‘lov balansini, real iqtisodiy sektor va makroiqtisodiy jarayonlarning prognozlash va boshqalarga bo‘lgan talabini chuqurroq o‘rganish, iqtisodiy tejamkorlikni kuchaytirish masalalarini ommaviy hal qilish lozim. Maqsadga erishish uchun avvalo, har bir sektor va bo‘lim faoliyatining atroflicha, chuqur tahliliga asoslanib, ichki imkoniyatlardan toboro unumliroq foydalanishga, kamroq xarajat qilib, yuqori natijalarga erishishga, ilg‘or tajribalarni joriy etishga, ilg‘orlarning tashabbuslarini ommalashtirishga alohida e’tibor berish, sifat ko‘rsatkichlarini muttasil yaxshilab borish kerak. Bu makroiqtisodiy jarayonlarning ish sharoitini hisobga olib, iqtisodiy qonunlarning barcha talablari to‘liq bajarilishi ustidan nazoratni, shuningdek, foydalanilmayotgan imkoniyatlarni izlab topib, ishga solishni aniqlashni taqozo qiladi. Bunda esa makroiqtisodiy tahlil muhim ahamiyat kasb etadi. Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarga bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotining tahlili hamda prognozi uchun talab qilinadigan nazariy va amaliy masalalar to‘g‘risida bilimlar berish hisoblanadi. Ushbu fanning maqsadi esa hisobot asoslarini o‘rgatish, mamlakat iqtisodiyotida daromad va boyliklar taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar faoliyatiga ta’sir etuvchi byudjet, soliq, pul-kredit siyosatlari, to‘lov balansi va tashqi qarzni tahlil qilayotganda asosiy konsepsiyalar, soliq sohasi, davlat xarajatlari va kapital qarz siyosati bilan tanishtirishdan hamda makro ko‘rsatgichlarni prognozlashdan iborat. Faning mazmuni– makroiqtisodiy tahlil va prognozlashning paydo bo‘lishi, rivojlanishi bosqichlari va xususiyatlari, uslubiyoti va usullari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlili , byudjet, soliq, pul, kredit siyosati, to‘lov balansi, bandlik, ishsizlik va inflyasiya Makroiqtisodiy tahlil shunday vositadirki, uning yordamida makroiqtisodiy tahlil axborot ta’minoti, real sektor, to‘lov balansi, byudjet-soliq siyosati, pul- kredit siyosati, bandlik, ishsizlik va inflyasiya darajalar ustidan nazorat yuritish mumkin bo‘ladi. Bulardan biri mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tahlil qilish va prognozlashda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni bir xil usul va uslublarda hisoblashdir. Darhaqiqat, mamlakatning iqtisodiy holatini, o‘tkazilayotgan joriy chora-tadbirlarning zarurligini, ularning samarasini baholashda, istiqbolini aniqlashda iqtisodiy tahlil va prognozlash juda katta ahamiyatga ega. Tahlilning muhim vazifalaridan biri mamlakatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni modellashtirishning sifatini oshirish, o‘tkazilayotgan iqtisodiy siyosat natijalarini aniqlashdir. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash asosiy ilmiy-amaliy yo‘nalishlardan biri bo‘lib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liq jihatlarini aniqlashga yordam beradi. “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining vazifasi milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini baholash va monitoring o‘tkazishda foydalanadigan usullar majmuini o‘rganishdir. SHu maqsadda unda mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning jami hajmini hisoblash, inflyasiya sur’atlarini, ishsizlik darajasini, to‘lov balansi saldosini va valyuta almashtiruv kursi ko‘rsatkichlarini tahlil qilish usul va uslublari bayon etilgan. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash ko‘rsatilgan iqtisodiy agregatlar o‘zgarishlarini tushuntirib, iqtisodiyotda kutilmagan o‘zgarishlarning oldini olish va bu borada tegishli chora-tadbirlarni, yo‘llarni taklif etish maqsadiga asoslangan. Mamlakatda sodir bo‘ladigan holatlarning aniq tahlili va bu jarayonda zarur bo‘ladigan iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish aniq iqtisodiy va statistik ma’lumotlarni izchillik bilan to‘plashni talab etadi. “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fani makroiqtisodiyot doirasida nazariy va amaliy masalalarni o‘rganish va uni mo‘‘tadil rivojlantirishning echimlarini topishda hamda “iqtisodiyot” ta’lim tizimi va boshqa moliyaviy muassasalar, shu jumladan fondlar, kredit shirkatlari, pensiya jamg‘armalari va sug‘urta kompaniyalari kiradi. Davlat sektorining iqtisodiy roli samarali normativ-huquqiy bazani yaratish, muayan ijtimoiy ne’matlarni (masalan, ta’lim, infratuzilma va ijtimoiy himoyalash tizimi) taqdim etish, soliq tizimini nazorat qilish va d avlat xarajatlarini boshqarishdan iborat. Va, nihoyat, tashqi sektor iqtisodiyotning norezidentlar bilan barcha operatsiyalarini birlashtiradi. Har bir sektor ichidagi va sektorlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy bitimlar quyidagi asosiy makro iqtisodiy hisoblarda qayd etiladi : • milliy hisoblar tizimi, • to‘lov balansi, • monetar hisoblar , • byudjet sektori hisoblari . Har bir makro iqtisodiy hisobvaraq nafaqat mamlakatdagi iqtisodiy ahvolni tahlil qilish va makro iqtisodiy tahlil dasturlarni ishlab chiqish, balki makro iqtisodiy siyosat monitoringini amalga oshirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, milliy hisoblar tizim i iqtisodiy o‘sish, bandlik va narxlar darajasi, eksport va import haqidagi ma’lumotlarni o‘zida mujassam etadi. Ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini tahlil qilish va belgilash uchun bevosita indikatorlar hisoblanadi . To‘lov balansi mamlakatning tashqi dunyo bilan, bir tomondan, iqtisodiy rivojlanish uchun qo‘shimcha imkoniyatlarni ta’minlashi mumkin bo‘lgan, ikkinchi tomondan esa iqtisodiy siyosatga muayyan cheklovni joriy etuvchi barcha iqtisodiy bitimlari haqidagi ma’lumotlarni o‘zida mujassam etadi . monetar sektorining hisoblari inflyasiyaga va to‘lov balansining holatiga bevosita ta’sir etuvchi pul va valyuta siyosatini aks etiradi. Byudjet sektorining hisoblarini o‘rganish hukumat daromadlari va xarajatlari ning darajasi, davlat qarzi va byudjet taqchilligini moliyalash manbalari haqida axborot beradi. Ushbu hisob ko‘rsatkichlari nafaqat iqtisodiy faollikka, “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” ning asosiy vazifasi jamiyatni iqtisodiy - ijtimoiy rivojlanish yullarini real baholash, bu rivojlanishning maqbul boshqaruv echimlarini ilmiy asoslash uchun ustivor variantlarni aniqlashdir. Bundan tashqari, u iqtisodiyotning rivojlanish yunalishlarini miqdor va sifat jihatdan tahlil qiladi, muamolarni, yangi jarayon va holatlarni o‘rganadi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ehtimoli yunalishlarini belgilaydi, imkoniyatlarni baholaydi, ijtmoiy, iqtisodiy, ilmiy-texnik va boshqa chora - tadbirlarni hayotga tatbiq etadi, samarasini aniqlaydi, ijtimoiy iqtisodiy va ilmiy-texnik bosh yunalishlarni asoslaydi. “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining maqsadi - prognozlashtirishning asosiy usullari va tamoyillarini jamiyatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy va iktisodiy jarayonlarga moslashgan holda o‘rganishdan iborat. Darslikning tarkibiy tuzilishi 3 bo‘lim va 15 bobdan iborat bo‘lib 338 betni tashkil qiladi. Uning 2 – 6 boblari dots. M. Asqarova tomonidan, 1 – bobning birinchi va ikkinchi paragriflari, 7 – bob va 14 – boblar katta o‘qituvchi I. Umarov, kirish, 1 – bobning uchunchi paragrifi hamda 8 – 13 va 15 boblar prof. N.M. Maxmudov tomonidan yozildi. Mualliflar darslikni shakllantirishda texnik yordam ko‘rsatgan ilmiy xodim A.A. Djalilovga o‘z minatdorchiliklarini bildiradi. SHuningdek mualliflar ushbu darslikni kelajakda yanada mazmunli bo‘lishi, takomillashtirilishi bo‘yicha fikr mulohazalarni to‘g‘ri qabul qiladilar va oldindan o‘z minnatdorchiliklarini izxor qiladilar. Maqsadi - hisobot asoslarini o‘rgatish va mamlakat iqtisodiyotida daromad va boyliklarni taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilarni va iste’molchilarni faoliyatiga ta’sir etuvchi, byudjet-soliq, pul-kredit siyosatlarni, to‘lov balansini va tashqi qarzni tahlil qilinayotganda asosiy konsepsiyalar, davlat xarajatlari va kapital qarz siyosati bilan tanishtiradi. IQTISODIY O'SISHNI PROGNOZLASH MUNDARIJA KIRISH 1-BOB . IQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLASHNING ILMIY ASOSLARI. 1.1 .“M akroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanining predmeti va ob’ekti 2.1 Makroitisodiy tahlil va prognozlashning o‘zaro bog‘liqligi hamda ulaning iqtisodiy fanlar tizimidagi o‘rni. II-BOB IQTISODIY J ARAY ON LARN I PROGN OZLASH USULLARI. 2.1 Iqtisodiy prognozlash tushunchasi, uning mohiyati va funksiyasi 2.2 . Iqtisodiy prognozlash usullarining tasnifi 2.3 Iqtisodiy prognozlash modellarining turlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.2 Makroitisodiy tahlil va prognozlashning o‘zaro bog‘liqligi hamda ulaning iqtisodiy fanlar tizimidagi o‘rni. “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanini “Makroiqtisodiy” yo‘nalish bo‘yicha bakalavriatning 3-kursida mutaxassislik fanlari sifatida o‘qitiladi. Makroiqtisodiy jarayon va uni ifodalovchi ko‘rsatkichlarning shakllanishi hamda ularni boshqarishda optimal echim qabul qilish, o‘ta murakkab mexanizm hisoblanadi. CHunki, bir necha marta ko‘p bo‘lgan iqtisodiyotning mikrodarajadagi ko‘rsatkichlari majmuasidan tashkil topgan makroko‘rsatkichlarning dinamik holati vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘ladi. SHuning bilan birgalikda har qanaqa tahlil qilinadigan, prognoz qilanadigan, samarali boshqariladigan ob’ektlarni xususiyatlari statistik ma’lumotlarda ifodalanadi. Etarli darajadagi ishonchli statistik ma’lumotlarsiz, axborotsiz tahlil ham, prognoz ham va nihoyat samarali boshqarish echimi bo‘yicha xulosalar ham qilib bo‘lmaydi. Ushbu fan bir biri bilan bevosita uzviy bog‘liq bo‘lgan 2-bo‘limdan, ya’ni makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishdan iborat. Birinchisining natijaviy ko‘rsatkichlari, ikkinchisi, ya’ni prognozlash uchun asos bo‘ladi. Fanni to‘liq o‘zlashtirish uchun iqtisodiy tahlil haqida chuqur bilmga ega bo‘lish kerak. Iqtisodiy tahlil fanining asosiy yo‘nalishlaridan bo‘lib murakkab tashkiliy tizimga va uslubiyatga egadir. Har qanaqa ob’ektni, jumladan iqtisodiy ob’ektlarni samarali boshqarish, to‘g‘ri echim qabul qilish, ishonchli prognoz natijalariga erishishning asosiy talablari to‘g‘ri tahlil qilishdan iborat. 7. Ўзбекистон Республикаси Статистика Департаменти "Миллий ҳисобот тизими". 8. К.Р. Макконнел, С.Л. Брю “Экономикс” Москва, Инфра – М. 2003 г. 385 стр.. 9. Дж. Форрестер “Мировая динамика” М. “Наука” 1979 г. 167 стр.. 10. Эффективный экономический рост: Теория и Практика. Учебн ое пособие под. ред. Т.В Чечеловой, М. – Знание, 2003 г. 320 стр.. 11. Н.М. Махмудов ва бошқалар “Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни прогнозлаш” ўқув қўлланма, Т. “Иқтисдиёт” 2012 й. 88 бет. 12. М. Хайдаров, М. Каланова “Макроиқтисодий таҳлил” ўқув қўлланма Т.: 2004 йил 125 бет 13. Л.Л. Терехов “Экономика математик методы” Учебное пособие М. “Статистика” 1978 г. 300 стр.. 14. М.П. Валасов, П.Д. Жимко “ Моделирование экономических систем и процессов ” Учебное пособие М. ИНФА – М. 2013 г. 335 стр. 15. Я.Р. Мангус и другие “ Эконометрика ” начальный курс учебный пособие М. Дело 1998 г. 251 стр.. 16. Б.М. Миркин, Л.Г. Наумов, “Устойчивое развитие” Учебное пособие – Уфа: РИЦ БашГУ, 2009 г. 209 стр.. 15. Б.Л. Воркуев “ Модели макроэкономика ” Учебное пособие – М.: ТЕНС, 2004 г., 230 стр.. 16. Л.С. Тарасевич и другие “ Макроэкономика ” Учебник – М.: Юраст, 2004 г. 654 стр. 17. Е.В. Гончарова “ Прогнозирование национальной экономики ” Учебное пособие М. “ Статистика ” 2003 г. 311 стр.. 18, Макроэкономический и региональные аспекты моделирование устойчевого экономического роста (часть 1) сборник ПРООН – Т.: изд. “ Infocom . uz ” , 2011 г. 360 стр. 11. Ўзбекистон Республикаси Статистика Департаменти "Миллий ҳисобот тизими". balki aholining farovonligini belgilab beruvchi ijtimoiy siyosatga ham katta ta’sir ko‘rsatadi . Iqtisodiyotning muvazanatlashganligi ichki va tashqi makro iqtisodiy muvazanatga erishishni anglatadi . Ichki muvazanat kamida real, byudjet va pul – kredit sektorlarining muvazanatini anglatadi . Har bir sektor bitimlarining muvazanati nolga teng bo‘lishi kerak. Har bir sektor daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi farq uning jamg‘armasini tashkil qiladi . Agar qaysidir sektorda daromadlar xarajatlardan kam bo‘lsa, u holda shu tariqa yuzaga keladigan taqchillik boshqa sektor hisobidan moliyalanishi mumkin. Masalan, davlat byudjeti taqchilligi hukumatga pul – kredit sektori tomonidan berilgan kredit hisobidan moliyalanishi mumkin. Agar butun mamlakat, uning ichki (real, byudjet, pul- kredit) sektorlari xarajatlari ushbu sektorlar tomonidan hosil qilinadigan daromadlardan kam bo‘ladigan vaziyat yuzaga kelsa, u holda mamlakatda jamg‘armalar taqchilligi vaziyati sodir bo‘ladi, u faqat boshqa mamlakatlar jamg‘armalari hisobidan qoplanishi mumkin. Natijada barcha bitimlari to‘lov balansida birlashtiriladigan tashqi sektor barcha boshqa sektorlardagi vaziyatning umumiy aksiga aylanadi. Iqtisodiyot sektorlari ham real (tovarlar ishlab chiqarish va sotish, xizmatlar bilan ta’minlash ), ham moliyaviy (moliyaviy aktivlarni xarid qilish va sotish) bitimlarni amalga oshirgan holda o‘zaro hamkorlik qiladi, shuning uchun makro iqtisodiy tahlil uchun mazkur sektorlarni yagona tizim sifatida o‘rganish va ko‘rib chiqish shart, chunki bir sektordagi ko‘rsatkichning o‘zgarishi boshqa sektorlardagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, agar sektorlardan birida daromad o‘zgarsa, bu hol mazkur sektordagi xarajatlar va jamg‘armalar darajasini o‘zgartiradi, bu, o‘z navbatida, boshqa sektorlarda jamg‘armalar darajasidagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Boz ustiga, har bir makro iqtisodiy hisobvaraqda mamlakat iqtisodiyotining tashqi dunyo bilan o‘zaro hamkorligini aks ettiruvchi to‘lov balansi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xalqaro element mavjud. SHunday qilib, ko‘rib chiqilgan makro iqtisodiy hisobvaraqlar iqtisodiyot har bir sektorining muayyan davrdagi holatini tahlil qilish, iqtisodiy rivojlanish Ilmiy asoslangan tasnif tasniflashning quyi pog‘onasida (ularga yangi unsurlar kiritishi mumkin) uslub (modifikatsiyalar) sonini oshirishga imkon beradi. 9.1-rasmda prognozlash usullarning tasnifiy chizmasi keltirilgan. Rasmiylilik darajasi bo‘yicha iqtisodiy prognozlashning usullarini intuitiv va rasmiylashgan usullarga bo‘lish mumkin. Prognozlashning intuitiv usullardan prognozlash ob’ektining juda murakkab bo‘lganligi tufayli ko‘plab omillarning ta’sir etishini hisobga olish imkoniyati bo‘lmaydigan hamda prognoz ob’ekti bo‘yicha etarli axborot bo‘lmagan holatlarda foydalaniladi. Bu holda ekspert baholashdan foydalaniladi va ular yakka va jamoa ekspert usullari guruhlaridan tashkil topadi. YAkka ekspert baholash tarkibiga quyidagilar kiradi: “intervyu” usuli, ya’ni ekspert bevosita mutaxassis bilan “savol-javob” sxema bo‘yicha suhbat quradi; tahliliy usul, ya’ni qandaydir prognoz qilinayotgan vaziyat mantiqiy tahlil qilinadi, tahliliy yozma ma’ruzalari tayyorlanadi; ssenariyni yozish usuli, ya’ni u turli sharoitlarda vaqt makonda jarayon va hodisalarning mantiqini aniqlashga asoslangan. Jamoa ekspert baholash usuli “komissiya”, “jamoaviy g‘oyalarni to‘plash (“aqliy hujum”) usuli, “Delfi” usuli, matritsali usul kabilarni o‘z tarkibiga oladi. Bu guruh usullari quyidagilarga asoslanadi: birinchidan, jamoaviy fikr yuritish paytida natijaning yuqori aniqliligi kuzatiladi; ikkinchidan, ekspertlar tomonidan qo‘yiladigan yakka tartibdagi mustaqil baholashni qayta ishlab chiqish paytida hech bo‘lmaganda unumli g‘oyalar paydo bo‘lishi mumkin. Rasmiylashgan usullar ikkita guruhdan tarkib topadi: ekstrapolyasiya va modellashtirish. Birinchi guruhga quyidagi usullar kiradi: eng kichik kvadratlar, eksponensial tekislash, o‘rtacha ko‘rsatkichlarni tekislash. Ikkinchi guruhga tarmoqli va matritsali modellashtirish kiradi. Ko‘rib chiqilgan intuitiv va rasmiylashgan usullar o‘z tarkibi bilan ekspert va “faktografik” usullariga o‘xshab ketadi. Faktografik usullar prognozlash ob’ekti va u o‘tmishning rivojlanishi to‘g‘risida amalda mavjud axbortlarga asoslanadi, ekspertli esa mutaxassis-ekspert baholashidan olingan axborotlarga tayanadi.

IQTISODIY O'SISHNI PROGNOZLASH kurs ishi 

Купить