Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	845.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari

Купить

KURS ISHI
MAVZU: Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan
moliyaviy tartibga solish instrumentlari
Topshirdi: ___________________
Qabul qildi: ____________________
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………..3
I BOB. DAVLAT BYUDJETI DAROMADLAR TIZIMI VA ULARNING
TASNIFLANISHI.
1. 1 O zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining amaldagi holatiʻ
tahlili ………………………………………………………………………………. 7
1.2 Davlat byudjeti daromadlarini boshqarish va uni optimallashtirish
yo‘nalishlari. ..........................................................................................................12
II BOB. MOLlYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI
2.1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati .........................................................18
2.2. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat moliya tizimi .................................25
XULOSA…………………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz iqtisodiy islohotlar davrida davlat
moliyasini, shu jumladan davlat byudjetini boshqarishda moliyaviy nazorat muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bunda moliyaviy intizomini mustahkamlash uchun
amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning yo‘nalishini byudjet mablag‘laridan
samarali va maqsadli foydalanish, byudjet intizomini mustahkamlash uchun
byudjet tashkilotlari rahbarlarining iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish va
mas’uliyatini oshirish; byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarni mablag‘
bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va byudjet mablag‘laridan
foydalanishda mavjud mablag‘larni oqilona taqsimlash uchun shart-sharoitlar
yaratish; byudjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag‘batlantirish, ular
faoliyatining samaradorligini oshirish va kadrlar qo‘nimsizligini kamaytirish uchun
shart-sharoitlar yaratish kabilar belgilamoqda. Byudjet mablag‘larini
taqsimlovchilar, byudjet muassasasi rahbarlari, bosh hisobchilari, moliya organlari
xodimlari tomonidan yetarli darajada nazoratni o‘rnatilmasligi va ularning
ma’suliyatsizliklari natijasida byudjet ijrosi borasida bir qator kamchiliklarga yo‘l
qo‘yilmoqda. Bu esa byudjet tashkilotlarini faoliyatini, ularni xarajatlarini
rejalashtirishni va uni nazorat qilishni dolzarb masalalardan qilib qo‘ymoqda.
Byudjet nazorati byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat
ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo‘l
qo‘ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga
oshiriladi. Ularni faoliyatini takomillashtirish maqsadida bir qator me’yoriy
hujjatlar qabul qilinmoqda. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida
erigilgan yutuqlarlar bilan bir qatorda bu sohada o‘z yechimini kutayotgan
muammolar mavjud. Jumladan, moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga
oshiriladigan yakuniy nazorat natijasida byudjet mablag‘laridan maqsadsiz
foydalanish holatlari doimiy ravishda aniqlanmoqda. Byudjet tashkilotining
rivojlantirish jamg‘armasiga byudjet tashkilotlarining tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlari tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va ularni ishlab chiqarish
3

bo‘yicha xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida aniqlanadi. Byudjetlarni tuzish,
ijrosini amalga oshirish va nazorat qilish mablag‘larni samarali va maqsadli
sarflanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu sababdan byudjet ijrosi jarayonida
ishonchli axborotga extiyoj vujudga keladi. Bunda, buxgalteriya hisobi eng asosiy
axborot manbai bo‘lib, uni tashkil etish iqtisodiy jihatdan muhim hisoblanadi.
Iqtisodiy islohotlar sharoitida byudjet mablag‘laridan oqilona va samarali
foydalanish, byudjet tashkilotlarini moliyalashtirishni samarali tashkil etish dolzarb
masalalardan biri sanaladi. Byudjetlarni tuzish, ijrosini amalga oshirish va nazorat
qilish mablag‘larni samarali va maqsadli sarflanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Shu sababdan byudjet ijrosi jarayonida ishonchli axborotga extiyoj vujudga keladi.
Bunda, buxgalteriya hisobi eng asosiy axborot manbai bo‘lib, uni tashkil etish
iqtisodiy jihatdan muhim hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar sharoitida byudjet
mablag‘laridan oqilona va samarali foydalanish, byudjet tashkilotlarini
moliyalashtirishni samarali tashkil etish dolzarb masalalardan biri sanaladi.
Byudjet tashkilotlari byudjet mablag‘larining asosiy iste’molchisi hisoblanib,
Davlat byudjeti xarajatlarini tashkil etadi va xarajatlar smetasi asosida byudjetdan
moliyalashtiriladi. Shuningdek, byudjet foydalanish yo‘nalishlari ko‘rsatilgan
holda byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha smetalar doirasida xarajatlarni
amalga oshiradi Byudjet tashkilotlari o‘z funksiyasini bajarganligi uchun amalga
oshirgan xarajatlari smeta asosida Davlat byudjetidan moliyalashtiriladi. Xarajatlar
smetasiga xarajatlarning moddalari bo‘yicha to‘rtinchi guruh xarajatlari yoyilmasi,
shuningdek davlat ehtiyojlari uchun ustuvor ravishda kichik tadbirkorlik
sub’ektlaridan xarid qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) guruhlarining ro‘yxati
bo‘yicha xarajatlar yoyilmasi ilova qilinadi. Byudjet tashkilotlarining va byudjet
mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetalari ikki nusxada, byudjet mablag‘larini
taqsimlovchi tasarrufidagi byudjet tashkilotlari va byudjet mablag‘lari oluvchilar
bo‘yicha uch nusxada tuziladi. Byudjet mablag‘larini taqsimlovchi o‘z
tasarrufidagi tashkilotlardan kelib tushgan xarajatlar smetalarini moliya yili uchun
byudjet mablag‘larini taqsimlovchiga byudjetdan ajratiladigan mablag‘lar hajmi
doirasida ko‘rib chiqadi va byudjet mablag‘larini taqsimlovchining O‘zbekiston
4

Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etiladigan jamlanma xarajatlar smetasini
tuzadi.
Kurs ishing obyekti: soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lovlarni to‘lash jarayonida
davlat va fuqarolar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
Kurs ishining maqsadi: mamlakatimizda o‘rnatilgan soliqlar va boshqa majburiy
to‘lavlarning tarkibini o‘rganish va davlat byudjet daromadlarida tutgan o‘rnini
tahlil qilish;
Kurs ishining vazifasi:
– byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarni mablag‘ bilan ta’minlash
mexanizmini soddalashtirish va ilg‘or tajribalarni tahlil qilish;
– maqsadli pul fondlarini hosil qilish yechimlarini aniqlash ;
Kur ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat.
I BOB. DAVLAT BYUDJETI DAROMADLAR TIZIMI VA ULARNING
TASNIFLANISHI.
1.1 O zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining amaldagiʻ
holati tahlili
Budjet tizimi murakkab mexanizm bo‘lib, har bir mamlakatning o‘ziga xos
xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa jihatlarining butun majmui
asosida shakllanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishga, davlat o‘z funksiya va
vazifalarini bajarishga, shunungdek, ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga imkon
beradiga dastaklardan biri – davlat budjetidir. O‘zbekiston Respublikasi Budjet
kodeksining 3-moddasida davlat budjeti tushunchasiga ta’rif berilgan bo‘lib, unga
ko‘ra davlat budjeti – davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy
jihatdan ta’minlash uchun mo‘ljallangan markazlashtirilgan pul jamg‘armasi.1
Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida o‘zida davlatning bir yilga
mo‘ljallangan daromadlari va xarajatlarini ifodalaydi. Moliya yiliga mo‘ljallangan
daromadlar va xarajatlar rejalashtirilib, tasdiqlanadi. Ularni amalga oshirish esa
budjet munosabatlari hisoblanadi. Budjet orqali iqtisodiyotga quyidagi jihatlarda
5

ta’sir ko‘rsatish mumkin: soliqlar, yig‘imlar va turli majburiy to‘lovlar vositasida;
to‘gridanto‘gri budjetdan moliyalashtirish vositasida; subsidyalash vositasida;
foizisiz va 1 O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi. 26-dekabr 2013-yil.O‘RQ-
360-son. 3-modda imtiyozli kreditlar berish vositasida; budjet mablag‘lari hisobiga
maxsus jamg‘armalar va zahiralar yaratish vositasida ta’sir ko‘rsatiladi. Yurtimizda
chuqur iqtisodiy isloxotlar amalga oshirilayotgan xozirgi zamonda davlat budjeti
daromatlari yaxshilanishi va samarali boshqarilish ahamiyati g oyat yuksakdir.ʼ
Bugungi kunda Davlat tomonidan islohotlar qilish va tarmoqlarni davlat
tomonidan qo llab quvvatlash, xamda ularning samaradorligini yanada oshirish
ʼ
kabi vazifalarini kun tartibiga qo‘yar ekan u o z navbatida budjet daromadlarini
ʼ
samarali shakllantirish tizimini joriy qilmoqligi zarur xisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasi Davlat budjeti daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini
taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo‘lib,
ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli
bo‘lgan daromadlar va jamg‘armalarning bir qismini budjetga o‘tkazilishi
natijasida vujudga keladi. Budjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan
mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag‘lari tashkil etadi. Bu
moliyaviy (budjet) kategoriyaning namoyon bo‘lish shakli budjetga borib
tushuvchi turli soliqlar, to‘lovlar, yig‘imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Davlat
budjetining daromadlari o‘zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri,
mulkchilik shakli, soliq va to‘lovlarning turi, mablag‘larning tushish shakli va
ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Eng avvalo, davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi
uch guruhga bo‘linadi:
-soliqli daromadlar;
- nosoliqli daromadlar;
- tiklanmaydigan tarzda o‘tkaziladigan pul mablag‘lari. Nosoliqli daromadlar
tarkibiga quyidagilar kiradi:
- davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar (soliqlar va yig‘imlar
to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng);
6

- budjet tashkilotlari tomonidan ko‘rsatilgan haqli (to‘lovli) xizmatlardan kelgan
daromadlar (soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan
soliq va yig‘imlardan so‘ng);
- fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo‘llash natijasida olingan
mablag‘lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat
sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo‘yicha olingan mablag‘lar;
- moliyaviy yordam ko‘rinishidagi daromadlar (budjet ssudalari va budjet
kreditlaridan tashqari);
- boshqa nosoliqli daromadlar.
Iqtisodiyotda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiyalash
va diversifikatsiyalash sharoitida budjeti daromadlari tarkibida soliqlarning
mohiyati, soliq munosabatlarining ahamiyati, soliq tizimida va davlat budjetining
daromadlaridagi salmog‘ini nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda tahlil
etish va o‘rganish bugungi kun talabi hisoblanadi. Soliq tizimida mavjud soliqlar
iqtisodiy mazmunmohiyatiga ko‘ra to‘g‘ri(bevosita) va egri(bilvosita) soliqlarga
bo‘linadi. To‘g‘ri soliqlarni soliq to‘lovchilarning o‘zi to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘laydi,
soliqning huquqiy jihatdan ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. Bu
soliqlarga daromaddan va mulkdan to‘lanadigan barcha soliqlar kiradi. Egri
soliqlar yuridik jihatdan to‘lovchilari mahsulot, ish va xizmatlarni yuklab
yuboruvchilar bo‘lib, soliqning haqiqiy og‘irligi oxirgi iste’molchining zimmasiga
tushadi, soliq summasi tovar, ish va xizmatlar narxi ustiga ustama tarzda
o‘rnatiladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining 2020-2021-yillardagi
ijrosini tahlili. qiladigan bo‘lsak. Unga ko‘ra, 2021 yilda O‘zbekiston budjetining
daromadlarini 46 foizini Bevosita soliqlar tashkil qilmoqda, 30 foiz qismini
Bilvosita soliqlar tashkil qilgan. 17 foizi Resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘i
bo‘lsa qolgan, 3 foizi Davlat boji va jarimalar va 4 foizini Boshqa tushumlar va
yig‘imlar tashkil qilmoqda. Daromadlar tarkibida eng salmoqli ulushga ega
bo‘lgan soliq turi bevosita soliqlardir. Shuningdek aytishimiz kerakki Resurs
to‘lovlari va mol-mulk solig‘i xam yillar davomida o‘sish tendensiyasiga ega
bo‘lmoqda. Buni albatta mamlakatimizda mulkdorlar safini kengayishi bilan
7

izoxlashimiz mumkin . Dehqon (fermer) xo‘jaligi olgan yalpi mahsulotdan moddiy
harajatlar, ijara haqqi, yollanib ishlovchilarga to‘langan ish haqi, maxsus
jamg‘armalar (ijtimoiy sug‘urta, mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish shxarajatlari,
bankdan olingan qisqa muddatli kreditlar yuzasidan to‘langan foizlar), asosiy
ishlab chiqarish fondlarini ta’mirlash xarajatlari chegirib tashlab, qolgan
daromaddan soliq olinadi. O‘zbekiston Respublikasining o‘n bir yil mustaqil bosib
o‘tgan yo‘lida uning soliqlari bozor iqtisodiyotini boshqarishning muhim quroli
bo‘lib xizmat qilmoqda. Eng avvalo, 1992 yil 14 yanvardan boshlab qabul qilingan
«Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar» hamda
«O‘zbekiston fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmaganlardan
olinadigan soliqlar to‘g‘risidagi», 1993 yil may oyida qabul qilingan «Mahalliy
soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida» va “Er solig‘i to‘g‘risida”gi Oliy Majlis qonunlari
asosida Respublikamizning dastlabki soliq tizimi bunyod etilgan edi. Biz
boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o‘tmoqdamiz. Respulika soliqlari bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqichlab chiqarish o‘tishda bozor uning iqtisodiy
qonuniyatlari talabiga qarab, takomillashtirib borilmoqda. Shuning uchun 1992
yilning 9 dekabrda o‘tkazilgan Oliy Majlis sessiyasida soliq tizimiga to‘ldirishlar
va o‘zgarishlar kiritilishi bejiz emas. Birinchidan, eksport-import solig‘i bekor
qilindi, korxonalar daromadiga solinadigan soliqlar stavkasini guruhlash
kengaytirildi, qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 30 % dan 20% ga kamaytirildi,
mol-mulk solig‘i korxonalar uchun 0,5% dan 1 % ga ko‘tarildi. Aholi soliqlarning
stavkalarini va daromadlarini soliqqa tortish bo‘yicha ham qator o‘zgarishlar
bo‘ldi. «Er solig‘i to‘g‘risida» gi qonun[1]ga binoan qishloq joylarida olinadigan
qishloq xo‘jaligi solig‘i, shahar joylaridagi qurilish binolari uchun olib kelingan
soliqlar barham topdi. Yerdan foydalanuvchi fuqarolar faqat yer solig‘i to‘laydilar,
xolos. Korxona, birlashma va tashkilotlardan olinadigan soliqlar hamda aholi
soliqlari Respulika davlat byudjetiga tushib, ular asosan zaif, kam ta’minlangan
oilalar nafaqaxo‘rlar, talabalar va ko‘p bolali onalarni ijtimoiy himoya qilishga
sarflanadi. Demak, soliqlar asosan mehnatkashlarni ijtimoiy himoya qilishga va
iqtisodiyotni tanglikdan chiqarishga mo‘ljallangan kapital xarajatlarga
8

sarflanmoqda. Bu bilan Prezidentimiz ta’kidlab o‘tgan tamoyillaridan biri- biz
mehnatkashlarni ijtimoiy himoya qilish yo‘li bilan bozor iqtisodiyotiga kirib
boramiz degan ko‘rsatmasiga amal qilinmoqda. Bulardan tashqari, chet el
valyutasida tushumga ega bo‘lgan korxonalar respublika valyuta fondiga 25 foiz va
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri valyuta fondlariga
10% soliq joriy etildi. Bugungi kunda O‘zbekiston soliq tizimini takomillashtirish,
uni bozor munosabatlari talabiga moslashtirish davom etmoqda.
9

1.2 Davlat byudjeti daromadlarini boshqarish va uni optimallashtirish
yo‘nalishlari.
Davlat byudjeti daromadlari yoki byudjet daromadlari - bu davlat tomonidan
davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun soliqlar va soliq bo‘lmagan
manbalardan olinadigan pul. Davlat byudjeti daromadlari, shuningdek, davlat
xarajatlari davlat byudjetining tarkibiy qismlari va hukumatning moliyaviy
siyosatining muhim elementidir. Soliqlarni yig‘ish hukumatning eng asosiy
vazifasidir, chunki daromad davlatning ishlashi, umumiy manfaatni ta'minlash
(jamoat manfaatlarini bajarish uchun ijtimoiy shartnoma orqali) va
uning qonunlarini bajarish uchun zarurdir; daromadning bu zarurati
zamonaviy byurokratik davlat rivojlanishining asosiy omili edi. [1]
Davlat byudjeti
daromadlari davlat qarzi va pul bosib chiqarishdan farq qiladi, bu ikkalasi ham
davlatning pul taklifini byudjet daromadlarini ko‘paytirmasdan oshiririshning
vaqtinchalik chorasi sifatida xizmat qiladi.
Daromad manbalari ;
Hukumat daromad olishi mumkin bo‘lgan turli manbalar mavjud. Davlat
daromadlarining asosiy manbalari turli makonda va zamonda turlicha bo‘lgan.
Zamonaviy davrda soliq tushumlari odatda hukumat uchun asosiy daromad
manbayi hisoblanadi. OECD tomonidan e'tirof etilgan soliq turlariga daromad va
foyda soliqlari, turli yig‘imlar badallari, ijtimoiy soliq, mol-mulk solig‘i va boshqa
soliqlar kiradi. Soliq bo‘lmagan daromadlar davlat korporatsiyalaridan olinadigan
dividendlar, jarimalar , yig‘imlar, davlat mulkini xususiylashtirishdan tushumlar va
xalqaro moliya institutlarining tashqi kreditlari va qarzlari ko‘rinishidagi kapital
tushumlarini o‘z ichiga oladi. Tashqi yordam ko‘pincha rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun asosiy daromad manbayi bo‘lib, ba'zi rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun esa asosiy daromad manbai hisoblanadi. Malum bir
vaziyatlarda tizimda mahalliy hukumatlar o‘z daromadlarining bir qismini o‘zidan
yuqori hukumatdan transfert to‘lovlari ko‘rinishida yordam olishlari mumkin.
10

Davlat krediti davlat moliyasi va mahalliy moliya sohasining alohida bo‘g‘ini
bo‘lib, bunda davlat asosan pul mablag‘larini qarzga oluvchi sifatida namoyon
bo‘ladi. Davlat krediti agar davlat byudjet daromadlari xarajalarni qoplamay
qolganda ishlatilishi mumkin. Ammo bundan tashqari davlat kreditidan samarali
ishlatilish yo‘li ham mavjud bo‘lib, bunda asosiy e’tibor soliq yukini teng
taqsimlashga qaratiladi. Masalan. davlat iqtisodiy-ijtimoiy maqsadlar uchun
investitsiya dasturi asosida markazlashtirilgan mablag‘lar evaziga jamiyat
tomonidan ko‘p yil davomida ishlatiladigan loyihani ishga tushirish uchun mablag‘
jalb qilish kerak bo‘lsin deb tasavvur qilsak. Bunda davlat bevosita davlat kreditiga
murojaat etish mumkin ya’ni, obligatsiya yoki boshqa qarz qimmatli qog‘oz
chiqarish evaziga mablag‘larni jalb etib uni yillar davomida qaytarishi mumkin
bo‘ladi, bunda soliq yuki, keyingi avlodga ham teng taqsimlanadi ya’ni ma’lum bir
davr soliq to‘lavchilari uchun yuk bo‘lmaydi. Shuning uchun davlat kreditidan
ham samarali ishlatish mumkin boladi. Xo‘jalik yurutuvchi sub’ektlar
moliyasining tarkibiy qismi bo‘lgan tijorat korxonalari, tashkilotlar moliya tizimi
tarkibiy sifatida alohida hususiyatga egadir. Ya’ni ular ham o‘z faoliyati davomida
tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish ustav kapitalini shakllantirish, daromadlari va
xarajatlarini shakllantirish mol-mulkini tasarruf etish va zimmasidagi
majburiyatlarni olib, ularni bajarish bilan bog‘liq ravishda alohida xarakterlanadi.
Moliyaviy vositachilar esa bilamizki, banklar, sug‘urta tashkilotlarini misol qilib
olishimiz mumkin. Moliyaviy vositachilarning xususiyati shundan iboratki, ular
o‘z xo‘jalik faoliyatidan tashqari vositachilik faoliyati bilan ham shug‘ullanishadi.
Banklar kreditlar berish, investitsiya operatsiyalari, omonatlar jalb qilishdan
tashqari korxonalarga pul o‘tkazmalari bo‘yicha, shuningdek jismoniy shaxslarga
ham bank xizmatlarini ko‘rsatadi. Nodavlat notijorat tashkilotlari deganda foyda
olishni faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan va olingan daromadlarni o‘z
qatnashchilari o‘rtasida taqsimlamaydigan yuridik shaxslar tushiniladi. Notijorat
tashkilotlariga byudjet tashkilotlari, shu jumladan davlat hokimiyati va boshqaruv
organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, shuningdek, fuqorolarning o‘zini-o‘zi
boshqarish organlari va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tashkilotlardir.
11

Notijorat tashkilotlari moliya tizimining xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi
tarkibiga kirib moliya tizimining alohida xususiyatini qamrab oladi. Notijorat
tashkilotlari orqali ham ma’lum vazifalar bajarilishi mumkin bo‘ladi. Yuqorida
moliya tizimining nazariy asoslariga bir qancha to‘xtalib o‘tildi. endi moliya
tizimining huquqiy asoslariga to‘xtaladigan bo‘lsak. Huquqiy asosning
yaratilishining muhimligi shundaki, huquqiy asos yaratilishi majburiyat va
vazifalarni teng ajaratib beradi. Huquqiy asossiz vazifa va majburiyatlar
bajarilishida sansolarlikka yo‘l qo‘yilishi va samarasizlikka olib borishi mumkin
bo‘ladi. Moliya tizimining huquqiy asosini tashkil etishda ham har bir sohalarni
o‘zining faoliyatini qonuniy jihatdan ajratib berish va moliya tizim doirasida
foaoliyat yurituvchi organlar faoliyatini vazifalarini aniq belgilab berishdan iborat
bo‘ladi. Mamlakatimiz moliya tizimining huquqiy asoslaridan birinchisi
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi hisoblanadi. Byudjet kodeksiga asosan
mamlakatimizning davlat byudjeti tuzilmasi berilgan bo‘lib unga ko‘ra
mamlakatimizning davlat byudjeti O‘zbekiston Respublikasi Respublika byudjeti
hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar
mahalliy byudjetlaridan tashkil topganligi aytib o‘tilgandir. Qoraqalpog‘iston
Respublikasi byudjet tuzilmasiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Respublika
byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi tumanlari va shaharlarinng byudjetlari
kiradi. Viloyatlar mahalliy byudjetlari tuzilmasiga viloyat byudjeti, tegishli
viloyatlar tumanlari va shaharlarning byudjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy
byudjet tuzilmasiga shahar byudjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning
byudjetlari kiradi [ 7
] . Byudjet kodeksida moliya tizimining tarkibiga kiruvchi
davlat maqsadli jamg‘armalariga alohida ta’rif ham berilgandir. Davlat maqsadli
jamg‘armalarning asosiy qonuniy asosi byudjet kodeksidan tashqari har birining
o‘zining nizomi ham mavjuddir. O‘zbekiston Respuyblikasi Moliya vazirligi
huzuridagi byudjetdan tashqari pensiya jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2010-yil 19-fevral 30-son [8]
“O‘zbekiston
Respublikasi Moliya Vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari Pensiya
jamg‘armasi to‘g‘risidagi” nizom tasdiqlangan bo‘lib, unga ko‘ra jamg‘armaning
12

asosiy funksiya vazifalari quyidagilardan iboratdir: 1) qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda fuqarolarning davlat pensiya ta minotini tashkil etish,ʼ
fuqarolarga pensiyalar, ijtimoiy nafaqalar, kompensatsiya to lovlari va boshqa
ʻ
to lovlarni tayinlash, pensiyalar va boshqa to lovlar miqdorlarining qayta hisoblab
ʻ ʻ
chiqilishini ta minlash; 2) pensiyalar va boshqa to lovlarni to liq hajmda
ʼ ʻ ʻ
moliyalashtirish va to lanishini tashkil etish, ular bo yicha hisob va hisobotni
ʻ ʻ
yuritish;
3) tizimli asosda pensiyalar tayinlash va ularni qayta hisoblashning doimiy tahlilini
o tkazish va monitoringini olib borish, fuqarolarning pensiya ta minotiga
ʻ ʼ
yo naltiriladigan mablag lardan qat iy maqsadli foydalanilishini ta minlash;
ʻ ʻ ʼ ʼ
4) boquvchisini yo qotgan taqdirda, shuningdek, mehnatda mayib bo lganlik yoki
ʻ ʻ
xodim mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog liq kasb kasalligi oqibatidagi
ʻ
nogironlik tufayli tayinlangan pensiyalarga to langan mablag larni da volar
ʻ ʻ ʼ
bo yicha aybdor yuridik va jismoniy shaxslardan belgilangan tartibda undirib
ʻ
olishni tashkil etish. Ya’ni bunday holatlarda to‘ridanto‘g‘ri pensiya fondidan
mablag‘ o‘tkazib beriladi. qtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish: Moliya iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi: Innovatsiyalarni moliyalashtirish
va yangi texnologiyalarni joriy etish. Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, kichik
va o‘rta biznesni rivojlantirish. Infratuzilmani rivojlantirish va biznes yuritish
uchun qulay sharoitlar yaratish.Iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish: Moliya
iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish quroli sifatida
ishlatiladi. Pul-kredit siyosati, fiskal siyosat va soliq siyosati davlatning
iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy vositalaridir. Moliyaviy nazorat
moliyaviy resurslardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligiga
rioya etilishini ta’minlaydi. Xulosa: Moliya iqtisodiy munosabatlarning in'ikosi
bo‘lib, jamiyat hayotida asosiy o‘rin tutadi. Shuni ta’kidlash kerakki , moliyaning
ijtimoiy-iqtisodiy tabiati iqtisodiy tizimning turiga bog‘liq. Moliyaning
rivojlanishi tovar-pul munosabatlarining kengayishi, qonunchilik bazasining
mustahkamlanishi va infratuzilmaning takomillashuvi bilan bog‘liq.Moliya
ijtimoiy takror ishlab chiqarishda, mablag‘lar oqimini ta’minlashda, iqtisodiy
13

o‘sishni rag‘batlantirishda va iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda ko‘p qirrali
rol o‘ynaydi.
II BOB. MOLlYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI
2.1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
Moliya arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida “pul mablag‘lari” ma’nosini
anglatadi. Moliya pul mablag‘larining boshqarilishidir. Ya’ni umuman qayerda pul
mablag‘lariga oid munosabatlar paydo bo‘lsa o‘sha yerda moliya ham vujudga
kelaveradi. Buni bir qancha misollar orqali tushuntirish mumkin. Masalan, oddiy
oila xo‘jaligida soliq uchunmi, yoki kommunal to‘lovlar uchunmi, pul ajratilsa
o‘sha yerning o‘zida moliyning bir ko‘rinishi paydo bo‘ladi. Yoki korxonalar
misolida olaylik, korxonalar ish haqi uchun pul mablag‘lari ajratadi, turli xil
amortizatsiya ajratmalari ajaratadi, soliqlar uchun pul to‘laydi, xuddi shuningdek
bu jarayonlarning har birida moliya yuzaga kelaveradi. Shunday ekan moliya
quyidagilar o‘ratasida vujudga keladigan pul munosabatlarini ifodalaydi.
 tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarning
realizatsiya qilish jarayonida korxonalar o‘rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash
borasida korxonalar va ularning yuqori organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 byudjet tizimiga soliqlarni to‘lash va xarajatlarni byudjetdan
moliyalashtirish davomida korxona va davlat o‘rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lovlarni to‘lash jarayonida davlat va
fuqorolar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
 to‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar
fuqorolar va nobyudjet fondlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
14

 byudjet tizimining alohida bo‘ginlari o‘rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 to‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar,
fuqarolar va nobyudjet fondlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
 byudjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
 sug‘urta badallarini to‘lash va zararlarni qoplash, sug‘urta hodisasi ro‘y
berganda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug‘urta organlari o‘rtasida
vujudga keladigan pul munosabatlari;
 korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul
munosabatlaridir. Demak, moliyada ham, soliqda ham, sug‘urtada ham xullas
barcha tarmoqlarda vujudga kelaveradi. Bilamizki, moliyaninig ikki xil funksiyasi
mavjud birinchisi taqsimlash bo‘lsa, ikkinchisi nazorat. Moliya davlat miqyosida
YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlashda ishtirok etadi. Yani, YaIM yaratilgandan
so‘ng uning bir qismini soliqlar orqali taqsimlab, pul fondlari yaratadi va uni yana
aholiga korxonalarga qayta taqsimlab beradi. Moliyaning taqsimlash funksiyasini
korxonalar miqyosida ko‘radigan bo‘lsak, korxonalar ma’lum bir ishlab chiqarishni
amalga oshirgandan so‘ng yaratilgan mahsulotlarni realizatsiya qilishadi.
Realizatsiya qilingan mahsulotlardan tushumni bir qismini soliqlarga bir qismini
amartizatsiyaga, yana bir qismini ish haqiga ajratishadi. Bu jarayonlarni amalga
oshirish uchun moliyaning taqsimlash funksiyasidan bevosita foydalaniladi. Endi
moliyaning nazorat funksiyasiga to‘xtaladigan bo‘lsak. Moliyaning nazorat
funksiyasi umumdavlat miqyosida bo‘ladimi yoki mikrodarajada bo‘ladimi,
sarflangan mablag‘larning samarali foydalanishi yuzasidan tekshirish uchun
ishlatiladi. Nazorat samaradorlik uchun kerak. Chunki, nazorat yo‘q joyda
sansolarlik, mablag‘larning noto‘g‘ri sarflanishi, turli xil ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Moliyaning nazorat funksiyasining
o‘ziga xos muhim vazifalaridan biri shundaki, moliyaviy masalalar bo‘yicha
qonunchilikning aniq bajarilishini, byudjet tizimi, soliq xizmati, banklar oldidagi
moliyaviy majburiyatlar, shuningdek, hisob-kitoblar va to‘lovlar bo‘yicha xo‘jalik
15

yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida majburiyatlar o‘z vaqtida bajarilishi va to‘g‘ri olib
10 borilayotganligini tekshirish hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki moliyaning
har ikkala asosiy funksiyasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Endi, moliya
tizimiga to‘xtalsak, bilamizki, tizim sohalardan iborat bo‘ladi. Demak, moliya
tizimi pul fondlari shakllanadigan va moliya munosabatlari vujudga keladigan
turlicha sohalar yig‘indisini o‘zida mujjasamlashtiradi. Mamlakatda bozor
islohotlarining amalga oshirilishi va mohiyatiga butunlay yangi bo‘lgan iqtisodiy
va moliyaviy siyosatning hayotga tadbiq etilishi moliya tizimining sohalari va
bo‘g‘inlariga nisbatan ob’yektiv ravishda yangicha yondashuvni taqazo etdi. Unga
muvofiq ravishda, dastlab moliya tizimi quyidagi ikki sohaga bo‘linadi:
 davlat moliyasi va mahalliy moliya;
 xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi.
O‘z navbatida, bu moliya tizimning ikkala sohasi ham pul fondlari va
daromadlarning shakllantirilishining shakllari va metodlariga bo‘g‘liq ravishda bir
necha bo‘g‘inlardan tashkil topadi. Ya’ni davlat moliyasi va mahalliy moliyani
quyidagi bo‘g‘inlarga bo‘lish mumkin:
 davlat byudjeti;
 davlat maqsadli fondlari;
 davlat krediti.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini esa quyidagi sohalarga bo‘lish
mumkin bo‘ladi:
 tijorat korxonalari va tashkilotlar moliyasi;
 moliyaviy vositachilar moliyasi;
 notijorat tashkilotlar moliyasiga bo‘linadi. Bularning har birining o‘ziga
xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, har birining alohida jihati mavjud. Ya’ni ular
alohida bir biri bilan bog‘liqdir. Jahon miqyosida xalqaro valyuta munosabatlari,
jahon moliya bozori, shuningdek, xalqaro to‘lovlarning turli tizimlari faoliyat
ko‘rsatmoqda. Moliyaviy tizimlarning globallashuvi milliy moliya bozorlari
o‘rtasidagio‘zaro bog‘lanishning kuchayishiga, transchegaraviy moliyaviy
oqimlar hajmining oshishiga va xalqaro moliya institutlarining rivojlanishiga
16

olib keladi. Global moliyaviy inqirozlar alohida mamlakatlarning iqtisodiyoti va
moliyaviy tizimiga ta’sir qiladi.Davlat darajasi : Davlat darajasida davlat moliya
tizimi, jumladan byudjet tizimi, davlat kredit tizimi, davlat korxonalari va ijtimoiy
jamg‘armalar moliyasi mavjud. Davlat byudjeti davlat moliya siyosatining asosiy
quroli bo‘lib, jamiyatda daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash uchun
foydalaniladi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida reproduktiv jarayonlarni
ta’minlashda davlat korxonalari moliyasi muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy
jamg‘armalar ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va aholini ijtimoiy himoya
qilish uchun ishlatiladi.Sanoat darajasi : Sanoat darajasida sanoat, qishloq xo‘jaligi,
transport, qurilish va boshqalar kabi milliy iqtisodiyot tarmoqlarining moliyaviy
tizimlari ishlaydi. Investitsiyalarni moliyalashtirish asosiy fondlarni yangilash
va ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy
nazorat moliyaviy resurslardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadga
muvofiqligiga rioya etilishini ta’minlaydi.Korporativ daraja : Korporativ darajada
buxgalteriya hisobi, moliyaviy tahlil,rejalashtirish va moliyaviy resurslardan
foydalanishni nazorat qilishni o‘z ichiga olgan korporativ moliya tizimlari
ishlaydi. Korxonaning moliyaviy boshqaruvi biznes maqsadlariga erishish
uchun moliyaviy resurslardan foydalanishni optimallashtirishga qaratilgan.
Investitsion faoliyat sizga biznesni rivojlantirish va ishlab chiqarishni kengaytirish
uchun qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish imkonini beradi.Moliyaning ijtimoiy
takror ishlab chiqarishdagi o‘rni: Mablag‘lar aylanishini ta’minlash: Moliya
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida pul mablag‘larining harakatini
ta’minlaydi, bu esa reproduktiv jarayonlarni amalga oshirishning zaruriy shartidir.
Takror ishlab chiqarish jarayonlarini moliyalashtirishga quyidagilar kiradi:
Ishlab chiqarishning asosiy fondlarini moliyalashtirish. Aylanma mablag‘larni
moliyalashtirish. Investitsiyalarni moliyalashtirish. Daromadlarni taqsimlash va
qayta taqsimlash -bu mablag‘larning turli maqsadlarda shakllanishi va ishlatilishini
ta’minlaydigan moliya funktsiyalari. Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, o‘tgan asrning 60-70 yillardan boshlab, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining
yuqoriligi natijasida davlat xarajatlarining ham o‘sishi kuzatilgan. Shu bois bir
17

qator davlatlarda o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan istiqbol ko‘rsatkichlarini
o‘zida mujassamlashtirgan byudjetlar tuzilidi. Chunki, bunda davlatning keyingi
yillarda bo‘ladigan xarajatlariga ehtiyoji ham aks etilgan. Xulosa qilib shuni aytish
mumkinki, mamlakatimizda ham bozor iqtisodiyotiga o‘tishda olib borilayotgan
chuqur iqtisodiy islohotlar sharoitida uning tamoyillarini ifodalovchi uzoq
muddatli bir qator dasturlar, jumladan, investitsiya, Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi, sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish bo‘yicha dasturlar ishlab chiqilgan.
Ushbu sohadagi xarajatlar hajmini oldindan ko‘zda tutuvchi, 2-5 yilni o‘z ichiga
oluvchi byudjetlarning prognoz ko‘rsatkichlarini tuzish, mutasaddi vazirlik va
idoralar tomonidan ishlar amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Byudjetlarni
tuzish sohasida taraqqiy etgan davlatlar tajribalarini misol keltirishimizdan
maqsad, byudjet tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish borasida
mamlakatimizda olib borilayotgan ishlarda rivojlangan davlatlar taraqqiyot
modellaridan qo‘r-qo‘rona nusxa ko‘chirmagan holda ularning tajribasidan
amaliyotimizda keng foydalanishimizdir. Davlat moliya tizimining tarkibiy
qismlaridan biri – mintaqa moliyasi - mintaqaning ehtiyojlari qondirilishi muhim
o‘rinni egallaydi. Mintaqa moliyasi aholining ijtimoiy – madaniy va kommunal-
maishiy ehtiyojlarining qondirilishiga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirilishini
ta’minlaydi. Demak, mintaqa moliyasi – bu mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishiga qaratilgan mablag‘lar taqsimlanishi bo‘yicha iqtisodiy munosabatlar
tizimidir. Mintaqa moliyasi orqali Davlat o‘zining ijtimoiy siyosatini mintaqada
faol olib boradi. Ushbu mablag‘larning mintaqa xokimliklar byudjetlariga berilishi
asosida munitsipal xalq ta’lim, sog‘liqni saqlash, kommunal-maishiy xizmatlarning
moliya ta’minoti amalga oshiriladi. Bu bilan amalga oshiriladigan tadbirlar doirasi
kengaytiriladi. Mintaqa byudjetlari hisobidan nafaqat umumta’lim maktablari,
balki oliy o‘quv yurtlari, sog‘liqni saqlash tizimlari, atrof-muhitni muhofaza qilish
va boshqa obe’ktlarning moliya ta’minoti ham amalga oshiriladi. Mintaqa moliyasi
yordamida davlat iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishida barcha tarixiy, geografik
sabablarga ko‘ra ortda qolib ketgan mintaqaning rivojlanishi darajasini
tenglashtiradi. Shu maqsadda mintaqaviy dasturlar tuziladi. Ularning amalga
18

oshirilishida ma’muriy – mintaqaviy sub’ektlar mablag‘lari va yuqori byudjetlarga
soliq hisobidan shakllanadi. Mintaqa byudjetlariga maqsadli tadbirlarni amalga
oshirish uchun davlat soliqlaridan to‘lovlar yoki subventsiyalar ajratiladi. Mintaqa
moliyasi bu mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga qaratilgan mablag‘lar
hajmidir. Bu mablag‘larni ishlatishning asosiy yo‘nalishi mintaqaning
ijtimoiyiqtisodiy va qisman ishlab chiqarish infratizimini rivojlantirishdan iborat.
Hozirgi vaqtda mintaqa xokimliklariga mintaqani kompleks rivojlantirish vazifasi
yuklanmoqda.

19

2.2. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat moliya tizimi .
O‘zb е kiston R е spublikasi ham jahon hamjamiyatiga kirib bormoqda. Xorijiy
mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalardagi hamkorliklar
rivojlanmoqda. Xususan, xorijiy mamlakatlar, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlar
iqtisodiyotini o‘rganish, shuningd е k bozor iqtisodiyotining rivojlanishidagi yutuq –
kamchiliklari, rivojlanish muammolarini hal etishdagi to‘g‘ri yondashuvlar bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tib borayotgan R е spublikamiz iqtisodiyotini
rivojlangan davlatlar darajasiga olib chiqishda tajriba sifatidagi ahamiyati kattadir.
Sanoat ishlab chiqarishda yangi turdagi mahsulotlarning paydo bo‘lishi aholining
hayoti va ijtimoiy ehtiyojini qanoatlantirish bilan birga qo‘shni davlatlar bozoriga
raqobatbardosh istemol talablarini qanoatlantiradigan mahsulotlar ishlab chiqarish
imkoniyatini berdi. Shu o‘rinda O‘zbekistonda zamonaviy ishlab chiqarishni
yanada kengaytirishga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda jahon
andozasi talablariga javob beradigan texnologiyalarni jalb qilishgava xalq
xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga keng yo‘l berishga qaratilgan etibor o‘z ifodasini
topmoqda. O‘zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy
shakli xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqada bo‘lishidir. Shunga ko‘ra
davlatimiz valyuta-kredit munosabatlarini, yani chet-el sarmoyalarini xalq
xo‘jaligining ko‘pgina tarmoqlariga jalb qilish, xo‘jalik korxonalarini birgalikda
ko‘rish va savdosotiq ishlarini amalga oshirishga katta ahamiyat berilmoqda.
Mustaqillik sharofati ila iqtisodiy-ijtimoiy va manaviy hayotimizda o‘ziga xos
milliy mazmun kasb etuvchi ajdodlarimiz asriy orzusi sifatida o‘z fursatini kutib
kelayotgan tub o‘zgarishlar davrining guvohi bo‘layapmiz. Bu o‘rinda barcha
o‘zgarishlar asosi iqtisodiy islohotlar ayniqsa sezilarli bo‘layotganligini ta‘kidlab
o‘tish zarurdir. Respublikamizda tashqi faoliyat, avvalambor tashqi iqtisodiy
aloqalarning yo‘nalishlari, tovar ayirboshlash, sarmoyalar hajmini ko‘paytirish
20

hamda valyuta operatsiyalarini chuqurlashtirish yo‘lida dastlabki yillardanoq
muvaffaqiyatli ish olib borilayotganini guvohimiz. O‘zbekistondagi iqtisodiy
o‘sishni va amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini jahonning rivojlangan
davlatlari yuqori baholamoqda, Buning boisi, mamlakatimizdagi mavjud
siyosatning tinchlik va o‘zaro manfaatli hamkorlik homiysi ekanligi, o‘zining
qulay geografik o‘rniga, noyob va boy xom ashyo manbalarining ko‘pligi, mavjud
qazilmalarni o‘zlashtirish imkoniyatlarining qulayligi bilan asoslanganligidir.
O‘zbekiston o‘zining mustaqilligi yillarida jahon ham jamiyatiga qo‘shilish
jarayonini faol davom ettirdi. Respublika tashqi iqtisodiy faoliyatining strategik
manfaatlarini taminlovchi, dunyoning ko‘pchilik regionlaridagi davlatlar bilan
iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga qaratilgani holda jahon
xo‘jaligining geografik ―Modeli va xalqaro geografik mehnat taqsimotining ko‘p‖
yillik tajribalarida sinalgan qonuniyatlari asosida o‘z tashqi iqtisodiy
munosabatlarini shakllantirmoqda. Bugungi kunda jahon xo‘jaligi aloqalari
shunday darajaga yetdiki, keyingi yillarda qitalararo tovarlar eksporti va importida
mamlakatlar faolligi bir necha hissaga ortib ketdi va shu o‘rinda davlatlarning
iqtisodiy geografik o‘rni rivojlanish va tashqi iqtisodiy aloqalarning muhim
omiliga aylanib qoldi. Uning muhim jihatlari birinchidan davlatlarning geografik
joylashuvi; ikkinchidan, tabiiy sharoiti va resurslari; uchinchidan, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish darajasi, xo‘jaligining tuzilishi, mehnat resurslari, tarixiy
ananalari va boshqa xususiyatlari bilan bog‘langan bo‘lib alohida xududlar qirasida
bir-biridan farq qiladi. Bu o‘rinda mamlakatdagi mavjud tarmoqlar o‘zidagi
mavjud resurslar, imkoniyatlari, ishlab chiqarish xususiyatlari va jahon andozalari
talablarini etiborga olgan xolda, hamkor tanlashi mamlakatlar o‘rtasidagi
muammolarning betaraf etish va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun xizmat
qiladi. Hozirgi jahon xo‘jaligining globallashuvi sharoitida rivojlangan yangi
industrial mamlakatlarning iqtisodiyoti muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki
so‘nggi yillarda etakchi mamlakatlar qatorida yangi industrial mamlakatlarning
iqtisodiy salohiyati va nufuzi jahon arenasida yildan-yilga ortib bormoqda. O‘z
navbatida, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirishda daromadlarni maqsadli ravishda
21

sarflash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar xajmini oshirish tufayli ularning
iqtisodiy taraqqiyotida ―iqtisodiy mo‘jiza lar vujudga kelmoqda. Biz quyida‖
jahon xo‘jaligida ―iqtisodiy mo‘jiza ga erishgan mamlakatlarning iqtisodiy o‘sish
‖
davrlari orqali quyidagi bosqichlar orqali tahlil qilib chiqamiz:
1) 1960-yillar (Germaniya va Yaponiya);
2) 1970- yillar (―To‘rt ajdarho mamlakatlari - Janubiy Koreya, Tayvan
‖ ь ,
Singapur va Gonkong);
3) 1980-yillar (―To‘rtta kichik yo‘lbars mamlakatlari -Malayziya, Tailand,
‖
Indoneziya va Filippin;
4) 1990-yillar- ―To‘rtinchi iqtisodiy mo‘‘jiza , ya‘ni Xitoy);
‖
5) 2000-yillar-―Cho‘l ustidagi mo‘‘jiza , arab mo‘‘jizasi (BAA va Qatar).
‖
Albatta, har bir mamlakat haqida gap boshlanganda, avvalo ko‘z oldimizda ushbu
mamlakatning O‘zbekistondan qanchalik uzoqdaligi yoki yaqinligi, uning yer
yuzida qaerda joylashganligi, ya‘ni jahon xaritasida geografik joylanishuvi,
shuningdek, xududi va aholisi ko‘z oldimizda gavdalanadi. Mamlakatning qaysidir
xususiyatlarini esga olish, qachondir shu mamlakat haqida o‘qigan kitobni yoki
ko‘rgan biron bir filmni esga olamiz. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti
rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Mazkur o‘rganilayotgan
mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida qo‘llagan iqtisodiy dasturlari va
isloxotlarining nazariy jihatlarini ko‘rib chiqish, jumladan jahon iqtisodiyoti
tarixidan joy olgan: ―Pul isloxoti (Germaniya), ―Dodj yo‘nalishi (Yaponiya),
‖ ‖
―To‘rt modernizatsiya (Xitoy Xalq Respublikasi), ―Yashil inqilob (Hindiston)
‖ ‖
va boshqa tarixiy dastur, isloxotlarning nazariy jihatlari hamda xususiyatlari orqali
chuqur tahlil qilishdan iboratdir. Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash
funksiyasi. Davlat byudjeti mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning
tarkibiga kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o‘zining qayta
taqsimlash funksiyasi bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari
natijasida yaratilgan YaIMning qiymatidan to‘lanadigan soliqlar va soliq
xarakteridagi boshqa majburiy to‘lovlarning to‘lanishi asosida byudjet daromadlari
shakllanadi. Byudjet daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining
22

bir qismi sifatida, davlatning funksiyalarini bajarish uchun sarflanadi. Ular pul
mablag‘lari jamg‘armalarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlarni o‘zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining
ixtiyoridagi markaziy va mahalliy byudjetlarga kelib tushadi. O‘zbekiston
Respublikasida har yili davlat byudjeti orqali mamlakat YaIMining 18-20 foizi
qayta taqsimlanadi. Davlat maqsadli jamg‘armalari bilan birga hisoblaganda esa bu
ko‘rsatkich bugungi kunda 34-35 foizni tashkil etmoqda. Iqtisodiyotni tartibga
solish va boshqarish funksiyasi. Soliqlar va byudjet xarajatlari orqali byudjet
iqtisodiyotni tartibga solish, investitsiyalarni rag‘batlantirish, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishning hal qiluvchi va muhim quroli bo‘lib xizmat qiladi.
Bunda byudjet mablag‘lari hisobidan iqtisodiyotning ilg‘or tarmoqlari – aviasozlik,
kosmik dasturlar va loyihalar, atom sanoati, energetika va mashinasozlik sanoatlari
kabilar qo‘llab-quvvatlanadi. Samaradorligi yuqori bo‘lgan va o‘zini tez qoplovchi
loyihalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash ham muhimdir. Lekin davlat
byudjetining bu funksiyasidan orqada qolayotgan va qoloq ishlab chiqarishlarga
moliyaviy yordam berish kabi o‘tmishda mavjud bo‘lgan va o‘zini oqlamagan
maqsadlarda foydalanish iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta‘minlashga, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga jiddiy putur etkazishini unutmaslik lozim.
Davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi. Davlat ijtimoiy siyosatini amalga
oshirishda davlat byudjeti katta o‘rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari
doirasidagi xizmatlarni ko‘rsatadigan ta‘lim, sog‘liqni saqlash, fan, madaniyat
sohalarini mablag‘ bilan ta‘minlash, aholining kam ta‘minlangan qatlamlarini
(pensionerlar, nogironlar, bolalar, kam ta‘minlangan oilalar) ijtimoiy himoya qilish
- ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari hisoblanadi. Bundan tashqari, madaniyat
sohasi keng ma‘nodaiqtisodiy taraqqiyotning muhim komponentlaridan biridir, bu
borada jamiyat a‘zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo‘nalishdagi davlat
tadbirlarini mablag‘ bilan ta‘minlashda davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi
yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi orqali
byudjet daromadlarining shakllanishi, byudjet mablag‘larining oqilona va
23

maqsadga muvofiq ishlatilishi, byudjetdan mablag‘ oluvchilarning moliya-xo‘jalik
faoliyati, ular tomonidan byudjet qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki
mahsulot va milliy daromadning taqsimlanish va qayta taqsimlanish nisbatlari
nazorat qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy resurslarining
shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib
bormoqda
24

Xulosa
Xulosa o‘rnida aytishimiz kerakki , mamlakatimizda mavjud ijtimoiy
ehtiyojlarini mablag‘ bilan ta’minlash uchun mustahkam moddiy asosni yaratish
zarur, lekin davlat budjeti daromadlarisiz bunga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun
ham davlat budjetining daromadlari tushumini barqarorligi mamlakat iqtisodiyotini
xarakterlaydigan eng muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Biz davlat budjeti
daromadlarini tarkibida birgina soliqlarning mohiyati va soliq munosabatlarining
ahamiyatini o‘rganar ekanmiz soliqlar budjet daromadlarini shakllantirishda va
iqtisodiyotni rivojlantirishda qanchalik muhim vazifalarni amalga oshirishini
tushunib yetdik. Biroq, ming afsuski ayrim soliqlar bo‘yicha ko‘zlangan
prognozlar amalga oshirlmagan. Bunday holatlarni kelib chiqishiga birinchi
tomondan soliqlarni rejalashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagaligi bo‘lsa, ikkinchi
tomoni tushumlarni o‘z vaqtida va to‘liq tushmasligidir. Bunday holatlarni kelib
chiqishiga birinchi tomondan soliqlarni rejalashtirishni to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilmagaligi bo‘lsa, ikkinchi tomoni tushumlarni o‘z vaqtida va to‘liq
tushmasligidir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, budjet daromadlarini rejalashtirishni
takomillashtirish yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin:
budjet daromadlarini rejalashtirish uchun zarur ma’lumotlar bazasiniyetarli
va sifatli darajada shakllantirish;
bu boradagi huquqiy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish va budjet
daromadlarini rejalashtirish jarayoni tartibi, usullari, muddatlari hamda
ishtirokchilar vazifalarini aniq ko‘rsatib beruvchi huquqiy hujjat qabul qilish;
ilmiy asoslangan va jahonning rivojlangan davlatlari amaliyotida
qo‘llaniladigan usullarni tatbiq qilish;
Muxtasar qilib aytadigan bo‘lsak davlat budjeti daromadlarini to‘g‘ri
rejalashtirish, ijrosini belgilangan tartibda va miqdorlarda ta’minlash davlatning
25

o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi .
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi ―Oliy ta‘lim
tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida gi PQ-2909-sonli, 2017-‖
yil 27-iyuldagi ―Oliy ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda
iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish
choratadbirlari to‘g‘risida gi PQ-3151-sonli, 2018-yil 4-iyundagi ―2018/2019-
‖
o‘quv yilida O‘zbekiston Rspublikasining Oliy ta‘lim muassasalariga o‘qishgan
qabul qilish to‘g‘risida gi PQ-3769-sonli, 2018-yil 5-iyundagi ―Oliy ta‘lim
‖
muassasalarida ta‘lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta‘minlash bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida gi PQ-3775-sonli qarorlarida va
‖
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devonining 2018-yil 4-apreldagi 5002-
xxsonli topshirig‘ida belgilangan talablar, Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligining
shu mazmundagi tegishli buyruqlarida belgilangan vazifalar ichida oliy ta‘lim
yo‘nalish(mutaxassislik)lari o‘quv rejalari fanlarining o‘quv-uslubiy ta‘minotini
takomillashtirib borish alohida o‘rin tutadi. Fanlarningo‘quv-uslubiy ta‘minotining
asosiniO‘quv-uslubiy majmua(O‘UM)lar tashkil etadi va fanlarni o‘zlashtirishda
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish
konsepsiyasi zamirida mazmunan va uslubiy jihatdan tizimlashgan bo‘lishi,
tarkibiy komponentlarining o‘zaro uzviyligi ta‘minlanishi hamda ta‘lim oluvchi
o‘z qobiliyatini namoyish etishiga omil bo‘lishi zarur. ―Davlat byudjeti fanining
‖
O‘quv-uslubiy majmuasi bakalavriatning ―Kasb ta‘limi (―Moliya ), ―Soliqlar
‖ ‖
va soliqqa tortish , ―Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo‘yicha) ,
‖ ‖
―Sug‘urta ishi , ―Pensiya ishi va ―Davlat byudjetining g‘azna ijrosi ta‘lim
‖ ‖ ‖
yo‘nalishlari davlat ta‘lim standartlari hamda ―Davlat byudjeti fanining
‖
fandasturida belgilangan talablarga muvofiq egallanishi lozim bo‘lgan bilim,
ko‘nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirish, fanga oid jahondagi ilm-
fan, texnika, texnologiyalarning so‘nggi yutuqlarini, ilg‘or xorijiy tajribalarni keng
yoritish va ularni hisobga olgan holda fan mavzularini shakllantirish, o‘quv
jarayonini kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarga erishish, mustaqil
26

bilim olish va o‘rganish hamda nazoratni amalga oshirishni ta‘minlaydigan o‘quv-
uslubiy vosita bo‘lib, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan o‘quv-uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, elektron
ta‘lim resurslari, o‘qitish texnologiyasi, baholash metodlari va mezonlarini o‘z
ichiga oladi. Ushbu O‘quv-uslubiy majmuada ―Davlat byudjeti fanining o‘quv‖
dasturiga muvofiq ravishda ma’ruzalar matnlari, amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish
bo‘yicha uslubiy tavsiyalar, mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarish bo‘yicha
uslubiy qo‘llanma, fanning namunaviy va ishchi-o‘quv dasturlari, fan yuzasidan
testlar, yakuniy nazorat savollari va variantlari, talabalar bilimini baholash
mezonlari, fan mavzulari bo‘yicha tarqatma materiallar, fan mavzularini
o‘zlashtirish bo‘yicha asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar hamda boshqa didaktik
materiallar jamlangan. lat moliyasi va uning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan davlat
byudjeti alohida o‘rin egallaydi. Davlat byudjeti davlatning qator ijtimoiy,
iqtisodiy, siyosiy, ekologik va boshqa funksiyalarini amalga oshirishning moddiy-
moliyaviy asosini tashkil etadi va mamlakat moliya tizimining barcha bo‘g‘inlari
bilan byudjetmoliya qonunchiligi bilan tartibga solinadigan muayyan
munosabatlarga kirishadi. O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ustuvor
vazifalarini bajarish, iqtisodiyotni barqaror va mutanosib rivojlantirish, jahon
bozorlarida mustahkam o‘rin egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o‘sishni
ta‘minlash, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish
borasidagi vazifalarni to‘liq va samarali amalga oshirish sharoitida davlat
byudjetining amal qilish mexanizmlarini puxta o‘rganish har qachongidan ham
dolzarbdir. Davlat moliyasi tizimida faoliyat qiluvchi mutaxassislardan davlat
byudjet munosabatini to‘g‘ri va samarali tashkil etish mexanizmlarini puxta bilish
va amaliyotda qo‘llay olish talab etiladi. Shu sababli bakalavriatning bir qator
ta‘lim yo‘nalishlari o‘quv rejasiga ―Davlat byudjeti nomli fan kiritilgan bo‘lib,
‖
ushbu fan dasturida davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, iqtisodiyotni
tartibga solish va ijtimoiy aiyosatni amalga oshirishdagi ahamiyati, byudjet tizimi
va byudjetlararo munosabatlar tamoyillari, byudjet daromadlari va xarajatlari
tizimining amal qilish mexanizmlari, byudjet jarayoni va byudjet nazoratini tashkil
27

qilish, xorijiy 6 davlatlar byudjet tizimi va byudjet jarayonini tashkil etish
masalalari qamrab olingan. Davlat byudjeti davlat moliya tizimining tarkibiy
qismini tashkil etadi va Davlat byudjetining mazmuni bevosita davlatning ijtimoiy-
iqtisodiy funksiya va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
siyosati tadbirlarini, ijtimoiy soha va tarmoqlarni moliyaviy mablag‘lar bilan
ta‘minlashda davlat byudjeti asosiy moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi. Davlat
byudjetini boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlashda, har
bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning
boshqa iqtisodiy dastaklari qatori, davlat byudjeti ham muhim ahamiyat kasb etadi,
bu vazifalarning samarali ijrosi davlat byudjeti amal qilishining tegishli
mexanizmlarini ishlab chiqish va amalda qo‘llash bilan ta‘minlanadi. ―Davlat
byudjeti fanini o‘zlashtirish uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan‖
foydalanish, yangi axborot-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim
ahamiyatga ega. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar,
ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, keyslardan
foydalaniladi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining nutqi. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11.
2 Mirziyoyev Sh.M. "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘risida"gi Farmoni. 2017 yil 7-fevral.
3 Mirziyoyev Sh.M. ―2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini
kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida F-5024-son Farmoni.‖
2017 yil 15 avgust.
4 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutqi. - Toshkent:O‘zbekiston,2016.-56 b.
5 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, ―Xalq bilan muloqot va
inson manfaatlari yili da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o‘rganish
‖
bo‘yicha ilmiy-uslubiy risola.Toshkent davlat iqtisosodiyot universiteti,
Toshkent, Ma‘naviyat.2017,-415 b.
6 A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlari .Toshkent, 2015 y.
‖
29

7 7 Bail McCulloch, International business, The challenge of global competition.
7 edition, Mcgraw Hilll, 1999 y.
8 Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld, Marc J. Melitz. International Economics,
Theory & Policy, Addison-Wesley,
9 edition, 2012, ISBN 10: 0-13-214665-7 ISBN 13: 978-0-13-214665-4 9 Paul R.
Krugman and Maurice Obstfeld. Developing Countries: Growth, Crisis, and
Reform. 2003 Pearson Education, Inc. 22 Chapter.
10 2018 International Business Festival. access global opportunities. Liverpool,
UK 12-28 june 2018,
11 Klaus Schwab, Xavier Sala-i-Martín, The Global Competitiveness Report
2017–2018. World Economic Forum Editor Professor Columbia University,
Chief Advisor of The Global Competitiveness Report, World Economic Forum
Geneva, 2018.
12 Булатова А.С., Волков А.М., Габарта А.А., Галишева Н.В., Мировая
экономика и международные экономические отношения. Полный М64
курс: sебник/коллектив авторов; под ред.– 3-еизд., стер. – Москва:
КНОКУР, 2017. – 916 с. – (Бакалавриат).
13 XORIJIY MAMLAKATLAR IQTISODIYOTI - 979 - Авторский коллектив
8 Пашковская М.В., ГоспорадикЮ.П., Мировая экономика , 4-е изд.,
перераб. и доп. - М: Университет ―Синергия , 2017. – 768 с.‖
(Университетская серия) Авторский коллектив 9 Хасбулатов Р.И.,
Международные экономические отношения: sебник для бакалавров/–
М.: Издательство Юрайт, 2017. – 910 с. Серия: Бакалавр. Углубл
е?нный
курс. Рецензенты: Паньков В.С., Кулаков М.В.
14 Савина С. А., Дугина Т. А., Высочкина С. А., Внешнеэкономическая
деятельность: sебно – методическое пособие для подготовки бакалавров
направления 100800.62 «Товароведение» /– Волгоград: ФГБОУ ВПО
Волгоградский ГАУ, 2014.
15 Галина Маховика, Елена Павлова. Внешнеэкономическая деятельность:
sебный курс. – М.: ЭКСМО, 2017. 12 Прокушев Е. Ф., Костин А. А.,
30

Внешнеэкономическая деятельность: sебник и практикум для
прикладного бакалавриата / под ред. Е. Ф. Прокушева. – 9 - е изд.,
перераб. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2015. Серия: Бакалавр.
Прикладной курс.
Internet manbalari
1. https://lex.uz/acts/-2799
2. https://lex.uz/docs/-96216
3. www.Lex.uz
• www.tdpu.uz
• www.pedagog.uz
• www.ziyonet.uz
• http://books.google.co.uz/books/S.K.Mangal
• www.childpsy.ru
ILOVALAR.
31

Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari

Купить