Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 88.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

0 Продаж

Iqtisodiy raqobat mohiyati, uni amalga oshirish zarurati

Купить
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI TURIZM VA MEHMONXONA XO'JALIGI KAFEDRASI «Xalqaro turizm: nazariya va amaliyot » fanidan KURS ISHI Mavzu:____________________________________________________________ __________________________________________________________________ Bajardi;_____________guruhi talabas__________________________________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana "___" ____________2025 y. Baho "____" ___________ Ilmiy rahbar: ________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a'zolari:________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) ________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Buxoro - 2025 yil KURS ISHI UCHUN TAQRIZ Iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot kafedrasi “Iqtisodyot nazariyasi “ fanidan kurs ishi Guruh ……………………………………………………………………………… Talaba familiyasi va ismi-sharifi…………………………………………………… Kurs ishi mavzusi ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… Kurs ishining tarkibi ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………… Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro’yxati ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… Kurs ishining ijobiy tomonlari ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… Kurs ishining kamchiliklari ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… Kurs ishiga o’yilgan baho………………………………………………………….. Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va imzosi …………………………………….. 2 MAVZU:IQTISODIY RAQOBAT MOHIYATI, UNI AMALGA OSHIRISH ZARURATI MUNDARIJA KIRISH…………..…………..…………..…………..………..………..………...4 1-BOB. Iqtisodiy raqobat mohiyati…………..…………..…………..…………7 1.1. Iqtisodiy raqobat — bu bozor sub'ektlarining o‘zaro faoliyatida mahsulotlar, xizmatlar va narxlar orqali ustunlikka erishish uchun kurashish jarayonidir . …………..…………..…………..………………….…..…………..…………..….7 1.2. Mukammal raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya, monopoliya……. …..13 1.3. Raqobatning iqtisodiy vazifalari ……………………………………....……..27 2-BOB. Iqtisodiy raqobatni amalga oshirish zarurati……………....………….33 2.1. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari ………...…..……..…….………….33 2.2. Monopoliyaning salbiy ta'siri . ………………………………………….. …...34 2.3. Raqobatni himoya qilish, monopoliyaga qarshi siyosatni yuritish, raqobatni rivojlantirish uchun qonunchilikni takomillashtirish. ……………………………...40 XULOSA …………..…………..…………..………….………..………..…….….44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..…………..………..…..……46 3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy raqobat — erkin va samarali iqtisodiy tizimning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatlararo iqtisodiy integratsiyaning chuqurlashuvi, bozorlardagi globallashuv jarayonlari, texnologik yangiliklarning tez sur’atlarda rivojlanishi sharoitida raqobatbardoshlik milliy iqtisodiyotlar uchun strategik omilga aylanmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar, erkin bozor mexanizmlarini joriy etish, xususiy sektorni rivojlantirish va tashqi investitsiyalarni jalb etish uchun qulay muhit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar raqobat muhitining shakllanishi va takomillashuvini taqozo qilmoqda. Mazkur mavzuning dolzarbligi, shuningdek, raqobatning iqtisodiy taraqqiyotga qo‘shadigan hissasi, u orqali resurslarning samarali taqsimlanishi, narxlar barqarorligi, mahsulot sifati va innovatsion faoliyatning rag‘batlantirilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Raqobatning sustligi yoki umuman yo‘qligi esa, aksincha, monopolistik holatlar, narxlarning sun’iy oshishi, mahsulotlar sifatsizligi va texnologik orqada qolish kabi salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli, iqtisodiy raqobatning mohiyatini chuqur o‘rganish, uni rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish hozirgi davrda nihoyatda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy raqobat masalasi iqtisodiyot nazariyasi va amaliyotida muhim o‘rin egallaydi. Bu mavzu yuzasidan xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan. Jumladan, A. Smit, D. Rikardo, J. Shumpeter kabi klassik iqtisodchilar raqobatni bozorning tabiiy mexanizmi sifatida ko‘rib, uning iqtisodiy o‘sish va taraqqiyotdagi rolini asoslab berganlar. Ayniqsa, Shumpeter tomonidan ilgari surilgan “yaratuvchan buzilish” nazariyasi raqobat va innovatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur yoritadi. 4 Zamonaviy iqtisodchilar — M. Porter, P. Krugman va boshqalar raqobat ustunliklarini aniqlash, tarmoqlar va firmalar darajasida strategik ustuvorliklarni shakllantirish bo‘yicha muhim ilmiy ishlar yozganlar. M. Porterning “Milliy raqobat ustunligi” nazariyasi milliy iqtisodiyotlar darajasidagi raqobatbardoshlik omillarini kompleks tahlil etishga asos bo‘ladi. Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati beqiyosdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning mavjudligi iqtisodiy faoliyatning samaradorligini belgilab beruvchi eng muhim omillardan biridir. Raqobat muhitini rivojlantirish orqali nafaqat mahsulot va xizmatlar sifati oshadi, balki narxlar muvozanatlashadi, resurslar samaraliroq taqsimlanadi hamda innovatsiyalar jadal sur’atlar bilan rivojlanadi. Bu esa umumiy iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda raqobatni cheklovchi omillar, ularni bartaraf etish yo‘llari va davlatning raqobatni rag‘batlantirishdagi roli tahlil qilinadi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida erkin va sog‘lom raqobat muhitini yaratish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar, qabul qilingan qonunlar va hukumat qarorlari ushbu mavzuni chuqur tahlil qilishni talab etadi. Kurs ishi natijalari iqtisodiy siyosat yuritishda, bozor ishtirokchilari o‘rtasida sog‘lom raqobat muhitini yaratishda hamda monopoliyaga qarshi choralarni shakllantirishda ilmiy-amaliy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shu sababli, ushbu mavzuni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi Mazkur kurs ishining maqsadi — iqtisodiy raqobatning mohiyatini, uning bozor iqtisodiyotidagi o‘rnini hamda samaradorlikka ta’sirini o‘rganishdan iborat. Shu bilan birga, O‘zbekiston sharoitida raqobat muhitining 5 rivojlanish holatini tahlil qilish va uni takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish ham ushbu ishning asosiy maqsadidir. Kurs ishining vazifalari ● Iqtisodiy raqobat tushunchasining nazariy asoslarini yoritish. ● Raqobatning iqtisodiyotdagi asosiy funksiyalarini aniqlash. ● O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobat muhitining holatini tahlil qilish. ● Raqobatni rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan muammolarni ko‘rsatish. ● Raqobatni kuchaytirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekt: Ushbu kurs ishining obyekti — bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi raqobat munosabatlaridir. Kurs ishining tuzilishi :Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 1-BOB.IQTISODIY RAQOBAT MOHIYATI, UNI AMALGA OSHIRISH ZARURATI 1.1. Ta'rifi: Iqtisodiy raqobat — bu bozor sub'ektlarining o‘zaro faoliyatida mahsulotlar, xizmatlar va narxlar orqali ustunlikka erishish uchun kurashish jarayonidir. Iqtisodiyotda raqobat - bu turli xil iqtisodiy subyektlarning marketing aralashmasi elementlari: narx, mahsulot yoki xizmatlar shakllari, reklama va joyni o'zgartirish orqali cheklangan tovar ulushini olishga intilish shartidir. Klassik iqtisodiyotda raqobat tijorat firmalariga yangi mahsulotlar, xizmatlar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga olib keladi, bu esa iste'molchilarga katta tanlov va yaxshi mahsulotlarni beradi. Kattaroq tanlov odatda raqobat (monopoliya) yoki ozgina raqobat (oligopoliya) bo'lmagan taqdirda narxga nisbatan mahsulotlarning past narxlarini keltirib chiqaradi. Bozor ichida mavjud bo'lgan raqobat darajasi firma / sotuvchi tomonidan ham turli omillarga bog'liq; firmalar soni, kirishdagi to'siqlar, ma'lumotlarning mavjudligi, resurslarning mavjudligi. Bozor ichidagi xaridorlarning soni, shuningdek har bir xaridorning to'lashga tayyorligi bilan raqobatni keltirib chiqaradi va bozordagi mahsulotga bo'lgan umumiy talabga ta'sir qiladi. Mukammal raqobat Mukammal Raqobat: ko'plab xaridorlar va sotuvchilar mavjud bo'lgan va bitta xaridor yoki sotuvchi narxga ta'sir qilmaydigan bozor holati. Narxlar bozordagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda belgilanadi.?????? Iqtisodiy raqobatning mohiyati Mukammal raqobat mavjud bo’lish shartlari ○ Mukammal yoki sof raqobat uchun beshta shart bajarilishi kerak: 7 ● Katta bozor: mahsulot uchun ko'plab xaridorlar va sotuvchilar mavjud bo'lishi kerak. ● Shunga o'xshash mahsulot: sotilayotgan tovar yoki xizmat deyarli bir xil bo'lishi kerak ● Oson kirish va chiqish: bozordagi sotuvchilar raqobat yoki bozorga kirishga to'sqinlik qila olmaydi. ● Osonlik bilan olish mumkin bo'lgan ma'lumotlar: narxlar haqida ma'lumot osongina olinishi kerak. ● Mustaqillik: sotuvchi yoki xaridorlar birgalikda narxni boshqarish uchun ishlash imkoniyati deyarli mavjud emas. Raqobat – bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon o rtasidagiʻ „bir-biriga qarshi“ munosabati. O zaro munosabatlarning o zini „raqobat“ deb ham ʻ ʻ atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib bo ladi. Kimningdir ʻ asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni „aktyorlar qaysi davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy tasniflash jarayoni“ deb ta riflash mumkin ʼ [2] . Raqobat bir tomonning doimiy hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun „teng tomonlar o rtasidagi ʻ raqobat munosabatlari“ bo lishi kerak ʻ [3] . Siyosatshunos Jon A. Vaskesning ta kidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud bo lishi uchun zaruriy ʼ ʻ komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi [4] . Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson munosabatlarining barcha darajalarida ko p“ ʻ [5] . Ko pincha do stlar, firmalar, ʻ ʻ sport jamoalari , maktablar va universitetlar o rtasida mavjud. Bundan tashqari, „oilalilar, ʻ siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning mintaqaviy bo limlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda ʻ 8 ishtirok etadilar“. Raqobat turli tomonlar o rtasidagi marosimlar mahsulidanʻ rivojlanadi. Ba zi hollarda, raqobat „shunchalik kuchli bo ladiki, aktyorlar faqat o z ʼ ʻ ʻ harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda keltirishi haqida tashvishlanishadi“. Fransiya va Germaniya o rtasidagi raqobat. Ikki millat davlati bor ekan; Bu yerda, Prussiya ʻ Gardes du Korpusining zobitlari urush qo zg atmoqchi bo lib, 1806-yilning kuzida Berlindagi ʻ ʻ ʻ Fransiya elchixonasi zinapoyasida qilichlarini kutarib turishgan. Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar o rtasidagi raqobatni anglatadi, bu ʻ yerda har biri boshqasidan ko ra ko proq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu ʻ ʻ bilan bir qatorda fe l (so z turkumi) shaklida qo llanilganda ( ʼ ʻ ʻ Amerika ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi, Britaniya ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini ko rsatishi mumkin. ʻ Raqib so zini kelib ʻ chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha rivus so zlaridan kelib chiqqan ʻ bo lib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan suv ichadigan yoki undan ʻ foydalanadigan odamni anglatadi. Bu so z ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib ʻ kelgan va Uilyam Shekspirning 1623-yilda yozilganh Veronadagi ikki janob kitobida aytib o tilgan ʻ Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda o zining ʻ "Falsafa va psixologiya lug ati" ʻ da raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan. 9 1. biologik raqobat 2. shaxsiy yoki ongli raqobat 3. savdo va sanoatda raqobat ] . Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda o zlariningʻ sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga bo lgan va ʻ raqobatni „sub’ektiv raqobat munosabatlari“ sifatida ajratib ko rsatishgan, bu ʻ albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar“ ni talab qiladi [12] . Ko proq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni o rnatish uchun zarur bo lgan ʻ ʻ ʻ o xshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib ʻ munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga bo lgan ehtiyojni ʻ kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi [13] . Agar biror shaxs yoki tashkilotning bir nechta raqiblari bo lsa, eng muhimini ʻ ashaddiy raqib deb atash mumkin [14] . Badiiy adabiyotda tez-tez takrorlanib turadigan qahramon sifatida qahramonlar uchun ashaddiy raqib yoki ashaddiy dushman bo lib xizmat qilishi odatiy holdir. Biroq, ashaddiy raqibni dushmandan ʻ ajratish ham mumkin, ikkinchisi esa qahramonning azaliy yoki doimiy dushmani bo lmasa ham, uni mag lub qila olmaydigan dushmandir ʻ ʻ [15] . O rtoqlik bahslari ʻ Raqobatchilar muayyan masalalar yoki natijalar bo yicha ʻ kelishmovchilikda qoladigan, ammo fuqarolik munosabatlarini saqlab qoladigan raqobatni do stona raqobat deb atashadi. Universitetlar kabi institutlar ko pincha ʻ ʻ do stona raqobatni davom ettiradilar, „do stona raqobat, agar u etishmayotgan ʻ ʻ bo lsa, boshqalar uning o rnini bosishini bilgan holda, institutni taklif qiladigan eng ʻ ʻ yaxshi narsalarni oldinga olib chiqishga undaydi“ [16] . Ba zi hollarda korporatsiyalar, ʼ sport ligalari yoki harbiy qismlar kabi muassasalar ushbu muassasa ichidagi kichik guruhlar o rtasida do stona raqobatni rag batlantirishi mumkin ʻ ʻ ʻ [17] [18] . Misol uchun, 10 1870-yillarda Britaniya armiyasi sport musobaqasini o tkazdi, unda alohida harbiyʻ qismlar ichki birlikni rivojlantirish uchun bo linmalar o rtasida do stona raqobatni ʻ ʻ ʻ keltirib chiqarish uchun boshqa bo linmalar tomonidan tanlanganlar bilan ʻ raqobatlashadigan a zolarni tanladilar. Bunday raqobat, guruhlarning alohida ʼ a zolarini yanada samaraliroq raqobatlashishga undash uchun rag batlantirilishi ʼ ʻ mumkin. Raqobat motivatsiyani oshirishi, ko proq harakat qilish va yaxshi ishlashga ʻ olib kelishi mumkin. Ular shuningdek, ishtirokchilar o rtasida katta ʻ xavf-xatarli xatti-harakatlarga hissa qo shishi va axloqsiz xatti-harakatlarga moyilligini oshirishi ʻ mumkin Ushbu farqlar guruhlar va shaxslar tomonidan noto g ri qaror qabul qilishga ʻ ʻ olib kelishi mumkin, bu esa raqobat bo lmaganda sodir bo lmasligi mumkin. ʻ ʻ Adabiyotlarda ko rib chiqilgan misollar orasida 1994-yilda figurali uchuvchi ʻ Tonya Xardingning raqibi Nensi Kerriganga qilgan hujumlari , British Airways tomonidan sudda o zlarining biznes raqibi ʻ Virgin Atlanticga qarshi bir qator axloqiy bo lmagan xatti-harakatlarni (jumladan, maxfiy ma lumotlarni o g irlash va ʻ ʼ ʻ ʻ tarqatish) qilganliklarini tan olishlari kiradi. Bosh direktori Richard Brenson haqidagi mish-mishlar va Boston Scientific kompaniyasining Guidant kompaniyasini sotib olishda („eng yomoni ikkinchi“ deb ataladi) ortiqcha to langani, chunki ular o zlarining raqibi ʻ ʻ Johnson & Johnson kompaniyasiga qarshi taklif qilganlar. Haddan tashqari holatda, raqiblar o rtasidagi raqobat „jismoniy ʻ zararga qadar kuchayishi ehtimoli bor“. ● Bozorni tartibga soluvchi kuch: Iqtisodiy raqobat bozorni tartibga soluvchi asosiy mexanizmdir. U firmalarni samarali ishlashga majbur qiladi, narxlarni 11 raqobatbardosh darajada saqlaydi va iste'molchilarga sifatli mahsulotlar taqdim etadi. ● Innovatsiyalarni rag'batlantirish: Raqobat firmalarni yangi mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqishga, texnologiyalarni takomillashtirishga va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishga undaydi. ● Narxlarning barqarorligi: Raqobat bozorida firmalar narxlarni raqobatbardosh darajada saqlashga majbur bo‘ladi, bu esa iste'molchilarga arzon va sifatli mahsulotlar taqdim etadi. ● Resurslarning samarali taqsimlanishi: Raqobat resurslarni eng samarali ishlatishga undaydi, bu esa iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi. Iqtisodiy raqobatning kengaytirilgan ta'rifi Iqtisodiy raqobat — bu bozor sub'ektlarining o‘zaro faoliyatida mahsulotlar, xizmatlar va narxlar orqali ustunlikka erishish uchun kurashish jarayonidir. Bu jarayon bozorning samarali ishlashi, resurslarning oqilona taqsimlanishi va iste'molchilarning manfaatlarini himoya qilish uchun muhimdir. Iqtisodiy raqobatning asosiy xususiyatlari 1. Bozor sub'ektlarining o‘zaro ta'siri: Iqtisodiy raqobat bozor ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro ta'sirni anglatadi. Bu ta'sir mahsulotlar, xizmatlar va narxlar orqali amalga oshiriladi. 2. Resurslarning samarali taqsimlanishi: Raqobat bozor ishtirokchilarini resurslarni samarali ishlatishga undaydi, bu esa iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi. 12 3. Innovatsiyalarni rag‘batlantirish: Raqobat firmalarni yangi mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqishga, texnologiyalarni takomillashtirishga va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishga undaydi. 4. Narxlarning barqarorligi: Raqobat bozorida firmalar narxlarni raqobatbardosh darajada saqlashga majbur bo‘ladi, bu esa iste'molchilarga arzon va sifatli mahsulotlar taqdim etadi. Iqtisodiy raqobatning shakllari 1. Mukammal raqobat: Ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar mavjud, mahsulotlar bir xil, kirish va chiqish erkin. 2. Monopolistik raqobat: Ko‘plab sotuvchilar, lekin mahsulotlar farqlanadi, brendlar va reklama muhim rol o‘ynaydi. Oligopoliya: Bir nechta yirik firmalar bozorni egallaydi, ular o‘zaro raqobatlashadi. 3. Monopol: Bitta firma bozorni to‘liq egallaydi, raqobat mavjud emas. 1.2 Mukammal raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya, monopoliya . Mukammal raqobat – faoliyat ko rsatish uchun to siq mavjud bo lmagan,ʻ ʻ ʻ barcha sotuvchilar teng sharoitda savdo qiluvchi bozor turi. Mukammal raqobat sharoitida hech bir bozor subyekti narxga ta sir eta olmaydi deb qaraladi. ʼ Firmalarning chekli xarajati tarmoqdagi narxga teng bo lganida, ular maksimal ʻ foyda olishadi 13 Aynan mukammal raqobat sharoitida jamiyat farovonligi maksimal bo ladiʻ deb qaraladi. Monopolistik raqobat — bu ko pgina sotuvchilar o xshash bo lgan, ammo ʻ ʻ ʻ bir xil bo lmagan ʻ tovarlarni taklif qiluvchi bozor turi hisoblanadi [1] [2] . Monopolistik raqobat va monopoliya nomlari o xshash hisoblansa-da, amalda bu ikki raqobat turi ʻ keskin farq qiladi. Bunday raqobat turi dastlabki qarashda sof raqobatlashgan elementlariga ega bo lsa-da, nomukammal raqobatlashgan ʻ bozorlar( monopollashgan bozor ) turiga kiradi. Monopolistik raqobatda ham faoliyat yurituvchi firmalar nisbatan ko p, yangi firmalarni bozorga kirib kelishi yoki unda ʻ harakat qiluvchi firmalarning undan chiqib ketishida kichik cheklovlar mavjud. Lekin, bu raqobat turi baribir erkin bozordan farq qiladi. Farqi shundaki, monopol raqobatlashgan bozordagi mahsulot tabaqalashgan, ya ni bir xil ʼ ehtiyojni qondiruvchi tovarni har bir firma o ziga xos ravishda ishlab chiqarib sotadi va ʻ uning mahsuloti boshqa firmalarning mahsulotidan sifati, ko rinishi, xizmat ʻ ko rsatish turi, uslubi, foydalanilgan materiallari va brendi bilan farq qilishi ʻ mumkin. Tovarning differensiallashuvi deganda bozorda sotiladigan tovarni turli xilligi, yagona qolipda emasligi tushuniladi. Har bir firma o z mahsulot markasiga ʻ ega bo lgani sababli ma lum darajada bozor hokimiyatiga ega bo ladi. Masalan, har ʻ ʼ ʻ bir shaharda fast foodlar, restoranlar va non mahsulotlari(xususan, pishiriqlar) sotadigan joylar bor. Bu iqtisodiy subyektlar deyarli bir turdagi ehtiyojni qondiruvchi turli-xil mahsulotni sotadi. Toshkent shahridagi Feed Up, Oq-Tepa Lavash va Evos kabi fast foodlar o xshash ʻ menyuga (lavash, burger, kartoshka fri va boshqa iste mol tovarlari) ega bo lsa-da, shakl, ta m, xizmat ko rsatish va ʼ ʻ ʼ ʻ narxiga ko ra oz bo lsa-da farq qiladi. ʻ ʻ Tarixda 1933-yilda amerikalik iqtisodchi Edward Hastings Chamberlin o zining „Monopolistik raqobat nazariyasi“ asarida yangi raqobat turi — ʻ 14 monopolistik raqobat haqida so z yuritadi. Uning fikricha real bozor turlari aynanʻ raqobatlashgan bozor va monopoliya oralig idagi chegarada faoliyat yuritishadi. ʻ Keyinchalik 1977-yilda esa Avinash Kamalakar Dixit va Joseph Eugene Stiglitz monopolistik raqobatni hozirgi ko rinishiga olib kelgan hammualifdagi maqolalari ʻ chiqadi. Bu model keyinchalik Dixit-Stiglitz modeli nomini oldi [3] . Lekin Michael Porter tomonidan bildirilgan asosiy nazariyaga ko ra, istalgan mahsulot hech ʻ bo lmasa bir guruh iste molchilar tomonidan „o zgacha“ deb qabul qilinadi. Shu ʻ ʼ ʻ sababli ularni fikriga qarab differensiallik darajasi aniqlanadi. 1986-yilda Merton Howard Miller tomonidan marketing va innovatsiyani differensiallashuvning asosiy 2 strategiyasi deb nomlashni taklif qildi. 1988-yilda esa Henry Mintzberg aniq va keng kategoriyalarni taklif qildi: sifat, dizayn , imidj va narx. Monopolistik raqobatga ega bozor quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi: ● Firmalar bir tovarning turli xil varianti hisoblanuvchi, substitutlik darajasi yuqori hisoblanuvchi, mahsulotlarini sotadi va bir-biri bilan raqobatlashadi (substitut tovarlarning narxga ko ra ʻ elastikligi yuqori bo ladi); ʻ ● Bozorga yangi firmalarni kirishi va faoliyat ko rsatishi, bozordan chiqishi ʻ deyarli cheklanmagan [5] ; ● Bozorda ko pgina firmalar faoliyat ko rsatadi va ularning har biri tovarga ʻ ʻ ishlab chiqarish xarajatlari , mahsulotining xususiyatlariga ko ra tovarga ʻ bo lgan bozor talabining bir qismiga ega bo lishadi; ʻ ʻ ● Ishlab chiqaruvchi va iste molchilarning bozordagi holatdan xabardor ʼ emasligi yoki axborotning yetarli emasligi(axborotning asimmetrik taqsimlanishi) [6] ; 15 ● Firmalar o z mahsulotlariga narx belgilashda va sotish hajmini aniqlashdaʻ erkin qaror qabul qila olishadi. Masalan, istalgan firma tovarining elastiklik darajasiga ko ra o z mahsuloti narxini yoki oshirib yoki ʻ ʻ kamaytirib qo shimcha foyda olishi mumkin. Aytaylik, elastiklik 5 ga ʻ teng bo lgan sharoitda agar firma o z mahsuloti narxini 10 foizga tushirsa ʻ ʻ uning mahsulot sotish hajmi 1,5 barobarga oshadi va oshish alohida bir firma hisobidan emas, balki ko p firma hisobidan sotiladi, shu sababli bu ʻ narx siyosati ko plab firmalarga sezilarli bo lmagan tarzda zarar ʻ ʻ yetkazishi mumkin. Agar sof raqobatlashgan bozorda firma narxni o zgartira olmasa, monopolistik raqobat sharoitida firmaning narx siyosati ʻ kichik chegaralar ostida kechadi: agar firma narxni keragidan ortiq oshirsa, ashaddiy mijozlar ham raqobatchilarga ketishi, haddan ziyod tushirsa(ya ni juda ko p ishlab chiqarsa) o suvchi xarajatlar funksiyasi ʼ ʻ ʻ zarar keltirishi, zarar keltirmagan taqdirda bir birllik mahsulot narxi uning tannarxi (ATC) dan ham pasayib ketishi mumkin.(Shuni yodda tutish kerakki, bunday holatda firmalar kelishib ish ko rmasligi kerak) ʻ Firmalarning o zaro raqobatlashish xususiyatlari ʻ . Monopolistik raqobatda bozordagi firmalar juda ko pligi sababli ʻ narxlar jangi o tkazish holatlari deyarli kuzatilmaydi. Firmalar bu yerda ma lum miqdorda ʻ ʼ narxga ta sir o tkaza olishsa-da (price-taker firmalar), bu ta sir kuchsiz hisoblanadi. ʼ ʻ ʼ Shu sababli, firmalar narxga bog liq bo lmagan quyidagi omillar yordamida raqobat ʻ ʻ qilishadi: ● Mahsulot xususiyatlarini o zgartirish; ʻ ● Avvalgi ehtiyojlarni qondirish uchun differensiallashgan mahsulot ishlab chiqarish; ● Servis darajalari va sodiqlik dasturlari yordamidagi raqobat; 16 ● Reklama, aksiya va chegirmalar yordamidagi raqobat. ● Monopolistik raqobatning boshqa raqobat turlaridan farqi . Boz or struktur asi Fir malar soni Mono pol hukumati darajasi Talabni ng elastikligi To var differis iallashu vi Iqtisodi y foyda ko rishiʻ Sa marador ligi Foydani maksimallas htirish sharti Narx shakllanishi Mu kammal raqobat Ch eksiz Yo q ʻ Absoly ut elastik Yo q ʻ Ha/ Yo q ʻ (Qisqa/Uzo q) Ha P=MR= MC Narxni oluvchi Mo nopolist ik raqobat Ko p ʻ Kam Kuchli elastik (uzoq muddatda) Ku chli Ha/ Yo q ʻ (qisqa/uzoq muddatda) Yo ʻ q MR=M C Narx shakllantiruvc hi Oli gopoliy a Ka m Nisba tan kuchli Elastik M avjud Ha Yo ʻ q MR=M C Narx shakllantiruvc hi Mo nopoliy a Bit ta Kuchl i Nisbata n noelastik Ab solyut (chunki yagona mahsul ot) Ha Yo ʻ q MR=M C Narx shakllantiruvc hi 17 Monopolistik raqobatda firma muvozanati . 1.1-rasm.Qisqa muddatli oraliqdagi monopolistik raqobatda firma muvozanati Qisqa muddatli oraliqda firma muvozanati . Firma mahsuloti differensial bo lgani, tovar hajmi ma lum miqdorda umumiyʻ ʼ bozor talabiga ta sirga ega ekanligi uchun uning talab chizig i AR(Average ʼ ʻ Revenue, o rtacha daromad) pastga yotiq yo nalgan. Bu yerda AR faqatgina yagona ʻ ʻ firma tovariga bo lgan talab, bozor talab chizig i bir firma narx siyosati tufayli ʻ ʻ bunday o zgarmaydi. Firma foydasini maksimallashtirish chekli(marjinal) xarajatlar ʻ chekli(marjinal) daromadlarga teng bo lganda amalga oshishi sababli (MC=MR), ʻ Qs hajmda mahsulot ishlab chiqarish foydani maksimallashtiradi. Muvozanat narx Ps firmaning talab chizig i orqali aniqlanadi. Muvozanat narx o rtacha xarajatdan ʻ ʻ katta bo lgani uchun firma iqtisodiy foyda oladi va bu foyda rasmda shtrixlangan ʻ to rtburchak orqali tasvirlangan. Monopolistik raqobatga ega bozorda firma foyda ʻ 18 ko rgan taqdirda o z ishlab chiqarish hajmini MC=MR gacha yetkazishni istaydi,ʻ ʻ shu sababli ishlab chiqariluvchi tovar hajmini oshiradi [8] (1.1-rasm). Ishlab chiqarish hajmi (Q) N arx § Umumi y daromad (TR) Chekli daromad (MR) Umumi y xarajatlar (TC) Chekl i xarajat (MC) Foy da (π) 0 5, 25 0,00 0,00 3,00 0,00 −3, 00 1 5, 20 5,20 5,20 8,85 5,85 −3, 65 2 5, 15 10,30 5,10 12,30 3,45 −2, 00 3 5, 10 15,30 5,00 14,55 2,25 0,7 5 4 5, 05 20,20 4,90 16,20 1,65 4,0 0 5 5, 00 25,00 4,80 18,45 2,25 6,5 5 6 4, 95 29,70 4,70 21,90 3,45 7,8 0 7 4, 34,30 4,60 27,75 5,85 6,5 19 90 5 8 4, 85 38,80 4,50 38,40 40,65 0,4 0 9 4, 80 43,20 4,40 56,25 17,85 −13 ,05 10 4, 75 47,50 4,30 83,70 27,45 −36 ,20 Jadvaldan ko rish mumkinki, ishlab chiqarish endi boshlanganida ishlabʻ chiqarish resurslari kamligi va doimiy xarajatlarning kattaligi sababli firma zarar ko radi. Keyin esa ishlab chiqarishning o suvchi ishlab chiqarish qonuniga asosan, ʻ ʻ chekli xarajatlar kamayib boradi. Ishlab chiqarish 6 ga yetganidan so ng ʻ chekli naflilikning kamayish qonuni amal qilib, chekli xarajatlar chekli daromaddan oshadi va umumiy foyda kamayadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istalgan ratsional firma ishlab chiqarishni aynan foyda maksimal bo lganida to xtatadi. Iqtisodchilar ʻ ʻ fikriga ko ra, ʻ Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqida aynan samarasiz ishlab chiqarish modeli, foyda emas, balki ishlab chiqarilgan mahsulot, band bo lgan ʻ ishchilar soni muhim bo lgani uchun qisqa muddatli oraliqda bunday firmalar har ʻ tomonlama samarasiz hisoblangan. Jadvaldan ko rish mumkinki, ishlab chiqarish endi boshlanganida ishlab ʻ chiqarish resurslari kamligi va doimiy xarajatlarning kattaligi sababli firma zarar ko radi. Keyin esa ishlab chiqarishning o suvchi ishlab chiqarish qonuniga asosan, ʻ ʻ chekli xarajatlar kamayib boradi [11] . Ishlab chiqarish 6 ga yetganidan so ng ʻ chekli naflilikning kamayish qonuni amal qilib, chekli xarajatlar chekli daromaddan 20 oshadi va umumiy foyda kamayadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istalgan ratsional firma ishlab chiqarishni aynan foyda maksimal bo lganida to xtatadi. Iqtisodchilarʻ ʻ fikriga ko ra, ʻ Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqida aynan samarasiz ishlab chiqarish modeli, foyda emas, balki ishlab chiqarilgan mahsulot, band bo lgan ʻ ishchilar soni muhim bo lgani uchun qisqa muddatli oraliqda bunday firmalar har ʻ tomonlama samarasiz hisoblangan. Uzoq muddatli oraliqda firma muvozanati . 1.2-rasm.Uzoq muddatli oraliqdagi monopolistik raqobatda firma muvozanati Ma lumki vaqt o tgani sari foyda keltiruvchi bo lgan tarmoqqa intiluvchi ʼ ʻ ʻ firmalar ko payadi. Aynan shu sababli qishloq xo jaligida faoliyat yurituvchi fermer ʻ ʻ xo jaligi birinchi yil shartli 600 mln. so m foyda olgan bo lsa, bundan xabar topgan ʻ ʻ ʻ tarmoqdan tashqaridagi firmalarning(ular odatda barcha kerakli ishlab chiqarish resurslariga ega bo lishadi) haddan ziyod taklif etilgan tovarlari oqibatida ʻ tarmoqdagi firmalar endi kamroq foyda ko rishadi yoki foyda ko rishmaydi yoki ʻ ʻ zarar ko rishadi. Shu sababli bozorga kirgan qo shimcha o rinbosar tovarga ega ʻ ʻ ʻ 21 ishlab chiqaruvchilar yoki bozor talabidan ulush olish uchun qo shilgan firmalarʻ avval bozorda faoliyat yuritgan firmalarning talab chizig idagi mijozlarni ʻ o zlashtirishadi. Shu sababli ham 1.2-chizmadagi talab chizig i pastga va chapga ʻ ʻ suriladi, bozordagi muvozanat narx ham shu sababli pastlaydi. Uzoq muddatli oraliqda firmalar iqtisodiy foyda ko rishmaydi, barcha normal foyda ko radi. Agar ʻ ʻ tarmoqdagi firmalar soni juda ko p bo lsa hattoki zarar ko rishadi va faqatgina ʻ ʻ ʻ AVC<P bo lgan firmalargina (ya ni sotayotgan tovar narxi ʻ ʼ o rtacha o zgaruvchan ʻ ʻ xarajatlardan yuqori bo lgan holatda) tarmoqda faoliyat yurita olishadi. ʻ Ishlab chiqarish hajmi (Q) N arx § Umumi y daromad (TR) Chekli daromad (MR) Umumi y xarajatlar (TC) Chekl i xarajat (MC) Foy da (π) 0 5, 25 0,00 0,00 3,00 0,00 −3, 00 1 5, 20 5,20 5,20 13,00 13,00 −7, 80 2 5, 15 10,30 5,10 16,00 8,00 −5, 70 3 5, 10 15,30 5,00 19,50 6,50 −3, 80 4 5, 05 20,20 4,90 22,00 5,50 −1, 80 22 5 5, 00 25,00 4,80 25,75 5,15 −0, 75 6 4, 95 29,70 4,70 29,70 4,95 0,0 0 7 4, 90 34,30 4,60 40,95 5,85 −6, 65 8 4, 85 38,80 4,50 60,00 7,50 −22 ,20 Uzoq muddatli oraliqda firmalarning asosiy maqsadi tarmoqda qolish hisoblanadi. Shu sababli ham firmalar MC=MR bo lgunicha yoki eng minimal zarar keltiruvchiʻ ishlab chiqarish hajmida ishlab chiqarishni to xtatishadi. Uzoq muddatli oraliqda ʻ istalgan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish mumkin bo lsa-da, tarmoqqa ʻ kirish uchun to siqlarning juda kamligi foydani nolga tenglashtiradi. Agar ʻ qandaydir sabablarga ko ra bozorda narx o rtacha o zgaruvchan xarajatlardan ʻ ʻ ʻ kichik bo lsa, bunday sharoitda hech qanday firma bu tarmoqda faoliyat yuritmaydi ʻ (narxlar jangi bundan mustasno). Uzoq muddatli oraliqda masshtabdan ijobiy samara ishlaganligi sababli SSSR iqtisodiyoti shiddat bilan o sadi, ammo ʻ keyinchalik turli salbiy omillar sababli masshtabdan salbiy samara ishlay boshladi. Buni SSSR iqtisodiyotida yalpi ichki mahsulot 1980—1991-yillar oralig ida avval ʻ sekinlashgani, keyinchalik faqat pasayganligi buni isbotlaydi [15] ( Solow modelida aniqroq sharh berilgan) 23 Amaliy misol : Monopolistik raqobat sharoitida ma lum firmaning mahsulotigaʼ talab funksiyasi berilgan Q=60-P. Firmaning xarajatlar funksiyasi TC=40+5Q². Firmaning maksimal foyda olishini ta minlovchi monopol kuchga ega ishlab ʼ chiqarish hajmi topilsin. Belgilanuvchi narx va foyda topilsin [17] . Yechish: 1) TR = 60*Q-Q² , bundan MR = 60-2Q 2) Chekli xarajat topiladi. Bunda umumiy xarajatlar(Total Cost=TC) dan olingan hosila chekli xarajatga teng bo ladi(Marginal Cost=MC): ʻ MC=TC'=10Q va foydani maksimallashtirish shartiga ko ra yoziladi. ʻ 10Q=60-2Q bundan ishlab chiqarish hajmi Q=5. Tovar narxi P=60-5=55 3) Maksimal foyda aniqlanadi. TR (5)=275; TC(5)=165; Foyda P(5)=110 Muammolari : Monopolistik sharoitida faoliyat yurituvchi firmalar samarasiz faoliyat yuritishadi, chunki odatda narx siyosatini nazorat qilishga sarflanadigan xarajatlar aynan shu nazorat qilishdan keladigan daromaddan ko proq hisoblanadi. Bundan ʻ tashqari monopolistik hokimiyatga ega firma ishlab chiqarishini chekli xarajat chekli daromadga teng bo lganda to xtatadi. Vaholanki, bunda o rtacha umumiy ʻ ʻ ʻ xarajatlar hali minimal nuqtaga yetmagan bo ladi. Mukammal raqobatdan farqli ʻ ravishda monopolistik raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchi foyda olsada, jamiyat farovonligi bu holatda kamayadi. Bundan tashqari differensial tovarlar iste molchi ʼ ehtiyojini yaxshiroq qondirgani uchun jamiyat uchun manfaatli mukammal raqobatdan ko ra monopolistik raqobat afzal ko riladi ʻ ʻ [18] . 24 Boshqa muammo esa monopolistik raqobat reklamani rivojlantirishidadir. Albatta, makroiqtisodiy darajada bu muammo sifatida ko rilmas, ammoʻ mikroiqtisodiyotda , xususan iste'molchi tanlovi nazariyasi , iqtisodiy foyda va alternativ xarajatlar bog liq muammolarda bu hal qilinishi kerak bo lgan muammo ʻ ʻ hisoblanadi. Reklamaning monopolistik raqobat sharoitida ishlashining ikkita yo li ʻ mavjud. Ya ni, reklama firmaning qabul qiluvchi talab chizig ini noelastikroq ʼ ʻ qilishi mumkin yoki reklama orqali firma tovarlariga talab ortadi. Ikki holatda ham firma yoki ko proq tovar sotadi, yoki narxni o zi uchun foydali darajagacha ʻ ʻ oshiradi, yoki ikkala holat ham amalga oshib baribir firma foydasi oshadi. Bu firmaga o z savdo belgisini yaratishga imkoniyat beradi. Reklama iste molchilarga ʻ ʼ ratsional omillarga tayanib emas, balki faqatgina uni nomi sababli ko proq xarajat ʻ qilishga undaydi. Reklama himoyachilari esa savdo belgisi iste molchilarga ʼ ishonchlilik belgisi hisoblanishi va kerakli tovarni topishga bo lgan axborot ʻ xarajatlarini kamaytirishini aytishadi. Lekin, bu holat murakkabroq. Monopolistik raqobatga ega bozorda aniq axborotga ega bo lish va uni qayta ishlashning o z ʻ ʻ xarajatlari mavjuddir. Monopol bozorda faqatgina 1 firma mavjudligi sababli axborot xarajatlari past. Mukammal raqobatda juda ko p firmalar bo lsa-da, tovarlar ʻ ʻ bir xilligi sababli bu holatda ham axborot xarajatlari nisbatan past. Ammo monopolistik bozorda firmalar ko pligi va tovarlar bir-biridan farq qilishi sababli ʻ ratsional iste molchi juda ko p sonli brendlarni o rganishi kerak. Ko pgina hollarda ʼ ʻ ʻ ʻ eng yaxshi brendni topishga ketgan xarajatlar ana shu eng yaxshi brenddan olingan foydaga qaraganda ko proq bo ladi. Oqibatda iste molchi zarar ko radi. ʻ ʻ ʼ ʻ Iste molchilar reklama orqali nafaqat reklama qilinayotgan brendni baholash uchun, ʼ balki boshqa iste molchilar e tibor bermagan boshqa shunday brendlar borligini ʼ ʼ aniqlashga urinishadi [19] . 25 Oligopoliya — tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holatidir. Oligopoliya (oligo... va yun. poleo — sotaman) — bozorni tashkil etish shakllaridan biri hisoblanadi. Guruh monopoliyasi, ya'ni oz sonli yirik korxona (firma)larning bozorda yoki bironbir xo jalik soxasida hukmronligi tushuniladi.ʻ Oligopoliya uchun bozorda bir necha sotuvchining bo lishi xos, ammo ʻ umumiy bozor sav-dosi hajmida ulardan har birining hissasi juda katta bo lganidan, ʻ har bir sotuvchi o zi taklif etadigan mahsulotlar miqdorini o zgartirishi bilan ʻ ʻ narxlarda ham o zgarishlar yuz beradi. ʻ Firmalarning uncha ko p bo lmasligi yashirincha kelishishlarga qulaylik ʻ ʻ tug diradi. Bu esa, o z navbatida, ularga narxlarni belgilash, bozorni bo lish yoki ʻ ʻ ʻ taqsimlash va boshqacha yo llar bilan o zaro raqobatni cheklashda qo l keladi. ʻ ʻ ʻ Yashirincha kelishishning bir qator shakllari (kartel bitimi va boshqalar) bor. Monopoliya kabi O. ham nomukammal raqobat ko rinishi hisoblanadi. ʻ [1] Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga O zbekistonda ʻ sement (asosan Bekobod , Quvasoy , Ohangaron , Navoiy shaharlarida joylashgan), ko mir ʻ ( Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg un) va ʻ Boysun (To da) tumanlarida ʻ joylashgan) ishlab chiqaruvchilarni misol keltirish mumkin. Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya ni, ʼ yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha ta riflash o rinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o rnatish ʼ ʻ ʻ hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit 26 makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari. Monopoliya (yunoncha mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi o z tovari bilan fa-oliyat ko rsatadi, boshqa tarmoqlarda bundayʻ ʻ tovarning o rinbosari bo lmaydi. M. ʻ ʻ ishlab chiqarish vositalari , ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qo lida to planishi natijasida paydo bo ladi. M. ko rinishlari qadimdan ʻ ʻ ʻ ʻ mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, o rmonlar ʻ va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qo lida to planib, egalariga monopol mavqe ʻ ʻ bergan, ular ma lum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u ʼ yerda hukmron bo lganlar. M. o z tabiatiga ko ra ishlab chiqarish da turg unlik ʻ ʻ ʻ ʻ paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda ko rish, raqobatning yo qligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga o z izmini ʻ ʻ ʻ o tkazish mumkin. M. bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto ʻ bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi choratadbirlarni ko radilar. ʻ M.ning asosiy shakllari — kartel, sindikat, trest, konsernlar hisoblanadi. [1] Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to planishi ishlab chiqarish vositalari, ʻ ʻ ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to planishini namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud bo'lib ular: 1.Tabiy ʻ monopoliya 2.Legal monopoliya 3.Sun'iy monopoliya 4.Aligopoliya 5.Monopsoniya 6.Sof monopoliya 1.3. Raqobatning iqtisodiy vazifalari 27 Resurslarni samarali taqsimlash - Iqtisodiy raqobat bozor mexanizmlarining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, resurslarning optimal taqsimlanishini ta'minlaydi. Bozor ishtirokchilari o‘rtasidagi raqobat resurslardan eng samarali foydalanishga undaydi, bu esa iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Raqobat sharoitida korxonalar resurslarni tejamkorlik bilan ishlatishga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va mahsulot sifatini oshirishga intiladi. Bu esa umumiy iqtisodiy o‘sishga olib keladi Resurslarni samarali taqsimlashning mohiyati Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat ishlab chiqaruvchilarni resurslardan eng samarali foydalanishga undaydi. Bu esa resurslarning optimal taqsimlanishini ta'minlaydi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Raqobatli bozor tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur bo‘lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. Raqobat orqali resurslarni taqsimlash mexanizmi 1. Narx signallari: Bozor narxlari talab va taklif asosida shakllanadi. Narxlarning o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilarga qaysi mahsulotlar yoki xizmatlarga ehtiyoj yuqori ekanligini ko‘rsatadi, bu esa resurslarni shu sohalarga yo‘naltirishga yordam beradi. InterEuroConf+1Scribd+1 2. Samaradorlikka intilish: Raqobat korxonalarni resurslardan maksimal darajada foydalanishga undaydi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va resurslarning isrof bo‘lishining oldini oladi. 3. Innovatsiyalarni rag‘batlantirish: Raqobat muhitida korxonalar yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish usullarini joriy etishga intiladi, bu esa resurslardan yanada samarali foydalanishga olib keladi. 28 Amaliy misollar ● Qishloq xo‘jaligi: Raqobatli bozor sharoitida fermerlar eng samarali ekin turlarini tanlaydi va resurslarni (yer, suv, mehnat) shu yo‘nalishga yo‘naltiradi. ● Sanoat: Korxonalar raqobatbardosh bo‘lish uchun ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtiradi va resurslardan tejamkorlik bilan foydalanadi. ● Xizmat ko‘rsatish sohasi: Raqobat xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga va resurslarni mijozlar ehtiyojlariga mos ravishda taqsimlashga undaydi. Innovatsiyalarni rag‘batlantirish - Raqobat muhitida korxonalar bozor ulushini saqlab qolish va oshirish uchun doimiy ravishda yangi mahsulotlar yaratish, texnologiyalarni takomillashtirish va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga intiladi. Bu esa innovatsion faoliyatni rag‘batlantiradi. Innovatsiyalar nafaqat korxonalarning raqobatbardoshligini oshiradi, balki butun iqtisodiyotning texnologik rivojlanishiga turtki beradi. O‘zbekiston tajribasida ham innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy o‘sish sur'atlarini tezlashtirishga erishilmoqda . Innovatsiyalarni rag‘batlantirishning asosiy yo‘nalishlari Bozor talabiga mos innovatsiyalarni yaratish -Raqobat muhitida korxonalar bozor talabiga mos mahsulotlar va xizmatlarni taklif etishga intiladilar. Bu esa ularni doimiy ravishda yangiliklar joriy etishga, mahsulot sifatini oshirishga va xizmat ko‘rsatish darajasini yaxshilashga undaydi. Innovatsiyalar orqali korxonalar bozor ulushini saqlab qolish va oshirishga erishadilar. Texnologik yangilanish va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish Innovatsiyalar korxonalarga ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish, resurslardan samarali foydalanish va xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Bu 29 esa mahsulot tannarxini pasaytiradi va raqobatbardoshlikni oshiradi. Renessans Ilm- fan va texnologiyalarni tijoratlashtirish Ilmiy tadqiqotlar va texnologik yutuqlarni amaliyotga joriy etish orqali korxonalar yangi mahsulotlar yaratadi va mavjud mahsulotlarni takomillashtiradi. Bu esa innovatsion faoliyatni rivojlantiradi va iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. O‘zbekiston tajribasida innovatsiyalarni rag‘batlantirishм- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-iyuldagi PF-6019-sonli farmoni bilan raqobat muhitini yanada rivojlantirish va iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish strategiyasi tasdiqlandi. Ushbu strategiyaning asosiy maqsadi samarali faoliyat yuritadigan bozorlarni va sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish hisobiga iqtisodiy o‘sishni va innovatsiyalarni rag‘batlantirish, investitsiyalar oqimini oshirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish hisoblanadi . Shuningdek, O‘zbekistonda innovatsion faoliyatni rivojlantirishda xalqaro hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Ilg‘or ilm-fan yutuqlarini ishlab chiqarish jarayoniga joriy etish orqali yangi tovarlar yaratish yoki mavjud mahsulotlar sifatini oshirishga erishilmoqda. Narxlarni barqarorlashtirish- Raqobat sharoitida narxlar bozor mexanizmlari orqali shakllanadi. Ko‘plab ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar mavjud bo‘lsa, ular o‘z mahsulotlarini raqobatbardosh narxlarda taklif etishga majbur bo‘ladi. Bu esa narxlarning sun'iy oshishining oldini oladi va narx barqarorligini ta'minlaydi. Narxlarning barqarorligi esa iste'molchilarning xarid qobiliyatini saqlab qoladi va iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Narxlarni barqarorlashtirishning?????? mohiyati 30 Narxlarning barqarorligi deganda umumiy narxlar darajasining vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasligi yoki juda past va oldindan bashorat qilinadigan sur’atda o‘sishi tushuniladi. Bu holat iqtisodiy qarorlar qabul qilishda ishonchni oshiradi va iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantiradi. Evropa Markaziy Bankining ta'kidlashicha, narxlar barqaror bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish va bandlikni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, qarz olish, jamg‘arish va biznesni kengaytirish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda odamlar uchun ishonchli rejalashtirish imkonini yaratadi Raqobat orqali narxlarni barqarorlashtirish mexanizmi Narx signallari: Bozor narxlari talab va taklif asosida shakllanadi. Narxlarning o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilarga qaysi mahsulotlar yoki xizmatlarga ehtiyoj yuqori ekanligini ko‘rsatadi, bu esa resurslarni shu sohalarga yo‘naltirishga yordam beradi. Samaradorlikka intilish: Raqobat korxonalarni resurslardan maksimal darajada foydalanishga undaydi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va resurslarning isrof bo‘lishining oldini oladi. Innovatsiyalarni rag‘batlantirish: Raqobat muhitida korxonalar yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish usullarini joriy etishga intiladi, bu esa resurslardan yanada samarali foydalanishga olib keladi. O‘zbekiston tajribasida narxlarni barqarorlashtirish – O‘zbekistonda narxlarni barqarorlashtirish bo‘yicha hukumat tomonidan turli choralar ko‘rilmoqda. Masalan, 2024-yil noyabr oyida Prezident bozorlarda narxlarni barqarorlashtirish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rishni buyurdi. Bosh prokuratura, Raqobat qo‘mitasi va boshqa mas’ul idoralarga zaxira yaratish va narx ustidan monitoring qilish bo‘yicha hududiy ishchi guruhlar tuzish, narx eng yuqori o‘sgan tuman va shaharlarda bozorlarni barqarorlashtirish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rish topshirildi. Viloyat, 31 tuman va shahar hokimlari oldiga 620 ming tonna mahsulot zaxirasini yaratish vazifasi qo‘yildi 32 2-BOB. IQTISODIY RAQOBATNI AMALGA OSHIRISH ZARURATI 2.1. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyili: Raqobat bo‘lmagan bozorlar samarali ishlamaydi. Bozor iqtisodiyoti – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir [1] . Bunday iqtisodiyot erkin tovar pul munosabatlariga asoslanib, uning negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy monopolizmni inkor etadi. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning barcha bosqichlari – ishlab chiqarish, ayirboshlash , taqsimlash va iste mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning barchaʼ subyektlarini qamrab oladi. Shuni ham e tiborda tutish kerakki, hozirgi ʼ sharoitda o rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 milliondan ortiq turdagi ʻ tovarlar mavjud bo lib har yili ularning 1/10 qismi yangilanib turadi. Bunday ʻ sharoitda bozorning ishtirokisiz tovar turlari va hajmi bo yicha ʻ talab va taklifni tartibga solishni tasavvur ham qilib bo lmaydi ʻ [2] [3] . Bu esa bozorning vazifasini hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqqiyatli bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi. Raqobatning bozor iqtisodiyotidagi roli Resurslarni samarali taqsimlash : Raqobatli bozor sharoitida ishlab chiqaruvchilar resurslardan eng samarali foydalanishga intiladilar. Bu esa resurslarning optimal taqsimlanishini ta'minlaydi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. 33 Innovatsiyalarni rag‘batlantirish : Raqobat firmalarni yangi mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqishga, texnologiyalarni takomillashtirishga va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishga undaydi. Bu esa innovatsion faoliyatni rag‘batlantiradi va iqtisodiyotning texnologik rivojlanishiga turtki beradi. Narxlarning barqarorligini ta'minlash: Raqobat bozorida firmalar narxlarni raqobatbardosh darajada saqlashga majbur bo‘ladi, bu esa iste'molchilarga arzon va sifatli mahsulotlar taqdim etadi. Narxlarning barqarorligi esa iste'molchilarning xarid qobiliyatini saqlab qoladi va iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Raqobatning yo‘qligi va uning salbiy oqibatlari – Raqobatning yo‘qligi yoki cheklanishi bozor iqtisodiyotining samaradorligini pasaytiradi. Monopoliyalar yoki oligopoliyalar mavjud bo‘lgan bozorlar raqobatning cheklanishiga olib keladi, bu esa narxlarning sun'iy ravishda oshishiga, mahsulot sifati va tanlovining kamayishiga, innovatsiyalarning sustlashishiga sabab bo‘ladi. Bunday holatlar iste'molchilarning manfaatlariga zid bo‘lib, iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi. 2.2 Monopoliyaning salbiy ta'siri Monopoliya bu yagona ta'minotchi xizmat ko'rsatish uchun yaxlit o'rinni bosuvchi bo'lmagan holda butun sanoatni tashkil etadigan bozor holati deb ayta olamiz. Monopoliyaning bir qancha turlari mavjud bo'lib bular, tabiiy monopoliya, geografik monopoliya, texnalogik monopoliya, hukumat monopoliyasi kabilar. Tabiiy momopoliya bu – kommunal xizmatlar, transport xizmatlari kabel orqali xizmatlar ko'rsatuvchi provaydirlardir. Ular eng kam xarajat uchun eng katta miqdorni ishlab chiqaradigan katta mashtabli iqtisodga ega. Mashtabli iqtisodiyot: mahsulotning katta hajmidan kelib chiqadigan past ishlab chiqarish xarajatlaridir. Geografik monopoliya — bu mahsulot yoki xizmat faqat muayyan geografik joyda mavjud bo‘lganda yuzaga keladigan monopoliyaning bir turi. Bunda ma’lum 34 hududda yagona yetkazib beruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot bo‘ladi, va iste’molchilar ushbu xizmat yoki mahsulotni boshqa joydan olish imkoniyatiga ega emaslar. Geografik monopoliyaning asosiy xususiyatlari: Joylashuvning o‘rni: Monopoliyachi o‘z faoliyatini aholiga yaqin yoki boshqa raqiblar kira olmaydigan joyda olib boradi. O‘ziga xos ehtiyoj: Ushbu xizmat yoki mahsulotga talab yuqori bo‘lib, boshqa alternativalar mavjud emas. Tabiiy chegaralar: Tabiiy sharoitlar yoki infrastruktura cheklovlari sababli boshqa raqobatchilar bu hududda faoliyat yurita olmaydi. Monopoliya Kichik qishloqda bitta oziq-ovqat do‘koni bo‘lsa, u o‘sha hududda monopol bo‘ladi. Tog‘li hududda joylashgan mineral resurslarni qazib olish kompaniyasi geografik monopoliyani egallashi mumkin. Ayrim mintaqaviy xizmatlar, masalan, suv ta’minoti yoki elektr energiyasi bilan ta’minlash, ko‘pincha geografik monopoliyaga kiradi. Texnologik monopoliya - bu bozorda bir nechta kompaniyalar yoki tashkilotlar tomonidan texnologiya yoki innovatsiyalarni monopoliyalashgan holatni anglatadi. Bunday monopoliya holatida, bir kompaniya yoki kichik guruh texnologik resurslar, bilimlar, patentlar yoki boshqa o'ziga xos texnologik afzalliklarni to'plagan bo'lib, boshqa kompaniyalar uchun bu bozorga kirish va raqobatlashish qiyinlashadi. Texnologik monopoliya ishlab chiqarishni, xizmatlarni taqdim etishni yoki texnologik innovatsiyalarni boshqarishni boshqaradi, bu esa bozorni nazorat qilish va narxlarni manipulyatsiya qilish imkoniyatini yaratadi. Hukumat monopoliyasi – bu bozorning muayyan sohasida faqat davlatga tegishli bo‘lgan yoki davlat tomonidan nazorat qilinadigan monopoliyadir. Bunday monopoliyada hukumat biror mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish va yetkazib berishda yagona tashkilot sifatida faoliyat yuritadi. Hukumat monopoliyalari ko‘pincha milliy xavfsizlik, ijtimoiy adolat yoki iqtisodiy samaradorlik kabi sabablarni keltirib chiqargan holda tashkil etiladi. Monopoliyaning davlat iqtisodiyotiga ijobiy ta’siri odatda aniq sharoit va sohalarda ko‘rinadi. Monopoliya ko‘pincha salbiy jihatlari bilan tanilsa-da, ba’zi holatlarda u 35 ijobiy natijalarga olib kelishi mumkin. Quyida monopoliyaning iqtisodiyotga bo‘lgan ijobiy ta’sirini to‘liq ko‘rib chiqamiz.Monopoliyalar ko‘pincha yirik miqyosdagi loyihalarni amalga oshirishi uchun resurslarni samarali yo‘naltiradi. Ayniqsa, tabiiy monopoliyalarda (suv, elektr, transport infratuzilmasi) bir nechta kompaniya o‘rniga bitta kompaniya xizmat ko‘rsatishi resurslarning tejalishi va infrastrukturani yaxshilashga olib keladi.Bundan tashqari, katta daromad va bozor ustidan nazorat monopoliyalarga texnologiyalarni rivojlantirish va ilmiy-tadqiqot faoliyatiga sarmoya kiritish imkoniyatini beradi. Bu esa uzoq muddatda iqtisodiy o‘sishga yordam beradi. Masalan, farmatsevtika kompaniyalari dorilarni ishlab chiqish uchun katta xarajatlarni qoplashga qodir bo‘ladi. Shuningdek, monopoliyalar strategik sohalarda muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun: Mudofaa sanoati yoki transport infratuzilmasida bitta yirik kompaniya ishlashi davlatga xavfsizlik va nazoratni saqlash imkonini beradi. Shuni aytish ham joizki, monopoliyalarda foyda miqyosi katta bo‘lgani sababli ular katta investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatiga ega. Bu, ayniqsa, infratuzilmani rivojlantirish va milliy iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Monopoliyalar ayrim hollarda bozorni ortiqcha raqobatdan himoya qiladi. Haddan tashqari ko‘p raqobat ba’zan iqtisodiy resurslarning isrof bo‘lishiga olib keladi. Monopoliya esa ushbu resurslarni yaxlit boshqarib, iqtisodiy barqarorlikni saqlaydi. Monopoliyaning davlat iqtisodiyotiga salbiy ta’siri ko‘plab iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Monopoliya bozorni o‘z nazorati ostiga olganda, raqobatning yo‘qligi ko‘pincha samaradorlikning pasayishiga, narxlarning oshishiga va innovatsiyaning sustlashishiga olib keladi. Quyida monopoliyaning salbiy ta’sirlarini batafsil ko‘rib chiqamiz. 1. Narxlarning oshishi va iste molchilar zarar ko„rishi: Monopoliyalar bozor‟ ustidan to‘liq nazoratga ega bo‘lganligi sababli, ular narxlarni sun’iy ravishda 36 oshirishi mumkin. Raqobatning yo‘qligi sababli iste’molchilar mahsulot yoki xizmatni boshqa joydan arzonroq narxda olish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi.Bu aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir qiladi, ayniqsa ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xizmatlar (elektr, suv, sog‘liqni saqlash) sohasida. 2. Sifatning pasayishi: Monopoliyalar raqobatchilardan qo‘rqmaganligi sababli, mahsulot yoki xizmat sifatini yaxshilashga undov kuchsiz bo‘ladi. Sifatni oshirishga yoki xizmatlarni takomillashtirishga sarmoya kiritish istagi kamayadi, chunki iste’molchilar tanlov imkoniyatiga ega emas. 3. Innovatsiyaning sustlashishi: Raqobat bo‘lmaganda, monopoliyalar yangi texnologiyalarni joriy etish yoki mahsulotni takomillashtirish uchun motivatsiyaga ega bo‘lmaydi. Innovatsiya sustlashgani sababli iqtisodiy o‘sish va samaradorlik darajasi past bo‘ladi. 4. Resurslarni noto„g„ri taqsimlash: Monopoliyalar resurslarni iqtisodiyotning boshqa sohalaridan tortib olishga olib kelishi mumkin. Bu iqtisodiy tizimda umumiy resurslar noto‘g‘ri taqsimlanishiga sabab bo‘ladi. Ayrim sohalarga haddan tashqari sarmoya kiritilishi, boshqa sohalarning esa rivojlanishdan orqada qolishiga olib keladi. 5. Bandlikka salbiy ta sir: Monopoliyalar ko‘pincha ish o‘rinlarini kamaytiradi,‟ chunki ular ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga intiladi. Raqobatchilarning yo‘qligi sababli kichik va o‘rta korxonalar bozorni tark etadi, bu esa ishsizlik darajasining ortishiga olib kelishi mumkin. 6. Bozor erkinligini cheklash: Monopoliyalar kichik biznes va yangi kompaniyalar uchun bozorda o‘z o‘rnini topishni qiyinlashtiradi. Ular bozorni yopiq qilish uchun turli to‘siqlar (masalan, yuqori kirish xarajatlari 37 yoki davlat ruxsatnomalari) yaratadi. Bu iqtisodiyotning umumiy dinamikasiga zarar yetkazadi, chunki yangi g‘oyalar va raqobat kuchsizlanadi. 7. Ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi: Monopoliyalar o‘z foydasini ko‘paytirish uchun iste’molchilar va xodimlar hisobidan daromad olishga harakat qiladi. Bu boylikning noteng taqsimlanishiga olib keladi, iqtisodiy tizimdagi tabaqalanishni chuqurlashtiradi. 8. Korruptsiya va siyosiy bosim: Monopoliyalar davlat siyosatiga ta’sir qilish uchun lobbizm va boshqa usullardan foydalanishi mumkin. Bu siyosiy qarorlar aholining emas, balki monopoliyaning manfaatiga xizmat qilishiga olib keladi, bu esa iqtisodiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi. 9. Tashqi bozorlardagi zaiflik: Agar davlat iqtisodiyoti ko‘plab strategik sohalarda monopoliyalarga tayanadigan bo‘lsa, raqobatga dosh bera olmaydigan yirik kompaniyalar tashqi bozorda samarasiz bo‘lishi mumkin. Bu xalqaro savdo balansi va iqtisodiyotning diversifikatsiyasi uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Endi bu bo‘yicha aniq misollar va keyslar keltirib o‘tadigan bo‘lsak: 1) Sanoat monopoliyalari: Ayrim korxonalar narxlarni oshirish yoki sifatni pasaytirish orqali iste’molchilarga zarar yetkazadi. 2) Tabiiy monopoliyalar: Suv va energiya ta’minotida raqobat bo‘lmasa, sifat yomonlashishi va narxlar oshishi mumkin. 3)Texnologik monopoliyalar: Yirik texnologiya kompaniyalari kichik raqobatchilarni bozorga kiritmasligi sababli innovatsiya susayishi mumkin. Xulosa: Monopoliyalar davlat iqtisodiyotiga ko‘plab salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, jumladan, narxlarning oshishi, sifatning pasayishi va iqtisodiy samaradorlikning kamayishiShu sababli monopoliyani boshqarish va nazorat qilish muhim. Davlat 38 monopoliyalarga qarshi qonunlar, raqobatni rag‘batlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish orqali iqtisodiyotda muvozanatni saqlashi kerak.Davlat monopoliyalarga qarshi qonunlar, raqobatni rag‘batlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish orqali iqtisodiyotda muvozanatni saqlashi kerak. Narxlarning sun'iy oshishi - Monopoliya sharoitida yagona ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi korxona bozorni to‘liq nazorat qiladi. Bu esa unga narxlarni erkin belgilash imkonini beradi, chunki raqobatchilar yo‘q yoki juda kam. Natijada, iste'molchilar bozorda mavjud yagona mahsulot yoki xizmatni yuqori narxda sotib olishga majbur bo‘ladilar. Bu holat iste'molchilarning xarid qobiliyatini pasaytiradi va iqtisodiy tengsizlikni kuchaytiradi. Monopoliyalar raqobatbardosh bosimsiz narxlarni belgilashi mumkin, bu esa iste'molchilar uchun yuqori xarajatlarga olib keladi . Mahsulot sifati va tanlovining pasayishi - Raqobatning yo‘qligi monopolist korxonani mahsulot yoki xizmat sifatini oshirishga undamaydi. Iste'molchilar uchun tanlov imkoniyatlari cheklanadi, chunki bozorda alternativ mahsulotlar yoki xizmatlar mavjud emas. Bu esa mahsulot sifati va xizmat ko‘rsatish darajasining pasayishiga olib keladi. Innovatsiyalarning sustlashish - Raqobat korxonalarni yangi mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqishga, texnologiyalarni takomillashtirishga undaydi. Biroq, monopolist korxonalar bozorda raqobatchilar bo‘lmagani uchun innovatsiyalarga ehtiyoj sezmaydi. Bu esa texnologik rivojlanishning sekinlashishiga, iqtisodiy o‘sishning sustlashishiga olib keladi. 39 Xulosa - Monopoliya sharoitida narxlarning sun'iy oshishi, mahsulot sifati va tanlovining pasayishi, innovatsiyalarning sustlashishi kabi salbiy oqibatlar yuzaga keladi. Bu holatlar iste'molchilarning manfaatlariga zid bo‘lib, iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi. Shu sababli, sog‘lom raqobat muhitini yaratish va monopolistik holatlarni cheklash iqtisodiy barqarorlik va rivojlanish uchun muhim ahamiyatga ega. 2.3 Raqobatni himoya qilish, monopoliyaga qarshi siyosatni yuritish, raqobatni rivojlantirish uchun qonunchilikni takomillashtirish. Monopoliyaga qarshi siyosat — davlatning monopoliyaga qarshi kurash siyosati. Dunyo tajribasiga ko ra, Monopoliyaga qarshi qonunchilik, asosan,ʻ quyidagi yo nalishlar bo yicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni ʻ ʻ boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona (korporatsiya)ning biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig ini ʻ nazorat qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining ma lum cheklangan ʼ miqdoridan ortig iga ega bo la olmasligi belgilab qo yiladi. Uchinchidan, narxlarni ʻ ʻ ʻ bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi. Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib bo lgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini ʻ takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga o tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni ʻ shakllantirishga qaratilgan. Bozorda monopoliyani o rnatishga urinishlar va ʻ monopol mavqeni suiiste mol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi ʼ qonun — Sherman qonuni AQShda 1890-yilda qabul qilingan. Monopoliyaga 40 qarshi qonunchilikq. va uni amalga oshirish uchun zarur bo lgan choratadbirlar harʻ bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda sog lom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli ko rinishdagi, ʻ ʻ monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Masalan, AQShda monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qo llabquvvatlash vazirligi, ʻ Yaponiya va Janubiy Koreyada — Halol raqobat bo yicha komissiya, Yevropa ʻ Ittifoqida esa — Raqobat bo yicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi. ʻ O zbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992-yilda O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996-yil 15-mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Mo-nopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo mitasi tashkil etildi. 2000-yil 2 avgustda O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidentining "O zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni ʻ rivojlantirish Davlat qo mitasini tashkil etish to g risida"gi farmoniga asosan ʻ ʻ ʻ monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qo mitasiga aylantirildi. ʻ O zbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan ʻ siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, ʻ birinchidan, mulk o z egalari qo liga topshirilsa, ikkinchidan, ko p ukladli ʻ ʻ ʻ iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi. Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo lgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban ʻ 41 moslashuviga imkon beradigan xo jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarishʻ muhim o rin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin ʻ bo lishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bo lishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi- ʻ ʻ yotiga o tish davrida raqobatning asosiy usuli narx bo lganligi sababli, narxlarni ʻ ʻ erkin qo yib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi ʻ hisoblanadi. Shu maqsadda O zbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash ʻ to g risida"gi qonun (1992-yil 3 avgust) qabul qilindi hamda uning asosida ʻ ʻ raqobatchilikni rivojlantirishga karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga ko ra, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo- ʻ nopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga to sqinlik qilish, ʻ raqobatning g irrom usullarini qo llash man etiladi. ʻ ʻ Hozirgi davrda O zbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan ʻ mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bo lsa, bu ʻ korxona monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan). Respublikada monopoliyalar ro yxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning ʻ bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mav-qedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qo yish; b) o z monopol mavqeini suiiste mol qilgan monopolik ʻ ʻ ʼ birlashmalarni bo lib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. ʻ O zbekiston Respublikasining "Iste molchilarning hu-qukdarini himoya qilish ʻ ʼ tug risida" (1996-yil 26-aprel) qonuni asosida g irrom raqobatga, shu jumladan, ʻ ʻ bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yo l ʻ qo ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e tibor berilgan. ʻ ʼ 42 O zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax faoliyatniʻ cheklash va raqobat to g risida" qonuni (1996-yil 27 dekabr) monopolistlar ʻ ʻ tomonidan hukmronlik mavqeini suiiste mol qilishning oldini olish va mo- ʼ nopoliyadan chiqarish va sog lom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini ko zlaydi. ʻ ʻ Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. O zbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar ʻ to g risida"gi qonunida (1997-yil 25 apr; yangi tahrirda 1999-yil 19 avgust) ʻ ʻ respublikada tabiiy mo-nopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. O zbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib ʻ chiqqan holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar to g risidagi ʻ ʻ qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi ta minlab borilmoqda. ʼ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 30-avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tadbirkorlar bilan to‘rtinchi ochiq muloqotida belgilangan vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-132-son Farmoni ijrosini ta’minlash hamda bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni yanada rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirish va xususiy sektor uchun keng yo‘l ochish maqsadida qaror qilaman: 43 XULOSA Iqtisodiy raqobat mohiyati, uni amalga oshirish zarturrati mavzusini xulosalaydigan bo’lsak, eng avvalo raqobat va u bilan hamohan turadigan monopoliya tushunchalarini mazmun mohiyatini o’rganishmiz kerak bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida monopoliya raqobatga qarshi kuch sharoitida paydo bo’ladi va u raqobat ta’siri sharoitini o’zgartiradi. Monopoliya — bu bozorda yuzaga keladigan iqtisodiy hod isa bo’lib, unda yirik sotuvchi yoki xaridorlar o’z iqtisodiy qudratiga suyanib, boshqa bozor ishtirokchilariga hukmlarini o’tkazadilar. Bunda monopolchilarning shaxsiy manfaatiga asoslangan, ularning foydasini ko’zlagan shartlar qolgan barcha uchun majbur iy hisoblanadi. Bularga nisbatan boshqalar bozorga ta’sir o’tkazish kuchiga ega bo’lmay, o’z manfaatlarini ko’zlash imkonidan mahrum bo’ladilar. Taklif hajmi va Bozordagi baho Monopoliya tomonidan belgilanadi. Monopoliya holati firmalarga juda qo’l keladi. Chunki xaridorlarga qaram bo’lish, ularning didiga qarab ish tutish zaruratidan holi bo’linib, ularning talabiga zid ish ko’rish imkoni tug’iladi. Agarda xaridorlar majburiy qo’yilgan baholardan norozi bo’lsalar, monopolchi ishlab chiqarishni qisqartirib, savdoga chiqadigan tovar (xizmat)larni kamaytirishi mumkin. Bunda xaridorlarning mavjud yuqori bahoni tan olishdan boshqa iloji qolmaydi, albatta. Buning xaridorlarga qanday ta’sir etishi, kam xarajatli oilalarning ahvoli og’irlashuvi bilan monopoliyaning ishi bo’lmaydi. Monopolchilarni faqat bir narsa: yuqori foyda va katta daromad qiziqtiradi. Monopolcha bozorni boshqarishning turlicha foyda olish usullari mavjud bo’lishiga qaramay, ularning hammasi jamiyat uchun katta iqtisodiy zarar keltirishini insoni yat o’z tarixida ko’rib o’tdi. Bu haqida keyinroq so’z yuritamiz. Hozir tabiiy monopoliya haqida so’z yuritaylik. Jamiyatning normal talabiga 44 mos keladigan monopoliyalar ham bo’ladi. Bularni, albatta, iqtisodiyot siqib chiqarmaydi va jamiyat ta’qiqlashni i stamaydi. Masalan, firma noyob tovarlar ishlab chiqarsa, bunda eng yangi texnologiyani qo’llab, foydadan xoli bo’lmagan holda past narxlarda sotish usulini qo’llab bozorni egallasa, buning yomon tomoni yo’q. Tabiiy usulda yuzaga kelgan monopoliya qonuniy b o’lib, uni yo’q qilish maqsadga muvofiq emas yoki iqtisodiy foy- dadan xoli emas. Bunday monopoliyalar tabiiy boyliklardan foydalanish, transport, aloqa yoki kommunal xo’jalik tarmoqlarida bo’lishi mumkin. Masalan, juda noyob foydali qazilma uchun bitta sha xta etarli bo’lib, ikkinchi raqibning keragi yo’q. Shuningdek, aloqa shoxobchalari, gaz quvurlari kabilarni Ko’rsatish mumkin. Tabiiy monopoliya shunday holatni taqozo etadiki, bunda ob’ektiv kuchlar (tabiiy yoki texnik) sababli tovar ishlab chiqarish yoki Xizmat ko’rsatish bir firma qo’lida bo’lib, lekin bu jamiyat uchun foydali hisoblanadi. Buning oldini olib bo’lmaydi, hatto zaruriyati ham yo’q. Ammo narx-navo bu monopoliyalar uchun davlat tomonidan yoki mahalliy hokimiyat tomonidan belgilanish zaruriyati Tug’iladi. 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Karimov I.A. (2016). Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch . Toshkent: Ma’naviyat. 2. Abdukarimov A. va boshqalar. (2017). Iqtisodiyot nazariyasi . Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”. 3. Qodirov N.K. (2018). Raqobat va raqobatbardoshlik muammolari . Toshkent: “Iqtisodchi”. 4. Xamidov A. (2019). Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muammolari . Toshkent: “Fan va texnologiya”. 5. Shodmonov Sh.R. (2020). Makroiqtisodiyot . Toshkent: “IQTISOD- MOLIYA”. 6. Xojiyev B. (2021). Raqobat muhitini shakllantirish va tartibga solish . Toshkent: “Ilm ziyo”. 7. Toshmatov R. (2016). Bozor munosabatlari va raqobat mexanizmi . Samarqand: Samarqand iqtisodiyot va servis instituti nashriyoti. 8. Nazarov U. (2022). Iqtisodiyotda raqobat siyosati va uning samaradorligi . Buxoro: “BuxDU nashriyoti”. Musurmonov M. (2019). Raqobatga asoslangan rivojlanish: nazariya va amaliyot . Toshkent: “Akademnashr”. 9. Maxmudov N. (2020). Raqobat siyosati va anti-monopoliya choralarining iqtisodiy tahlili . Toshkent: “Innovatsiya”. 10. O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi (2023). O‘zbekiston Respublikasida raqobat siyosati holati bo‘yicha hisobot . Toshkent. 46 11. Porter M. (2017). Raqobat ustunligi (o‘zbek tiliga tarjima). Toshkent: “Iqtisodiy taraqqiyot”. 47

Iqtisodiy raqobat mohiyati, uni amalga oshirish zarurati  sifatli kurs ishi 

Купить